Συρία (Βυζάντιο), Σελεύκεια Πιερίας, Μαρτύριο

Transcript

1 Περίληψη : Η εκκλησία της Σελεύκειας Πιερίας, η ονομαζόμενη και μαρτύριο, βρίσκεται στο εσωτερικό των τειχών της ρωμαϊκής πόλης της Σελεύκειας Πιερίας. Το κτίσμα της εκκλησίας μπορεί να περιγραφεί ως ένα δικελυφωτό τετράκογχο με Βήμα στο εσωτερικό του, με προεξέχουσα αψίδα στα ανατολικά και βαπτιστήριο, καθώς και άλλα διαμερίσματα προσκολλημένα εκατέρωθεν της ανατολικής αψίδας. Κατασκευάστηκε στα τέλη του 5ου αιώνα και παρουσιάζει δύο ακόμα οικοδομικές φάσεις. Το περίκεντρο αυτό κτήριο πρέπει να υπήρξε επιβλητικό οικοδόμημα για την εποχή του. Χρονολόγηση ύστερος 5ος αιώνας Γεωγραφικός Εντοπισμός Σελεύκεια Συρίας (Σύγχρονα τοπωνύμια: Samandag και Magaracık) 1. Αρχιτεκτονική περιγραφή Η εκκλησία της Σελεύκειας, η ονομαζόμενη και μαρτύριο, 1 είναι ένα περίκεντρο κτήριο με προεξέχουσα αψίδα στα ανατολικά. Ο ακριβής προσανατολισμός είναι στα βορειοανατολικά, με αποτέλεσμα η κάτοψη του μνημείου να τοποθετείται διαγώνια ως προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Το εξωτερικό κέλυφος του κτηρίου αποτελεί ομόκεντρη μετατόπιση του βασικού πυρήνα του, σχηματίζοντας έτσι ένα δικελυφωτό κτίσμα. Το δικελυφωτό σχέδιο της κάτοψης είναι στοιχείο καθιερωμένο στο Αιγαίο προς το τέλος του 5ου αιώνα. 2 Ο πυρήνας του κτηρίου αποτελείται από ένα τετράκογχο που εγγράφεται σε τετράγωνο. Το τετράκογχο διαμορφώνεται από τέσσερα ημικύκλια με κιονοστοιχίες, τοποθετημένα ανάμεσα στις γωνίες ενός τετραγώνου, το οποίο οριοθετείται από τέσσερις πεσσούς σχήματος L. Οι τέσσερις αυτοί πεσσοί σχηματίζουν ένα είδος τετράπυλου στο κέντρο του μνημείου. Το βόρειο, το νότιο και το δυτικό ημικύκλιο αποτελούνται από επτά κολόνες το καθένα, ενώ το ανατολικό από οκτώ, επιλογή που αποσκοπεί στη διευθέτηση ενός αξονικού περάσματος που οδηγεί στο ιερό. Ένας διάδρομος περιβάλλει τον πυρήνα αυτόν ακολουθώντας ακριβώς τη μορφή του. Οι εξωτερικοί τοίχοι του διαδρόμου διαμορφώνουν και το εξωτερικό κέλυφος της εκκλησίας, το οποίο τελικά αποτελεί ομόκεντρη μετατόπιση του κεντρικού τετράκογχου πυρήνα. Από τον εξωτερικό τοίχο προεξέχουν βάσεις κιόνων που υποδηλώνουν την ύπαρξη κιονοστοιχίας εφαπτόμενης στην εξωτερική παρειά όλων των τοίχων, εκτός του ανατολικού. Σε κάθε πλευρά των γωνιών του εξωτερικού τετραγώνου διανοίγονται πόρτες εισόδου προς το διάδρομο. Στον ανατολικό διάδρομο διευθετείται αξονικά σε προεξοχή ο κυρίως ναός, ένας ευρύχωρος ορθογώνιος χώρος, ενδιάμεσος μεταξύ Βήματος και ιερού. Αυτός απολήγει στα ανατολικά στην ημικυκλική κόγχη του ιερού. Το ιερό προσεγγίζεται μέσω μιας τριπλής τοξοστοιχίας διευθετημένης κατά τρόπο ώστε να επιτρέπει ένα αξονικό πέρασμα προς το ιερό. Σε μεταγενέστερη φάση το ιερό περιστοιχίζεται από δύο αίθουσες με αψίδες εκ των οποίων η βόρεια είναι το βαπτιστήριο, καθώς και άλλα βοηθητικά δωμάτια. Με την προσθήκη αυτών των διαμερισμάτων αναιρείται η συμμετρία του αρχικού σχεδίου. Επίσης, σε αυτή τη μεταγενέστερη φάση ο κεντρικός πυρήνας καταλαμβάνεται από το Βήμασε εξέδρα. 2. Στέγαση Το μόνο υλικό θολοδομίας που βρέθηκε ανάμεσα στα ερείπια είναι το κεραμίδι. Απουσίαζε κάθε ένδειξη που να παραπέμπει σε πιθανή στέγαση με λίθινη θολωτή κατασκευή. Εξάλλου το μεγάλο μέγεθος του κεντρικού τετραγώνου σε συνδυασμό με τους ελαφριούς φέροντες πεσσούς του θα έκανε αδύνατη για στατικούς λόγους την κατασκευή πέτρινου θόλου. Έτσι, οδηγούμαστε στην υπόθεση πως η στέγη ήταν ξύλινη, υψωνόταν πάνω από το εσωτερικό τετράκογχο και κατέληγε στους πλευρικούς τοίχους του εξωτερικού τετραγώνου. Όσον αφορά τη μορφή της πρέπει να είχε ελαφρώς βολβώδες σχήμα με μυτερή απόληξη. 3 Το ιερό πρέπει να στεγαζόταν με ξύλινη δίριχτη στέγη μέχρι την αψίδα, η οποία πιθανόν να έφερε θόλο από ασβεστόλιθο, υπόθεση στην οποία οδηγούμαστε στηριζόμενοι στο διευρυμένο πάχος των εξωτερικών τοίχων. 3. Δάπεδα Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 1/7

2 Τα δάπεδα συνδυάζουν την πλακόστρωση με την ψηφιδωτή διακόσμηση που επιλέγεται για τα περισσότερο επισκέψιμα τμήματα του κτηρίου από τους πιστούς. Ο κεντρικός τεράκογχος πυρήνας, το τμήμα του ανατολικού διαδρόμου μπροστά από το ιερό και το ιερό διέθεταν μαρμάρινα δάπεδα. Ο υπόλοιπος διάδρομος και η αψίδα του ιερού έφεραν διακόσμηση με ψηφιδωτά που εικόνιζαν αναπαραστάσεις ζώων, πτηνών και δέντρων ή θάμνων. Εξωτερικά, στη βορειοανατολική και τη νοτιοανατολική γωνία, καθώς και στις δυτικές εισόδους, τα δάπεδα ήταν στρωμένα με πλάκες από ασβεστόλιθο. Κατά τη δεύτερη οικοδομική φάση στα τμήματα που είχαν υποστεί ζημιές από το σεισμό και στις νέες προσθήκες προτιμήθηκαν για τις πλακοστρώσεις τα μαρμαροθετήματα (opus sectile). 4. Οικοδομικές φάσεις Στην αρχική φάση το μνημείο συνίσταται σε ένα τετράκογχο δικελυφωτό κτήριο, με προεξέχον ιερό στα ανατολικά του. Ακολουθούν άλλα δύο στάδια κατασκευής, εκ των οποίων κυριότερο είναι το τελευταίο. 4 Κατά τη δεύτερη οικοδομική φάση, πιθανόν μετά το σεισμό του 526, ανοικοδομείται ουσιαστικά το κτήριο, χωρίς αξιοσημείωτες αλλαγές. Σχεδόν όλοι οι εξωτερικοί τοίχοι ξαναχτίζονται, όπως και η ανωδομή του διαδρόμου και των γωνιών και τοξοστοιχιών του τετράκογχου, ενώ οι είσοδοι παραμένουν, εκτός από αυτή στη νοτιοδυτική γωνία που εντοιχίζεται. Στη βόρεια πλευρά της αψίδας του ιερού προστίθεται μια σειρά από μικρά βοηθητικά δωμάτια. Ένα από αυτά έχει χρήση βαπτιστηρίου και διαμορφώνει μικρή ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά, όπου τοποθετείται η κολυμβήθρα. Ένας προθάλαμος ανάμεσα στην αψίδα του βαπτιστηρίου και την αψίδα του ιερού οδηγεί σε υπαίθρια αυλή πίσω από το ιερό. Από την άλλη πλευρά του ιερού, στο νότιο μέρος της αψίδας, προσκολλώνται στα ανατολικά: α) ένα μικρό παρεκκλήσιο με αψίδα το οποίο αποτελεί πιθανόν, κατά την Donceel-Voûte, το μέρος όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των αγίων, παρόλο που δε βρέθηκαν ίχνη κινητής επίπλωσης 5 και β) βοηθητικά δωμάτια που εξισορροπούν πρόχειρα τις βόρειες ευδιάκριτες προσθήκες. Ακόμα, σε αυτή την περίοδο διαμορφώνεται στο εσωτερικό τετράκογχο, κάτω από το τετράπυλο, το Βήμα με κατεύθυνση Ανατολή- Δύση. 6 Υπάρχει όμως επίσης και η άποψη ότι στη συγκεκριμένη οικοδομική φάση ουσιαστικά αποκρυσταλλώνεται η μορφή ενός προϋπάρχοντος Βήματος. 7 Το ίδιο συμβαίνει και με το φράγμα του πρεσβυτερίου, με τη μορφή κιγκλιδώματος μπροστά από την αψίδα του ιερού. Τέλος, στον περίβολο χτίζονται τοίχοι για να περιβάλουν την ανατολική απόληξη της εκκλησίας και να οριοθετήσουν τα λιθοστρωμένα περάσματα που οδηγούν στη βορειοανατολική, τη νοτιοανατολική και τη νοτιοδυτική είσοδο. Κατά την τρίτη οικοδομική φάση, που σηματοδοτεί και την παρακμή του μνημείου, πραγματοποιούνται περιορισμένες επεμβάσεις μικρής αρχιτεκτονικής σημασίας, με χρήση ευτελών υλικών ή επαναχρησιμοποίηση αρχιτεκτονικών μελών, που αφορούν κυρίως την ανακατασκευή και στερέωση του μνημείου. 5. Υλικά Τρόποι δομής Από την πρώτη περίοδο σώζονται κυρίως τα θεμέλια, ενώ η ανωδομή συγκαταλέγεται στη δεύτερη οικοδομική φάση. Στην αρχική κατασκευή τα θεμέλια καταλήγουν σε μία προσεκτικά λειασμένη τελευταία σειρά πέτρας. Η κατασκευή τους είναι του ίδιου τύπου με του υπόλοιπου κτίσματος, μόνο που σε αυτή την τελευταία σειρά γινόταν χρήση πιο μεγάλων δόμων ορθογώνιου ασβεστόλιθου καλύτερα λαξευμένου. Επίσης επαναχρησιμοποιούνται αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερων κτισμάτων (σπόλια). Στη δεύτερη φάση παρατηρούνται κατασκευαστικές αλλαγές στο υλικό και στην τεχνική, με στόχο τη δημιουργία τοιχοποιίας πιο ανθεκτικής στους σεισμούς. Το κονίαμα που χρησιμοποιείται στο εσωτερικό των τοίχων αποτελείται από λεπτόκοκκη άμμο, περισσότερο ασβέστη και μικρότερου μεγέθους χαλίκια, προκειμένου τα δομικά μέρη να συνδέονται αποτελεσματικότερα μεταξύ τους. Οι αρχαιολογικές ενδείξεις της τελευταίας περιόδου είναι λιγοστές και η κατασκευή βασίζεται στην επανάχρηση υλικών που συνδέονται με λάσπη. 6. Χρονολόγηση Το μνημείο παρουσιάζει συνολικά τρεις κατασκευαστικές φάσεις. Η αρχική οικοδόμησή του ανάγεται στον ύστερο 5ο αιώνα. 8 Στη συνέχεια το μνημείο καταστράφηκε από το σοβαρό σεισμό του 526, οπότε και ανοικοδομήθηκε σχεδόν Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 2/7

3 ολοκληρωτικά. Σε γενικές γραμμές ακολουθήθηκε το αρχικό σχέδιο κάτοψης, παρατηρήθηκαν όμως και σημαντικές προσθήκες, όπως το βαπτιστήριο και το Βήμα. Κάποιες λιγότερο σοβαρές καταστροφές σημειώθηκαν δύο χρόνια αργότερα, πιθανόν εξαιτίας του ασθενέστερου σεισμού του συγκεκριμένου έτους. Σε αυτή τη φάση παρατηρούνται μικρές επεμβάσεις, οι οποίες χαρακτηρίζονται από τη χρήση ευτελέστερων υλικών και αποσκοπούν κυρίως στην ενδυνάμωση του κτηρίου. 7. Λειτουργία Χρήσεις Η προσθήκη, στη δεύτερη και την τρίτη κατασκευαστική φάση, των διαμερισμάτων που εξαρτιούνται από το ιερό, όπως και του Βήματος στο κέντρο του κτίσματος, μοιάζουν κατά τον Campbell 9 να σηματοδοτούν μια αλλαγή στη λειτουργία του μνημείου, που από μαρτύριο μετατρέπεται σε εκκλησία και αποσκοπεί να διεκπεραιώσει όλες τις θρησκευτικές ανάγκες. Η εκλεπτυσμένη αρχιτεκτονική του μνημείου διπλό κέλυφος, χώροι ελεύθερα διαμορφωμένοι με αντιτιθέμενους όγκους (κύβοι, ημικύλινδροι, διαφράγματα κιόνων στους τοίχους) και περίπλοκες εσωτερικές οπτικές συνθέσεις βασίζεται σε στοιχεία καθιερωμένα στο Αιγαίο προς το τέλος του 5ου αιώνα και ενδεχομένως να έχει τις ρίζες της σε κάποια κωνσταντίνεια παράδοση που είχε επικρατήσει στην Αντιόχεια, όπως φαίνεται και από το Χρυσό Οκτάγωνο. Η συγκεκριμένη αρχιτεκτονική με τις περίπλοκες, κομψές εν κινήσει φόρμες που αναπτύσσεται σχεδόν ανεξάρτητα από τη λειτουργία του κτηρίου δεν ακολουθεί τις τελετουργικές ανάγκες, οι οποίες είναι αυτές που μάλλον προσαρμόζονται στην αρχιτεκτονική. 10 Η επιτηδευμένη αυτή διάρθρωση των χώρων δε διευκολύνει τον κλήρο να υιοθετήσει τη συνήθη ακολουθία του τελετουργικού. Έτσι, ο κλήρος κινείται ελεύθερα ανάμεσα στις κιονοστοιχίες, τα κλίτη και τα περάσματα, τις ευθύγραμμες και τις καμπύλες χαράξεις, ενώ οι ψάλτες πιθανόν χρησιμοποιούν το χώρο που ορίζεται από τις κιονοστοιχίες στο βόρειο και το νότιο λοβό. 8. Συγκρίσεις με άλλα μνημεία Η κάτοψη της εκκλησίας αυτής παρουσιάζει ομοιότητες σε γενικά θέματα ή ειδικές λεπτομέρειες με άλλα περίκεντρα κτήρια. Ανήκει, όπως είδαμε, στην κατηγορία των τετράκογχων που διαθέτουν επιπλέον εσωτερικό τετράκογχο με περιμετρικό διάδρομο και εξωτερικό τοίχο που ακολουθεί το ίδιο σχήμα. Ανάλογης κάτοψης είναι το κτήριο στη στοά του Αδριανού στην Αθήνα, η εκκλησία του Αγίου Λαυρεντίου στο Μιλάνο και, στο χώρο της Μικρά Ασίας, η «Παλαίστρα» στην Πέργη, το Μαρτύριο στην Κώρυκο, ο ναός της Παναγίας στο Diyarbakir-Amida, η εκκλησία στην Απάμεια, ο καθεδρικός στη Βόστρα και η τρίκογχη βασιλική της Resafa. 9. Σημερινή κατάσταση Το μνημείο ανασκάφηκε τα έτη 1938 και 1939 από την ομάδα του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, υπό τη διεύθυνση του W. Campbell. Σήμερα το κτίσμα σώζεται μέχρι το ύψος των θεμελίων, εκτός από τον ανατολικό διάδρομο νότια της εισόδου προς το ιερό, την αψίδα και τη βορειοδυτική και τη νοτιοδυτική γωνία, όπου σώζονται οι τοίχοι σε μεγαλύτερο ύψος. 10 Τα ψηφιδωτά δάπεδα, εκτός από εκείνα που παρέμειναν στη θέση τους, μεταφέρθηκαν στο μουσείο της Αντιόχειας, όπου οι ακατάλληλες συνθήκες διατήρησης 11 είχαν αποτέλεσμα την αλλοίωση των χρωμάτων τους. Μέρος του ανάγλυφου διακόσμου φυλάσσεται στο Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου του Πρίνστον. 1. Το κτίσμα αυτό αρχικά ταυτίστηκε με το μαρτύριο του Αγίου Βαβύλα. Παρόλο που αποδείχτηκε στη συνέχεια πως το σταυρόσχημο κτίσμα στην Αντιόχεια-Kaussie είναι τελικά το μαρτύριο του αγίου, η ονομασία μαρτύριο συνδέθηκε με αυτή την τετράκογχη εκκλησία χωρίς λόγο. Βλ. Donceel- Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Louvain-la-Neuve 1988), σελ. 290, σημ Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991), σελ Βλ. Smith, Β., The dome. A Study in the history of ideas (Princeton New Jersey 1950), σελ , και αναπαράσταση του μνημείου με τη στέγασή του, εικ Η τρίτη κατασκευαστική περίοδος, επειδή είναι πολύ κοντά χρονικά με τη δεύτερη (2 χρόνια διαφορά) και επιφέρει μικρές αλλαγές στο σχέδιο, συχνά Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 3/7

4 αντιμετωπίζεται ως ενιαία περίοδος με αυτήν. Βλ. Kleinbauer, W.E., The church building at Seleucia Pieria, στο Kontoleon, C. (επιμ.), Antioch. The lost ancient city (Princeton New Jersey 2000), σελ Ο Campbell πιστεύει ωστόσο πως πρέπει να υπάρχει διάκριση ανάμεσα στις δύο αυτές περιόδους. Βλ. Campbell, W.A., The Martyrion at Seleucia Pieria, στο Stillwell, R. (επιμ.), Antioch-on-the-Orontes III: The excavations (Princeton 1941), σελ. 37. Η Donceel-Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Louvain-la-Neuve 1988), σελ. 296, ασπάζεται την άποψή του. 5. Donceel-Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Louvain-la-Neuve 1988), σελ Το Βήμα οριοθετείται από μια εξέδρα που καταλήγει δυτικά σε ημικύκλιο και αναπτύσσεται σε τρία διαφορετικά επίπεδα. Η ημικυκλική απόληξή του τοποθετείται στο εσωτερικό της ημικυκλικής κιονοστοιχίας του τετράκογχου. 7. Όσον αφορά τη χρονολόγησή του ο Campbell, W.A., The Martyrion at Seleucia Pieria, στο Stillwell, R. (επιμ.), Antioch-on-the-Orontes III: The excavations (Princeton 1941), σελ. 51, πιστεύει πως είναι έργο της δεύτερης οικοδομικής περιόδου, ενώ η Donceel-Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Louvain-la-Neuve 1988), σελ. 296 και ο Tchalenko, G., Eglises syriennes à bêma (Paris 1990), σελ. 221, εκφράζουν αμφιβολίες, θεωρώντας πιθανή την ύπαρξη Βήματος από την αρχική κατασκευή του μνημείου. 8. Κατά τον Campbell, συγκεκριμένα στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα. Η εκτίμηση αυτή βασίζεται στην τεχνοτροπία των ψηφιδωτών δαπέδων και των αρχιτεκτονικών μελών. 9. Campbell, W.A., The Martyrion at Seleucia Pieria, στο Stillwell, R. (επιμ.), Antioch-on-the-Orontes III: The excavations (Princeton 1941), σελ Ο καλύτερα διατηρημένος τοίχος είναι αυτός του ανατολικού διαδρόμου, όπου σε ένα σημείο σώζεται μέχρι το ύψος 3 στρωμάτων. 11. Η Donceel-Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie et liturgie (Louvain-la-Neuve 1988), σελ. 290, αναφέρει πως τα ψηφιδωτά έμειναν καιρό στοιβαγμένα στην εσωτερική αυλή του μουσείου πάνω σε πλάκες από τσιμέντο, με αποτέλεσμα, εξαιτίας της διείσδυσης του τσιμέντου στις ψηφίδες από ασβεστόλιθο, τη μετατροπή όλων των χρωμάτων σε γκρι. Βιβλιογραφία : Krautheimer R., Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991, Μαλλούχου- Τουφάνο, Φ. (μτφρ.) Levi D., Antioch Mosaic Pavements, Princeton London The Hague 1947 Kondoleon C. (ed.), Antioch. The lost ancient city, Princeton New Jersey 2000 Lassus J., Sanctuaires chrétiens de Syrie. Essai sur la genèse, la forme et l usage liturgique des édifices du culte chrétien, en Syrie du IIIe siècle à la conquête musulmane, Paris 1947, Institut Français d Archéologie de Beyrouth, Bibliothèque Archéologique XLII Smith E.B., The Dome. A study in the history of ideas, Princeton New Jersey 1950 Donceel-Voûte P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie, liturgie, Louvain-la-Neuve 1988, Publications de l art et d archéologie de l Université catholique de Louvain 69 Tchalenko G., Eglises de village de la Syrie du Nord. Planches, Paris , Institut français d'archéologie du Proche-Orient 105 Campbell W.A., "The Martyrion at Seleucia Pieria", Stillwell R. (ed.), Antioch-on-the-Orontes III: The excavations , Princeton New Jersey London The Hague 1941, Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 4/7

5 Tchalenko G., Eglises syriennes à bêma, Paris 1990, Institut Français d'archéologie du Proche-Orient Bibliothèque archéologique et historique Γλωσσάριo : αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. δικελυφωτή κατασκευή, η Το εξωτερικό σώμα κτίσματος αποτελεί ομόκεντρη μετατόπιση του κεντρικού πυρήνα του, σχηματίζοντας έτσι μια δικελυφωτή κατασκευή. Συγκεκριμένα, ένας διάδρομος περιβάλλει τον κεντρικό πυρήνα ακολουθώντας συνήθως το σχήμα του. Οι εξωτερικοί τοίχοι του διαδρόμου αποτελούν ταυτόχρονα και τον εξωτερικό τοίχο του κτίσματος. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. μαρμαροθέτημα, το (opus sectile) Τεχνική εντοίχιας ή επιδαπέδιας διακόσμησης. Προκύπτει από έγκοπτη εργασία ή συναρμογή μαρμάρινων ή λίθινων πλακών μικρού πάχους, έτσι ώστε να αποδίδεται κάποιο διακοσμητικό μοτίβο. Όταν χρησιμοποιείται γυαλί, ονομάζεται υαλοθέτημα. περίκεντρο κτίσμα, το Περίκεντρο ονομάζεται ένα κτήριο που οργανώνεται γύρω από ένα κεντρικό σημείο, σε αντίθεση με τα δρομικά κτήρια, όπου κυριαρχεί η αξονική διευθέτηση. Παραδείγματα περίκεντρων κτηρίων είναι η ροτόντα (κυκλικό σχέδιο), το τρίκογχο (οικοδόμημα αποτελούμενο από 3 κόγχες), το τετράκογχο (κτίσμα αποτελούμενο από 4 κόγχες), το οκτάγωνο, το εξάγωνο, το τετράγωνο, καθώς επίσης και το σταυροειδές κτήριο, με τις τέσσερις συμμετρικά διατεταγμένες κεραίες του σταυρού. φράγμα του πρεσβυτερίου, το Χαμηλό διαχωριστικό ανάμεσα στο Ιερό Βήμα και τον κυρίως ναό. Αρχικά είχε τη μορφή κιγκλιδώματος και αργότερα έγινε λίθινο ή μαρμάρινο. Συναντάται κατά κανόνα την Παλαιοχριστιανική εποχή. Στην κάτοψη είναι ευθύ ή σε σχήμα Π. Αποτελείται από κιονίσκους ή πεσσίσκους και ανάμεσα έχει πλάκες, τα θωράκια. Σταυροί και φυτικά μοτίβα είναι η συνήθης ανάγλυφη διακόσμηση του φράγματος. Χρονολόγιο Ύστερος 5ος αιώνας: Ανέγερση του μνημείου 526: Λόγω του ισχυρού σεισμού του 526, το μνημείο καταστρέφεται και ανοικοδομείται σχεδόν ολοκληρωτικά (2η οικοδομική φάση) 528: Επισκευές στο μνημείο λόγω των φθορών που προκάλεσε ασθενέστερος σεισμός Βοηθ. Κατάλογοι Προτεινόμενη εικονογράφηση Campbell, W. A., The Martyrion at Seleucia Pieria στο Antioch on the Orontes III : The excavations (Princeton N.J./London/The Hague 1941) fig.43 : φωτογραφία της ευρύτερης περιοχής του μνημείου σε ανασκαφή fig.44 : κάτοψη της πρώτης κατασκευαστικής περιόδου fig.45 : κάτοψη της δεύτερης και τρίτης κατασκευαστικής περιόδου fig.46 : φωτογραφία θεμελίων του δυτικού διαδρόμου Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 5/7

6 fig.47 : φωτογραφία τοιχοποιίας του ανατολικού διαδρόμου fig.48 : φωτογραφία τοιχοποιίας της αψίδας του ιερού fig.49 : φωτογραφία κατωφλιού πόρτας στη νοτιοανατολική γωνία fig.50 : φωτογραφία δαπέδου στη βορειοανατολική γωνία fig.51 : φωτογραφία υπολειμμάτων του ιερού fig.52 : φωτογραφία βάσης κολώνας στην είσοδο του ιερού fig.53 : φωτογραφία δαπέδου στη νοτιοανατολική γωνία που συνδυάζει μαρμάρινο και ψηφιδωτό δάπεδο fig.54 : φωτογραφία ψηφιδωτού δαπέδου στο βόρειο διάδρομο fig.55 : φωτογραφία τμήματος ψηφιδωτού δαπέδου του διαδρόμου στην αρχική του θέση fig.56 : φωτογραφία ψηφιδωτού δαπέδου του διαδρόμου στην αρχική του θέση fig.57 : φωτογραφία γενικής άποψης του κεντρικού τετρακόγχου fig.58 : φωτογραφία τοιχοποιίας βορειοδυτικής γωνίας του κεντρικού τετρακόγχου fig.59 : φωτογραφία τοιχοποιίας νοτιοδυτικής γωνίας του κεντρικού τετρακόγχου fig.60 : φωτογραφία τοιχοποιίας νοτιοανατολικής γωνίας του κεντρικού τετρακόγχου fig.61 : φωτογραφία υπολειμμάτων της ανατολικής κιονοστοιχίας fig.62 : σχέδιο όψης βάσης κίονα fig.63 : φωτογραφία λεπτομέρειας δαπέδου δίπλα στο νότιο τοίχο του κεντρικού τετρακόγχου fig.64 : φωτογραφία υπολειμμάτων ιερού μαζί με τα τείχη της πόλης (που είναι παραδίπλα) fig.65 : φωτογραφία πόρτας στη νοτιοδυτική γωνία fig.66 : φωτογραφία διαμερισμάτων και περασμάτων της βόρειας πλευράς του ιερού fig.67 : φωτογραφία γενικής άποψης των διαμερισμάτων νότια του ιερού fig.68 : φωτογραφία των διαμερισμάτων βόρεια του ιερού με βαπτιστήριο fig.69 : φωτογραφία βαπτιστηρίου fig.70 1 : φωτογραφία διαμερισμάτων νότια του ιερού fig.72 : φωτογραφία γενικής άποψης του βήματος fig.73 : φωτογραφία δυτικής ημικυκλικής απόληξης του βήματος plan X : Κάτοψη του μνημείου υπό κλίμακα όπως αυτό ανασκάφηκε όπου φαίνεται και το είδος στρώσης των δαπέδων (πολύ καλή) pl : φωτογραφίες ανάγλυφων μελών pl : φωτογραφίες ψηφιδωτού διάκοσμου (πολύ καλές) Donceel Voûte, P., Les pavements des églises byzantines de Syrie et du Liban. Décor, archéologie, liturgie (Louvain la Neuve 1988) fig.271 : κάτοψη υπό κλίμακα της εκκλησίας με βαπτιστήριο και υπόλοιπα διαμερίσματα fig.272 : φωτογραφία γενικής άποψης της βόρειας κόγχης του τετρακόγχου κατά την ανασκαφή fig : φωτογραφίες της εξωτερικής μπορντούρας των ψηφιδωτών της βόρειας κόγχης του τετρακόγχου fig.276 : φωτογραφία ψηφιδωτού της εξωτερικής μπορντούρας της βορειοδυτικής γωνίας fig.277 : φωτογραφίες πινακίδων, κακά προσαρμοσμένων, με τα ψηφιδωτά της βόρειας κόγχης του μουσείου της Αντιόχειας fig.278 : φωτογραφία δαπέδου με μάρμαρο της ανατολικής κόγχης fig.279 : κάτοψη ανασκαφής υπό κλίμακα όπου φαίνεται και το είδος στρώσης των δαπέδων (ίδια με του Campbell) Kleinbauer, W.E., The church building at Seleucia Pieria στο Antioch. The lost ancient city (Princeton N.J. 2000) fig.1, σ. 217 : αξονομετρική αναπαράσταση του μνημείου από υπολογιστή fig.2, σ. 218: προοπτική απόδοση τμήματος εσωτερικού από υπολογιστή όπου φαίνεται σε πρώτο πλάνο το βήμα fig.1, σ. 219 : κάτοψη υπό κλίμακα όπου φαίνονται οι δύο φάσεις κατασκευής του μνημείου καθώς και τα ψηφιδωτά δάπεδα fig.1, σ. 221 : προοπτική απόδοση του νότιου διαδρόμου όπου φαίνεται και το ψηφιδωτό δάπεδο fig : φωτογραφίες ανάγλυφων όπως φυλάσσονται στο μουσείου του Princeton Krautheimer, R., Παλαιοχριστιανική και βυζαντινή αρχιτεκτονική (Αθήνα 1991) fig.93 : υπό κλίμακα κάτοψη της πρώτης κατασκευαστικής περιόδου Levi D., Antioch mosaic pavements (Princeton N.J/London/The Hague 1947) Vol.I fig.149 : κάτοψη του τμήματος του βόρειου διαδρόμου με μωσαϊκό Vol.IΙ, pl. LXXXVII a : φωτογραφία μωσαϊκού δαπέδου του βόρειου διαδρόμου Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 6/7

7 pl. LXXXVII b : φωτογραφία τμήματος του μωσαϊκού του βόρειου διαδρόμου pl. LXXXVIIΙ LXXXIX : φωτογραφίες μωσαϊκών δαπέδων pl.clxxv CLXXVI a, CLXXXI c : φωτογραφίες λεπτομερειών μωσαϊκών Smith, Β., The dome. A Study in the history of ideas (Princeton New Jersey 1950) fig. 181 : νότια όψη με προτεινόμενη αναπαράσταση στέγασης του μνημείου fig. 182 : κάτοψη υπό κλίμακα του μνημείου με βαπτιστήριο και υπόλοιπα διαμερίσματα Tchalenko, G., La Syrie à l époque de l empire romain d Orient. N 1: églises de village de la Syrie du Nord. Planches (Paris 1979) fig. 548 : τοπογραφικό υπό κλίμακα σχέδιο της χωροθέτησης του μνημείου fig. 549 : κάτοψη υπό κλίμακα του κυρίου σώματος του μνημείου με το ιερό και το βήμα, και, όψη και τομή βήματος σε λεπτομέρεια fig. 550 : κάτοψη ανασκαφής υπό κλίμακα του κεντρικού τετρακόγχου με το βήμα fig. 551 : αξονομετρική αναπαράσταση του μνημείου υπό κλίμακα Δημιουργήθηκε στις 26/1/2017 Σελίδα 7/7