Σας καλωσορίζουμε στον διαδικτυακό τόπο του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Transcript

1 Σας καλωσορίζουμε στον διαδικτυακό τόπο του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς. Το Τμήμα μας, παρά το γεγονός ότι είναι το νεότερο Τμήμα του Πανεπιστημίου, κατέκτησε την πρώτη θέση μεταξύ των ομοειδών Τμημάτων της Ελλάδας το ακαδημαϊκό έτος Τα πέντε τελευταία χρόνια έχει στελεχωθεί ταχύρρυθμα και κινείται ανοδικά και πρωτοπόρα στο πεδίο των Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Με πολύ μεγάλη συντομία θα προσπαθήσω να πω μερικά πράγματα αυστηρώς περιγραφικά, και ελπίζω αντικειμενικά, για το γνωστικό πεδίο των σπουδών του Τμήματος. Κυρίως για να εξηγήσω ότι κατά κάποιο τρόπο το Τμήμα αυτό είναι ένα Τμήμα Ιατρικής της Διεθνούς Πολιτικής. Οι διεθνείς και ευρωπαϊκές σπουδές αφορούν τον άνθρωπο, το κράτος, το διεθνές σύστημα και τις μεταξύ τους αλληλοσυνδέσεις και αλληλοσυναρτήσεις. Δηλαδή, αναρίθμητα ζεύγη και άπειρους συνδυασμούς δρώντων, ενεργημάτων και πλήθος απρόβλεπτων και αστάθμητων γεγονότων. Για κάποιον με αξιώσεις για πνευματική, επιστημονική και επαγγελματική επιτυχία η πρόκληση για εκπαίδευση υψηλών βαθμίδων σε ένα τόσο προκλητικό γνωστικό πεδίο είναι πολύ μεγάλη. Στον βαθμό που η συγκρότηση του κρατοκεντρικού συστήματος είναι πρόσφατη συγκροτήθηκε τους έξι τελευταίους αιώνες και επικυρώθηκε στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ μόλις το 1945, ενώ οι αβεβαιότητες και οι αστάθειες είναι ακόμη πολύ μεγάλες αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα γνωστικό πεδίο επιστημονικά, αλλά και από άποψη επαγγελματικής σταδιοδρομίας, πολλά υποσχόμενο. Εάν διατρέξετε το Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος θα διαπιστώσετε ότι Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς καλύπτει όλο σχεδόν το φάσμα γνώσεων στα πεδία της ισχύος, των θεσμών και της οικονομίας. Σε τι συνίσταται όμως η προαναφερθείσα πολιτικοστοχαστική πρόκληση; Θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε λίγο ακόμη αυτή την πτυχή, καθότι αυτό υπογραμμίζει και την σημασία των Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Να αρχίσουμε από τον Άνθρωπο. Σκεφτείτε πόσο βαθιά είναι η ανθρώπινη ετερότητα. Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου, όπως λέει η γνωστή ρήση, πλην πολιτικός πολιτισμός σημαίνει πολιτειακή ένταξη αυτής της ανθρώπινης ετερότητας, δηλαδή κοινό τρόπο ζωής με εκατομμύρια άλλους. Τι συγκροτεί και συγκρατεί τόσα εκατομμύρια σε μία ενιαία πολιτική ομάδα; Πως συγκροτούνται και συγκρατούνται σταθερά και συνεκτικά οι Πολιτείες και πως αυτό σχετίζεται με την διεθνή πολιτική. Στο δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, το κρατικό, όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως ετερότητας απαιτείται να προσαρμοστούν στις επιταγές του κοινωνικοπολιτικά προσδιορισμένου συλλογικού βίου, μέσα δηλαδή σε μία ενιαία Πολιτειακή στέγη. Σκεφτείτε λοιπόν πόσο απέραντη και ταυτόχρονα βαθιά είναι η ενδοκρατική ζωή όπου μέσα σε μια δίνη στροβιλίζονται εκατομμύρια 1

2 ανθρώπινες ετερότητες αναζητώντας τόσο την ατομική όσο και τη συλλογική αλήθεια, έναν κοινό τρόπο ζωής και κοινούς νόμους ρύθμισης όλου του φάσματος των σχέσεών τους και τους τρόπους αλλαγής αυτών των νόμων. Αντλώντας παραδείγματα από την ιστορία, διαπιστώνουμε ότι για όλες τις κοινωνίες όλων των εποχών η ευνομία, η ευταξία, η ασφάλεια και η ελευθερία αποτελούν θέσφατα και έσχατες λογικές. Ενδοκρατικά, η δικαιοσύνη, η πολιτική ελευθερία η ευημερία, η ευνομία και ευταξία ήταν πάντα, και λογικά θα συνεχίσουν να είναι και στο μέλλον, οι κύριοι σκοποί όλων των πολιτών όλων των κρατών. Αυτοί οι ευγενείς στόχοι, εντούτοις, δεν μπορούν να ευοδωθούν εάν ο εσωτερικός βίος δεν διεξάγεται ομαλά και εάν στην ανταγωνιστική διεθνή πολιτική ένα κράτος δεν κατοχυρώνει την εξωτερική του ασφάλεια, τουτέστιν, εάν σύμφωνα και με τις υψηλές αρχές του σύγχρονου διεθνούς δικαίου δεν κατοχυρώνεται η εσωτερική και εξωτερική κυριαρχία, η ισοτιμία με άλλα κράτη, η αντιμετώπιση των απειλών και η χωρίς έξωθεν επεμβάσεις απρόσκοπτη άσκηση της εσωτερικής αυτοδιάθεσης. Επειδή αυτά στην διεθνή πολιτική συχνά δεν τηρούνται η επιστημονική μελέτη των διεθνών σχέσεων αναζητεί τα αίτια της αστάθειας, των διενέξεων και των πολεμικών συγκρούσεων Η συλλογική ελευθερία στην αρχαιότητα ονομαζόταν «ιδεώδες της ελευθερίας» και σήμερα εθνική ανεξαρτησία. Στις μέρες μας όλα τα κυρίαρχα κράτη την κατοχύρωσαν και την επικύρωσαν νομικοπολιτικά στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ ως την κοινή κοσμοθεωρητική τους παραδοχή, πάνω στην οποία εδράζεται το καθεστώς της κρατικής κυριαρχίας και οι υψηλές αρχές του διεθνούς δικαίου για μη επέμβαση καθώς και εσωτερική και εξωτερική κυριαρχία. Όπως και στο κλασικό σύστημα, η εθνική ανεξαρτησία θεωρείται προϋπόθεση για να μπορέσει μια κοινωνία ενός οποιουδήποτε κράτους να προσανατολιστεί δημοκρατικά και να επιδοθεί απρόσκοπτα στο άθλημα της ατομικής, κοινωνικής και πολιτικής ελευθερίας. Με δεδομένες αυτές τις πραγματικότητες στο πεδίο του πολιτικού πολιτισμού, δρασκελίστε τώρα το σύνορο που περνάει στο διεθνές σύστημα. Σκεφτείτε τα δισεκατομμύρια πιθανών ζευγών και σχέσεων μεταξύ των δρώντων στο πλανητικό πεδίο και αναλογιστείτε πόσο σύνθετα, απρόβλεπτα, αστάθμητα και ρευστά μπορεί να είναι τα πράγματα. Διαβάστε τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ και κάθε διεθνολόγος πρέπει να τον διαβάζει πολύ προσεκτικά, για να δείτε μετά από μια μακρά διαμορφωτική διαδρομή τι αποφασίστηκε από όλα ανεξαιρέτως τα κράτη το Για κάθε πρόνοια αναρωτηθείτε: «Γιατί είναι έτσι διατυπωμένες οι διατάξεις του Χάρτη;» Προσέξτε, για παράδειγμα, τις βασικές αρχές και τους κεντρικούς άξονες της διεθνούς πολιτικής οργάνωσης, όπως τα ίδια τα κράτη τους όρισαν το Διαβάστε πολύ προσεκτικά, λόγου χάρη, το άρθρο 2 του Κεφαλαίου Ι του Καταστατικού Χάρτη, ιδιαίτερα την παράγραφο 7. Εν πολλοίς, λογικά, θα γίνει αμέσως κατανοητό ότι τα δομικά χαρακτηριστικά που έτσι προσδιορίστηκαν εδραιώνουν ένα κρατοκεντρικό σύστημα μελών άνισου μεγέθους, άνισης ισχύος και άνισης ανάπτυξης. Οι προεκτάσεις είναι ασφαλώς βαθύτατες και δεν μπορούν παρά να απασχολούν κάθε διεθνολόγο. 2

3 Σκεφτείτε ακόμη πόσο πιο περίπλοκο καθίσταται το πλανητικό πεδίο άμα λάβουμε υπόψη ότι και στα τρία επίπεδα ανάλυσης η ιστορικότητα των βαθύτερων διαμορφωτικών παραγόντων και κριτηρίων επενεργεί αστάθμητα, απρόβλεπτα και δραστικά στις στάσεις και στις συμπεριφορές των ανθρώπων και των κρατών στα οποία ανήκουν. Σκεφτείτε τι συμβαίνει όταν μέσα σε όλα αυτά εισρέουν οι μεταφυσικές παραδοχές συμπεριλαμβανομένου και του αθεϊσμού ως ατομική παραδοχή πολλών ατόμων. Με ακόμη πιο σύνθετο και πολύπλοκο τρόπο συγκλίνουν ή συγκρούονται πολλές διαφορετικές φιλοσοφικές παραδοχές κάθε είδους, συμπεριλαμβανομένων διαφορετικών αντιλήψεων για το πώς τα επουράνια επενεργούν και διαμορφώνουν τα επίγεια και για το πώς αυτά σχετίζονται με την κοινωνική και την πολιτική συγκρότηση. Ο ρόλος της ισχύος και των διανεμητικών της συνεπειών είναι κεντρικό ζήτημα της πολιτικής θεωρίας του διεθνούς συστήματος. Πρώτον, εάν η ισχύς του κάθε ατόμου δεν θεσπίζεται και ελέγχεται κοινωνικοπολιτικά, ενδέχεται να επικρατούν συνθήκες προ-πολιτικής βαρβαρότητας. Συχνά αυτό συμβαίνει όταν καταρρέει ο κοινωνικοπολιτικός ιστός ενός κράτους. Δεύτερον, ένας υψηλός σκοπός του κράτους είναι η θέσπιση της ισχύος και των διανεμητικών προεκτάσεών της στην πολιτική και οικονομική οργάνωση της ενδοκρατικής τάξης. Στις βιώσιμες Πολιτείες αυτό επιτυγχάνεται όταν υπάρχει ένα σύστημα διανεμητικής δικαιοσύνης, όταν εμπεδώνονται κοινωνικοπολιτικές προσεγγίσεις νομιμοποίησής του και όταν συγκροτούνται έτσι νομιμοποιημένες κοινωνικές ιεραρχίες που διασφαλίζουν αποτελεσματική διακυβέρνηση. Τρίτον, σε κάθε σοβαρή προσπάθεια να κατανοηθεί η διεθνής και η ευρωπαϊκή πολιτική τίθεται το αξονικό και κεντρικό ερώτημα, χωρίς την απάντηση του οποίου η συζήτηση για το διεθνές σύστημα διολισθαίνει σε άνευ σημασίας γνώμες και σε προπαγανδιστικές θέσεις. Πάντως, επί αιώνες ένα κεντρικό ερώτημα παραμένει το ίδιο: Ποιος θεσμίζει την ισχύ στην διεθνή πολιτική και ποιος αποφαίνεται για τις διανεμητικές της συνέπειες στις διακρατικές σχέσεις; Το ερώτημα αυτό είναι σημαντικό και δεν μπορεί να απαντηθεί με ευχολόγια. Τα κράτη το αντιμετωπίζουν με δικές τους δυνάμεις, με συμμαχίες, στο διακρατικό επίπεδο με το να προσπαθούν να θεσμίσουν αρχές και κανόνες διεθνούς δικαίου και να συγκροτήσουν αποτελεσματικά συστήματα συλλογικής ασφάλειας ή συλλογικής άμυνας. Θα πρέπει να σκεφτείτε βαθιά αυτά και άλλα συναφή ερωτήματα, γιατί είναι ο πυρήνας της επιστήμης μας. Τα ίδια ισχύουν και για την ΕΕ μέχρι να καταλήξει, εάν καταλήξει, σε ένα ενιαίο κοινωνικοπολιτικό σύστημα. Αυτονόητα η κρίση των τελευταίων ετών κατέστησε τα ερωτήματα αυτά ακόμη πιο επιτακτικά στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Επηρεάζουν βαθύτατα και διανεμητικά τη δημοκρατία, την ελευθερία και την ευημερία εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων της ευρωπαϊκής ηπείρου. Ποιος είναι λοιπόν ο ρόλος της ισχύος στη διεθνή πολιτική, ποιος την ελέγχει, ποιος τη θεσμίζει και ποιος ωφελείται ή ζημιώνεται; Ο προβληματισμός για τον συναφή ρόλο των μεγάλων δυνάμεων είναι καίριος, αμφίπλευρος και αμφιλεγόμενος. Όπως θα διαπιστώσετε σε αυτό το Τμήμα, η διδασκαλία της διπλωματίας και της στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων 3

4 αφθονεί. Είναι αναμφίβολα ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματά του γιατί έτσι γίνονται κατανοητές οι βαθύτερες διαμορφωτικές δυνάμεις της διεθνούς πολιτικής. Τώρα, ερχόμαστε στο φοβερό αυτό φαινόμενο του πολέμου. Ο πόλεμος, έγραψε ένας μεγάλος ιστορικός και διεθνολόγος, ο EdwardCarr, παραμονεύει σε κάθε γωνιά της διεθνούς πολιτικής, όπως παραμονεύει στην ενδοκρατική τάξη η επανάσταση ή η αλλαγή της κυβέρνησης, ενός υπουργού ή ενός νόμου. Τις ποιοτικές βαθμίδες ενός διεθνολόγου, παρατήρησε ένας άλλος σημαντικός διεθνολόγος, ο MartinWight, τις σταθμίζεις και τις εκτιμάς από το τι λέει για τον πόλεμο. Φαινόμενο που συνοδεύει τον πολιτικό πολιτισμό από την πρώτη στιγμή εμφάνισής του. Πώς μπορεί λοιπόν κανείς να είναι επιστήμονας μέσα σε έναν τόσο σύνθετο κόσμο χωρίς να περιπέσει στο πεζό και επικίνδυνο πεδίο της έκφρασης γνωμών ή να καταστεί συνειδητά ή ανεπίγνωστα προπαγανδιστής στη διαπάλη εντός και μεταξύ των κρατών; Γιατί ενώ οι αγώνες ισχύος ενδοκρατικά και διακρατικά είναι μια αδήριτη πραγματικότητα, στην οποία τελικά ως πολίτες ενός κράτους όλοι μας συμμετέχουμε, χρήσιμο και αναγκαίο είναι πρώτα να υπάρχει γνώση των πραγμάτων, για να λειτουργούμε πάνω σε πολιτικά ορθολογιστική βάση. Αυτός ο σκοπός μπορεί να εκπληρωθεί μόνο με καλή θεωρία. Καλή θεωρία σημαίνει ένα δύσκολο άθλημα άριστης και ακριβούς περιγραφής και ερμηνείας της ανθρώπινης κατάστασης στα τρία επίπεδα ανάλυσης και στον τρόπο που συμπλέκονται. Επιστήμη έχουμε όταν έτσι εδραιώνονται πορίσματα για τις προϋποθέσεις της διεθνούς πολιτικής, τις νομοτέλειές της, τους βαθύτερους διαμορφωτικούς παράγοντες, τις εξαρτημένες και ανεξάρτητες μεταβλητές, τους κανόνες και τις εξαιρέσεις. Εξ αντικειμένου, στο δικό μας επιστημονικό πεδίο η καλή θεωρία δεν είναι κάτι το αυτονόητο. Η επιστήμη που μελετά τη διεθνή πολιτική είναι ένα πολύ απαιτητικό άθλημα, ίσως πολύ πιο προκλητικό και απαιτητικό από την ιατρική επιστήμη ή άλλες επιστήμες. Η θεωρία, εντέλει, είναι ο τρόπος να κατανοήσουμε σωστά την πραγματικότητα, και κάτι πολύ πιο δύσκολο, την αλήθεια των αναρίθμητων ή τουλάχιστον των κύριων φορέων πολιτικής εξουσίας, δηλαδή των κρατών, όπως αυτά τη βλέπουν. Γι αυτό, όπως ήδη υπαινίχθηκα, η επιστημονική μελέτη της διεθνούς και ευρωπαϊκής πολιτικής δεν μπορεί παρά να έχει ως κύριο σκοπό τη σωστή διάγνωση αιτίων και αιτιατών όσον αφορά τις παθολογίες και τις προϋποθέσεις σταθερότητας, αστάθειας, ασφάλειας και ελευθερίας. Αυτό καλλιεργεί τον πολιτικό ορθολογισμό και συντείνει σε σωστότερες αποφάσεις. Μεγάλο στοίχημα αυτό, βέβαια. Σωστά, πάντως, ένας κορυφαίος Δάσκαλος της διεθνούς πολιτικής, ο Kenneth Waltz, έγραψε ότι ο διεθνολόγος είναι ο «γιατρός της διεθνούς πολιτικής». Παραφράζοντάς τον, λοιπόν, λέμε ότι ένα τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών είναι ένα «Τμήμα Ιατρικής της Διεθνούς Πολιτικής». Τα λάθη μάλιστα της διάγνωσης των αιτίων στη διεθνή και στην ευρωπαϊκή πολιτική είναι πολύ μεγαλύτερων προεκτάσεων απ ό,τι τα λάθη ενός μεμονωμένου γιατρού στη διάγνωση των σωματικών βλαβών. 4

5 Η αξιολογικά ελεύθερη περιγραφή και ερμηνεία των αιτίων και αιτιατών της διεθνούς πολιτικής βρίσκεται στον πυρήνα των σπουδών ενός Τμήματος ΔΕΣ. Εμείς εδώ, αφενός, είμαστε, ή προσπαθούμε να είμαστε, αξιολογικά ελεύθεροι στην καλλιέργεια της γνώσης υπό καθεστώς επιστημονικής ελευθερίας και, αφετέρου, αγωνιούμε να ιεραρχήσουμε τη γνώση πάνω στην κλίμακα των σημασιών και με τρόπο που την καθιστά κοινωνικοπρακτικά χρήσιμη. Οι φοιτητές καλούνται να ακούσουν και να διαβάσουν προσεκτικά αυτά που τους προτείνει το διδακτικό προσωπικό για να αποκτήσουν θεωρητική γνώση υψηλών ερμηνευτικών βαθμίδων και ευρέως φάσματος. Επιφοίτηση γνώσης δεν υπάρχει. Η γνώση απαιτεί προσπάθεια και αυτό σημαίνει ευρυμάθεια, κριτική σκέψη, αποφυγή αθεμελίωτων γνωμών, κατανόηση της διαδρομής του πολιτικού πολιτισμού και των νομοτελειών, των κανόνων και των εξαιρέσεων της Οδύσσειας των κρατών και των ανθρώπων στην προσπάθειά τους να διαθέτουν πολιτικά πολιτισμένο βίο υπό συνθήκες ασφάλειας, ελευθερίας, σταθερότητας και ευημερίας. Καθηγητής Παναγιώτης Ήφαιστος Πρόεδρος του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς 5