ΜΑΘΗΜΑ 3. Ιόνιο Πανεπιστήµιο - Τµήµα Αρχειονοµίας - Βιβλιοθηκονοµίας. Λογισµικό Αναζήτησης & Ανάκτησης Πληροφοριών

Transcript

1 ΜΑΘΗΜΑ 3 80 Λογισµικό Αναζήτησης & Ανάκτησης Πληροφοριών Συστήµατα αυτοµατοποίησης βιβλιοθηκών Z- clients & servers Λογισµικό διαχείρισης αιτηµάτων ILL Λογισµικό υλοποίησης OpenURL Πράκτορες αναζήτησης & ανάκτησης Λογισµικό µηχανών αναζήτησης web 81 1

2 Συστήµατα αυτοµατοποίησης βιβλιοθηκών 82 Λογισµικό Αναζήτησης & Ανάκτησης Πληροφοριών Συστήµατα αυτοµατοποίησης βιβλιοθηκών Z- clients & servers Λογισµικό διαχείρισης αιτηµάτων ILL Λογισµικό υλοποίησης OpenURL Πράκτορες αναζήτησης & ανάκτησης Λογισµικό µηχανών αναζήτησης web 83 2

3 Z- clients & servers-νοητή Βιβλιοθήκη (1) Νοητή βιβλιοθήκη (Σύνολο υπολογιστικών συστηµάτων, λογισµικού και δικτυώσεων Πρόσβαση- αναζήτησης και αξιοποίησης της πληροφορίας - ιασυνδεόµενα υποσυστήµατα. Ηλεκτρονική βιβλιοθήκη (Αναζήτηση, καταλογράφηση, ο δανεισµός και η διαχείριση των χρηστών όπως και οι παραγγελίες νέων τευχών και η εκτέλεση των παραγγελιών γίνονται µε την χρήση υπολογιστή). Ψηφιακή βιβλιοθήκη είναι η βιβλιοθήκη όπου το αντικείµενο της συλλογής µιας βιβλιοθήκης είναι σε ψηφιακή µορφή. 84 Τα συστατικά µιας νοητής βιβλιοθήκης ονοµάζονται ψηφιακά αντικείµενα (Digital objects) τα οποία αποθηκεύονται σε αποθήκες δεδοµένων (repositories) και αναγνωρίζονται από τίτλους (handle). Z39.50 (πρωτόκολλο)_ Το πιο γνωστό standard που χρησιµοποιούν οι νοητές βιβλιοθήκες για αναζήτηση πληροφοριών. Z- clients & servers-νοητή Βιβλιοθήκη (2) 85 3

4 Ζ39-50 Προέλευση του πρωτοκόλλου Ζ39.50 Οι στόχοι της Βιβλιοθηκονοµίας του 70 Κοινή χρήση βιβλιογραφικών και εγγραφών για authorities για τη δηµιουργία συστήµατος εθνικού βιβλιογραφικού ελέγχου Σύνδεση των βιβλιογραφικών κοινοπραξιών (bibliographic utilities) µε τη χρήση δικτύων Η ανάπτυξη σχετικών προτύπων άρχισε το 1979 Στόχος: Η ανάπτυξη πρωτοκόλλου για τον εθνικό βιβλιογραφικό έλεγχο Έρευνα καταλόγων βιβλιοθηκών Ανταλλαγή εγγραφών καθιερωµένων τύπων (Linked Systems Project) Καταλογογράφηση αντιγράφου 86 Σύντοµη Ιστορία του Ζ39.50 Προ-1979: Το όραµα και οι ιδέες 1979: Αρχίζει η ανάπτυξη του πρωτοκόλλου από τη Βιβλιοθηκονοµική κοινότητα 1984: Το σχέδιο προτύπου ψηφίζεται από το NISO 1988: Υιοθέτηση του ANSI/NISO Z : Υιοθέτηση του ANSI/NISO Z : Υιοθέτηση του ANSI/NISO Z Τέλη 90 : Ανάπτυξη των Z39.50 profiles 2002: Υιοθέτηση του ANSI/NISO Z ANSI (American National Standard Institute) NISO (National Information Standards Organization) 87 4

5 Πορεία των παράλληλων τεχνολογιών 70 : Πειραµατικό ιαδίκτυο Τέλη των 80 : Οι βιβλιοθήκες συνδέονται στο ιαδίκτυο µε Telnet Μέσα 90 : Εµφάνιση του Web ως πραγµατικής προς ευρεία χρήση εφαρµογής Τέλη 90 /Αρχές 2000: XML, SOAP (Simple Object Access Protocol), Dublin Core, κλπ 88 Πρωτόκολλο Z39.50 Εισαγωγή, Ορισµός, Πρακτική εφαρµογή, Βασικές έννοιες Z39.50, Βασικά οφέλη Χαρακτηριστικά αναζήτησης, Επιπρόσθετα χαρακτηριστικά, Λειτουργίες Ζ39.50 εκτεταµένες υπηρεσίες Εφαρµογές για Βιβλιοθήκες, Z39.50 Προβλήµατα Βιβλιογραφία 89 5

6 Ένας ορισµός Πρωτόκολλο Z39.50 Το Z39.50 είναι ένα δικτυακό πρωτόκολλο* το οποίο επιτρέπει αναζήτηση (συνήθως αποµακρυσµένων) ετερογενών βάσεων δεδοµένων και ανάκτηση δεδοµένων µέσω ενός ενδιάµεσου περιβάλλοντος διεπαφής χρήστη (user interface). Συνήθως χρησιµοποιείται για ανάκτηση βιβλιογραφικών εγγραφών, αν και υπάρχουν επίσης µηβιβλιογραφικές εφαρµογές. * [Πρωτόκολλο: αυστηρό σύνολο κανόνων καθορίζον την ανταλλαγή δεδοµένων µεταξύ υπολογιστικών συσκευών.] 90 Πρακτική εφαρµογή Πρωτόκολλο Z39.50 Σηµασία Z39.50 για διασύνδεση διαφορετικών συστηµάτων βιβλιοθηκών, ανεξαρτήτως εσωτερικής δοµής δεδοµένων, περιβάλλοντος και πλατφόρµας λειτουργικού συστήµατος Ο χρήστης (ή ο Βιβλιοθηκονόµος) επικοινωνεί µέσα από το οικείο περιβάλλον του δικού του συστήµατος µε οποιοδήποτε σύστηµα βιβλιοθήκης 91 6

7 Πρωτόκολλο Z39.50 Βασικές έννοιες Z τυπική συνεδρία (1/2) 1. Ο χρήστης του OPAC επιλέγει βιβλιοθήκη προορισµό (Zserver) από κατάλογο επιλογών του OPAC 2. Εισάγει όρους αναζήτησης 3. Το λογισµικό του OPAC στέλνει τους όρους αναζήτησης και στοιχεία για τη βιβλιοθήκη προορισµού σε ένα υποσύστηµα (Z-client) που λειτουργεί ως τµήµα του συστήµατος της Βιβλιοθήκης 4. Ο Z-client «µεταφράζει» τους όρους αναζήτησης σε "Zspeak" και επικοινωνεί µε το λογισµικό Z-server της βιβλιοθήκης προορισµού 92 Πρωτόκολλο Z39.50 Βασικές έννοιες Z τυπική συνεδρία (2/2) 5. Αρχική διαπραγµάτευση µεταξύ Z-client και Z-server για εγκατάσταση των κανόνων "Z-Association" µεταξύ των δύο συστηµάτων 6. Ο Z-server «µεταφράζει» το "Z-speak" σε ερώτηση αναζήτησης για τη βάση δεδοµένων της βιβλιοθήκης προορισµού και λαµβάνει απάντηση για τον αριθµό των εγγραφών που ταιριάζουν 7. Ο Z-client λαµβάνει τις εγγραφές 8. Οι εγγραφές παρουσιάζονται στο περιβάλλον του OPAC για το χρήστη 93 7

8 Βασικές έννοιες Z τυπική συνεδρία Query Result Z39.50 Client (Origin) Z-Association Z-Speak Z39.50 Server (Target) Biblio. FullText Result Etc. Traditional Client/Server 94 Βασικά οφέλη (1/3) Πρωτόκολλο Z39.50 Αποστολή ερωτήσεων (ίδιων ή/και διαφορετικών) από Z-client σε πολλές βιβλιοθήκες ταυτόχρονα Ενιαίος τρόπος ερώτησης και παρουσίασης αποτελεσµάτων εν υπάρχει ανάγκη διαφορετικού client για κάθε σύστηµα 95 8

9 Βασικά οφέλη (2/3) Πρωτόκολλο Z39.50 Αξιοποίηση πολυάριθµων και τεράστιων βάσεων δεδοµένων Εξοικονόµηση χρόνου, κόπου εκµάθησης διαφορετικών λογισµικών Αξιοποίηση µορφότυπου ανταλλαγής δεδοµένων ΜARC. Παρουσίαση αποτελεσµάτων και δυνατότητα περαιτέρω επεξεργασίας (καταλογογράφηση βιβλίων µε έτοιµες εγγραφές από άλλες βιβλιοθήκες) 96 Πρωτόκολλο Z39.50 Βασικά οφέλη (3/3) Τυποποίηση βασικών λειτουργιών αναζήτησης και ανάκτησης Εκτεταµένες υπηρεσίες (Extended services) για παραγγελία εγγράφων (ordering documents), ενηµέρωση βάσεων δεδοµένων, αποθήκευση στρατηγικών αναζήτησης. Άνοιγµα λειτουργιών βιβλιοθήκης (ILL, δανεισµός υλικού. Προκρατήσεις, ανανεώσεις δανεισµών κλπ) 97 9

10 Τι προσφέρει το Ζ39.50 Information Retrieval (Z39.50): Application Service Definition and Protocol Specification Επιτρέπει: Αναζήτηση σε βάσεις δεδοµένων ενός ή περισσοτέρων συστηµάτων, χωρίς, αναγκαστική, γνώση του χρήστη για τα συστήµατα αυτά Ανάκτηση εγγραφών από τα συστήµατα αυτά Παρέχει: Αναζήτηση & ανάκτηση βιβλιογραφικών & µη βιβλιογραφικών πόρων Την τεχνική υποδοµή για την πρόσβαση & κοινή χρήση των πληροφοριακών πόρων 98 Χρήση του Ζ39.50 Κοινός τρόπος επαφής µε βάσεις δεδοµένων Ανάκτηση εγγραφών από online καταλόγους βιβλιοθηκών και εµπορικούς προµηθευτές Ενιαίο interface για αναζήτηση σε ποικίλες βάσεις Πληροφοριακά περιβάλλοντα Βιβλιοθήκες Εµπορικοί προµηθευτές Κυβερνητικές βάσεις Εφαρµογές Ολοκληρωµένα προγράµµατα βιβλιοθηκών Προγράµµατα διαχείρισης προσωπικής βιβλιογραφίας (ProCite, EndNote κλπ.) Θεµατικές πύλες (portals) Εικονικές βιβλιοθήκες 99 10

11 Πρωτόκολλο Z39.50 Χαρακτηριστικά αναζήτησης υνατότητες πολύπλοκων ερωτήσεων µε χρήση τελεστών Boolean (AND, OR, NOT) Σύγκριση τελεστών ηµεροµηνιών π.χ. Μεγαλύτερο από, ίσο µε κλπ. Αναζήτηση µε τελεστές γειτνίασης (proximity searching) Αποκοπή χαρακτήρων (Truncation) Τελεστές πληρότητας πεδίων π.χ. Μέρος πεδίου, πλήρες πεδίο, αρχή κλπ. 100 Λειτουργίες Ζ39.50 Πρωτόκολλο Z Initialisation: Ρύθµιση του Z-Association, διαπραγµάτευση του επιπέδου των υπηρεσιών 2. Search: Αποστολή σειράς χαρακτήρων αναζήτησης σε βάση δεδοµένων και επιστροφή συνόλου αποτελεσµάτων και πρώτων λίγων εγγραφές 3. Retrieval: Ανάκτηση εγγραφών από το σύνολο αποτελεσµάτων όπως ορίζει ο Z-client. 4. Result-set-delete: ιαγραφή ενός συνόλου αποτελεσµάτων αναζήτησης που φυλάσσει ο Z-server

12 Λειτουργίες Ζ39.50 Πρωτόκολλο Z Access Control: υνατότητα Z-server να ζητήσει passwords etc. 6. Accounting / Resource Control: υνατότητες συντήρησης αρχείων χρήσης, έλεγχος πίστωσης κλπ 7. Sort: Ταξιθέτηση συνόλου αποτελεσµάτων σε ορισµένη σειρά ορισµένη στο Z-server 8. Browse: Σάρωση (ανίχνευση) όρων ευρετηρίων στο Z- server (Index browsing ή scanning) 102 Πρωτόκολλο Z39.50 Λειτουργίες Ζ Extended service: Εκτεταµένες υπηρεσίες επιτρέπουν στο Z-client να ξεκινήσει ένα «πακέτο εργασιών» στο Z-server π.χ. ILL, save, Save a result set for later use Save a query for later use Define a periodic search schedule Order an item Update a database Create an export specification Invoke a previously created export specification

13 Λειτουργίες Ζ39.50 Πρωτόκολλο Z Explain: Επιτρέπει στο Z-client να ρωτήσει µια βάση δεδοµένων σχετικά µε λεπτοµέρειες για την εφαρµογή στο Z-server 11. Termination: Τερµατισµός του Z-Association. 104 Πρωτόκολλο Z39.50 Εφαρµογές για Βιβλιοθήκες Εξασφάλιση βιβλιογραφικών εγγραφών (Bibliographic record sourcing) Συλλογικοί Κατάλογοι (Union Catalogues) ιαδανεισµός Βιβλιοθηκών (Inter-Library Loan) Επιλεκτική ιάθεση Πληροφοριών(Selective Dissemination of Information) Εµπορικές βάσεις δεδοµένων Αναζήτηση και διύλιση του web (Web Searching and filtering) Ενηµέρωση βάσεων δεδοµένων Προσωπικά Βιβλιογραφικά εργαλεία (Personal bibliographic tools) (BookWhere, Znavigator, SLS PC Browser)

14 Σχεδιαστικά µειονεκτήµατα του Ζ39.50 εν προέβλεψε το ιαδίκτυο, το web και τις τεχνολογίες πληροφορίας του 21ου αιώνα Υπέθετε τη χρήση του πρωτοκόλλου από λίγα µεγάλα βιβλιογραφικά συστήµατα για την ανταλλαγή εγγραφών Αναπτύχθηκε στο πλαίσιο των OSI (Open Systems Interconnection) και όχι του ιαδικτύου και του web εν προέβλεψε την ευρεία υιοθέτηση από την κοινότητα των βιβλιοθηκών και από τα ολοκληρωµένα συστήµατα εν προέβλεψε τη χρήση του πρωτοκόλλου εκτός των ορίων της κοινότητας των βιβλιοθηκών 106 HYPERLINK

15 108 Search/Retrieve Web Search/Retrieve: Το διεθνές αντίστοιχο του Ζ39.50 Search/Retrieve Web Συνδυάζει τις τεχνολογίες Ζ39.50 και web ιατηρεί τις βασικές έννοιες του Ζ39.50: Results sets Abstract access points Abstract record schemas Explain & Diagnostics Τεχνολογίες Web: XML, HTTP, SOAP (Simple Object Access Protocol) Συνδυάζει διάφορα στοιχεία του Ζ39.50 σε δύο τύπους ενέργειας: Search/Retrieve Explain Παρέχει µέθοδο για αναπαράσταση και µετάδοση ερωτηµάτων και ανάκτηση εγγραφών, βασισµένη σε πρότυπα

16 Ζ39.50 S/R Web (SRW) 110 Αρχιτεκτονική client Z39.50 H παραπάνω διαδικασία επιτυγχάνεται µέσω διαφόρων interfaces και queries τα οποία υποστηρίζονται από το Ζ39.50 ενώ από την πλευρά του server τα εισερχόµενα ερωτήµατα προς αναζήτηση πρέπει να µετατραπούν και αυτά και να δροµολογήσουν διάφορους µηχανισµούς αναζήτησης και αντίστροφα

17 Αρχιτεκτονική Web/Z39.50 Έτσι λοιπόν σε µία αναζήτηση µέσω Web είναι απαραίτητο το http/z39.50 το οποίο βρίσκεται στον http server για την αποφυγή αναπαραγωγής των interfaces από την πλευρά των server/target δεδοµένων. Με βοήθεια ενός browser γίνεται η αναζήτηση και στην συνέχεια εµφανίζονται τα αποτελέσµατα µε Java ή Active X applets. Οι βάσεις δεδοµένων διαφέρουν σηµαντικά στην δοµή και τις µεθόδους καταλογράφησης, ενώ τα πρωτόκολλα επικοινωνίας αποτελούν ένα κοινό µοντέλο για να περιγραφούν οι διάφορες βάσεις. 112 Μορφή αναζήτησης Εικονική Βιβλιοθήκη

18 Τι άλλαξε ή αλλάζει Έχουν κατανοηθεί τα προβλήµατα διαλειτουργικότητας Βελτιωµένη λειτουργικότητα στην αναζήτηση των τοπικών συστηµάτων Τοπικές αποφάσεις ευρετηρίασης Έχουν αναπτυχθεί Ζ39.50 profiles Profile= Λεπτοµερείς προδιαγραφές για τη χρήση του πρωτοκόλλου σε συγκεκριµένες εφαρµογές The Bath Profile: An International Z39.50 Specification for Library Applications and Resource Discovery U.S. National Z39.50 Profile for Library Applications Z Texas Profile for Library Applications Συµφωνία των προµηθευτών µε τα profiles οκιµές διαλειτουργικότητας βελτιώνουν τα συστήµατα 114 Τι άλλαξε ή αλλάζει (2) Τα interfaces γίνονται πιο χρηστικά:

19 Τι άλλαξε ή αλλάζει (3) Οαριθµός των πληροφοριακ ών πόρων που είναι προσιτός µέσω Ζ39.50 αυξάνεται 116 Βιβλιογραφία Πρωτόκολλο Z.3950 Biblio Tech Review: Z39.50 Publication: Biblio Tech Ltd., Issues Related to the Use of Z39.50 to Emulate a Centralized Union Catalogue National Institute of Standards and Technology (NIST) Z39.50 Implementation Papers Publication: Library of Congress What is Z39.50? Publication: United Kingdom Office for Library and Information Networking (UKOLN) και Publication: Library of Congress, United States government. Κατάλογος Ζ39.50 opacs

20 Λογισµικό Αναζήτησης & Ανάκτησης Πληροφοριών Συστήµατα αυτοµατοποίησης βιβλιοθηκών Z- clients & servers Λογισµικό διαχείρισης αιτηµάτων ILL Λογισµικό υλοποίησης OpenURL Πράκτορες αναζήτησης & ανάκτησης Λογισµικό µηχανών αναζήτησης web 118 Λογισµικό διαχείρισης αιτηµάτων ILL OCLC (Online Computer Library Center) ILL Mgt (ManaGementT) software Ariel software ILL forms on Web Clio software

21 Ορισµοί ιαδανεισµός (ILL: Inter-Library Loan) Μηχανισµός ανταλλαγής υλικού ή αντιγράφων µεταξύ Βιβλιοθηκών. Βιβλιοθήκη-προµηθευτής Βιβλιοθήκη-πελάτης Τελικός χρήστης Οργανισµός-Συντονιστής Χειρισµός υλικού ιαδανεισµός (ILL: InterLibrary Loan) Αποστολή (φωτο)αντιγράφων υλικού Άρθρα περιοδικών Ανακοινώσεις πρακτικών συνεδρίων ιδακτορικές διατριβές Αποστολή υλικού (απαιτείται επιστροφή) Βιβλία 21

22 ιαδανεισµός (ILL: InterLibrary Loan) Συστήµατα ιαδανεισµού-υποδείγµατα Λειτουργίας BLDSC (British Library Document Supply Centre) : Ένας προµηθευτής - πολλοί πελάτες OCLC (Online Computer Library Center) : Πολλοί προµηθευτές - πολλοί πελάτες συντονισµός καταλόγων (WorldCat βιβλιοθήκες, δηµοσιεύµατα), χρέωση υπηρεσιών συντονισµού, όχι εκκαθάριση ΕΚΤ: Πολλοί προµηθευτές - πολλοί πελάτες συντονισµός χωρίς χρέωση, συλλογικός κατάλογος, οικονοµική εκκαθάριση ιαδανεισµός (ILL: InterLibrary Loan) Συστήµατα ιαδανεισµού-υποδείγµατα Λειτουργίας BLDSC: Ένας προµηθευτής - πολλοί πελάτες ΠΕΛΑΤΕΣ Εκτέλεση Βρετανικές Βιβλιοθήκες Παραγγελία BLDSC 22

23 ιαδανεισµός (ILL: InterLibrary Loan) Συστήµατα ιαδανεισµού-υποδείγµατα Λειτουργίας OCLC: Συντονιστής -Πολλοί προµηθευτές - πολλοί πελάτες ΠΕΛΑΤΕΣ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΕΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ - Εκτέλεση εντοπισµός Αναζήτηση OCLC ΠΕΛΑΤΕΣ ΠΡΟΜΗΘΕΥΤΕΣ-ΠΕΛΑΤΕΣ - ιαδανεισµός (ILL: InterLibrary Loan) ίκτυο ιαδανεισµού Ελληνικών Βιβλιοθηκών (HILLnet: Hellenic ILL net) Πολλοί προµηθευτές Πολλοί πελάτες, Συλλογικός Κατάλογος Περιοδικών, Συντονισµός λειτουργιών (χωρίς χρέωση), Οικονοµική εκκαθάριση

24 Εθνικό ίκτυο Επιστηµονικών Βιβλιοθηκών οµή ικτύου Φάση 3. Τελικοί χρήστες Φάση 2. Βιβλιοθήκες-πελάτες ΕΚΤ ΣΚΠ Φάση 1. Βιβλιοθήκες Προµηθευτές πελάτες Τελικοί χρήστες Τελικοί χρήστες 126 Εθνικό ίκτυο Επιστηµονικών Βιβλιοθηκών Λειτουργία ικτύου Ταχυδροµική αποστολ ή FAX Παραγγελία Προπληρωµή Τελικός Χρήστης Ιωάννινα Βιβλιοθήκη - πελάτης αναζήτηση ΕΚΤ Θεσσαλονίκη Πάτρα ΣΚΠ εντοπισµός Σύστηµα ιαδανεισµού Φωτοαντίγραφο Λευκωσία ηµόκριτος ΕΚΤ Ηράκλειο Βιβλιοθήκη Προµηθευτής

25 Εθνικό ίκτυο Επιστηµονικών Βιβλιοθηκών Άνοιγµα σε τελικούς χρήστες Ταχυδροµική αποστολ ή fax Τελικός Χρήστης ΣΚΠ ΕΚΤ Σύστηµα Παραγγελιών 128 Εθνικό ίκτυο Επιστηµονικών Βιβλιοθηκών Αποµακρυσµένη πρόσβαση σε ψηφιακές βιβλιοθήκες Τελικός Χρήστης Νοητή Βιβλιοθήκη Ψηφιακό υλικό Ψηφιακό υλικό