ΤΟΜΕΑΣ ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΑΣ - ΠΕΤΡΟΛΟΓΙΑΣ - ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ Α.Π.Θ. ΤΡΙΗΜΕΡΗ ΑΣΚΗΣΗ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ.

Transcript

1 ΤΟΜΕΑΣ ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΑΣ - ΠΕΤΡΟΛΟΓΙΑΣ - ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ Α.Π.Θ. ΤΡΙΗΜΕΡΗ ΑΣΚΗΣΗ ΥΠΑΙΘΡΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗ Εξάμηνο ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΪΟΣ 2009

2 1

3 ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ Η άσκηση υπαίθρου στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη γίνεται στα πλαίσια του μαθήματος ΠΕΤΡΟΛΟΓΙΑ ΠΥΡΙΓΕΝΩΝ ΠΕΤΡΩΜΑΤΩΝ και έχει ως κύριο σκοπό την υπαίθρια μελέτη πυριγενών πετρωμάτων (πλουτωνικών και ηφαιστειακών) που διεισδύουν στη μάζα της Ροδόπης και την Περιροδοπική ζώνη καθώς και τη μελέτη δομών και μακροσκοπικών υφών που χαρακτηρίζουν τα πετρώματα αυτά. Παράλληλα μελετώνται μεταμορφωμένα και ιζηματογενή πετρώματα ενώ σε αρχαιολογικούς χώρων αναγνωρίζονται πετρώματα που χρησιμοποιήθηκαν ως δομικοί λίθοι (Φίλιπποι και Άβδηρα). ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ Ειδικότερα τα αντικείμενα της άσκησης είναι: Γεωλογία της μάζας της Ροδόπης και της Περιροδοπικής ζώνης. Ορυκτολογία, πετρογραφία, ηλικία και γένεση των πλουτωνιτών Καβάλας, Φιλίππων, Ξάνθης, Παρανεστίου και των ηφαιστιτών Σουνίου, Αλεξανδρούπολης, Φερρών. Μεταμορφωμένα πετρώματα της μάζας Ροδόπης. Ιζηματογενή της μάζας Ροδόπης και της Περιροδοπικής. Συζήτηση για επιμέρους πετρολογικά θέματα σε κάθε ένα από τα μαγματικά πετρώματα που προαναφέρθηκαν (γνευσίωση, εγκλείσματα, ξενόλιθοι, αλλοιώσεις, επαφές, περιβάλλον διείσδυσης, χημισμός, γένεση και εξέλιξη του μάγματος, γεωτεκτονικό περιβάλλον, κλπ). Συζήτηση και σύνοψη για την γένεση όλων αυτών των μαγματικών πετρωμάτων καθώς και για τη σχέση τους με τη μεταμόρφωση και τα ιζηματογενή πετρώματα Γεωδυναμικό καθεστώς της μάζας της Ροδόπης κατά την περίοδο Ηωκαίνου-Μειοκαίνου. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ (Σε παρένθεση οι θέσεις των στάσεων στον οδικό χάρτη) 1 η ΗΜΕΡΑ Αναχώρηση από τη Θεσσαλονίκη Στάση μετά το χωριό Ελευθερές για τμήματα του πλουτωνίτη Καβάλας (1.1) Στάση στην Λυδία για τον πλουτωνίτη Φιλίππων (1.2) Αρχαιολογικός χώρος Φιλίππων, ξενάγηση Μεσημεριανό φαγητό στην Ξάνθη Στάση μετά το χωριό Κιμμέρια για τμήματα του πλουτωνίτη Ξάνθης (1.3) Στάση στο χωριό Φίλια για τμήματα του πλουτωνίτη Ξάνθης (1.4) Στάση στο χωριό Σούνιο για ηφαιστειακά πετρώματα, ψαμμίτες και ιλυόλιθους (1.5) Επιστροφή στην Ξάνθη. Συζήτηση για τα αντικείμενα της 1 ης ημέρας. ιανυκτέρευση στο ξενοδοχείο ΝΑΤΑΣΑ. 2

4 2η ΗΜΕΡΑ Αναχώρηση από Ξάνθη Στάση μετά το χωριό Σάππες για ηφαιστειακά πετρώματα (2.1) Στάση στους φυλλίτες και τους ασβεστολίθους της ενότητας Μάκρης (2.2) Στάση για κροκαλοπαγή πετρώματα μετά το χωριό Αβας (2.3) Στάση για ηφαιστειακά πετρώματα μετά το χωριό Αβας (2.4) Στάση για καφέ και φαγητό στην Αλεξανδρούπολη Στάση στο χωριό Φέρρες για ηφαιστειακά πετρώματα (2.5) Επίσκεψη εκκλησίας Παναγίας Κοσμοσώτηρας (1152) των Φερρών Στάση στο χωριό Λουτρός για ηφαιστειακά πετρώματα (2.6) Επιστροφή στην Ξάνθη. Συζήτηση για τα αντικείμενα της 2 ης και 3 ης ημέρας. ιανυκτέρευση στο ξενοδοχείο ΝΑΤΑΣΑ. 3η ΗΜΕΡΑ Αναχώρηση από Ξάνθη ρόμος Ξάνθης Παρανεστίου, στάση για εκλογίτες (3.1) Στάση για γνευσίους (3.1) Στάση για γρανατούχους γνευσίους και φλεβικά πετρώματα κυανίτη (3.1) Στάση για αμφιβολίτες (3.2) Στάση για μάρμαρα (3.3) Στάση για τον γρανίτη και τους πηγματίτες Παρανεστίου (3.4) Μεσημεριανό φαγητό στη ράμα Επιστροφή στη Θεσσαλονίκη 3

5 1. ΓΕΩΛΟΓΙΑ 1.1. Γεωτεκτονικές ζώνες της Ελλάδος Οι Ελληνίδες οροσειρές, που ανήκουν στο ιναρικό κλάδο του Αλπικού συστήματος, υποδιαιρούνται σε γεωτεκτονικές ζώνες. Κάθε γεωτεκτονική ζώνη συνίσταται από μια ορισμένη στρωματογραφική διαδοχή των ιζημάτων της, από τους ιδιαίτερους λιθολογικούς χαρακτήρες της και από την ιδιαίτερη τεκτονική της συμπεριφορά, στοιχεία γενικά που εξαρτώνται από την παλαιογεωγραφική της θέση (αύλακα, ύβωμα, χέρσος). Περιοχές που ανήκουν στην ίδια ζώνη έχουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά ταυτόσημα ή παραπλήσια. Οι ζώνες απο ανατολικά προς δυτικά και νότια είναι οι εξής: 1. Μάζα της Ροδόπης 2. Σερβομακεδονική μάζα 3. Περιροδοπική ζώνη 4. Ζώνη Παιονίας 5. Ζώνη Πάϊκου Ζώνη Αξιού 6. Ζώνη Αλμωπίας 7. Πελαγονική ζώνη 8. Αττικο-κυκλαδική ζώνη 9. Υποπελαγονική ζώνη ή ζώνη Ανατολικής Ελλάδας 10. Ζώνη Παρνασσού - Γκιώνας 11. Ζώνη Ωλονού - Πίνδου 12. Ζώνη Γαβρόβου - Τριπόλεως 13. Αδριατικοϊόνιος ζώνη 14. Ζώνη Παξών ή Προαπουλία Η μάζα της Ροδόπης συνιστά μια παλιά κρυσταλλική μάζα. Πιστεύεται ότι θαλάσσευσε μόνο μερικώς κατά τη διάρκεια του Μεσοζωικού και πιθανόν σε ορισμένες μόνο περιόδους. Ένα μεγάλο πάντως μέρος της φαίνεται ότι παρέμεινε συνεχώς χέρσος κατά την Αλπική περίοδο. Η Σερβομακεδονική μάζα είχε ανάλογη παλαιογεωγραφική θέση με τη μάζα της Ροδόπης και λειτούργησε ως ρηχή θάλασσα τουλάχιστον στο δυτικό της περιθώριο κατά το διάστημα Μέσο Τριαδικό - Κατώτερο Ιουρασικό, περίοδο της οποίας διατηρούνται τα ιζήματα. Τόσο η Σερβομακεδονική όσο και η μάζα της Ροδόπης θεωρούνται ηπειρωτικές μάζες με πιθανότερη προέλευση από τη λιθοσφαιρική πλάκα της Λαυρασίας. Η Περιροδοπική ζώνη βρίσκεται δυτικά της Σερβομακεδονικής μάζας και εκτείνεται κατά μήκος του δυτικού περιθωρίου της Σερβομακεδονικής. Θεωρείται ότι αντιπροσώπευε την ηπειρωτική κατωφέρεια από τις μάζες Ροδόπης και Σερβομακεδονικής προς την ωκεάνια περιοχή της ζώνης Αξιού. Παρακάτω περιγράφονται η μάζα της Ροδόπης και της Σερβομακεδονικής καθώς και η Περιροδοπική ζώνη στις οποίες διεισδύουν τα πυριγενή πετρώματα που θα δούμε. 4

6 5

7 1.2. Μάζα της Ροδόπης και Σερβομακεδονική μάζα Η μάζα της Ροδόπης εκτείνεται κατά μήκος των ελληνοβουλγαρικών συνόρων καλύπτοντας μεγάλες εκτάσεις και από τις δύο χώρες καθώς και ένα μικρό κομμάτι της βορειοδυτικής Τουρκίας. Στον ελλαδικό χώρο η μάζα της Ροδόπης χωρίζεται από τη Σερβομακεδονική μάζα στα δυτικά με τη γραμμή του Στρυμώνα ενώ νότια-νοτιοανατολικά συνορεύει με την Περιροδοπική ζώνη. Κύριες ρηξιγενείς γραμμές χωρίζουν τη μάζα της Ροδόπης σε δυο λιθοστρωματογραφικές ενότητες, την ανώτερη τεκτονική ενότητα (ΑΤΕ ή ενότητα Σιδηρόνερου) και την κατώτερη τεκτονική ενότητα (ΚΤΕ ή ενότητα Παγγαίου). Αυτές διαχωρίζονται από την επώθηση του Νέστου που έχει διεύθυνση ΝΝΑ- ΒΒ. Η ενότητα Σιδηρόνερου που περιλαμβάνει πολύ υψηλότερου βαθμού μεταμόρφωσης πετρώματα (γνεύσιοι, μιγματίτες, εκλογιτικοί αμφιβολίτες και μάρμαρα) είναι επωθημένη προς νότο πάνω στην ενότητα Παγγαίου. Η στην ενότητα Παγγαίου περιλαμβάνει μάρμαρα με εναλλαγές μαρμαρυγιακών σχιστόλιθων, γνευσίων και αμφιβολιτών. Οι πρωτόλιθοι των μεταμορφωμένων πετρωμάτων της μάζας της Ροδόπης θεωρούνται Παλαιοζωικής ηλικίας. Τρία κύρια μεταμορφικά γεγονότα μπορούν να περιγράψουν τη μεταμορφική εξέλιξη της μάζας της Ροδόπης: α) μια προ-ηωκαινική υψηλής πίεσης μεταμόρφωση που φαίνεται στους εκλογίτες και εκλογιτικούς αμφιβολίτες, β) μια κάτω- εως μέσο-ηωκαινική χαμηλότερης πίεσης αμφιβολιτική μεταμόρφωση που ακολουθείται από γ) μια ανάδρομη πρασινοσχιστολιθικής φάσης μεταμόρφωση που παρατηρείται στους αμφιβολίτες, μεταπηλίτες και γνεύσιους. Σύμφωνα με νεότερες απόψεις (Dinter & Royden 1993, Sokoutis et al. 1993) κατά το μέσο Μειόκαινο ένα ρήγμα αποκόλλησης με μικρή γωνία έχει ως αποτέλεσμα την αποκόλληση ενός τμήματος της ανώτερης τεκτονικής ενότητας (ενότητα Σιδηρόνερου) και την προς τα δυτικά κίνησή του. Το τμήμα αυτό αποτελεί αυτό που σήμερα ονομάζουμε Σερβομακεδονική μάζα. Με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτεται η κατώτερη τεκτονική ενότητα (ενότητα Παγγαίου). Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της μάζας της Ροδόπης είναι οι μεγάλες ρηξιγενείς ιζηματογενείς λεκάνες του Τριτογενούς, οι οποίες από τα δυτικά προς τα ανατολικά είναι οι εξής: λεκάνη του Στρυμώνα ή Σερρών, Φιλίππων ή ράμας, Πρίνου, Νέστου, Ξάνθης-Κομοτηνής, Κίρκης-Αισίμης και Ορεστιάδας. Μέσα στις ιζηματογενείς αυτές λεκάνες παρεμβάλλονται ηφαιστειακά και ηφαιστειοκλαστικά πετρώματα ενώ έντονη είναι η και παρουσία πλουτωνικών διεισδύσεων στις περιοχές Βροντούς, Καβάλας, Φιλίππων, Ελατιάς, Παρανεστίου, Ξάνθης, και Κίρκης - Λεπτοκαρυάς (βλέπε χάρτη). Τα σημαντικότερα από τα προαναφερθέντα πυριγενή πετρώματα που θα δούμε στην άσκηση αυτή περιγράφονται στα κεφ. 2 και 3. Οι ανθρακικοί σχηματισμοί της μάζας της Ροδόπης είναι φακοί ασβεστόλιθων ηλικίας Σιλουρίου εβονίου Λιθανθρακοφόρου, μάρμαρα του Λιθανθρακοφόρου, ενστρώσεις ασβεστολίθων και δολομιτών του Ανω Παλαιοζωικού και ασβεστόλιθοι του Περμίου Τριαδικού. Κλαστικά ιζήματα μολασσικού τύπου (κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, μάργες και μαργαϊκοί ασβεστόλιθοι) υπάρχουν στο νομό Εβρου με ηλικία Ηωκαινική Ολιγοκαινική. Αναφορικά με τη Σερβομακεδονική μάζα αυτή διαιρείται σε δυο μεταμορφικές σειρές, των Κερδυλλίων και του Βερτίσκου. Στην πρώτη μεταξύ γνευσιακών πετρωμάτων συνήθως βρίσκονται 6

8 μάρμαρα πολύ μεγάλου πάχους, ενώ στη δεύτερη τα μάρμαρα περιορίζονται σε λεπτές ενστρώσεις. Ιζήματα μολασσικού τύπου ηλικίας Ηωκαίνου Ολιγοκαίνου βρίσκονται στην περιοχή του Λαγκαδά Περιροδοπική ζώνη Η Περιροδοπική εκτείνεται ως ζώνη πλάτους χλμ. με διεύθυνση Β - ΝΑ στα δυτικά της Σερβομακεδονικής. Από τα Ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα η ζώνη προεκτείνεται ΝΑ στη χερσόνησο της Σιθωνίας όπου κάμπτεται προς ΒΑ και με διεύθυνση Ν - ΒΑ περνάει από την άκρη της χερσονήσου του Αθω. Ακολούθως προεκτείνεται υποθαλάσσια προς τη Σαμοθράκη και την περιοχή Αλεξανδρούπολης - Εβρου. Τρείς βασικές ενότητες συγκροτούν την Περιροδοπική ζώνη, που χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη Περμοτριαδικών και Ιουρασικών μεταϊζημάτων, με γενική διάταξη Β - ΝΑ και είναι από ανατολικά προς δυτικά: α. ενότητα Ντεβέ Κοράν - ουμπιά, β. ενότητα Μελισοχωρίου - Χολομώντα και γ. ενότητα Ασπρης Βρύσης - Χορτιάτη. Η ενότητα ουμπιάς περιλαμβάνει μετακλαστικά ιζήματα στη βάση, μια ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά μέσα στην οποία βρίσκονται ασβεστιτικοί σχιστόλιθοι και ολοκληρώνεται προς τα πάνω με την απόθεση μιας ανθρακικής νηριτικής σειράς που αποτελείται από ανακρυσταλλωμένους ασβεστολίθους, ψαμμιτικούς και μαργαϊκούς. Η ηλικία της ενότητας είναι Μεσο-Τριαδική έως Μεσο-Ιουρασική. Η ενότητα Μελισσοχωρίου Χολομώντα παρουσιάζει τη μεγαλύτερη έκταση από τις τρεις και εκτείνεται από τη λίμνη οϊράνη μέχρι το Χολομώντα. Ο κατώτερος σχηματισμός της είναι μάρμαρα και ανακρυσταλλωμένοι ασβεστόλιθοι, ηλικίας Μέσου - Ανω Τριαδικού. Ο ανώτερος σχηματισμός, ηλικίας Κάτω Μέσου Ιουρασικού, αποτελείται από τουρβιδικές εναλλαγές ψαμμιτών, μαργών και ασβεστολιθικών ενστρώσεων και είναι γνωστός ως φλύσχης της Σβούλας. Η ενότητα Ασπρης Βρύσης Χορτιάτη αρχίζει βόρεια της Θεσσαλονίκης, περνά από το Χορτιάτη, φτάνει στο νότιο άκρο της Σιθωνίας, όπου κάμπτεται και συνεχίζει στο άκρο του Αγίου Ορους. Μετακλαστικά και νηριτικά ανθρακικά ιζήματα, ανάλογα της ενότητας ουμπιάς, αποτελούν τα κατώτερα τμήματα. Ο ανώτερος ορίζοντας αποτελείται από ιζήματα βαθιάς θάλασσας (φυλλίτες). Η συνέχεια της Περιροδοπικής ζώνης στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης - Έβρου περιλαμβάνει μια παχιά σειρά φυλλιτών με ενστρώσεις μετακροκαλοπαγών και κρυσταλλικών ασβεστόλιθων με ηλικία Τριαδικού-Κάτω Κρητιδικού. εν είναι διαπιστωμένο σε ποιά από τις κύριες ενότητες της Περιροδοπικής ανήκει η σειρά φυλλιτών της Αλεξανδρούπολης. Όμως η σύστασή της και κύρια η παρουσία ορισμένων οφειολιθικών σωμάτων μέσα στα μεταϊζήματα δείχνουν ότι προσομοιάζει με την ενότητα Ασπρης Βρύσης - Χορτιάτη. 7

9 2. ΟΡΥΚΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΕΤΡΟΛΟΓΙΑ 2.1. ΠΛΟΥΤΩΝΙΚΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ Περιγράφονται παρακάτω τα πλουτωνικά πετρώματα της μάζας της Ροδόπης κατά σειρά επίσκεψης Πλουτωνίτης Καβάλας Ο πλουτωνίτης της Καβάλας διεισδύει σε μαρμαρυγιακούς γνεύσιους, μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους, μάρμαρα και αμφιβολίτες της ενότητας Παγγαίου. Οι πετρογραφικοί τύποι που συνιστούν τον πλουτωνίτη είναι γρανοδιορίτης και μονζογρανίτης ενώ υπάρχουν διοριτικά και τοναλιτικά εγκλείσματα, καθώς επίσης διοριτικές, πηγματιτικές και απλιτικές φλέβες. Τα παραπάνω πετρώματα περιέχουν ως κύρια πετρογενετικά ορυκτά χαλαζία, πλαγιόκλαστα, καλιούχους αστρίους, αμφίβολους και βιοτίτη, ενώ ως επουσιώδη ορυκτά εμφανίζονται τιτανίτης, αλλανίτης, επίδοτο, απατίτης, ζιρκόνιο και μαγνητίτης. Ως δευτερογενή ορυκτά εμφανίζονται χλωρίτης και ασβεστίτης. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του πλουτωνίτη που εμφανίζεται σχεδόν σε όλη την έκτασή του είναι η γνευσιακή υφή. Συγκεκριμένα εμφανίζεται προσανατολισμός των ορυκτών του κατά τη διεύθυνση ΒΑ-Ν έως ΑΒΑ- Ν. Η ηλικία του πλουτωνίτη Καβάλας, με χρονολόγηση Pb-U σε τιτανίτη, βρέθηκε από 20 έως 22 εκ. χρόνια ενώ με Rb-Sr σε ολικό πέτρωμα-βιοτίτη, υπολογίστηκε σε 18 εκ. χρόνια Πλουτωνίτης Φιλίππων Ο πλουτωνίτης των Φιλίππων (ή πλουτωνίτης Κρινίδων) βρίσκεται βορειοδυτικά της Καβάλας. Η συνολική επιφανειακή του έκταση είναι 1 τετρ. χλμ. αλλά από γεωφυσικά δεδομένα έχει υπολογιστεί ότι στη βάση του, που βρίσκεται σε βάθος 5 χλμ., έχει διάμετρο πολλών χιλιομέτρων. ιεισδύει σε μάρμαρα και σχιστόλιθους της κατώτερης τεκτονικής ενότητας της Ροδόπης και δημιουργεί φαινόμενα θερμομεταμόρφωσης επαφής. Η θερμομεταμόρφωση επαφής φαίνεται από την παρουσία γρανάτη, επιδότου και ανακρυσταλλωμένων μαρμάρων. Ο πλουτωνίτης είναι χαλ. μονζοδιορίτης ως χαλ. διορίτης. Τα ορυκτά συστατικά του είναι χαλαζίας, πλαγιόκλαστα, μικροκλινής, βιοτίτης, κεροστίλβη, απατίτης, τιτανίτης, ζιρκόνιο και απατίτης. Χαρακτηριστικό για τον πλουτωνίτη των Φιλίππων είναι η παρουσία, σε μεγάλη αφθονία, σκουρόχρωμα, λεπτόκοκκα, σφαιρικά ως ελλειψοειδή εγκλείσματα, βασικότερης σύστασης, που είναι μονζοδιορίτες και έχουν παρόμοια ορυκτολογική σύσταση με τα πετρώματα μέσα στα οποία βρίσκονται. Μεταξύ των άλλων επουσιωδών ορυκτών, περιέχουν χαρακτηριστικά και βελονοειδή απατίτη. Η παρουσία του τελευταίου δείχνει γρήγορη κρυστάλλωση. Μερικές φορές υπάρχουν και ξενόλιθοι. Τέλος, απλιτικές και πηγματιτικές φλέβες διακόπτουν τον πλουτωνίτη. Η ηλικία του πλουτωνίτη των Φιλίππων, που έχει προσδιοριστεί με Κ-Ar σε βιοτίτη, υπολογίστηκε σε 28 εκ. χρόνια Πλουτωνίτης Ξάνθης 8

10 Ο πλουτωνίτης βρίσκεται βόρεια της πόλης της Ξάνθης με διεύθυνση Ν -ΑΒΑ, ακολουθώντας περίπου τη νοητή ευθεία που ορίζουν: η πόλη της Ξάνθης και τα χωριά Κιμμέρια, Λευκόπετρα και Φίλια. Η επιφάνεια που καταλαμβάνει είναι περίπου 40 τετρ. χλμ. Ο πλουτωνίτης διεισδύει σε μάρμαρα, αμφιβολίτες και γνεύσιους δημιουργώντας φαινόμενα θερμομεταμόρφωσης επαφής. Ειδικά στην επαφή του με τα μάρμαρα εμφανίζονται αιματίτης, βολλαστονίτης, γρανάτης, επίδοτο (Skarn) ενώ σημαντική είναι και η μεταλλοφορία της περιοχής. Στην περιοχή του χωριού Κιμμέρια έχουμε εμφάνιση μαγνητίτη και αιματίτη. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο πλουτωνίτης της Ξάνθης διεισδύει μεταμορφωμένα πετρώματα της κατώτερης τεκτονικής ενότητας (πχ. δυτική επαφή με μάρμαρα, όπου βλέπουμε τον βολλαστονίτη στην άσκηση υπαίθρου του Α έτους) και της ανώτερης τεκτονικής ενότητας (πχ. βόρεια επαφή με μάρμαρα, όπου βλέπουμε το Skarn στην άσκηση υπαίθρου του Α έτους). Φαίνεται δηλαδή ότι διεισδύει μετά την επώθηση της ενότητας Σιδηρόνερου πάνω στην ενότητα Παγγαίου. Ο πλουτωνίτης της Ξάνθης συγκροτείται από ένα σημαντικό αριθμό πετρογραφικών τύπων, που είναι οι εξής: γρανοδιορίτης (κεροστιλβικός-βιοτιτικός έως βιοτιτικός-κεροστιλβικός), γρανίτης (κεροστιλβικός-βιοτιτικός), μονζονίτης (βιοτιτικός-πυροξενικός), χαλαζιακός μονζοδιορίτης (βιοτιτικός-πυροξενικός), λευκομονζογάββρος (βιοτιτικός-πυροξενικός), λευκογάββρος (πυροξενικός-ολιβινικός), χαλαζιακός γάββρος (πυροξενικός-βιοτιτικός-κεροστιλβικός), χαλαζιακός διορίτης (κεροστιλβικός-πυροξενικός-βιοτιτικός). Στους παραπάνω πετρογραφικούς τύπους πρέπει να προστεθούν τα εγλείσματα χαλαζιοδιοριτικής σύστασης, οι απλιτικές και πηγματιτικές φλέβες, και οι λαμπροφύρες. Ουσιαστικά λοιπόν από άποψη χημικής σύστασης βρίσκουμε βασικά, ενδιάμεσα και όξινα πετρώματα, με τα τελευταία να αποτελούν το 80% περίπου της έκτασης του πλουτωνίτη. Τα ορυκτά συστατικά των παραπάνω πετρογραφικών τύπων είναι: πλαγιόκλαστα, ορθόκλαστο, χαλαζίας, βιοτίτης, κεροστίλβη, πυρόξενοι, ολιβίνης, τιτανίτης, απατίτης, ζιρκόνιο, ρουτίλιο, μαγνητίτης, τουρμαλίνης, χλωρίτης και ασβεστίτης Η ηλικία του πλουτωνίτη υπολογίστηκε στα εκ. χρόνια (Ολιγόκαινο) με τη μέθοδο Κ- Ar σε βιοτίτη. Η ηλικία αυτή επιβεβαιώθηκε και με χρονολόγηση κεροστίλβης Πλουτωνικό σύμπλεγμα Ελατιάς Σκαλωτής Παρανεστίου Το πλουτωνικό σύμπλεγμα Ελατιάς Σκαλωτής Παρανεστίου αποτελεί το μεγαλύτερο πλουτωνικό όγκο που διεισδύει στην μάζα της Ροδόπης και μάλιστα στην ανώτερη τεκτονική ενότητα (ενότητα Σιδηρόνερου). ιεισδύει σε μάρμαρα, αμφιβολιτικούς και μαρμαρυγιακούς γνευσίους και μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους. Το δυτικό τμήμα του συμπλέγματος είναι γνωστό ως πλουτωνίτης της Ελατιάς, το κεντρικό ως πλουτωνίτης της Σκαλωτής και το ανατολικό ως πλουτωνίτης του Παρανεστίου. Το δυτικό και κεντρικό τμήμα (Ελατιά και Σκαλωτή) αποτελείται από (κεροστιλβικό) βιοτιτικό γρανοδιορίτη που στο δυτικό τμήματου είναι πορφυροειδής και βιοτιτικό γρανίτη ενώ υπάρχουν και πολλές πηγματιτικές φλέβες. Ο βιοτιτικός γρανίτης εμφανίζεται με τη μορφή φλεβών 9

11 να διεισδύει στον (κεροστιλβικό) βιοτιτικό γρανοδιορίτη. Το ανατολικό τμήμα (Παρανέστι) αποτελείται από διμαρμαρυγιακό γρανίτη με μικρή διαφοροποίηση προς γρανοδιορίτη. Και ο διμαρμαρυγιακός γρανίτης - γρανοδιορίτης διεισδύει στον (κεροστιλβικό) βιοτιτικό γρανοδιορίτη. Εδώ είναι πολύ διαδεδομένες οι πηγματιτικές φλέβες με πολύ μεγάλους κρυστάλλους καλιούχων αστρίων και μοσχοβίτη. Μάλιστα, κοντά στο Παρανέστι λειτουργούσε μονάδα εκμετάλλευσης των δυο αυτών βιομηχανικών ορυκτών. ιάφορες χρονολογήσεις που έγιναν για τον προσδιορισμό της ηλικία του συμπλέγματος, με διαφορετικές μεθόδους (Rb-Sr σε ολικό πέτρωμα, σε βιοτίτη, σε μοσχοβίτη, K-Ar σε βιοτίτη, σε μοσχοβίτη) έδωσαν ηλικίες από 29 έως 48 εκ. χρόνια. Πάντως θεωρήθηκε ότι η ηλικία των 48 εκ. χρόνων που προσδιορίστηκε με Rb-Sr σε μοσχοβίτη από τον διμαρμαρυγιακό γρανίτη του Παρανεστίου είναι ηλικία κρυστάλλωσης και αφού διεισδύει τον γρανοδιορίτη ο τελευταίος πρέπει να έχει ηλικία περίπου 50 εκ. χρόνια. Η τελευταία ηλικία επιβεβαιώθηκε πρόσφατα με χρονολόγηση ζιρκονίων. Η ηλικία των 50 εκ. χρόνων είναι ιδιαίτερης σημασίας και δείχνει την παρουσία ηωκαινικού μαγματισμού που προηγείται του Ολιγοκαινικού-Μειοκαινικού ο οποίος κυρίως συναντάται στη μάζα της Ροδόπης. Ακόμη σημαντικό είναι να σημειωθεί ότι ακριβώς η ίδια ηωκαινική ηλικία (50 εκ. χρόνια) βρέθηκε και για τον πλουτωνίτη της Σιθωνίας ο οποίος διεισδύει πετρώματα της Σερβομακεδονικής μάζας και της Περιροδοπικής ζώνης και βρίσκεται αρκετά δυτικότερα από το πλουτωνικό σύμπλεγμα Ελατιάς Σκαλωτής Παρανεστίου. Όμως δεν είναι μόνο η ηλικία κοινή για τους δυο πλουτωνίτες (Σιθωνίας και Ελατιάς Σκαλωτής Παρανεστίου). Έχουν πάρα πολλές ομοιότητες στην πετρογραφία (παρόμοιοι πετρογραφικοί τύποι συγκροτούν και τους δυο πλουτωνίτες) και ορυκτολογία, όπως η εμφάνιση μαγματικού επιδότου στους κεροστιλβικούς γρανοδιορίτες και των δυο περιοχών. Ομοιότητες παρουσιάζουν και στη γεωχημεία κύριων στοιχείων και ιχνοστοιχείων (και σπανίων γαιών) καθώς και στα ισότοπα Sr και οξυγόνου ΗΦΑΙΣΤΕΙΑΚΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ Η ηφαιστειακή δραστηριότητα στην περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης κατανέμεται κυρίως σε δύο μεγάλες περιοχές, στην περιοχή μεταξύ ιποτάμων-καλότυχου (Ελληνοβουλγαρικά σύνορα βόρεια της Ξάνθης) και στην περιοχή Αλεξανδρούπολης. Η ηφαιστειακή δράση συνδέεται με τη δημιουργία μεγάλων ιζηματογενών λεκανών που αναπτύχθηκαν μέσα στη Μάζα της Ροδόπης καθώς και στα νότια περιθώριά της. Οι λεκάνες αυτές σχηματίστηκαν μετά από μία έντονη ορογενετική δραστηριότητα κατά το Ηώκαινο, η οποία επηρέασε όλες τις Εσωτερικές Ελληνίδες ζώνες. Εκτός από αυτές τις δύο μεγάλες ηφαιστειογενείς περιοχές, μικρά ηφαιστειακά σώματα υπάρχουν κοντά στο χωριό Σούνιο (μεταξύ Ξάνθης - Κομοτηνής). Ακολουθεί σύντομη περιγραφή των ηφαιστειακών πετρωμάτων κατά σειρά επίσκεψης Ηφαιστειακά πετρώματα Σουνίου 10

12 Οι ηφαιστειακές εμφανίσεις στην περιοχή Σουνίου βρίσκονται μέσα στην Ηωκαινική - Ολιγοκαινική ιζηματογενή σειρά, η οποία έρχεται σε επαφή με το ανατολικό και βορειοανατολικό τμήμα του πλουτωνίτη της Ξάνθης. Η περιοχή αυτή καταλαμβάνει μιά έκταση περίπου 100 τετρ.χλμ. Γενικά, αυτά τα ηφαιστειακά σώματα χαρακτηρίζονται ως κοίτες διότι έχουν διεισδύσει παράλληλα με τη στρώση των ιζηματογενών πετρωμάτων. Μερικά όμως διεισδύουν κάθετα και ασύμφωνα με τη στρώση και χαρακτηρίζονται ως φλέβες. Το πάχος τους κυμαίνεται από μερικά εκατοστά μέχρι 25 μέτρα, ενώ η μεγαλύτερη διάστασή τους κυμαίνεται από μερικά μέτρα μέχρι 500 μέτρα. Η ηλικία τους προσδιορίστηκε σε 34 εκατ. χρόνια (Κάτω Ολιγόκαινο) με τη μέθοδο K-Ar. Μακροσκοπικά, είναι γκρίζα έως σκουρόχρωμα συμπαγή πετρώματα με μεγάλους φαινοκρυστάλλους κεροστίλβης. Έχουν τυπικό πορφυριτικό ιστό με φαινοκρυστάλλους πλαγιοκλάστων, κεροστίλβης και κλινοπυροξένου και σε μικρότερο ποσοστό βιοτίτη. Χαρακτηρίζονται ως ανδεσίτες, λατιτοανδεσίτες με oρυκτολογική ταξινόμηση, ενώ με χημική ταξινόμηση ως βασάλτες και βασαλτικοί ανδεσίτες. Έχουν βασική ως ενδιάμεση σύσταση και ανήκουν στην υψηλή σε Κ ασβεσταλκαλική σειρά Ηφαιστειακά πετρώματα Αλεξανδρούπολης Στην περιοχή της Αλεξανδρούπολης απαντούν δύο μεγάλες ηφαιστειακές εμφανίσεις που σχηματίστηκαν στις αντίστοιχες ανω-ηωκαινικές ιζηματογενείς λεκάνες Αισύμης-Κίρκης (δυτικά) και Φερρών- αδιάς-σουφλίου (ανατολικά). Τα ιζηματογενή πετρώματα των λεκανών αυτών είναι βασικό κροκαλοπαγές, άργιλλοι, ψαμμίτες, μάργες και νουμμουλιτοφόροι ασβεστόλιθοι. Τα ηφαιστειακά πετρώματα σχηματίζουν δόμους, ροές λάβας, φλέβες και πυροκλαστικά. Η ηλικία των ηφαιστιτών προσδιορίστηκε σε εκατ. χρόνια (Ολιγόκαινο) με τη μέθοδο K-Ar. Οι πετρογραφικοί τύποι των ηφαιστειακών πετρωμάτων της Αλεξανδρούπολης είναι βασαλτικοί ανδεσίτες, ανδεσίτες, δακίτες και ρυόλιθοι. Στην περιοχή Αισύμης-Κίρκης (400 τετρ. χλμ.) επικρατούν κυρίως ανδεσίτες και δακίτες, οι οποίοι σε αρκετή έκταση είναι αλλοιωμένοι (προπυλιτιωμένοι, σερικιτιωμένοι), ενώ στην περιοχή Φερρών- αδιάς-σουφλίου (450 τετρ. χλμ.) επικρατούν κυρίως ρυόλιθοι και σε μικρότερη έκταση ανδεσίτες και δακίτες. Ο ιστός των πετρωμάτων είναι τυπικός πορφυριτικός με τη θεμελιώδη μάζα να αποτελεί το 40-80% του πετρώματος. Οι βασαλτικοί ανδεσίτες και ανδεσίτες έχουν μικροκρυσταλλική και εν μέρει υαλώδη θεμελιώδη μάζα, ενώ οι ρυόλιθοι, οι δακίτες και μερικοί ανδεσίτες εμφανίζουν συχνά περλιτική υφή. Οι φαινοκρύσταλλοι στους βασαλτικούς ανδεσίτες και οι ανδεσίτες αποτελούνται κυρίως από ζωνώδες πλαγιόκλαστο (An ), ενώ ως φεμικά ορυκτά υπάρχουν αυγίτης και υπερσθενής ή κεροστίλβη και βιοτίτης. Στους δακίτες οι φαινοκρύσταλλοι είναι ζωνώδες πλαγιόκλαστο (An ), ενώ σε μικρότερες ποσότητες υπάρχουν χαλαζίας, σανίδινο, κεροστίλβη και βιοτίτης. Τέλος, στους 11

13 ρυόλιθους οι φαινοκρύσταλλοι είναι ζωνώδες πλαγιόκλαστο (An ), χαλαζίας, σανίδινο και βιοτίτης. Ως επουσιώδη ορυκτά υπάρχουν μαγνητίτης, απατίτης, τιτανίτης και ζιρκόνιο. Τα ηφαιστειακά πετρώματα της Αλεξανδρούπολης έχουν ενδιάμεση έως όξινη σύσταση και ανήκουν στην ασβεσταλκαλική έως υψηλή σε Κ ασβεσταλκαλική σειρά ΙΖΗΜΑΤΟΓΕΝΗ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ Ψαμμίτες και ιλιόλιθοι Σουνίου Ο ανδεσίτης του Σουνίου διεισδύει σε στρώματα ψαμμίτη και ιλυόλιθων που έχουν σχηματιστεί σε μικρές ιζηματογενείς λεκάνες. Η γένεση των λεκανών οφείλεται σε κανονικά ρήγματα Ασβεστόλιθος Άβαντα Πρόκειται για Ηωκαινικής ηλικίας τεφρό νουμουλιτοφόρο ασβεστόλιθο Κροκαλοπαγές Άβαντα Πρόκειται για Ηωκαινικής ηλικίας κροκαλοπαγές βάσης που υπόκειται του νουμουλιτοφόρου ασβεστόλιθου ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΜΕΝΑ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ Φυλλιτικό σύστημα Μάκρης Οι φύλλίτες της Μάκρης ανήκουν στην Περιροδοπική ζώνη και συγκεκριμένα στην ενότητα Μάκρης. Η ενότητα αυτή αποτελείται από δυο σειρές: την «κατώτερη σειρά» που συνίσταται από ανθρακικά κυρίως πετρώματα (ανθρακικοί σχιστόλιθοι, λεπτοκρυσταλλικοί ασβεστόλιθοι - δολομίτες και μάρμαρα) με παρεμβολές φυλλιτών και μια «ανώτερη, μεταηφαιστειοϊζηματογενή σειρά» με πετρώματα μεταμορφωμένα στην πρασινοσχιστολιθική φάση (αλβιτικοί-χλωριτικοίεπιδοτιτικοί σχιστόλιθοι) Η ηλικία των πετρωμάτων της ενότητας Μάκρης θεωρείται ως Μεσοζωική Μεταμορφωμένα πετρώματα της Ροδόπης στην περιοχή Ξάνθης Εχίνου Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν πετρώματα υψηλού βαθμού μεταμόρφωσης (εκλογίτες, εκλογιτικοί γνεύσιοι). Μια πρόσφατη μελέτη των Liati & Gebauer (1999) δίνει την τεκτονομεταμορφική ιστορία των μεταμορφωμένων πετρωμάτων της περιοχής. Υπολόγισαν οι παραπάνω ερευνητές, με τη βοήθεια χρονολόγησης ζιρκονίων, τη «διαδρομή» των πετρωμάτων αυτών στο γεωλογικό χρόνο. Βρήκαν δηλαδή τις συνθήκες πίεσης άρα και βάθους (1 kbar 3.3 km) και θερμοκρασίας κάτω από τις οποίες βρέθηκαν τα πετρώματα και σε ποιο χρόνο. Συγκεκριμένα, η δημιουργία του ερκύνιου ηπειρωτικού φλοιού έγινε στα 294±8 εκ. χρόνια και η υποβύθισή του κατά το Ηώκαινο. Τα πρώτα στάδια της υποβύθισης (περίπου T=300 0 C, P=3 12

14 kbar) ήταν στα 45.3±0.9 εκ. χρόνια, το μέγιστο βάθος (P=20 kbar, εκλογιτική φάση) ήταν στα 42.2±0.9 εκ. χρόνια και η μέγιστη θερμοκρασία (T=800 0 C, αμφιβολιτική φάση) ήταν στα 40.0±1.0 εκ. χρόνια. Κατόπιν ο φλοιός αυτός άρχισε πάλι να ανεβαίνει και τα τελευταία στάδια της εκταφής (περίπου T=300 0 C, P=3 kbar) ήταν στα 36.1±1.2 εκ. χρόνια. Εκλογίτες: Πετρώματα με σκούρο πράσινο χρώμα και ερυθρωπές κηλίδες (κρύσταλλοι γρανατών). Είναι συμπαγή, χωρίς φολίδωη και σχιστότητα. Έχουν γρανοβλατικό ιστό και περιέχουν ομφακίτη και γρανάτη. Ο ομφακίτης είναι κλινοπυρόξενος πλούσιος σε μόριο ιαδεΐτη (Na), ενώ ο γρανάτης έχει σύσταση αλμανδίνη. Προέρχονται από αρχικά βασικά πυριγενή πετρώματα. Είναι προϊόντα περιοχικής μεταμόρφωσης σε συνθήκες υψηλής πίεσης και μέσης έως υψηλής θερμοκρασίας. Αμφιβολίτες: Πετρώματα σε διάφορες αποχρώσεις του πράσινου. Η φολίδωση και η σχιστότητα μπορεί ν απουσιάζει, διακρίνεται όμως σε ορισμένους γνευσιοειδής υφή μ εναλλαγή στρωμάτων μελανοκρατικών και λευκοκρατικών συστατικών. Ο ιστός τους μπορεί να είναι ινοβλαστικός, γρανοβλατικός ή βλαστοφειτικός. Τα κύρια ορυκτολογικά τους συστατικά είναι η κεροστίλβη και τα πλαγιόκλαστα. Είναι προϊόντα περιοχικής μεταμόρφωσης μέσου έως υψηλού βαθμού από αρχικά βασικά πυριγενή πετρώματα. Μάρμαρα: Είναι μονόμεικτα πετρώματα αποτελούμενα από ασβεστίτη. Ο ιστός τους είναι λοβοειδής ή πολυγωνικός γρανοβλαστικός. Είναι προϊόντα περιοχικής μεταμόρφωσης αρχικών ανθρακικών ιζηματογενών πετρωμάτων. Οι κρύσταλλοι του ασβεστίτη είναι ομοιόμορφοι και ισομεγέθεις. Μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι: Πετρώματα μαρμαρυγιούχα που εμφανίζουν καλή φολίδωση και σχιστότητα. Ο ιστός τους είναι λεπιδοβλαστικός ή πορφυροβλατικός. Ως πορφυροβλάτες αναπτύσσονται γρανάτες, κυανίτης, σταυρόλιθος ή άστριοι. Τα κύρια ορυκτολογικά τους συστατικά είναι χαλαζίας, μαρμαρυγίες, γρανάτες, σταυρόλιθος, κυανίτης και λίγοι ή καθόλου άστριοι. Είναι προϊόντα χαμηλού έως υψηλού βαθμού περιοχικής μεταμόρφωσης από αρχικά αργιλοπηλιτικά ή μαργαϊκά ιζηματογενή πετρώματα. Γνεύσιοι: Πετρώματα με ατελή σχιστότητα με κύρια συστατικά αστρίους ή αστρίους και χαλαζία, και μαρμαρυγίες. Μπορεί να συμμετέχουν ακόμη γρανάτης, κεροστίλβη, επίδοτο, σταυρόλιθος, κυανίτης, σιλλιμανίτης. Η σύστασή τους είναι γρανιτική ή γρανοδιοριτική. Ο ιστός τους τους είναι γρανοβλαστικός ή πορφυροβλαστικός. Είναι περιοχικά μεταμορφωμένα πετρώματα σε συνθήκες μέσου ή υψηλού βαθμού από αρχικά όξινα πυριγενή (γρανίτες, γρανοδιορίτες και τ αντίστοιχα ηφαιστειακά) ή ιζηματογενή πετρώματα (αρκόζες, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή). Στην περιοχή απαντώνται επίσης κυανιτικοί γνεύσιοι και φλέβες πηγματιτικής σύστασης με κυανίτη και πρασινωπό μαρμαρυγία (φεγγιτικής σύστασης). Οι μιγματιτικοί γνεύσιοι χαρακτηρίζονται από την παρουσία φλεβοειδών ή ακανόνιστων συγκεντρώσεων λευκογρανιτικού υλικού μέσα στη μάζα τους. Στην περίπτωση αυτή οι συνθήκες μεταμόρφωσης ξεπέρασαν την γραμμή ελαχίστου τήξης γρανιτικής σύστασης, όπως αυτή ορίζεται σ ένα P-T διάγραμμα, μ αποτέλεσμα την τήξη του λευκογρανιτικού υλικού του πετρώματος. 13

15 14

16 3. ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΩΡΟΥΣ ΕΠΙΣΚΕΨΗΣ 3.1. Φίλιπποι Ο σημαντικότερος αρχαιολογικός χώρος της ανατολικής Μακεδονίας, με μνημεία χαρακτηριστικά της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής περιόδου. Η ιστορία του οικισμού των Φιλίππων αρχίζει στα 360/359 π.χ. όταν άποικοι από τη Θάσο ιδρύουν την πρώτη πόλη, τις Κρηνίδες. Οταν στα 356 π.χ. απειλούνται από τους Θράκες, ζητούν τη βοήθεια του Φιλίππου Β, ο οποίος, διαβλέποντας την οικονομική και στρατηγική σημασία της πόλης, την καταλαμβάνει, την οχυρώνει και την μετονομάζει (Φίλιπποι). Μετά την μάχη των Φιλίππων, το 42 π.χ., η πόλη γίνεται ρωμαϊκή αποικία και αποκτά ιδιαίτερη σημασία εξαιτίας της θέσης της πάνω στην Εγνατία Οδό. Πολύ σημαντική χρονολογία υπήρξε το έτος 49 ή 50 π.χ., όταν ο Απόστολος Παύλος επισκέφθηκε τους Φιλίππους και ίδρυσε την πρώτη Χριστιανική Εκκλησία της Ευρώπης. Το γεγονός αυτό ανέδειξε την πόλη σε μητρόπολη του Χριστιανισμού. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους (963 με 969 μ.χ.) ανοικοδομούνται τα τείχη της πόλης και κτίζονται οι πύργοι και το τείχος της ακρόπολης. Η ανασκαφική έρευνα άρχισε στους Φιλίππους στα 1914 από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή. Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο η Αρχαιολογική Υπηρεσία και η Αρχαιολογική Εταιρεία διενήργησαν συστηματικές ανασκαφές. Σήμερα, η Αρχαιολογική Υπηρεσία, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή συνεχίζουν την αρχαιολογική έρευνα. Τα ευρήματα των ανασκαφών εκτίθενται στομουσείο Φιλίππων. Αναστηλωτικές εργασίες έχουν γίνει στα περισσότερα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου Φιλίππων. Σήμερα βρίσκεται σε εξέλιξη ένα πρόγραμμα στερέωσης, αναστήλωσης και ανάπλασης του αρχαίου θεάτρου Φιλίππων, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος 1994 "Ιστορικά Κτήρια και Χώροι Θεαμάτων". Tα σημαντικότερα μνημεία και αρχιτεκτονικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου είναι: Τα τείχη και η ακρόπολη. Τα τείχη ξεκινούν από την κορυφή του λόφου, περικλείουν τους πρόποδες του λόφου και τμήμα της πεδιάδας (πρώτη φάση: Φίλιππος Β, δεύτερη φάση: Ιουστινιανός Α ( μ.χ.). Στο εσωτερικό της ακρόπολης υπάρχει πύργος υστεροβυζαντινών χρόνων. Θέατρο. Κτίστηκε πιθανότατα από το βασιλιά Φίλιππο Β (γύρω στα μέσα 4ου αιώνα π.χ.). Στον 2ο και 3ο μ.χ. αιώνα έγιναν σημαντικές αλλαγές και προσθήκες για να προσαρμοστεί η λειτουργία του στις ανάγκες των θεαμάτων της εποχής. Αγορά (Forum). Αποτελούσε το διοικητικό κέντρο των Φιλίππων στη Ρωμαϊκή εποχή. Είναι ένα ενιαία σχεδιασμένο συγκρότημα δημοσίων κτηρίων που οργανώνονται γύρω από μία κεντρική πλατεία με μνημειακότερα κτίσματα τον Βόρειο Ανατολικό και Βόρειο υτικό ναό. 15

17 Παλαίστρα. Εχει καλυφθεί στο μεγαλύτερο τμήμα της από την Βασιλική Β. Περιλάμβανε περίστυλη κεντρική αυλή, δωμάτια και μικρό αμφιθέατρο. Ο καλύτερα διατηρημένος χώρος είναι οι βεσπασιανές στην ΝΑ γωνία του κτηρίου. Φυλακή του Αποστόλου Παύλου. Σύμφωνα με την παράδοση πιστεύεται ότι στον χώρο αυτό φυλακίστηκε ο Απόστολος Παύλος. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία ρωμαϊκή δεξαμενή ύδατος η οποία μετατράπηκε σε λατρευτικό χώρο. Βασιλική Α. Μεγάλη τρίκλιτη βασιλική διαστάσεων 130 Χ 50 μέτρα, με εγκάρσιο κλίτος στην ανατολική πλευρά, τετράγωνο αίθριο, υπερώο πάνω από τα κλίτη και το νάρθηκα και ιδιότυπη φιάλη. Χρονολογείται στο τέλος 5ου αιώνα μ.χ. Στο μεσαίο κλίτος διατηρούνται τμήματα της πολυτελούς πλακόστρωσης και μέρος του άμβωνα. Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι τοιχογραφίες (μίμηση ορθομαρμάρωσης) του προθαλάμου παρεκκλησίου. Βασιλική Β. Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και προσκτίσματα στα βόρεια και νότια (φιάλη, διακονικό). Χρονολογείται γύρω στα 550. Το σχεδόν τετράγωνο κεντρικό κλίτος καλυπτόταν με θόλο ο οποίος στηριζόταν σε μεγάλους πεσσούς. Με δεύτερο θόλο στεγαζόταν το Ιερό Βήμα. Ο γλυπτός της διάκοσμος αντανακλά κωνσταντινουπολίτικη επίδραση. Βασιλική Γ. Μεγαλοπρεπής τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και εγκάρσιο κλίτος, διπλό άμβωνα, πολυτελή μαρμαροθετήματα δαπέδου και πλούσιο γλυπτό και αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Χρονολογείται στον 6ο αιώνα. Οκταγωνικός ναός. Αντικατέστησε γύρω στα 400 μ.χ. τον πρώτο μικρό ναό (ευκτήριο οίκο) που ήταν αφιερωμένος στον Απόστολο Παύλο. Είναι οικοδόμημα τετράγωνο εξωτερικά, οκτάπλευρο εσωτερικά. Πυρήνας του μεγάλου συγκροτήματος είναι ο καμαροσκεπής τάφος-ηρώον των ελληνιστικών χρόνων. Ανάμεσα στην Εγνατία οδό και τα λατρευτικά κτίσματα του Οκταγώνου βρίσκεται ένα από τα Βαλανεία (λουτρά) των Φιλίππων. Το διόροφο Επισκοπείο των Φιλίππων καταλάμβανε το οικοδομικό τετράγωνο ανατολικά του Οκταγώνου. Το συγκρότημα περιλαμβάνει ακόμη φιάλη, βαπτιστήριο και μνημειακό πυλώνα προς την Εγνατία οδό Ιερά Μονή Παναγίας Κοσμοσώτηρας Η Μονή περιλαμβάνει φρουριακό περίβολο (τείχη, πύργους, πύλη) και καθολικό στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου δικιόνιου ναού με πεντάτρουλη στέγαση. Ο εικονογραφικός διάκοσμος αποτελεί δείγμα της υψηλής τέχνης του 12ου αιώνα της Σχολής της Κωνσταντινούπολης. Στη ΝΑ γωνία του ναού υπάρχει εντοιχισμένο κεραμεικό κόσμημα με θέμα τον αετό. Ο νάρθηκας έχει κατεδαφιστεί, άγνωστο πότε. Μεταγενέστερες επιδιορθώσεις έχουν δεχτεί, η κεντρική αψίδα και η πρόθεση. Μεταγενέστερες επίσης είναι και οι τέσσερις αντηρίδες εξωτερικά. Η μονή ιδρύθηκε το 1152 από το σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, τριτότοκο γιο του Αλέξιου του Α'. Ο Ισαάκιος συνέθεσε το τυπικό της μονής, στην οποία και τάφηκε. ιακόσια χρόνια μετά, το καθολικό μετατρέπεται σε τζαμί του Σουλεϊμάν και πεντέμισι αιώνες αργότερα, πάλι σε 16

18 χριστιανική εκκλησία. Σήμερα λειτουργεί το καθολικό της μονής. Οι αναστηλωτικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν αποκατέστησαν τη βόρεια, την ανατολική και τη νότια όψη του καθολικού. Το τύμπανο του τρούλου δέθηκε με μετάλλινο στεφάνι, το νότιο ζεύγος των κιόνων στηρίχθηκε με χαλύβδινα ελάσματα και όλοι οι κίονες σφίχτηκαν με χαλύβδινα στεφάνια. Εγιναν, επίσης, μερικές επισκευές στην μολυβδοστέγαση, μετρήσεις μικρομετακινήσεων του μνημείου με σύστημα invar και συντήρηση του οχυρωματικού περίβολου. Για τον μονοκέφαλο αετό η Ελ. Γλύκατζη-Αρβελέρ σημειώνει: «η ύπαρξη στο νοτιοανατολικό εξωτερικό τείχος του ναού, ενός κεραμικού αναγλύφου που παριστά τον μονοκέφαλο αετό σύμβολο της αυτοκρατορίας και των αυτοκρατόρων μέχρι το 1261, μαρτυρεί ότι στη μονή Κοσμοσώτηρας ενταφιάστηκε μέλος της βασιλικής οικογένειας και αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι εδώ έχουμε μαυσωλείο της οικογένειας των Κομνηνών». 17