Η νομισματική μαρτυρία για τη ρωμαϊκή αποικία του Δίου από τον Αύγουστο έως τον Αδριανό

Transcript

1 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τομέας Αρχαιολογίας Η νομισματική μαρτυρία για τη ρωμαϊκή αποικία του Δίου από τον Αύγουστο έως τον Αδριανό Γεωργία Γαλάνη Επιβλέπων: Παναγιώτης Τσέλεκας Θεσσαλονίκη 2016

2 [2]

3 Περιεχόμενα Εισαγωγή Ιστορικό πλαίσιο... 9 Α. Η ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας... 9 Β. Η ρωμαϊκή αποικία του Δίου Η νομισματοκοπία του Δίου από την ίδρυση της αποικίας ως τα χρόνια του Αδριανού Α. Έκδοση νομίσματος στις επαρχίες της Ρώμης: η ελληνική Ανατολή και η περίπτωση της επαρχίας της Μακεδονίας Β. Οι νομισματικοί εικονογραφικοί τύποι Οι εικονιζόμενοι αυτοκράτορες και οι παράλληλες εκδόσεις χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο Οι «απόντες» αυτοκράτορες Η νομισματοκοπία του Quintus Hortensius Hortalus και των δυάνδρων C. και P. Baebius, L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus Γ. Τα νομίσματα του Δίου ως δείκτης «εκρωμαϊσμού» της πόλης Εικονογραφία Επιγραφές Μετρολογία Δ. Το μέγεθος της παραγωγής Ε. Η νομισματοκοπία του Δίου και η νομισματική παραγωγή μέσα στην επαρχία της Μακεδονίας ΣΤ. Συγκλίσεις με τις αποικίες της επαρχίας της Αχαΐας Τα ανασκαφικά νομίσματα του 1 ου και πρώιμου 2 ου αιώνα από το Δίον Α. Οι ανασκαφικοί τομείς Το οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς και οι παρακείμενοι δρόμοι Το macellum [3]

4 Το ιερό της Δήμητρας Β. Το νομισματικό υλικό Β1. Οι αυτοκρατορικές εκδόσεις Γενικά χαρακτηριστικά της αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας Τα αυτοκρατορικά νομίσματα στο Δίον Β2. Οι επαρχιακές εκδόσεις Γ. Η νομισματική κυκλοφορία Ανασκαφικά νομίσματα και νομισματική κυκλοφορία Η νομισματική κυκλοφορία στο Δίον Η νομισματική κυκλοφορία στο Δίον: «καθρέφτης» για τη νομισματική κυκλοφορία στη Μακεδονία; Συμπεράσματα Κατάλογος νομισμάτων Αυτοκρατορικές εκδόσεις Επαρχιακές εκδόσεις Επίμετρο Κατάλογος συντομογραφιών ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πίνακες Εικόνων [4]

5 Εισαγωγή Τα νομίσματα αποτελούν προϊόν των εκάστοτε κυβερνώντων αρχών και προορίζονται για μαζική χρήση από τον πληθυσμό κάθε κοινωνικής τάξης. Είναι το οικονομικό μέσο των καθημερινών συναλλαγών, προσφέροντας πληροφορίες για την ισχύουσες οικονομικές συνθήκες στις αρχαίες κοινωνίες, αλλά ταυτόχρονα φέρουν εικόνες και επιγραφές που προβάλλουν διαφόρων ειδών μηνύματα. Πρόκειται είτε για μηνύματα της κεντρικής εξουσίας προς το ευρύ κοινό, είτε για μέσα αυτοπροβολής μιας μικρότερης ομάδας πληθυσμού μέσα σε ένα ευρύτερο πολιτικό γίγνεσθαι. Ειδικότερα τα νομίσματα των αυτοκρατορικών χρόνων αποτελούν το μέσο γνωστοποίησης του προσώπου και των αρετών του Ρωμαίου αυτοκράτορα ακόμα και στην πιο μακρινή γωνιά της αυτοκρατορίας, καθώς και αντικείμενα προβολής της εκάστοτε τοπικής παράδοσης μέσα στο ρωμαϊκό Imperium. 1 Η παρούσα εργασία έχει ως άμεσο στόχο την καταγραφή και παρουσίαση του νομισματικού υλικού που ήρθε στο φως από τις ανασκαφές του Δίου και χρονολογείται από την ανακήρυξη του Οκταβιανού ως Αυγούστου το 27 π.χ. έως τα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού ( μ.χ.). Η έναρξη της μελέτης στα χρόνια του Οκταβιανού σχετίζεται με την ίδρυση της αποικίας καθώς και με την έναρξη της νομισματοκοπίας της πόλης την εποχή αυτή. Η χρονολογική τομή στα χρόνια του Αδριανού έχει την εξήγησή της μέσα στην ίδια την επαρχιακή νομισματοκοπία. Η νομισματοκοπία στις επαρχίες επί Αδριανού λειτουργεί ως συνέχεια των νομισματοκοπιών του Δομιτιανού, του Νέρβα και του Τραϊανού, ιδίως όσον αφορά τις επιγραφές και την εικονογραφία των νομισμάτων. Η αναζήτηση πιο παραδοσιακών θεμάτων αντλημένων από την τοπική ιστορική και μυθολογική παράδοση είναι ένα χαρακτηριστικό που δείγματά του υπάρχουν βέβαια στην εποχή του Αδριανού, βρίσκει όμως την πλήρη έκφρασή του αργότερα, από τα χρόνια του Αντωνίνου Ευσεβή και έπειτα. 2 Το νομισματικό υλικό προέρχεται από το οικοδομικό τετράγωνο του forum του Δίου, το οποίο περιλαμβάνει την πλατεία της αγοράς με το Σεβαστείο, την curia και μία βασιλική, δύο συγκροτήματα θερμών, ένα ωδείο, πολυτελείς οικίες, καταστήματα και ένα συγκρότημα βεσπασιανών, καθώς και από τους παρακείμενους στο οικοδομικό 1 Burnett RPC III, 862, 873. [5]

6 αυτό τετράγωνο δρόμους. Πρόκειται για το διοικητικό κέντρο της αποικίας, αποδεδειγμένα από τις αρχές του 3 ου αιώνα μ.χ., οπότε χρονολογείται αυτό το εκτεταμένο οικοδομικό πρόγραμμα στην πρώτη από νότο οικοδομική νησίδα της πόλης. Το πρωιμότερο forum της αποικίας είναι πολύ πιθανό να υπόκειται του forum της εποχής των Σεβήρων, δεν έχει όμως μέχρι στιγμής διαπιστωθεί με βεβαιότητα ανασκαφικά. Εξετάστηκαν, επίσης, τα υπό δημοσίευση νομίσματα του πολυγωνικού κτιρίου του οικοδομικού τετραγώνου βορείως του forum, το οποίο ταυτίστηκε με macellum με ε- μπορική δηλαδή αγορά τροφίμων καθώς και τα ήδη δημοσιευμένα νομίσματα από το ιερό της Δήμητρας εκτός των τειχών της πόλης. Κατά τη διάρκεια των δύο ετών του μεταπτυχιακού προγράμματος ( ) α- παιτήθηκαν εξορμήσεις, διαμονή και εντατική εργασία στο Δίον, όπου εντοπίστηκαν, ψηφιοποιήθηκαν και μελετήθηκαν τα υπό εξέταση ανασκαφικά νομίσματα. Συνολικά, εξετάστηκαν περί τα νομίσματα, εκ των οποίων μόνο 226 εντάσσονται στη χρονική περίοδο που μας ενδιαφέρει. Η πλειονότητα των νομισμάτων ήταν από κράματα χαλκού, ενώ υπήρχαν και μερικές αργυρές εκδόσεις. Η κατάσταση διατήρησης των χάλκινων νομισμάτων ήταν από μέτρια έως κακή, ενώ οι ευδιάκριτες κοπές προέκυπταν σποραδικά ως ευχάριστη έκπληξη. 3 Στην κακή διατήρηση των νομισμάτων συνέβαλλε σαφώς η μεγάλη υγρασία του χώματος στο Δίον, που διαβρώνει ιδιαίτερα τα μέταλλα. Τα νομίσματα ήταν ασυντήρητα, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις. Η εργασία αποβλέπει να προσεγγίσει μια πληθώρα θεμάτων και ερωτημάτων για τα οποία προτείνονται ορισμένες πιθανές απαντήσεις. Το πρώτο βήμα, όμως, ήταν να εντοπιστούν και να τεθούν τα ερωτήματα αυτά, ώστε να δώσουν μια νέα ώθηση στις σχετικές με τη νομισματοκοπία στις ρωμαϊκές επαρχίες έρευνες. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι ανασκαφές στην αρχαία πόλη του Δίου προσφέρουν πολύ σημαντικές πληροφορίες για τη ρωμαϊκή φάση της πόλης, καθώς οι γραπτές πηγές είναι φειδωλές σχετικά με τη ζωή, τους κατοίκους και τους θεσμούς της αποικίας. Οι ανασκαφές στο Δίον διενεργούνται από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης εντατικά από τη δεκαετία του 70 έως σήμερα. Καρπό της ανασκαφικής δραστηριότητας και καίρια πηγή πληροφοριών αποτελούν και τα νομίσματα. Πρόκειται αφενός για τις νομισματικές εκδόσεις της ίδιας της α- ποικίας και αφετέρου για τα νομίσματα άλλων εκδιδουσών αρχών, τα οποία βρέθη- 3 Για τη χρησιμότητα των φθαρμένων νομισμάτων στους αρχαιολόγους, βλ. Walker, [6]

7 καν κατά τις ανασκαφές μεγάλου τμήματος της πόλης καθώς και της περιοχής των ιερών εκτός των τειχών. Μετά από ένα πρώτο κεφάλαιο που αποτελεί το ιστορικό πλαίσιο για την αυτοκρατορική Μακεδονία και την αποικία του Δίου, στο δεύτερο κεφάλαιο της εργασίας, αποτελούμενο από έξι υποκεφάλαια, σχολιάζεται το νομισματοκοπείο του Δίου και η παραγωγή του, πώς αυτό εντάσσεται στην ευρύτερη νομισματική παραγωγή της ε- παρχίας της Μακεδονίας, καθώς και οι σχέσεις του με την προς νότο επαρχία της Α- χαΐας. Οι νομισματικές εκδόσεις του Δίου μαρτυρούν το μέγεθος της νομισματικής παραγωγής της αποικίας και καταδεικνύουν τη σημασία του νομισματοκοπείου σε σύγκριση με τις νομισματοκοπίες άλλων πόλεων της ρωμαϊκής Μακεδονίας κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Επιπλέον, εφόσον τα νομίσματα αποτελούν προϊόν των αρχών της πόλης και μέσο προβολής μιας επίσημης ιδεολογίας, οι παραστάσεις και οι επιγραφές που φέρουν παρέχουν στοιχεία για τη δημόσια και πολιτιστική ταυτότητα των κατοίκων. Χαρακτηριστικές για το Δίον, όπως και για κάθε ρωμαϊκή αποικία, είναι οι λατινικές επιγραφές, ενώ οι θεότητες και τα σύμβολα που απεικονίζονται προσφέρουν στοιχεία για τις λατρείες και τους αγώνες που διεξάγονταν στο ρωμαϊκό Δίον, καθώς και για τον βαθμό στον οποίο η ρωμαϊκή ταυτότητα των αποίκων κυριαρχεί στον ντόπιο πληθυσμό ή αντίθετα απορροφάται από το τοπικό στοιχείο. Στο πλαίσιο αυτό αξιοποιήθηκαν και οι επιγραφές από το Δίον και την ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, ώστε να φωτιστεί το προφίλ της αποικίας και η ίδια να ενταχθεί μέσα στο δίκτυο των πόλεων της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας. Στο τρίτο κεφάλαιο της εργασίας, αποτελούμενο από τρία υποκεφάλαια, εξετάζονται οι αυτοκρατορικές και επαρχιακές εκδόσεις που αποτελούν το ανασκαφικό υλικό της εργασίας, καθώς και η νομισματική κυκλοφορία στην πόλη. Τα νομίσματα από τις ανασκαφές στο διοικητικό και οικονομικό κέντρο του Δίου αποτελούν μαρτυρία του εύρους των οικονομικών συναλλαγών και της παράλληλης χρήσης των αυτοκρατορικών και των επαρχιακών εκδόσεων στην πόλη. Μέσα από το παράδειγμα της ρωμαϊκής αποικίας του Δίου δόθηκε, λοιπόν, η δυνατότητα ανίχνευσης της λειτουργίας της επίσημης αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας στην επαρχία της Μακεδονίας, και έγινε προσπάθεια κατανόησης της ευρύτερης νομισματικής κυκλοφορίας στη Μακεδονία της αυτοκρατορικής περιόδου. Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε με τη βοήθεια και την καθοδήγηση ορισμένων ανθρώπων, στους οποίους οφείλω θερμές ευχαριστίες. Στον επιβλέποντα της μεταπτυχι- [7]

8 ακής μου εργασίας λέκτορα κ. Παναγιώτη Τσέλεκα για την υπομονετική και δημιουργική συμπόρευσή του στην έρευνα που συνεπαγόταν η εργασία αυτή, καθώς και για τις χρησιμότατες υποδείξεις και συμβουλές του. Στην καθηγήτρια κ. Σεμέλη Πινγιάτογλου που μου εμπιστεύτηκε και μου παραχώρησε το νομισματικό υλικό από το Δίον και με βοήθησε μέσα από παραγωγικές συζητήσεις κατά τη διάρκεια της συγγραφής. Στον καθηγητή κ. Παντελή Νίγδελη για τη βοήθεία του σε θέματα Επιγραφικής. Στην επίκουρη καθηγήτρια κ. Ελένη Παπαγιάννη για τις διαφωτιστικές μας συζητήσεις σχετικά με τις ρωμαϊκές αποικίες. Τέλος, στην αρχαιολόγο κ. Μαρία Ιατρού που μου επέτρεψε να συμβουλευτώ και να αξιοποιήσω το υπό δημοσίευση άρθρο της για τα νομίσματα του macellum. Η εκπόνηση της εργασίας ήταν εφικτή χάρη στην υποτροφία που μου παραχώρησε το Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών στην Κλασική Αρχαιολογία του τομέα Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. [8]

9 1. Ιστορικό πλαίσιο Α. Η ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας Η Μακεδονία οργανώθηκε ως ρωμαϊκή επαρχία το 148 π.χ. 4 Η παρουσία των Ρωμαίων στην περιοχή ήταν, όμως, τουλάχιστον κατά είκοσι χρόνια παλαιότερη, καθώς μετά τη νίκη του στρατηγού Λεύκιου Αιμίλιου Παύλου επί του Μακεδόνα βασιλιά Περσέα το 168 π.χ. στην Πύδνα, η Μακεδονία πέρασε στη σφαίρα επιρροής της Ρώμης. Στο διάστημα αυτό ( π.χ.) διατήρησε με την ανοχή των Ρωμαίων τη σχετική της αυτονομία και τον διοικητικό διαχωρισμό σε τέσσερις μερίδες. Μέσα σε αυτήν την εικοσαετία, τα ρωμαϊκά στρατεύματα είχαν αποσυρθεί από την περιοχή, ενώ το 158 π.χ. λειτούργησαν ξανά τα ορυχεία χρυσού και αργύρου στη Μακεδονία κατόπιν σχετικής απόφασης της Συγκλήτου. 5 Η εξέγερση, όμως, και οι πρώτες στρατιωτικές επιτυχίες του Φιλίππου Ανδρίσκου, είχαν ως αποτέλεσμα τη διεξαγωγή μιας ακόμα μάχης στην Πύδνα το 148 π.χ. και τη νίκη του πραίτορα Κόιντου Καικίλιου Μέτελλου, ο οποίος εγκατέστησε μόνιμα ρωμαϊκές δυνάμεις στη Μακεδονία. 6 Στο επόμενο διάστημα έως τους ρωμαϊκούς εμφυλίους του 1 ου αι. π.χ., η Μακεδονία υπήρξε ενίοτε θύμα των λαών του βορρά και της ανατολής, όπως των Σκορδίσκων και των Θρακών. Οι Μακεδόνες πρόσφεραν διάφορα εφόδια στα ρωμαϊκά στρατεύματα που δρούσαν στην περιοχή, ενώ ενίοτε στελέχωναν και τα βοηθητικά στρατεύματα των Ρωμαίων με ανθρώπινο δυναμικό. Επιπλέον, δεν υποστήριξαν ποτέ στρατιωτικά κάποια απόπειρα ανατροπής των Ρωμαίων, όπως την προαναφερθείσα εξέγερση του Ανδρίσκου ή τους πολέμους που διεξήγαγε ο ηγεμόνας του Πόντου Μιθριδάτης και προκάλεσαν μεγάλες αναταραχές και απώλειες στους Ρωμαίους στην Ασία και το Αιγαίο. 7 Την περίοδο π.χ. κατασκευάστηκε η Εγνατία οδός, η οποία πήρε το όνομά της από τον ανθύπατο Γναίο Εγνάτιο και διέσχιζε ολόκληρη τη Μακεδονία και τη 4 Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι η ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας δημιουργήθηκε το 146 π.χ. και όχι το 148, συνδέοντας το γεγονός με την καταστροφή της Κορίνθου το ίδιο έτος. Βλ. σχετικά Vanderspoel 2010, 252 με σχετική βιβλιογραφία στην υποσημ Eckstein 2010, Vanderspoel 2010, Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις σχέσεις Μακεδονίας και Ρώμης στο διάστημα π.χ., βλ. Eckstein 2010, , όπου και η δράση του Ανδρίσκου, αυτοαποκαλούμενου γιου του βασιλιά Περσέα. 7 Vanderspoel 2010, [9]

10 Θράκη, από την Απολλωνία και το Δυρράχιο της Ιλλυρίας έως το Βυζάντιο. Η Εγνατία είχε πρωτίστως στρατιωτική σημασία για τη μετακίνηση των ρωμαϊκών στρατευμάτων από και προς την Ανατολή, αλλά ταυτόχρονα διευκόλυνε την εμπορική κίνηση ανθρώπων και αγαθών, με αποτέλεσμα την οικονομική ενδυνάμωση της Μακεδονίας. 8 Στα χρόνια των ρωμαϊκών εμφυλίων, η επαρχία της Μακεδονίας διαδραμάτισε πρωτεύοντα ρόλο, όντας συχνά στο επίκεντρο των πολεμικών εξελίξεων. Ο Πομπήιος συγκέντρωσε στην περιοχή της Θεσσαλονίκης τα στρατεύματά του πριν τα μετακινήσει στο Δυρράχιο, τις παραμονές της μάχης με τον Ιούλιο Καίσαρα στη Φάρσαλο της Θεσσαλίας το 48 π.χ. Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα το 44 π.χ., η Μακεδονία υ- πήρξε το μήλον της έριδος μεταξύ του Βρούτου και του Γναίου Αντωνίου, του αδερφού του Μάρκου Αντωνίου. Τελικά, ο ανθύπατος Quintus Hortensius Hortalus την παρέδωσε στον Βρούτο, ο οποίος δρούσε στην επαρχία έως τη μάχη των Φιλίππων το 42 π.χ., όπου οι δημοκρατικοί «τυραννοκτόνοι» ηττήθηκαν από τους συνασπισμένους Μάρκο Αντώνιο και Οκταβιανό. Τα επόμενα δώδεκα χρόνια, η επαρχία της Μακεδονίας βρισκόταν υπό τον έλεγχο των λεγεώνων του Μάρκου Αντωνίου. 9 Μετά τη νίκη του στο Άκτιο το 31 π.χ., έναντι των δυνάμεων της Κλεοπάτρας και του Μάρκου Αντωνίου, και την ενσωμάτωση της Αιγύπτου στη σφαίρα επιρροής των Ρωμαίων το 30 π.χ., ο Οκταβιανός Αύγουστος σταθεροποίησε τα γεωγραφικά όρια της Μακεδονίας στη μέγιστη έκτασή τους, 10 με το Ιλλυρικό να παραμένει ήδη από το τέλος της ελληνιστικής εποχής μια ξεχωριστή επαρχία. Έπειτα, το 27 π.χ. ίδρυσε την επαρχία της Αχαΐας που περιελάμβανε, εκτός από την Αχαΐα, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, ως τα νότια όρια της Μακεδονίας. Η επαρχία της Μακεδονίας χαρακτηρίστηκε inermis, δηλαδή άοπλη, και παραδόθηκε στον έλεγχο της Συγκλήτου. Έως το 10 π.χ. οι Ρωμαίοι προωθήθηκαν ανατολικά προς τη Μοισία, ενώ μέσα στα επόμενα πενήντα περίπου χρόνια δημιουργήθηκαν νέες επαρχίες ανάμεσα στα βόρεια όρια της Μακεδονίας και τον Δούναβη. Το 44 μ.χ., επί Κλαυδίου, ιδρύθηκε και η επαρχία της Θράκης από την περιοχή του Νέστου ως τον Έβρο ποταμό. Τέλος, μεταξύ της δημιουργίας της επαρχίας της Αχαΐας το 27 π.χ. και της εποχής του γεωγράφου Πτολεμαίου τον 2 ο αι. μ.χ., η Θεσσαλία αποσπάστηκε από την Αχαΐα και προσαρτήθηκε 8 Vanderspoel 2010, Rizakis 1995, 379. Για την κατασκευή και τη χρήση της Εγνατίας οδού, βλ. το έργο του O Sullivan Vanderspoel 2010, Για τα γεωγραφικά όρια της Μακεδονίας, βλ. Papazoglou [10]

11 στην επαρχία της Μακεδονίας, η οποία εκτεινόταν πλέον στα νότια έως τον Μαλιακό κόλπο. 11 Στη Μακεδονία οι Ρωμαίοι ίδρυσαν τέσσερις αποικίες: τους Φιλίππους, την Πέλλα, την Κασσάνδρεια και το Δίον. Οι άποικοι εγκαταστάθηκαν σε προϋπάρχουσες πόλεις ή σε περιοχές που γειτνίαζαν άμεσα με αυτές. Το ιδεολογικό φορτίο και η πρακτική σημασία των πόλεων αυτών που περιβάλλονταν από εύφορες εκτάσεις γης είναι σαφές η Πέλλα ήταν η πρωτεύουσα του παλιού μακεδονικού βασιλείου, το Δίον η θρησκευτική του πρωτεύουσα και σημαντικός κόμβος στην πρόσβαση προς τον νότο, η Κασσάνδρεια μια πόλη ιδρυμένη από τον Μακεδόνα βασιλιά Κάσσανδρο και λιμάνι, και οι Φίλιπποι, ιδρυμένοι από τον Φίλιππο Β, βρίσκονταν πάνω στην πορεία της Εγνατίας οδού. 12 Το θέμα της συνύπαρξης των αποίκων με τους ντόπιους και η ύπαρξη ή όχι των παλιών ελληνικών θεσμών παράλληλα με τους νέους ρωμαϊκούς δεν έχει διαλευκανθεί πλήρως. Η έρευνα, πάντως, τείνει στην άποψη ότι τα πολιτικά δικαιώματα ανήκαν μόνο στους Ρωμαίους αποίκους και σε κάποια μέλη της παλιάς ελληνικής αριστοκρατίας, ενώ οι incolae ή πάροικοι στερούνταν των δικαιωμάτων αυτών. Τέλος, κάποιοι πολιτιστικοί θεσμοί επιβίωσαν, όπως το γυμνάσιο. 13 Κατά τον 1 ο και 2 ο αι. μ.χ. η επαρχία της Μακεδονίας απολάμβανε την pax romana. Δεν αποτελούσε πλέον ένα επισφαλές βόρειο σύνορο 14 ή ένα πεδίο μαχών και λεηλασιών, όπως κατά τη διάρκεια του τρίτου ρωμαϊκού εμφυλίου. Επιπλέον, τα στρατεύματα ή οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι που διέσχιζαν την Εγνατία οδό από και προς την Ανατολή προσέφεραν ευκαιρίες για μια ανθούσα οικονομία. Μέσα από τη δημιουργία αποικιών και την οικοδομική δραστηριότητα σε διάφορες γενικά πόλεις της επαρχίας, η Μακεδονία αξιοποιούσε τη σταθερότητά της και αναπτυσσόταν δημιουργικά. 15 Κατά τον 3 ο αιώνα μ.χ. ακολούθησε, όπως ήταν φυσικό, τη μοίρα του υπόλοιπου ρωμαϊκού κόσμου και γνώρισε νέες συνθήκες αποσταθεροποίησης και περιοδικής παρακμής, ώσπου στα χρόνια του Διοκλητιανού και του Κωνσταντίνου Α να πάρει μια εντελώς νέα μορφή με καινούρια γεωγραφική και πολιτική οργάνωση, διαι- 11 Vanderspoel 2010, Kremydi-Sicilianou 2005, Για τη συνύπαρξη της κοινότητας των Ρωμαίων αποίκων με την εντόπια κοινότητα, βλ. Edson 1975, και Rizakis Stevenson 1949², Vanderspoel 2010, [11]

12 ρεμένη πλέον σε τρία τμήματα: Epirus Nova, Macedonia Prima και Macedonia Salutaris. 16 Οι σωζόμενες μαρτυρίες για τη Μακεδονία ως επαρχία των Ρωμαίων είναι προβληματικές και εν πολλοίς ελλιπείς. Οι διαθέσιμες σχετικές φιλολογικές πηγές είναι αποσπασματικές. Ως εκ τούτου, αντλούμε τις περισσότερες πληροφορίες για τη Μακεδονία ως ρωμαϊκή επαρχία από τις επιγραφές και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα. Και εκεί όμως υπάρχουν προβλήματα. Τα ρωμαϊκά λείψανα είναι συχνά ορατά στις μεγάλες πόλεις, αλλά ο χαρακτήρας τους είναι σχεδόν αποκλειστικά δημόσιος και αφορά τη μεγάλη δημόσια αρχιτεκτονική (fora, θέατρα, θέρμες κτλ.). Έως σήμερα η έρευνα δεν έχει εστιάσει στη διερεύνηση της ιδιωτικής ζωής και της δραστηριότητας στις κώμες και την ύπαιθρο. Συχνότατη είναι, τέλος, η οικοδόμηση νεώτερων κτιρίων πάνω ή κοντά στα ρωμαϊκά, μια διαδικασία ενεργή ήδη από την αρχαιότητα, με αποτέλεσμα την περιπλοκή των ανασκαφικών στοιχείων. 17 Οι επιγραφές επικεντρώνονται επίσης στη δημόσια ζωή και σε συγκεκριμένα πρόσωπα κύρους, ενώ ιδιαίτερα σημαντικά είναι τα ψηφίσματα, οι δικαστικές αποφάσεις και οι επιγραφές που σχετίζονται με πολιτικά γεγονότα και αποφάσεις, ή με τις σχέσεις κάποιας πόλης με τη Ρώμη. 18 Ορισμένα στοιχεία για τον δημόσιο και ιδιωτικό στην επαρχία μπορούν, επιπλέον, να μας προσφέρουν τα νομισματικά δεδομένα. Η ποικιλία των νομισματικών εικονογραφικών τύπων όσον αφορά το ανατολικό τμήμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είναι πολύ μεγάλη, αντανακλάται δε σε αυτούς η ταυτότητα της τοπικής κοινότητας σε συνδυασμό με την επίκληση στη Ρώμη και τον αυτοκράτορα. Η διαπίστωση αυτή ι- σχύει γενικά και για τις μακεδονικές πόλεις Vanderspoel 2010, Vanderspoel 2010, Vanderspoel 2010, Howgego 2005, 17. Ειδικότερα για τη Μακεδονία, βλ. Kremydi-Sicilianou [12]

13 Β. Η ρωμαϊκή αποικία του Δίου Παρά την ανυπαρξία συγκεκριμένων στοιχείων στις γραπτές πηγές, έχει πλέον γίνει κοινά αποδεκτό στην έρευνα ότι το Δίον είναι μία από τις αποικίες που ίδρυσε ο Ο- κταβιανός περί το 30 π.χ., μετά τη νικηφόρα ναυμαχία του Ακτίου και την κατάλυση του αιγυπτιακού βασιλείου. Το επίσημο λατινικό όνομα της αποικίας παραδίδεται από τα επιγραφικά τεκμήρια και τα νομίσματα ως Colonia Iulia Augusta Diensis, ενώ την ίδια εποχή ιδρύονται (ή επανιδρύονται) στη Μακεδονία και οι αποικίες των Φιλίππων, της Πέλλας και της Κασσάνδρειας. Τα γεωγραφικά όρια της αποικίας εκτείνονταν από τις δυτικές παρυφές του Ολύμπου ως τη θάλασσα στα ανατολικά, ενώ στον άξονα βορρά-νότου από την πεδιάδα της Πύδνας ως την κοιλάδα των Τεμπών στα νότια. 20 Οι επιγραφικές και νομισματικές μαρτυρίες συνηγορούν υπέρ της ίδρυσης της α- ποικίας επί Αυγούστου. Μια αναθηματική επιγραφή που ανευρέθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Δίου ονομάζει τον Αύγουστο parens, έναν τιμητικό τίτλο που οι αποικίες έδιναν ως συνήθως στον ιδρυτή τους. 21 Τα δε πρώτα νομίσματα της αποικίας φέρουν το πορτρέτο και το όνομα του Αυγούστου μαζί με το όνομα της αποικίας, το οποίο εφόσον συμπεριλαμβάνει το επίθετο Augusta οδηγεί τη χρονολόγηση της ίδρυσης της αποικίας και την έκδοση των πρώτων νομισμάτων της μετά το 27 π.χ., χρονολογία στην οποία αποδόθηκε στον Οκταβιανό ο τίτλος του Αυγούστου. 22 Η ομοιότητα, μάλιστα, του πορτρέτου του Αυγούστου με πορτρέτα της Ρώμης του π.χ. συνηγορεί στη χρονολόγηση των πρώτων νομισμάτων του Δίου στο τελευταίο τέταρτο του 1 ου αι. π.χ. Η ίδια η διαδικασία της ίδρυσης μιας αποικίας, εξάλλου, προϋποθέτει το διάστημα κάποιων ετών, έτσι ώστε ακόμα κι αν η απόφαση για τον αποικισμό ελήφθη το 30 π.χ., η ίδρυση και η πλήρης εγκατάσταση των αποίκων πραγματοποιήθηκε αρκετά χρόνια αργότερα. 23 Με βάση τα νομισματικά δεδομένα υπάρχει, επιπλέον, η εκδοχή ύπαρξης στο Δίον μιας προγενέστερης ρωμαϊκής αποικίας, και επομένως της επανίδρυσης της υπάρχουσας αποικίας επί Οκταβιανού. Πρόκειται για τη θεωρία της ίδρυσης μίας ή και περισσότερων αποικιών στη Μακεδονία από τον ανθύπατο Quintus Hortensius Hortalus 20 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 12, 17 Παντερμαλής 1999, Οικονόμος 1915, 33, αρ. 54. Έχουν εντοπιστεί και άλλες επιγραφές που αναφέρουν τον Αύγουστο ως parens, βλ. CIL III, 2907 και CIL XI, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [13]

14 (44-42 π.χ.), αποικίες που μαρτυρούνται μόνο από τους νομισματικούς εικονογραφικούς τύπους τριών σειρών νομισμάτων που φέρουν σε επιγραφή το όνομα του συγκεκριμένου ανθυπάτου και το γεγονός της ανάθεσης αποικίας από τον ίδιο. Υποψήφιες είναι οι πόλεις του Δίου και της Κασσάνδρειας, δίχως όμως το θέμα να έχει διαλευκανθεί ακόμα στην έρευνα. 24 Ο Hortalus ήταν αρχικά οπαδός και μέλος του στενού κύκλου του Ιουλίου Καίσαρα. Στο πλαίσιο αυτό έλαβε τη διοίκηση της Μακεδονίας ως ανθύπατος το 44 π.χ., λίγους μόνο μήνες πριν από τη δολοφονία του ευεργέτη του. Κατά τη διάρκεια του τρίτου ρωμαϊκού εμφυλίου μεταξύ της δεύτερης τριανδρίας και των «τυραννοκτόνων» με ηγέτες τον Βρούτο και τον Κάσσιο, ο Hortalus τάχτηκε στο πλευρό του Βρούτου με τον οποίο συνδεόταν συγγενικά και του παραχώρησε τα στρατεύματά του. Ο Βρούτος έλαβε από τη Σύγκλητο το δικαίωμα διοίκησης της επαρχίας της Μακεδονίας, τη διοίκηση της οποίας άφησε στη δικαιοδοσία του Hortalus. Μετά τη νικηφόρα για τον Μάρκο Αντώνιο και τον Οκταβιανό μάχη των Φιλίππων το 42 π.χ., ο ανθύπατος εκτελέστηκε με εντολή των νικητών. 25 Η πρωιμότερη ίδρυση της αποικίας μένει ανοιχτή προς επιβεβαίωση από τη μελλοντική έρευνα. Σε ό,τι αφορά όμως την κοινωνική ταυτότητα των αποίκων του Αυγούστου, μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν και αυτές κυρίως μέσω των νομισματικών τεκμηρίων και συγκεκριμένα με βάση την εικονογραφία τους. Η απουσία από τα νομίσματα του Δίου οποιωνδήποτε στρατιωτικών συμβόλων, όπως αυτά απαντώνται στις αποικίες των Φιλίππων και της Κασσάνδρειας, αποκλείει ίσως την εγκατάσταση στην αποικία βετεράνων πολέμου. Αντίθετα, η εικονογραφία των νομισμάτων του Δίου επικεντρώνεται στις τοπικές λατρείες της πόλης, προβάλλοντας ένα μάλλον πιο πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα. 26 Η αποικία του Δίου, όπως και όλες οι ρωμαϊκές αποικίες, όσον αφορά τη διοίκησή της ακολουθούσε τα πρότυπα της Ρώμης με τα γνωστά θεσπισμένα αξιώματα. Στην 24 Για τους λόγους που το Δίον και η Κασσάνδρεια θεωρούνται οι πιθανές αποικίες που ιδρύθηκαν από τον Hortalus, βλ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για την παράθεση και τον πλήρη σχολιασμό των πληροφοριών που διαθέτουμε σχετικά με τον ανθύπατο Quintus Hortensius Hortalus και τη δράση του στη Μακεδονία, βλ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , καθώς επίσης και Kremydi-Sicilianou 1998/9, αλλά και Broughton Για υποστήριξη της άποψης περί πρώτης ίδρυσης της αποικίας του Δίου από τον Hortalus, βλ. Γιούνη 2000, 24. Για την αντίθετη άποψη, ίδρυσης της αποικίας της Κασσάνδρειας από τον Hortalus, βλ. Κανατσούλης 1965, 2, επηρεασμένος από τον Gaebler 1935, καθώς και Σαμσάρης 1986, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Επίσης, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 2002, 55. [14]

15 αποικία θα ίσχυε και το Ius Italicum, 27 με βάση το οποίο παραχωρούνταν στην πόλη το δικαίωμα της αυτοδιοίκησης καθώς και απαλλαγή από τους έγγειους φόρους (tributum soli). Τα εδάφη της θεωρούνταν ιταλικά και όχι solum provinciale, και συνεπώς αυτά καθορίζονταν σύμφωνα με το καθεστώς ιδιοκτησίας της γης που ίσχυε στην ιταλική χερσόνησο. 28 Το Δίον διανύει στα πρώτα αυτοκρατορικά χρόνια μια νέα άνθηση, γεγονός που μαρτυρούν μερικώς τα ίδια τα μνημεία της που αποκαλύπτονται μέσω των ανασκαφών. Η ανάπτυξη αυτή συνεχίστηκε και μάλιστα εντάθηκε και μέσα στον 2 ο αιώνα μ.χ., με αποκορύφωμα τις αρχές του 3 ου. Το 132/3 μ.χ. οι κάτοικοι της πόλης, οι ο- νομαζόμενοι στις επιγραφές «Διεσταί», ακολουθώντας τη συνήθεια άλλων ελληνικών πόλεων ανά τη Μεσόγειο, έστειλαν και αφιέρωσαν στο ιερό του Διός Ολυμπίου στην Αθήνα έναν ανδριάντα του αυτοκράτορα Αδριανού, από τον οποίο όμως σώζεται μόνο η βάση με την επιγραφή. 29 Από τα μέσα και κυρίως προς τα τέλη του 3 ου αι. μ.χ., η αποικία του Δίου γνώρισε παρακμή, όπως και πληθώρα άλλων πόλεων της αυτοκρατορίας, εξαιτίας των γνωστών φαινομένων των ξένων επιδρομών και της οικονομικής κατάρρευσης Για το Ius Italicum που θεσπίστηκε για πρώτη φορά επί της δυναστείας των Φλαβίων και έθεσε ξεκάθαρο όριο μεταξύ του ιταλικού εδάφους και αυτό των επαρχιών, βλ. Stevenson 1949², Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για τη διοίκηση και τους πολιτικούς θεσμούς των αποικιών στις επαρχίες, βλ. Ando 2006, βλ. επίσης, Arnold 1914, Abbot Johnson 1926, Stevenson 1949², και Burton 1987, Ειδικά για τους διοικητικούς θεσμούς στις α- ποικίες της Μακεδονίας, βλ. Κανατσούλης 1965, Για το πλήρες κείμενο της επιγραφής των «Διεστών» στη βάση του αναθηματικού ανδριάντα στο Ολυμπιείο της Αθήνας, βλ. CIL III, Suppl. I, 7281 CIL iii, Παντερμαλής 1999, 11. [15]

16 2. Η νομισματοκοπία του Δίου από την ίδρυση της αποικίας ως τα χρόνια του Αδριανού Α. Έκδοση νομίσματος στις επαρχίες της Ρώμης: η ελληνική Ανατολή και η περίπτωση της επαρχίας της Μακεδονίας Οι Ρωμαίοι κυριάρχησαν με τις διαδοχικές κατακτήσεις τους, μέσα στους δύο τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες, στη λεκάνη της Μεσογείου και τις αγορές της. Το ρωμαϊκό δηνάριο αντικατέστησε σταδιακά όλες τις υπόλοιπες αργυρές νομισματοκοπίες σε Δύση και Ανατολή, με μικρές μόνο εξαιρέσεις. Το χρυσό νόμισμα πέρασε βαθμιαία, ως αποκλειστικό προνόμιο, στο νομισματοκοπείο της Ρώμης, αν και πριν από την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα εκδιδόταν μόνο σποραδικά. 31 Η κατάσταση έγινε πιο ξεκάθαρη μετά τη ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.χ. και την κατάληψη της Αιγύπτου, του τελευταίου ελληνιστικού βασιλείου, την αμέσως επόμενη χρονιά από τον Οκταβιανό. Χρυσά και αργυρά νομίσματα αποτελούν πλέον αποκλειστικότητα των κεντρικών αυτοκρατορικών νομισματοκοπείων. 32 Η Δύση ακολούθησε στενά τα ρωμαϊκά νομισματικά πρότυπα και η όποια ιδιομορφία της χάθηκε όταν έπαυσε η δραστηριότητα των νομισματοκοπείων της σταδιακά από την διακυβέρνηση του Καλιγούλα (37-42 μ.χ.) και έπειτα. Η αιτία της παύσης αυτής της λειτουργίας των δυτικών νομισματοκοπείων της αυτοκρατορίας αποτελεί ένα ανοιχτό πρόβλημα στη σύγχρονη έρευνα, όμως γεγονός παραμένει ότι οι δυτικές επαρχίες υιοθέτησαν έκτοτε πλήρως τις ρωμαϊκές αυτοκρατορικές υποδιαιρέσεις. 33 Στην Ανατολή η κατάσταση ήταν διαφορετική. Η νομισματική παράδοση του ελληνικού κόσμου ήταν μακρά και τα ενεργά νομισματοκοπεία των πόλεων πολυπληθή. Η αποικιακή πολιτική του Αυγούστου στην ελληνική Ανατολή έθεσε σταθερότερες βάσεις στην εισροή αμιγώς λατινικών στοιχείων στα νομίσματα των ελληνικών πόλεων. Έτσι, η πληθώρα των ελληνικών Κοινών και των πόλεων, αποικιών ή μη, εισήγαγε στα νομίσματά της το πορτρέτο του αυτοκράτορα ή μελών του οίκου του, διατηρώντας ταυτόχρονα θέματα και απεικονίσεις της τοπικής ιστορικής παράδοσης. 34 Παράλληλα, υπάρχουν σαφώς και εξαιρέσεις, όπως η Αθήνα, η οποία ως civitas libera 31 RPC I, Carson 1990, RPC I, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 87 Kremydi-Sicilianou 2005, [16]

17 συνέχισε συντηρητικά την έκδοση νομισμάτων με θέματα προσκολλημένα στο παρελθόν της. 35 Η νομισματική παραγωγή των ελληνικών πόλεων μπορεί, συνεπώς, να επιμεριστεί σε τρεις γενικές κατηγορίες με βάση την εικονογραφία: α) στα νομίσματα με αποκλειστικά ρωμαϊκούς τύπους β) στα νομίσματα που φέρουν το πορτρέτο του αυτοκράτορα στην εμπρόσθια όψη, αλλά κάποιο θέμα τοπικής σημασίας στην οπίσθια γ) και σε αυτά που και στον εμπροσθότυπο και στον οπισθότυπο προβάλλουν μια ελληνική θεματολογία. Η πρώτη περίπτωση είναι φαινόμενο των πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων και επανεμφανίζεται τον 3ο αι. μ.χ. Η δεύτερη είναι αυτή που κατεξοχήν κυριαρχεί, ενώ η τρίτη περίπτωση εντοπίζεται διάσπαρτα ανά τους αιώνες αλλά με μικρή σχεδόν πάντα παραγωγή. 36 Αν ως την εποχή του Αυγούστου υπάρχουν μεμονωμένες μόνο περιπτώσεις στις οποίες διαφαίνεται η επέμβαση των Ρωμαίων στα νομισματικά δεδομένα της Ανατολής, με την άνοδο του Αυγούστου στον αυτοκρατορικό θρόνο εμφανίζεται ένα ευρύτερο σχέδιο που περιλαμβάνει έναν αριθμό νομισματοκοπείων και προορίζεται να καλύψει τις νομισματικές ανάγκες σε επίπεδο πλέον αυτοκρατορίας. 37 Και αν τα αυτοκρατορικά νομίσματα παρουσιάζουν μια τυποποιημένη ποιότητα και εικονογραφία για να εξυπηρετήσουν την αυτοκρατορική προβολή, αυτό σίγουρα δεν ισχύει για τις τοπικές κοπές των πόλεων του ελληνικού κόσμου με τις εξαιρετικές διαβαθμίσεις τους στην ποιότητα και τη θεματική ποικιλία. 38 Η θεματική αυτή ποικιλία στα επαρχιακά νομίσματα αντιτίθεται έντονα στην περιορισμένη νομισματική εικονογραφία των ελληνιστικών χρόνων, ενώ σαφώς αντλεί από το παράδειγμα της ρεπουμπλικανικής παράδοσης στην πλούσια ρωμαϊκή νομισματοκοπία των tres viri monetales. Τα ίδια τα θέματα, όμως, παρέμειναν κυρίως τοπικής έμπνευσης και σημασίας. 39 Η εισαγωγή, πάντως, του πορτρέτου του Αυγούστου στα νομίσματα των ελληνικών πόλεων είναι σταδιακή, και αυτή η καθυστέρηση στην υιοθέτησή του υποδηλώνει ότι 35 Για τη νομισματοκοπία της Αθήνας στην αυτοκρατορική περίοδο ως μέσο προβολής της ελληνικής πατροπαράδοτης ταυτότητας της πόλης, βλ. Τσέλεκας Για τη νομισματική κυκλοφορία στην Αθήνα, βλ. Kremydi - Iakovidou Bellinger 1979, 140 Howgego 2005, Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί ότι το ευρύτερο αυτό σχέδιο δεν προέβλεπε, όπως προκύπτει από τα ίδια τα νομισματικά δεδομένα, κάποιον αυστηρό κεντρικό έλεγχο των επαρχιακών νομισματοκοπιών, οι οποίες παρουσιάζουν, άλλωστε, τεράστια ποικιλομορφία βλ. Burnett 2011, 8-11, ο οποίος δεν διαβλέπει κάποιο «κεντρικό αυτοκρατορικό σύστημα», με ελάχιστα μόνο παραδείγματα άμεσης επέμβασης της κεντρικής εξουσίας στη νομισματοκοπία των επαρχιών. 38 Bellinger 1979, 140, Burnett 2011, [17]

18 πρόκειται για μία βαθμιαία προσαρμογή των ελληνικών πόλεων στο νέο κοσμικό γίγνεσθαι και όχι για μια πράξη επιβολής άνωθεν. Αξίζει, επίσης, να τονιστεί ότι η εισαγωγή στη σφαίρα της εικονογραφίας και της λατρείας κοσμικών προσώπων που ενίοτε αντικαθιστούν τα θεϊκά έχει τις ρίζες της στην ελληνιστική περίοδο και τους ελληνιστικούς ηγεμόνες, και επομένως αποτελεί ουσιαστικά επιβίωση της παράδοσης αυτής στην Ανατολή μέσα στους αυτοκρατορικούς χρόνους. Η ιδέα, συνεπώς, δεν είναι καινούρια. Αυτό, όμως, που είναι καινούριο είναι η τόσο μαζική υιοθέτηση του πορτρέτου του Αυγούστου από ένα μεγάλο σύνολο επαρχιακών πόλεων στην τοπική τους νομισματοκοπία σε χαλκό. Γιατί οι ελληνιστικοί μονάρχες τοποθετούσαν μεν τα πορτρέτα τους στα βασιλικά χρυσά και αργυρά νομίσματα, όμως το πρόσωπό τους απουσιάζει γενικά από τις τοπικές νομισματοκοπίες των ίδιων των πόλεων. Το ίδιο ισχύει και για τα θνητά πρόσωπα που απεικονίζονται στα νομίσματα των ελληνικών πόλεων υπό ρωμαϊκή κυριαρχία στην ύστερη ελληνιστική περίοδο. Σε αυτό το πλαίσιο, το πορτρέτο του αυτοκράτορα στις επαρχιακές νομισματοκοπίες αποτελεί ένα καθαρά νέο φαινόμενο. 40 Η ίδια η αντικατάσταση της απεικόνισης των πατροπαράδοτων θεών με το πορτρέτο του αυτοκράτορα στην εμπρόσθια όψη των νομισμάτων δείχνει την αλλαγή της πολιτικής και της στάσης των πόλεων απέναντι στις νέες καταστάσεις και καθορίζει τη σχέση τους με τον αυτοκράτορα, τον οποίο πλέον προβάλλουν και τιμούν στη δημόσια ζωή τους. Παράλληλα αυτής της πρακτικής είναι φυσικά εμφανή και σε άλλες δραστηριότητες και τέχνες, όπως η αυτοκρατορική λατρεία, οι γιορτές και οι αγώνες, η δημόσια αρχιτεκτονική και πλαστική. 41 Εκτός από τα επαρχιακά νομίσματα που έχουν ως εμπροσθότυπο το αυτοκρατορικό πορτρέτο, υπάρχουν και ορισμένες σειρές νομισμάτων που δεν εικονίζουν τον Ρωμαίο αυτοκράτορα. Τα νομίσματα αυτά ονομάζονται περιστασιακά ακόμα, μάλλον λανθασμένα, «ψευδοαυτόνομα», και πάντοτε κυκλοφορούσαν παράλληλα με τις σειρές των αυτοκρατόρων, αποτελώντας συνήθως τις μικρές υποδιαιρέσεις τους. Αυτό το φαινόμενο έχει το παράλληλό του στο νομισματοκοπείο της Ρώμης, όπου οι μικρές 40 Burnett 2011, 2, 12, Heuchert 2005, 44. Για την εισαγωγή του αυτοκρατορικού πορτρέτου στα νομίσματα των επαρχιακών πόλεων κατόπιν πρωτοβουλίας των ίδιων των πόλεων ή του αυτοκράτορα, βλ. επίσης Burnett 1993, 150. [18]

19 νομισματικές αξίες στα χάλκινα νομίσματα συχνά δεν φέρουν το πορτρέτο του αυτοκράτορα. 42 Οι ρωμαϊκές αποικίες στον ελλαδικό χώρο εντάσσονται γενικά στο προαναφερθέν μοτίβο, φέροντας όμως πάντοτε λατινικές επιγραφές. Στη Μακεδονία συγκεκριμένα οι αποικίες που είχαν ιδρυθεί έως την εποχή του Αδριανού ήταν τέσσερις: οι Φίλιπποι, η Πέλλα, η Κασσάνδρεια και το Δίον, ενώ οι Στόβοι έγιναν municipium μάλλον επί Βεσπασιανού. Η Θεσσαλονίκη και η Αμφίπολη παρέμειναν ελεύθερες πόλεις. Α- ξίζει να τονιστεί σε αυτό το σημείο πως, σε αντίθεση με την επαρχία της Αχαΐας, στη Μακεδονία είναι οι ελέυθερες πόλεις και όχι οι αποικίες που ήταν μεγαλύτερες, πολυπληθέστερες και οικονομικά ισχυρότερες και συνεπώς πρωτοστατούσαν στη νομισματική παραγωγή. 43 Η Θεσσαλονίκη είχε καθιερωθεί ως πρωτεύουσα της επαρχίας της Μακεδονίας και έδρα του Ρωμαίου επαρχιακού διοικητή. Η νομισματοκοπία της γνωρίζει μια άνθιση στα χρόνια του Αυγούστου, στη διάρκεια των οποίων εισάγονται οι εικονογραφικοί τύποι που σταθερά θα επικρατήσουν αργότερα στη νομισματική της παραγωγή. Τα νομίσματά της κυκλοφορούσαν ευρέως σε όλη τη μακεδονική επικράτεια, γεγονός που προδίδει τον μεγάλο αριθμό και τη διασημότητά τους. 44 Η Αμφίπολη ακολουθεί τη Θεσσαλονίκη όσον αφορά την ένταση της νομισματικής της δραστηριότητας, 45 ενώ οι Φίλιπποι δείχνουν να είναι το τρίτο σε σημασία νομισματοκοπείο της Μακεδονίας των αυτοκρατορικών χρόνων. 46 Η Πέλλα έχει, επίσης, σημαντικότατη νομισματική παραγωγή, παρόλο που μετά τις πρώτες εκδόσεις της επί Αυγούστου έχει ένα μεγάλο νομισματικό χάσμα, καθώς το νομισματοκοπείο της λειτουργεί ξανά μονάχα από την εποχή του Τραϊανού και ε- ξής. 47 Η Κασσάνδρεια και το Δίον, τέλος, καθώς και η πόλη της Έδεσσας, παρουσιάζουν μικρούς αριθμούς νομισμάτων. Η Έδεσσα αρχίζει να εκδίδει νομίσματα στα χρόνια του Τιβερίου, έπειτα διακόπτει την παραγωγή της και ενεργοποιείται ξανά την εποχή του Αδριανού. 48 Η Κασσάνδρεια χαρακτηρίζεται για τη στασιμότητα της εικονογρα- 42 RPC I, RPC III, Daubner 2014, Για το νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους, βλ. τη μονογραφία του Touratsoglou RPC I, RPC I, RPC I, RPC I, για το νομισματοκοπείο της Έδεσσας, βλ. τη μονογραφία της Papaefthymiou [19]

20 φίας της με τον τύπο του Άμμωνος Διός, 49 ενώ το Δίον εμφανίζει, επίσης, μια μικρή και συντηρητική ως προς την εικονογραφία της νομισματική παραγωγή. 50 Κοινό χαρακτηριστικό στη νομισματική δραστηριότητα των πόλεων της αυτοκρατορικής Μακεδονίας είναι η έκδοση χάλκινων μόνο νομισμάτων, τα οποία κυκλοφορούν τοπικά και δεν ανευρίσκονται μακριά από την περιφέρεια κοπής τους. Εξαίρεση αποτελούν τα νομίσματα της Θεσσαλονίκης, της Αμφίπολης και εν μέρει της Πέλλας και των Φιλίππων, τα οποία φαίνεται να κυκλοφορούν ευρύτερα. Μετρολογικά παρατηρείται μια σχετική ομοιομορφία, δίχως να ακολουθείται ένα αυστηρά ενιαίο σύστημα και με τους ερευνητές να μην ομοφωνούν ως προς την αντιστοιχία των επαρχιακών ασσαρίων, που είναι η βασική χάλκινη μονάδα, με τους ρωμαϊκούς asses. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι, με μοναδική εξαίρεση τα νομίσματα της Χίου, 51 τα επαρχιακά νομίσματα του ελληνικού χώρου δεν φέρουν καμία ένδειξη της αξίας τους. Ταυτόχρονα, οι διάμετροι και τα βάρη τους παρουσιάζουν μία εξαιρετική ποικιλομορφία, με αυξομειώσεις στο διάβα του χρόνου και με μια τάση προς ελαφρύτερα ασσάρια καθώς ανεβαίνουμε χρονολογικά. Πάντως, αν μια αντιστοιχία μεταξύ των αυτοκρατορικών asses και των επαρχιακών ασσαρίων υφίσταται, όπως φαίνεται να ισχύει, οι μακεδονικές εκδόσεις είναι βαρύτερες από τις αντίστοιχες επαρχιακές της Αχαΐας και συνεπώς προσεγγίζουν περισσότερο τα βάρη των νομισμάτων της Ρώμης, με την αποικία των Φιλίππων να έχει τα βαρύτερα νομίσματα στην επαρχία της Μακεδονίας. 52 Επιπλέον, ο σταθμητικός κανόνας δεν επηρεάζεται από το νομικό καθεστώς των πόλεων αλλά μάλλον υπάρχουν κάποιες γεωγραφικές παράμετροι, με τους Φιλίππους, την Αμφίπολη και τους Στόβους να είναι οι πιο απομακρυσμένες πόλεις από το κέντρο της Μακεδονίας (περιοχή Θεσσαλονίκης, Πέλλας, Έδεσσας, Κασσάνδρειας) και να παρεκκλίνουν περισσότερο από τον γενικό κανόνα RPC I, RPC II, RPC III, Για το νομισματοκοπείο του Δίου, βλ. τη μονογραφία της Κρεμύδη-Σισιλιάνου Για την αυτοκρατορική νομισματοκοπία της Χίου, βλ. Λαγός 2010, Kremydi-Sicilianou 2005, RPC I, RPC II, RPC III, 814, 816. Για την αξία του ελληνικού ασσαρίου, βλ. σχετικά άρθρα των Melville Jones 1971 και Mac Donald Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [20]

21 Β. Οι νομισματικοί εικονογραφικοί τύποι Οι εικονιζόμενοι αυτοκράτορες και οι παράλληλες εκδόσεις χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο Οι νομισματικές εκδόσεις του νομισματοκοπείου του Δίου χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες με βάση την εικονογραφία τους: σε αυτές που έχουν ως εμπροσθότυπο το πορτρέτο του αυτοκράτορα, και σε αυτές που δεν το απεικονίζουν. Ο Αύγουστος (27 π.χ. 14 μ.χ.), ιδρυτής του αυτοκρατορικού καθεστώτος στη Ρώμη, ήταν επίσης ο ιδρυτής της αποικίας του Δίου και της νομισματοκοπίας της. Το πορτρέτο του απεικονίστηκε σε δύο νομισματικές αξίες της ίδιας έκδοσης, μία μεγάλη (ασσάρια) και μία μεσαία (ημιασσάρια), ενώ η τρίτη και μικρότερη (τέταρτο του ασσαρίου) δεν φέρει το πορτρέτο του. Τα νομίσματα των δύο μεγάλων νομισματικών αξιών φέρουν επίσης τα ονόματα των πεντετηρικών δυάνδρων της αποικίας, C. Urmius και M. Herennius, συνήθεια που σύντομα εγκαταλείπεται παράλληλα με την ανάλογη της τοποθέτησης στα νομίσματα της Ρώμης των ονομάτων των tres viri monetales. Τα αρχικά του ονόματος της αποικίας CIAD (Colonia Iulia Augusta Diensis) εμφανίζονται στον οπισθότυπο, χαρακτηριστικό που επίσης εγκαταλείπεται στις εκδόσεις του επόμενου αυτοκράτορα. Επί Αυγούστου εισάγεται ο βασικός εικονογραφικός τύπος της οπίσθιας όψης, αυτός της σπένδουσας κρανοφόρου Αθηνάς με μακρύ πέπλο, θέμα που θα παραμείνει ως οπισθότυπος των νομισμάτων του Δίου μέχρι το τέλος της λειτουργίας του νομισματοκοπείου του επί Γαλλιηνού. 54 Η μικρότερη υποδιαίρεση, που δεν απεικονίζει τον Αύγουστο, φέρει στην εμπρόσθια όψη μια υδρία ανάμεσα σε δύο στλεγγίδες με την επιγραφή COL IVL AVG DIEN, και στην οπίσθια τα αρχικά της αποικίας CI-AD μέσα σε δάφνινο στεφάνι. 55 Ο Τιβέριος (14-37 μ.χ.) είναι ο μόνος αυτοκράτορας στα ασσάρια του οποίου δεν υιοθετήθηκε ο τύπος της σπένδουσας Αθηνάς. Τον οπισθότυπο των νομισμάτων του αποτελεί μία αποκλειστικά παράσταση, αυτή της ένθρονης γυναικείας μορφής capite velato που σπένδει και που, στις επαρχίες τουλάχιστον, ταυτίζεται μάλλον με τη θεοποιημένη Λιβία, μητέρα του Τιβερίου και σύζυγο του Αυγούστου. 56 Στη μεσαία υπο- 54 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για σύνοψη και σχολιασμό των απόψεων σχετικά με την ταύτιση της μορφής αυτής με τη Λιβία, βλ. Amandry 1988, 58. Εκεί υποστηρίζεται ότι πρόκειται για τη θεο- [21]

22 διαίρεση (ημιασσάρια) εικονίζεται στην εμπρόσθια όψη το άροτρο και στην οπίσθια η Αθηνά. 57 Η μικρή, τέλος, υποδιαίρεση (τέταρτο του ασσαρίου) έχει υδρία ως εμπροσθότυπο με την επιγραφή COL - IVL DIENSIS, και ως οπισθότυπο δύο στλεγγίδες με τα αρχικά D/D (Decreto Derurionum), τα οποία εισάγονται στη νομισματοκοπία του Δίου την εποχή αυτή και δηλώνουν την έγκριση της κοπής των νομισμάτων από την τοπική βουλή, αντίστοιχα με το S C (Senatus Consultu) των χάλκινων αυτοκρατορικών εκδόσεων της Ρώμης. 58 Είναι, λοιπόν, εμφανές ότι στα χρόνια της ηγεμονίας των δύο πρώτων αυτοκρατόρων ακολουθείται μετρολογικά το ίδιο τριαρχικό σύστημα, με το ασσάριο να είναι η μεγαλύτερη μονάδα και να ακολουθείται από το ημιασσάριο και το τέταρτο του ασσαρίου. Το τέταρτο του ασσαρίου εγκαταλείπεται αμέσως μετά. 59 Επί Καλιγούλα (37-42 μ.χ.) υπάρχει ένα νομισματικό κενό. Το Δίον παράγει ξανά νομίσματα με το πορτρέτο του Κλαυδίου (42-54 μ.χ.) και την Αθηνά που σπένδει. Επί Κλαυδίου χρονολογείται και μία μικρή υποδιαίρεση χωρίς το αυτοκρατορικό πορτρέτο (ημιασσάρια), με άροτρο στην εμπρόσθια όψη και την επιγραφή COL DIENSIS, ενώ στον οπισθότυπο εμφανίζεται η Άρτεμη Βαφυρία μετωπική (DEANA BAPHYRI[A]). 60 Οι εκδόσεις του Νέρωνα (54-68 μ.χ) ακολουθούν το ίδιο μοτίβο, όμως παρατηρείται μια εικονογραφική διαφορά στην Αθηνά του οπισθοτύπου, η οποία τώρα σπένδει μετωπική πάνω σε βάθρο. Αυτό που εντυπωσιάζει στα νομίσματα του αυτοκράτορα αυτού είναι ότι στην πλειονότητά τους, από τα έως τώρα ευρήματα, είναι επισημασμένη η εμπρόσθια όψη με τα αρχικά PVB (PVBlicum) ή PCP (Pecunia Coloniae Probata ή Populus Coloniae Probavit), ενώ το πρόσωπο του αυτοκράτορα φαίνεται να έχει επιμελώς απαλειφθεί. Η κίνηση αυτή σχετίζεται, προφανώς, με την damnatio memoriae του Νέρωνα και προδίδει ίσως μια ανησυχία της αποικίας σε περίπτωση που αυτή είχε συνδέσει με κάποιο τρόπο το όνομά της με τον συγκεκριμένο αυτοκράτορα, τον οποίο καταδίκασε ο ρωμαϊκός λαός, η Σύγκλητος αλλά και ο επόμενος αυτοκράτορας Βεσπασιανός. Το φαινόμενο της επισήμανσης των νομισμάτων του Νέποιημένη Λιβία, η οποία εμφανίζεται σε δύο παραλλαγές: κρατώντας στάχυ ως Δήμητρα, και κρατώντας φιάλη ως Εστία ή Κυβέλη. 57 Kremydi-Sicilianou 2004, Η σειρά αυτή τοποθετούνταν παλιότερα επί Αντωνίνου Ευσεβούς (Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 79, 83). 58 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 81-82, Kremydi-Sicilianou 2004, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 42, 82. [22]

23 ρωνα μετά τον θάνατό του παρατηρείται ευρέως σε επαρχιακές πόλεις της Δύσης και της Ανατολής, με μια ποικιλία επισημάνσεων. 61 Στην εποχή του Νέρωνα αποδίδεται και μια σειρά χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο (ημιασσάρια), με προτομή αλόγου στην εμπρόσθια όψη (COL DIENSIS), και δρεπάνι και αγγείο χωρίς τη συνοδεία επιγραφής στην οπίσθια. 62 Ο Βεσπασιανός (69-79 μ.χ.) και ο πρώτος γιος του Τίτος (79-81 μ.χ.) δεν εμφανίζονται στα νομίσματα του Δίου. Ο δεύτερος γιος του Βεσπασιανού που διαδέχτηκε τον αδερφό του στον θρόνο, Δομιτιανός (81-96 μ.χ.), παραχωρεί εκ νέου το δικαίωμα της νομισματοκοπίας σε διάφορες ελληνικές πόλεις που είχαν παύσει να εκδίδουν νομίσματα την εποχή του πατέρα του. Μία από αυτές τις πόλεις είναι και το Δίον, στο οποίο έχουν βρεθεί νομίσματα με το πορτρέτο του και τον καθιερωμένο τύπο της Α- θηνάς σπένδουσας. Ένα νέο εικονογραφικό στοιχείο προστίθεται δίπλα στα πόδια της Αθηνάς μία γλαύκα που έκτοτε συνοδεύει τη θεά στα νομίσματα της πόλης. 63 Ο υιοθετημένος γιος του Νέρβα (96-98 μ.χ.), Τραϊανός ( μ.χ.), πιάνει το νήμα της νομισματοκοπίας του Δίου μετά τον Δομιτιανό και στην εποχή του κόβεται μία σειρά νομισμάτων με το πορτρέτο του σε τρεις διαφορετικούς τύπους και την Αθηνά που σπένδει. Η γλαύκα παραμένει δίπλα στα πόδια της Αθηνάς, ενώ στα δεξιά της εμφανίζεται τώρα και ένα φίδι. 64 Στα χρόνια του Αδριανού ( μ.χ.) εισάγεται για πρώτη φορά μετά τον Αύγουστο ένα νέο θέμα στην οπίσθια όψη των νομισμάτων: ο Δίας Ολύμπιος, φορώντας ιμάτιο, σπένδει και δίπλα στα πόδια του αναπαύεται ένας αετός. Παράλληλα, συνεχίζει να εκδίδεται και ο τύπος με τη σπένδουσα Αθηνά. Η έκδοση, εξάλλου, με τον Δία στον οπισθότυπο είναι μάλλον μικρή, καθώς ελάχιστα νομίσματα του τύπου έχουν εντοπιστεί ως σήμερα. 65 Η εισαγωγή του Διός Ολυμπίου στην εικονογραφία των αδριάνειων νομισμάτων του Δίου σχετίστηκε πολύ εύστοχα με την αποπεράτωση του ναού του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα και την ίδρυση του Πανελληνίου από τον συγκεκριμένο αυτοκράτορα, στη διάρκεια μιας εκ των επισκέψεών του στην πόλη των Αθηνών. Στο Ολυμπιείο ο Αδριανός ήταν σύνναος με τον Δία, ενώ στους αναθηματικούς ανδριάντες από πλή- 61 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Αξιοσημείωτο είναι πως ο Δομιτιανός τοποθετεί την Αθηνά, και μάλιστα με τη συνοδεία γλαύκας, και στα δηνάριά του (RIC II, 174, αρ. 172). 64 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [23]

24 θος ελληνικών πόλεων στον χώρο του ιερού ο Αδριανός είχε λάβει την προσωνυμία Ολύμπιος. 66 Το επίθετο αυτό συνοδεύει το όνομά του και στα νομίσματα του Δίου, οι κάτοικοι του οποίου είχαν στείλει έναν ανάλογο ανδριάντα στην Αθήνα. Θα πρέπει, τέλος, να επισημανθεί ότι η λατρεία του Αδριανού ως Ολυμπίου ίσως προκάλεσε την αναβίωση της αρχαιότατης λατρείας του Διός Ολυμπίου στο Δίον, το ιερό του οποίου έξω από τα τείχη της πόλης είχε ερημώσει στο διάβα των χρόνων, από τότε που η πόλη μεταβλήθηκε σε ρωμαϊκή αποικία. 67 Όσον αφορά τις εκδόσεις χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο, αυτές εκδίδονται ως μικρές υποδιαιρέσεις παράλληλα με τα ασσάρια της εποχής του Αυγούστου, του Τιβερίου, του Κλαυδίου και του Νέρωνα. Προβληματική είναι μία σειρά που φέρει στην εμπρόσθια όψη άροτρο προς δεξιά και στην οπίσθια την Άρτεμη Βαφυρία. Ως terminus ante quem για τη χρονολόγησή των τελευταίων αυτών νομισμάτων θεωρείται η εποχή του Μάρκου Αυρηλίου, καθώς έκτοτε οι μικρότερες υποδιαιρέσεις των εκδόσεων φέρουν επίσης το πορτρέτο του κυβερνώντος αυτοκράτορα ή μέλους της οικογένειάς του, συμφωνώντας πλέον και με την ανάλογη κατάσταση στη Ρώμη. 68 Με αφορμή τη μελέτη τριών θησαυρών από το ιερό του Ολυμπίου Διός στο Δίον («Δίον, 1998», «Δίον, 1999» και «Δίον, 2000»), ομαδοποιείται σε στενότερα χρονολογικά πλαίσια η έκδοση Άροτρο προς δεξιά / Άρτεμη Βαφυρία. Η έκδοση αυτή διασπάται σε τρεις ομάδες η πρώτη, με την Άρτεμη να φορά κοντό χιτώνα και να βαδίζει προς δεξιά με τόξο και βέλος στα χέρια χρονολογείται, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, την εποχή του Δομιτιανού ή του Τραϊανού η δεύτερη περιλαμβάνει δύο παραλλαγές: στην πρώτη παραλλαγή, η Άρτεμη φορά κοντό χιτώνα και χλαμύδα και κρατά τόξο και βέλος, και στη δεύτερη κρατά τόξο με το δεξί χέρι και τραβά βέλος μέσα από τη φαρέτρα με το αριστερό. Η ομάδα αυτή με τις δύο παραλλαγές τοποθετείται στα χρόνια του Αντωνίνου Ευσεβή, με την πρώτη παραλλαγή να χρονολογείται ίσως και επί Αδριανού. Η χρονολόγηση της τρίτης ομάδας, η οποία μαρτυρείται μόνο από ένα νόμισμα σε ιδιωτική συλλογή και επαναλαμβάνει τη δεύτερη παραλλαγή του 66 Για τον θεσμό του Πανελληνίου, βλ. Jones 1996 βλ. επίσης, RPC III, 796 για περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές. 67 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 48-51, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 80, Kremydi-Sicilianou 2004, 83, υποσημ. 136, όπου εξηγείται ότι υπάρχει, τελικά, περίπτωση οι κοπές του Δίου χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο να συνεχίστηκαν και μετά τη διακυβέρνηση του Μάρκου Αυρηλίου, καθώς υπάρχει το παράλληλο της Θεσσαλονίκης, όπου τα νομίσματα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο εξακολούθησαν να εκδίδονται και μέσα στον 3 ο αι. μ.χ. [24]

25 προηγούμενου τύπου σε μικρότερη διάμετρο, μένει ανοιχτή από την εποχή του Μάρκου Αυρηλίου έως και τον 3 ο αι. μ.χ. 69 Οι «απόντες» αυτοκράτορες Στα νομίσματα του Δίου εμφανίζονται εφτά από τους δεκατέσσερις αυτοκράτορες από τον Αύγουστο ως τον Αδριανό, καθώς δεν έχουν βρεθεί νομίσματα των Καλιγούλα, Γάλβα, Όθωνα, Βιτέλλιου, Βεσπασιανού, Τίτου και Νέρβα. Η απουσία των αυτοκρατόρων αυτών από τη νομισματοκοπία της πόλης απαιτεί, σαφώς, κάποια εξήγηση. Ο Καλιγούλας κυβέρνησε για πέντε μόνο χρόνια (37-42 μ.χ.) και μετά τον θάνατό του υπέστη damnatio memoriae. Οι πηγές μας πληροφορούν 70 για την καταδίκη των χάλκινων νομισμάτων του μαζί με τη μνήμη του, με αποτέλεσμα την απόσυρση από την κυκλοφορία των χαλκών νομισμάτων που έφεραν το πορτρέτο του στο νομισματοκοπείο της Ρώμης, ενώ είναι άγνωστο αν αυτό το μέτρο εφαρμόστηκε και στις ε- παρχίες. 71 Γεγονός, πάντως, παραμένει ότι, στην περίπτωση του Δίου, δεν ανιχνεύονται νομίσματα στο όνομα του συγκεκριμένου αυτοκράτορα, δίχως να μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι πιθανά νομίσματά του στην αποικία αποσύρθηκαν και χρησίμευσαν ως πέταλα για τα νομίσματα του Κλαυδίου, ή αν απλώς λόγω των λίγων χρόνων διακυβέρνησής του η πόλη δεν πρόλαβε να συμβαδίσει με τη νομισματική της παραγωγή. Η τελευταία, πάντως, διαπίστωση φαίνεται να αποδυναμώνεται από το γεγονός ότι στη διάρκεια του 3 ου αι. μ.χ., με τις συνεχείς αλλαγές στον αυτοκρατορικό θρόνο, το Δίον εκδίδει νομίσματα για όλους σχεδόν τους αυτοκράτορες που είχαν ένα εύλογο διάστημα ηγεμονίας. 72 Επιπλέον, ο Νέρωνας, του οποίου η μνήμη επίσης καταδικάστηκε μετά θάνατον, απεικονίζεται στα νομίσματα του Δίου, τα οποία μετέπειτα 69 Kremydi-Sicilianou 2004, Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί πως ένα μόνο νόμισμα δεν αποτελεί επαρκές δείγμα για την αναγνώριση μιας νέας χρονολογικής ομάδας. 70 Δίων Κάσσιος, LX, 22,3. Για το θέμα της απόσυρσης από την κυκλοφορία νομισμάτων του Καλιγούλα, βλ. επίσης Burnett 1977, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 27, 29. Όπως επισημαίνει και η Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 29, υποσημ. 22, έχει αποδειχτεί με στατιστικές μελέτες πως τα νομισματοκοπεία που εξέδωσαν νομίσματα για τον Καλιγούλα ήταν τα λιγότερα από ό,τι για οποιονδήποτε αυτοκράτορα από την εποχή του Αυγούστου έως την εποχή του Γαλλιηνού. Επίσης, στον μακεδονικό χώρο, νομίσματα για τον συγκεκριμένο αυτοκράτορα έκοψε μόνο η Θεσσαλονίκη και η Αμφίπολη, και η τελευταία χωρίς το πορτρέτο του αλλά με τον ίδιο έφιππο (SNG ANS, αρ ). 72 Τον 3 ο αι. μ.χ. βέβαια η νομισματική παραγωγή της αποικίας είχε ενταθεί σημαντικά. Βλ. σχετικά, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [25]

26 επισημάνθηκαν από την πόλη, δίχως όμως να αποσυρθούν εντελώς από την κυκλοφορία. Το 69 μ.χ., το λεγόμενο «έτος των τεσσάρων αυτοκρατόρων», γνώρισε τέσσερις ανταπαιτητές του θρόνου της Ρώμης. Οι Γάλβας, Όθων, Βιτέλλιος και Βεσπασιανός, ορμώμενοι από διαφορετικά σημεία της αυτοκρατορίας και με διαφορετικούς υποστηρικτές μέσα στον ρωμαϊκό στρατό, συγκρούστηκαν διαδοχικά. Μετά τις ήττες, τις δολοφονίες ή τις αυτοκτονίες τους, στην εξουσία έμεινε τελικά ο Βεσπασιανός εγκαινιάζοντας μία νέα δυναστεία στη Ρώμη. Πρόκειται για μία εξαιρετικά ασταθή εμπόλεμη περίοδο, κατά τη διάρκεια της οποίας είναι μάλλον λογικό κάποιες πόλεις των επαρχιών να μην προλαβαίνουν ή και να μην επιθυμούν να ακολουθήσουν με τις νομισματοκοπίες τους τις διενέξεις και τις εξελίξεις. Το Δίον ήταν πιθανόν μία από αυτές. 73 Στις 21 Δεκεμβρίου του 69 μ.χ. ο Βεσπασιανός ανακηρύσσεται από τη ρωμαϊκή Σύγκλητο αυτοκράτορας, ο πρώτος από τη νέα δυναστεία των Φλαβίων. Επιθυμώντας να αποσυνδέσει πλήρως το όνομα και τη γενιά του από τον τελευταίο αυτοκράτορα της δυναστείας των Ιουλίων-Κλαυδίων, τον Νέρωνα, ακυρώνει πολλές από τις προηγούμενες πράξεις του, μεταξύ των οποίων είναι και η ανακήρυξη της ελευθερίας της επαρχίας της Αχαΐας, με ταυτόχρονη αναστολή του δικαιώματος κοπής νομισμάτων από πόλεις που συνδέθηκαν με κάποιον τρόπο με τον Νέρωνα. Η Πάτρα, η Κόρινθος και η Νικόπολη αποτελούν σίγουρα παραδείγματα αυτής της αυστηρής και «ανθελληνικής» οικονομικής πολιτικής, και δεν είναι απίθανο στην ίδια κατηγορία να εμπίπτει και το Δίον, στα σύνορα τότε της «τιμωρημένης» επαρχίας. 74 Πάντως, τα επισημασμένα νομίσματα του Νέρωνα αποδεικνύουν τη λειτουργία του νομισματοκοπείου επί Βεσπασιανού. Επομένως, στα χρόνια του πρώτου Φλαβίου αυτοκράτορα δεν εκδόθηκαν μεν νέα νομίσματα με το πορτρέτο του, κυκλοφόρησαν όμως εκ νέου τα επισημασμένα από την πόλη νομίσματα του προηγούμενου αυτοκράτορα και έτσι υπάρχει νομισματική δραστηριότητα. Ο Τίτος και ο Νέρβας κυβέρνησαν για τρία και δύο χρόνια αντίστοιχα, διάστημα μικρό, όπως αυτό του Καλιγούλα, κατά το οποίο η αποικία, με την μικρή ένταση παραγωγής της, ίσως δεν ακολούθησε την αλληλουχία των αυτοκρατόρων. Για τον Τίτο συγκεκριμένα μένει ανοιχτό το ενδεχόμενο να ακολούθησε την πολιτική του πατέρα 73 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [26]

27 του Βεσπασιανού, καθώς δεν είναι πολλά τα νομισματοκοπεία του ελληνικού χώρου που εξέδωσαν νομίσματα με το πορτρέτο και το όνομά του Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [27]

28 Η νομισματοκοπία του Quintus Hortensius Hortalus και των δυάνδρων C. και P. Baebius, L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus Στην αποικία του Δίου έχουν αποδοθεί κατά καιρούς και κάποιες νομισματικές εκδόσεις, των οποίων η σύνδεση με κάποια εκδίδουσα αρχή παραμένει ακόμη αμφισβητήσιμη. Τα νομίσματα του ανθυπάτου Q. Hortensius Hortalus σχετίζονται με την ίδρυση στη Μακεδονία από μέρους του ανθυπάτου κάποιας αποικίας στα χρόνια π.χ. Πρόκειται για τρεις νομισματικές σειρές σε χαλκό που αντιστοιχούν σε τρεις νομισματικές αξίες, οι οποίες πρέπει προφανώς να αποτελούν μέρος της ίδιας έκδοσης. Η μεγαλύτερη νομισματική αξία έχει στον εμπροσθότυπο την κεφαλή του Hortalus με την επιγραφή Q HORTENSIVS PRO COS, και τρία σύμβολα στον οπισθότυπο: άροτρο, ζυγό και vexillum (PRAEF COLON DEDVC). Η μεσαία νομισματική αξία απεικονίζει την κεφαλή της Τύχης της αποικίας στην εμπρόσθια όψη (COLONIA FELIX) και έναν τρίποδα στην οπίσθια (Q HORT COLON DEDVX). Η μικρότερη σειρά έχει την κεφαλή του Άμμωνος Διός ως εμπροσθότυπο (HAMMO) και δύο στάχυα ως οπισθότυπο (HORT COL D). Ιδιαίτερα ο τελευταίος αυτός τύπος με τον Άμμωνα Δία μοιάζει να παραπέμπει άμεσα στη νομισματική εικονογραφία της Κασσάνδρειας, μετά την ίδρυσή της ως ρωμαϊκή αποικία. 76 Τα νομίσματα του Hortalus έχουν ανευρεθεί σε μικρούς αριθμούς, διάσπαρτα στην περιοχή μεταξύ Δίου και Κασσάνδρειας (όταν η προέλευσή τους είναι γνωστή). Έτσι, από τα είκοσι δύο νομίσματα με γνωστή προέλευση, τα έντεκα έχουν βρεθεί σε ανασκαφές του Δίου, οχτώ προέρχονται από την περιοχή της Χαλκιδικής και τρία έχουν γενικά ως προέλευση τη Μακεδονία. 77 Το Δίον, όμως, είναι ανεσκαμμένο σε μεγάλο βαθμό σε αντίθεση με την Κασσάνδρεια που είναι πλήρως ανεξερεύνητη. Επομένως, η τυχαία ανεύρεση νομισμάτων του Hortalus στην περιοχή της Χαλκιδικής είναι μάλλον ισχυρότερη ένδειξη για την απόδοσή τους στο νομισματοκοπείο της Κασσάνδρειας από ό,τι το γεγονός ότι οι εντατικές ανασκαφές στο Δίον έχουν αποκαλύψει έναν μικρό αριθμό των νομισμάτων αυτών. Η απόσταση εξάλλου μεταξύ των δύο μακεδονικών πόλεων είναι μικρή, και έτσι η κυκλοφορία νομισμάτων της Κασσάνδρειας στο Δίον είναι μάλλον αναμενόμενη και δικαιολογημένη, όπως είναι άλλωστε 76 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , Kremydi-Sicilianou 1998/9, 72. [28]

29 και η παρουσία, σύμφωνα με επιγραφικά δεδομένα, 78 και στις δύο αποικίες ατόμων της ίδιας ρωμαϊκής φυλής, της Papiria. 79 Οι άλλες δύο αμφισβητούμενες εκδόσεις χρονολογούνται στην εποχή του Αυγούστου και του Τιβερίου. Πρόκειται για τα νομίσματα που φέρουν τα ονόματα των δυάνδρων C. και P. Baebius, L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus, και από τα οποία απουσιάζει το όνομα της πόλης στην οποία κόπηκαν. Η προέλευσή τους δηλώνει σαφώς κάποιο μακεδονικό νομισματοκοπείο, η απόδοσή τους όμως στην αποικία του Δίου δεν φαίνεται ως τώρα ικανοποιητικά τεκμηριωμένη. Η έκδοση των χρόνων του Αυγούστου περιλαμβάνει δύο νομισματικές αξίες. Στην πρώτη μεγάλη, η επιγραφή AVGVSTVS δηλώνει με σαφήνεια την ταυτότητα του εικονιζόμενου πορτρέτου, και στον οπισθότυπο το P. BAEBIVS IIVIR QVINC τοποθετείται κυκλικά γύρω από τα αρχικά D/D. Η μικρή νομισματική αξία μαρτυρείται μόνο σε ένα νόμισμα, που σήμερα βρίσκεται στο Βερολίνο, με έναν λουτροχόο στον εμπροσθότυπο και έναν λουτήρα που περιβάλλεται από την επιγραφή P BAEB[IVS II VIR] QVINC στον οπισθότυπο. 80 Από την εποχή του Τιβερίου παραδίδονται δύο εκδόσεις η πρώτη έκδοση περιλαμβάνει τρεις νομισματικές σειρές, οι οποίες αντιστοιχούν σε τρεις διαφορετικές ταυτόχρονες νομισματικές αξίες, με τα ονόματα των C. Baebius και L. Rusticelius Basterna, ενώ η δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει τέσσερις σειρές με το όνομα του L. Rusticelius Cordus. Η μεγάλη νομισματική αξία της πρώτης έκδοσης φέρει το πορτρέτο του Τιβερίου στην εμπρόσθια όψη και τα ονόματα των δυάνδρων μέσα σε στεφάνι δάφνης στην οπίσθια. Η μεσαία απεικονίζει ένα γυναικείο κεφάλι με κόρυμβο στα μαλλιά, μάλλον τη Λιβία, ενώ στον οπισθότυπο αναγράφονται απλώς τα ονόματα των δυάνδρων. Η τελευταία νομισματική αξία δεν φέρει κάποιο πρόσωπο στην εμπρόσθια όψη έχει έναν λουτήρα που συνοδεύεται από το όνομα του ενός δυάνδρου, C. Baebius, ενώ 78 Για την παρουσία της φυλής Papiria στην Κασσάνδρεια και στο Δίον, βλ. Mommsen 1875, 475, αρ. 1048, και CIL III, 592 αντίστοιχα. Σύμφωνα, μάλιστα, με την Φ. Παπάζογλου, η επιγραφή του Δίου χρονολογείται στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια, όχι πολύ μετά την ίδρυση της αποικίας (Papazoglou 1988, 109, υποσημ. 33). 79 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [29]

30 στην πίσω όψη μία πρόχους μεταξύ δύο στλεγγίδων περικλείεται από το όνομα του δεύτερου δυάνδρου Basterna. 81 Η δεύτερη έκδοση επί Τιβερίου χωρίζεται σε τέσσερις σειρές, τρεις μεγάλης νομισματικής αξίας και μία μικρότερης. Η πρώτη μεγάλη σειρά απεικονίζει το πορτρέτο του Τιβερίου στον εμπροσθότυπο και φέρει το όνομα του Cordus μέσα σε στεφάνι δάφνης στον οπισθότυπο. Οι δύο επόμενες σειρές φέρουν από κοινού το όνομα του δυάνδρου στην οπίσθια όψη, και μία γυναικεία προτομή με διαφορετικά διακριτικά, ως Pietas Augusta, στην εμπρόσθια όψη. Τέλος, στη μικρή νομισματική αξία ο ε- μπροσθότυπος περιλαμβάνει μία πρόχουν ανάμεσα σε δύο στλεγγίδες, και στον οπισθότυπο αναγράφεται το όνομα του δυάνδρου. 82 Στην περίπτωση αυτών των εκδόσεων, υποψήφιες εκδότριες πόλεις είναι, κατά βάση, το Δίον και η Πέλλα. Η ρωμαϊκή Πέλλα δεν έχει μέχρι σήμερα ανασκαφεί, και το Δίον έχει δώσει μόνο ελάχιστα παραδείγματα των νομισμάτων αυτών αναλογικά με τα ποσοστά των υπόλοιπων βεβαιωμένων νομισμάτων του νομισματοκοπείου του Δίου που προέρχονται από την ανασκαφή της πόλης. Η προέλευση των υπόλοιπων από αυτά τα νομίσματα είναι τόσο το μουσείο της Θεσσαλονίκης όσο και αυτό της Καβάλας, ενώ ένα έχει ανευρεθεί στο δυτικό νεκροταφείο της Πέλλας. Η εικονογραφία τους με τα ονόματα των δυάνδρων μέσα σε στεφάνι στον οπισθότυπο δεν έχει κάποιο εικονογραφικό παράλληλο στα νομίσματα του Δίου, ενώ μοιάζει εμφανώς με κάποιες πρώιμες εκδόσεις της Πέλλας, όπως και τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά τους, δίχως όμως να δικαιολογείται πειστικά η απόδοσή τους στο συγκεκριμένο νομισματοκοπείο. Χαρακτηριστικό, επίσης, στις εκδόσεις αυτές είναι η ύπαρξη των αρχικών D/D (Decreto Decurionum), τα οποία απαντούν μόνο στα νομίσματα του Δίου μέσα στη μακεδονική επαρχία. 83 Παράλληλα, στη σύγχρονη έρευνα αμφισβητείται η απόδοση των νομισμάτων αυτών στο νομισματοκοπείο του Δίου. Οι μικροί αριθμοί τους μέσα από τα ανασκαφικά δεδομένα της πόλης είναι ένα γεγονός που υποδεικνύει ελάχιστη κυκλοφορία τους στην αποικία, με αποτέλεσμα να απορρίπτεται η έκδοσή τους από αυτήν. Τα αρχικά D/D δεν είναι ίσως επαρκές επιχείρημα για τον τόπο κοπής τους, καθώς μάλιστα α- πουσιάζουν και από κάποιες πρώιμες εκδόσεις του ίδιου του Δίου. Αφήνεται, λοιπόν, ανοιχτό το ενδεχόμενο οι συγκεκριμένες εκδόσεις να ανήκουν στο νομισματοκοπείο 81 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [30]

31 της Πέλλας ή οποιασδήποτε άλλης ρωμαϊκής αποικίας στη Μακεδονία, λόγω της έ- ντονα ρωμαϊκής εικονογραφίας τους και των λατινικών επιγραφών τους. 84 Παρόλα αυτά, οι αριθμοί των συγκεκριμένων νομισματικών τύπων είναι στο σύνολό τους μικροί. Επομένως, το επιχείρημα της σπάνιας ανεύρεσής τους στο Δίον μοιάζει να αδυνατεί από το γεγονός αυτό. Επιπλέον, τα αρχικά D/D απαντούν συστηματικά στα νομίσματα του Δίου, πέραν μιας εξαίρεσης στις πρώτες εκδόσεις του επί Αυγούστου, και μάλιστα αποκλειστικά στο Δίον μέσα στην επαρχία της Μακεδονίας και πιο συστηματικά από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη αποικία του ελληνικού κόσμου (Κόρινθος, Δύμη, Κνωσός, Βουθρωτός). Θα έπρεπε ίσως, λοιπόν, να δοθεί περισσότερη βαρύτητα στη διαπίστωση αυτή όσον αφορά την ένταξη των παραπάνω εκδόσεων του Αυγούστου και του Τιβερίου στη νομισματική παραγωγή της αποικίας του Δίου. Τέλος, η εικονογραφία σε αυτά τα πρώιμα ρωμαϊκά νομίσματα του μακεδονικού χώρου παρουσιάζει μία σχετική ομοιομορφία, γεγονός που δυσχεραίνει την απόδοση νομισμάτων σε κάποια πόλη με βάση απλώς την εικονογραφία τους, όταν μάλιστα πρόκειται για ένα τόσο κοινό μοτίβο στην πρώιμη αυτοκρατορική εποχή, όπως τα ονόματα προσώπων μέσα σε στεφάνι. Το θέμα παραμένει, πάντως, ανοιχτό προς μελλοντική διερεύνηση, καθώς απουσιάζουν μέχρι στιγμής ολοκληρωμένες μελέτες των νομισματοκοπείων της Κασσάνδρειας και των Φιλίππων. Γ. Τα νομίσματα του Δίου ως δείκτης «εκρωμαϊσμού» της πόλης Το γεγονός ότι οι επαρχιακές πόλεις της αυτοκρατορίας είχαν το δικαίωμα της νομισματοκοπίας δεν συνεπάγεται ότι υπήρχε κάποιο καθεστώς ανεξαρτησίας από τη Ρώμη. Οι ίδιες αυτές ελίτ που εξουσίαζαν στην πόλη και έλεγχαν τη νομισματοκοπία ήταν οι άμεσα ευνοούμενες από το σύστημα διακυβέρνησης και διατηρούσαν τις καλύτερες σχέσεις με τις ρωμαϊκές αρχές. Οι τοπικές αριστοκρατίες είχαν πάντα το βλέμμα στραμμένο στη Ρώμη και οι κινήσεις τους στόχευαν στην εύνοια του αυτοκράτορα ή έστω στην αποφυγή κάθε εναντίωσης στα θελήματά του. Οι αξιωματούχοι των τοπικών αυτών αριστοκρατιών ήταν και οι υπεύθυνοι έκδοσης νομισμάτων της εκάστοτε πόλης, επομένως είναι επόμενο η ταυτότητα που προβάλλεται πάνω στα νομίσματα να είναι αφενός φιλική προς την κεντρική διοίκηση, και αφετέρου να α- 84 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 162. [31]

32 ντανακλά τις πεποιθήσεις μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων μέσα από την κοινωνία της πόλης και το πώς εκείνοι ήθελαν να προβάλλουν την πόλη τους μέσα στην αυτοκρατορία. 85 Παρά τις όποιες μεταξύ τους διαφορές, οι πόλεις των ανατολικών επαρχιών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μοιράζονται ένα κοινό χαρακτηριστικό και αυτό είναι η διττή τους ταυτότητα, η οποία συνδύαζε στοιχεία αφενός του Imperium Romanum στο οποίο ανήκουν, και αφετέρου της τοπικής πολιτικής και πολιστιστικής παράδοσης. Η ταυτότητα αυτή, όπως ανιχνεύεται μέσα από τις νομισματικές μαρτυρίες, διαμορφώνεται με διαφορετικό τρόπο στις ελληνικές πόλεις και άλλη στις ρωμαϊκές αποικίες, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια. 86 Εικονογραφία Οι ελληνικές πόλεις επικέντρωσαν πλήρως τη νομισματική εικονογραφία τους στα μέλη του αυτοκρατορικού οίκου και πρόβαλλαν έντονα τη θεϊκή τους υπόσταση. Στην εμπρόσθια όψη εικονίζεται το πρόσωπο του αυτοκράτορα ή κάποιου μέλους της οικογένειάς του, ενώ στην οπίσθια όψη απουσιάζουν σε μεγάλο βαθμό τα θέματα τοπικής παράδοσης. Λαμπρή εξαίρεση η Αμφίπολη, στις νομισματικές εκδόσεις της ο- ποίας προβάλλονται έντονα παραδοσιακές λατρείες, όπως αυτή της Άρτεμης Ταυροπόλου. 87 Οι ρωμαϊκές αποικίες αποτελούν γενικά χρήσιμα παραδείγματα για θέματα ταυτότητας στις πόλεις του ανατολικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καθώς για την επιβίωσή τους ήταν απαραίτητη η συμβίωση των ρωμαϊκών και των προϋπαρχόντων ελληνικών στοιχείων. Oι άποικοι φέρνουν μαζί τους μια νέα ταυτότητα με πολλές συνισταμένες, όμως υπόκεινται και οι ίδιοι σε ένα νέο πολιτιστικό περιβάλλον. Η επίδραση είναι αμφίδρομη και αναδεικνύεται τόσο στις γραπτές πηγές όσο και στα υλικά κατάλοιπα, μέρος των οποίων αποτελούν φυσικά και τα νομίσματα Williamson 2005, 20. Υποστηριχτής ενός κεντρικού αυτοκρατορικού ελέγχου, έστω έμμεσα και θεωρητικά, στην επαρχιακή νομισματοκοπία είναι και ο Weiss 2005, Βλ. επίσης, Vanderspoel 2010, και Howgego 2005, 17. Αντίθετη γνώμη έχει ο Burnett 2011, Kremydi-Sicilianou 2005, Kremydi-Sicilianou 2005, 97-99, Kremydi-Sicilianou 2005, 95. Σχετικά με την εικονογραφία των νομισμάτων των ρωμαϊκών αποικιών στον ελληνικό χώρο, βλ. και Παπαγεωργιάδου-Μπανή [32]

33 Στον εμπροσθότυπο των νομισμάτων των αποικιών, όπως άλλωστε και σε αυτά των ελληνικών πόλεων, το πορτρέτο του αυτοκράτορα κυριαρχεί, συνεχίζοντας την παράδοση της απεικόνισης των ελληνιστικών ηγεμόνων και κάποιων Ρωμαίων αξιωματούχων στην Ανατολή, συνήθεια που επικράτησε και στη Ρώμη μετά τις πρώτες α- πεικονίσεις του Ιουλίου Καίσαρα. Στις αποικίες όμως, σε αντίθεση με τις ελληνικές πόλεις όπως τη Θεσσαλονίκη ή την Αμφίπολη, οι αυτοκράτορες ποτέ δεν χαρακτηρίζονται στις επιγραφές των νομισμάτων ως «θεοί», ακολουθώντας την τακτική της Ρώμης επί του θέματος, όπου η θεοποίηση του αυτοκράτορα ενόσω εκείνος ήταν εν ζωή ήταν κίνηση ηθικά και νομικά απαγορευμένη από τις ίδιες τις αυτοκρατορικές αρχές. Κράτησαν επομένως ως προς αυτό μια πιο μετριοπαθή και κοντά στα ρωμαϊκά πρότυπα στάση. 89 Όσον αφορά τον οπισθότυπο, οι παρατηρήσεις που προκύπτουν είναι πιο ενδιαφέρουσες. Οι αναφορές σε ρωμαϊκές θεότητες είναι σπάνιες και συναντώνται μόνο στις αποικίες των Φιλίππων και της Πέλλας. Στους Φιλίππους η Victoria Augusta είναι ένας διαχρονικός τύπος στις κοπές χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο, ενώ η Fortuna απεικονίζεται σε νομίσματα του 3 ου αι. μ.χ. Αξιοσημείωτη είναι γενικά η έμφαση στον στρατιωτικό και ρωμαϊκό χαρακτήρα της πόλης, η οποία προμήθευε στρατό στα στρατεύματα της Ρώμης για μεγάλο χρονικό διάστημα και χαρακτηρίζεται ως η πιο «εκρωμαϊσμένη» από τις ρωμαϊκές αποικίες στη Μακεδονία. 90 Στα νομίσματα της Πέλλας, επί Αυγούστου απαντώνται η Pax και η Spes, δύο κατεξοχήν ρωμαϊκές θεότητες, με την τελευταία να αποτελεί μάλιστα μια πολύ σπάνια εξαίρεση στην Πέλλα. Το municipium των Στόβων είχε, επίσης, μια παρόμοια με των Φιλίππων στρατιωτική εικονογραφία με Νίκες. 91 Στην Κασσάνδρεια και το Δίον, αντιθέτως, κυριαρχούν στα νομίσματα οι τοπικές θεότητες, οι οποίες ούτως ή άλλως αποτελούν τη βασική επιλογή για μια πληθώρα τόσο ελεύθερων πόλεων όσο και αποικιών, με το φαινόμενο όμως να εντείνεται κυρίως από τα μέσα του 2 ου αι. μ.χ. και εξής. Οι δύο προαναφερθείσες αποικίες αποφάσισαν να υιοθετήσουν θέματα τοπικού ενδιαφέροντος ήδη από τα πρώιμα αυτοκρα- 89 Για την αποφυγή του χαρακτηρισμού του αυτοκράτορα ως «θεού» στα νομίσματα των ρωμαϊκών αποικιών, βλ. Burnett 1993, Εκτός από την «εκρωμαϊσμένη» εικονογραφία τους, οι Φίλιπποι προσεγγίζουν πολύ τα πρότυπα της Ρώμης και ως προς το βάρος των νομισμάτων, καθώς έχουν τα βαρύτερα στον μακεδονικό χώρο νομίσματα (βλ. Kremydi-Sicilianou 2005, 96-97). 91 Kremydi-Sicilianou 2005, [33]

34 τορικά χρόνια, η Κασσάνδρεια με τον Άμμωνα Δία και το Δίον με τη θεά Αθηνά. 92 Η κυριαρχία, πάντως, των πατροπαράδοτων τοπικών λατρειών στους οπισθοτύπους των νομισμάτων των επαρχιακών πόλεων υποδεικνύει πως η λατρεία των προγονικών θεοτήτων ήταν ουσιαστικό στοιχείο της ταυτότητας των πόλεων. 93 Όσον αφορά το Δίον συγκεκριμένα, έχει επισημανθεί από την έρευνα ότι τα πορτρέτα των αυτοκρατόρων στις εμπρόσθιες όψεις των νομισμάτων καταφανώς παραπέμπουν και αντιγράφουν τα αντίστοιχα αυτοκρατορικά πορτρέτα στα νομίσματα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας. 94 Επιπλέον, στις πρώιμες νομισματικές κοπές του Αυγούστου είναι εμφανής ένας πιο ρωμαϊκός χαρακτήρας σε σχέση με τα κατοπινά χρόνια. Η αναγραφή των ονομάτων των duumviri quinquenales ακολουθεί πιστά το παράδειγμα της Ρώμης όπου αναγράφονται στα χάλκινα νομίσματα οι tres viri monetales, ενώ όταν εγκαταλείπεται η συνήθεια αυτή στην πρωτεύουσα εκλείπει σταδιακά και από τις επαρχίες. Επί Αυγούστου, όμως, εισάγεται και ο βασικός και σταθερός οπισθότυπος του νομισματοκοπείου του Δίου, η σπένδουσα Αθηνά. Παρόλο που δεν έχουν βρεθεί ως σήμερα κατάλοιπα ναού αφιερωμένου στη συγκεκριμένη θεά, η λατρεία της Αθηνάς μαρτυρείται στην πόλη διότι το όνομα της θεάς απαντάται σε τρεις αναθηματικές επιγραφές. Οι δύο επιγραφές είναι γραμμένες στην ελληνική, 95 ενώ η τρίτη αναφέρει τη Minerva. 96 Η υπόθεση ότι η Αθηνά-Minerva των νομισμάτων αντιγράφει κάποιο υ- πάρχον λατρευτικό άγαλμα της θεάς στο Δίον δεν μπορεί παρά να μείνει ανοιχτή, κυρίως εφόσον η στάση της θεάς και κυρίως το βάθρο πάνω στο οποίο αυτή στέκεται στις νομισματικές εκδόσεις του Νέρωνα προδίδουν σαφώς κάποιο αγαλματικό πρότυπο. Πρόκειται, πάντως, για τη συνήθη περίπτωση απεικόνισης μιας τοπικής πατροπαράδοτης λατρείας, η οποία διατηρείται συντηρητικά ως το τέλος της νομισματικής παραγωγής του Δίου επί Γαλλιηνού. Η εμμονή, μάλιστα, στην απεικόνιση της συγκεκριμένης θεάς μαρτυρεί τη σημαντικότατη θέση της λατρείας της μέσα στο Δίον. Θα μπορούσαμε, ίσως, να την χαρακτηρίσουμε θεά προστάτιδα της πόλης, δίχως όμως να είναι σαφές αν έφερε την ιδιό- 92 Kremydi-Sicilianou 2005, Heuchert 2005, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Οικονόμος 1915, 13, αρ. 6 («Ἡ πόλις / Κασσίαν Σαβεῖναν / Κασσίου Σαβείνου θυγατέρα / καὶ Σατυρίας Σεκούνδας / τὴν ἱέρειαν τῆς Ἀθηνᾶς») SEG XXXIV 621 («[βωμό]ν Αθηναῖ»). Για τις δύο επιγραφές και την τοποθέτηση του ιερού της Αθηνάς στον νότιο τομέα της πόλης του Δίου, στην περιοχή των ιερών εκτός των τειχών, βλ. Παντερμαλής 1977, Παντερμαλής 2002, 377 («sacerdotis Minervae»). [34]

35 τητα αυτή και πριν από την επικράτηση των Ρωμαίων ή αν αυτό συνέβη όταν η πόλη μετατράπηκε σε ρωμαϊκή αποικία. Ο τύπος αυτός, πάντως, της «ειρηνικής» Αθηνάς, έναντι της αρχαιότατης πολεμικής φύσης της, είναι γνωστός από την ελληνική παράδοση αλλά δεν απαντά συχνά σε νομίσματα των αυτοκρατορικών χρόνων. 97 Θα μπορούσε ίσως να διατυπωθεί η άποψη ότι η θεά των νομισμάτων του Δίου βαθμιαία αποκτά πιο ελληνότροπα χαρακτηριστικά. Αρχικά, επί Αυγούστου, φέρει αιγίδα, η οποία εγκαταλείπεται αμέσως μετά. Επί Δομιτιανού, δίπλα στη θεά προστίθεται, όπως ήδη επισημάνθηκε, μία γλαύκα, ενώ στα χρόνια του Τραϊανού προστίθεται και ένα φίδι. Έτσι, ενώ πιθανότατα η ελληνική Αθηνά ταυτιζόταν πλήρως στο μυαλό των Ρωμαίων αποίκων με τη ρωμαϊκή Minerva, τα συνοδευτικά ζώα, και μάλιστα το φίδι, αποτελούν ξεκάθαρη ένδειξη ότι εδώ εικονίζεται η «ελληνική» Αθηνά και πρόκειται επομένως για τη γνωστή θεά του ολυμπιακού πανθέου. Ίσως, όμως, πρόκειται για μια διαδικασία σταδιακή, κατά την οποία η θεά εικονίζεται αρχικά στα νομίσματα ως Minerva από τους αποίκους και καταλήγει στο διάβα του χρόνου να ταυτιστεί με την ελληνική Αθηνά, στο πλαίσιο και της γενικότερης βαθμιαίας αφομοίωσης του ρωμαϊκού στοιχείου από το ελληνικό πολιτιστικό περιβάλλον. Η περίοδος ηγεμονίας του Τιβερίου είναι η μόνη από την οποία η Αθηνά απουσιάζει ως εικονογραφικός τύπος της οπίσθιας όψης. Η ένθρονη Λιβία που κρατά σκήπτρο και σπένδει με φιάλη είναι μακράν ο πιο ρωμαϊκός τύπος του νομισματοκοπείου, που αντιγράφει πιστά τους asses της Ρώμης του 15/6 μ.χ. και εμφανίζεται με μικρές παραλλαγές και σε άλλες επαρχιακές πόλεις του ελληνικού χώρου (Θεσσαλονίκη, Κόρινθος, Κνωσός), αλλά και εκτός αυτού (Ποσειδωνία, Καρχηδόνα, Αντιόχεια Πισιδίας). 98 Η εικονογραφική απεικόνιση της Λιβίας, παρότι αυτή δεν κατονομάζεται ρητά σε επιγραφή, είναι ίσως από τα ελάχιστα πιθανά ίχνη πρόωρης θεοποίησης μέλους του αυτοκρατορικού οίκου σε ρωμαϊκή αποικία, καθώς στους asses της Ρώμης δεν πρόκειται εμφανώς για την πρώτη Αυγούστα της Ρώμης αλλά πιθανόν για τη θεά Pax, η οποία όμως στην ελληνική Ανατολή φαίνεται πως ταυτιζόταν με τη Λιβία προσδίδοντάς της θεϊκά χαρακτηριστικά. 99 Η θεοποίηση, άλλωστε, θνητών προσώπων δεν είναι καθόλου άγνωστη στην περιοχή αυτή. 97 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για τη λατρεία της Αθηνάς στη Μακεδονία διαχρονικά και για σχολιασμό ειδικότερα της λατρείας της στο Δίον, βλ. Voutiras 1998, Επίσης, βλ. Κανατσούλης 1963, 83 με τις αντίστοιχες παραπομπές. 98 Amandry 1988, 58, όπου υποστηρίζεται ότι πρόκειται για τη θεοποιημένη Λιβία, η οποία εμφανίζεται σε δύο παραλλαγές: κρατώντας στάχυ ως Δήμητρα, και κρατώντας φιάλη ως Εστία ή Κυβέλη. 99 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 41. [35]

36 Επί Τιβερίου συχνές είναι οι απεικονίσεις της μητέρας του, καθώς, παρά τις όποιες διαφορές τους, προφανώς αισθανόταν ότι ήταν η πιο άμεση και καθαρή σύνδεσή του με τον αυτοκρατορικό θρόνο, δεδομένων μάλιστα των τεταμένων σχέσεών του με τον Αυγούστο και ότι αποτελούσε την τελευταία επιλογή για την αυτοκρατορική διαδοχή, μετά τους πρόωρους θανάτους του Αγρίππα και του Γάιου και Λούκιου Καίσαρα. Πάντως, η χρήση αυτού του τόσου αγαπημένου στον Τιβέριο εικονογραφικού τύπου αποτελεί ένα καλό παράδειγμα της ηθελημένης προσαρμογής των επιλογών της τοπικής ελίτ στις προτιμήσεις του αυτοκράτορα. Μετά τον Τιβέριο, η Αθηνά επανέρχεται στις οπίσθιες όψεις των νομισμάτων ως αποκλειστικός τύπος. Στις εκδόσεις χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο κυριαρχούν αγωνιστικά σύμβολα, όπως το άλογο, η υδρία και οι στλεγγίδες, που προφανώς αποτελούν αναφορά σε κάποιους αγώνες που τελέστηκαν στην πόλη. Το δρεπάνι, ένα α- γροτικό εργαλείο, είναι εξαιρετικά σπάνιο στη νομισματική εικονογραφία και επομένως πιο δύσκολα ερμηνεύσιμο. Μπορεί, όμως, η απεικόνισή του να συνδεθεί επίσης με κάποιου είδους αγροτικούς αγώνες, στους οποίους αποδιδόταν ως έπαθλο. 100 Το δρεπάνι θα μπορούσε, ίσως, να συμβολίζει και τον αγροτικό χαρακτήρα της αποικίας του Δίου. Το σύμβολο ίδρυσης και χωροθέτησης (sulcus primigenius) της αποικίας, το άροτρο, είναι θέμα συχνότατο στις εκδόσεις των αποικιών γενικά και σχετίζεται με την απομνημόνευση της ίδρυσής τους. 101 Ο Κλαύδιος είναι γνωστό ότι ενθάρρυνε την ομαλή ενσωμάτωση των απανταχού ντόπιων πληθυσμών μέσα στη ρωμαϊκή πραγματικότητα. 102 Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι τα νομίσματα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο που απεικονίζουν την Άρτεμη Βαφυρία, μια κατεξοχήν τοπική θεότητα στο Δίον της οποίας το ιερό εντοπίστηκε στις ανασκαφές επί της όχθης του ποταμού Βαφύρα 103 χρονολογούνται για πρώτη φορά στην εποχή του. Η τάση αυτή είναι έκδηλη και στην περίπτωση των νομισμάτων του Κοινού των Μακεδόνων, τα οποία αρχίζουν ξανά, ύστερα από παύση χρόνων, να εκδίδο- 100 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία ίδρυσης μιας ρωμαϊκής αποικίας, βλ. Eckstein 1979, Για την υποτιθέμενη συνύπαρξη των ρωμαϊκών κοινοτήτων με τις προϋπάρχουσες ελληνικές στις ρωμαϊκές αποικίες της μακεδονικής επαρχίας, βλ. Edson 1975 (ειδικά για την αποικία του Δίου, σελ ), αλλά και Rizakis Λατρεία της Άρτεμης Βαφυρίας μαρτυρείται και επιγραφικά από τρεις επιγραφές, δύο ελληνικές και μία λατινική βλ. Χριστοδούλου 2000, 70 (υποσημ. 117), και Παντερμαλής 1977, [36]

37 νται επί Κλαυδίου, με σύμβολα θρυλικά για τη Μακεδονία αλλά πλέον ακίνδυνα για τη Ρώμη, τη μακεδονική ασπίδα και τον κεραυνό του Δία. 104 Στο πνεύμα της εντατικοποίησης των απεικονίσεων τοπικών λατρειών σε νομίσματα του 2 ο αι. μ.χ., με αποκορύφωμα όμως στο δεύτερο μισό του, η εποχή του Αδριανού είναι από τις πιο χαρακτηριστικές και προφανώς επηρεάζεται από το ακμάζον τότε πνευματικό κίνημα της «Δεύτερης Σοφιστικής». 105 Λαμπρότατο παράδειγμα α- ποτελεί η αναβίωση της λατρείας του Διός Ολυμπίου στο Δίον μέσα από το πρόσωπο του Αδριανού, ο οποίος τιμήθηκε εκείνη την εποχή πανελλαδικά ως Δίας Ολύμπιος. Η λατρεία του Διός Ολυμπίου ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την ακμή του μακεδονικού βασιλείου, όταν το Δίον ήταν η ιερή πόλη των Μακεδόνων. Συνεπώς, ίσως δεν προκαλεί αρχικά εντύπωση το γεγονός ότι η λατρεία του παραμερίστηκε από τους Ρωμαίους και τους πρώτους αποίκους λόγω των ισχυρών συμβολισμών της. Στην ε- ποχή, όμως, του Αδριανού η Ανατολή απέκτησε νέο αναβαθμισμένο ρόλο μέσα από την προβολή και ενίσχυση του ελληνικού πολιτισμού. Η περίπτωση, λοιπόν, της α- πεικόνισης του Διός Ολυμπίου στα νομίσματα του Δίου από τα χρόνια του Αδριανού και εξής αποτελεί την απόλυτη εναρμόνιση της τοπικής παράδοσης με τις τάσεις και τις βουλές του Ρωμαίου αυτοκράτορα, μέσα σε ένα συγκεκριμένο πολιτιστικό περιβάλλον. 106 Είναι ακόμα σημαντικό να τονιστεί πως το επίθετο «Ολύμπιος» που αναγράφεται στις λατινικές επιγραφές των νομισμάτων του Δίου είναι κάτι μοναδικό στις νομισματοκοπίες της κυρίως Ελλάδας, ενώ συναντάται στα νομίσματα της επαρχίας της Ασίας. Για κάποιον, λοιπόν, άγνωστο σε μας λόγο, το Δίον συμμετέχει ενεργά μέσω της νομισματοκοπίας του στο πρόγραμμα του Αδριανού για ενίσχυση των σχέσεών του με την ελληνική Ανατολή, το οποίο κορυφώνεται με την ίδρυση του Πανελληνίου στην Αθήνα και με την εξομοίωση του αυτοκράτορα με τον Δία Ολύμπιο. Ενώ, όμως, η επανεκκίνηση της λατρείας του Διός Ολυμπίου στο Δίον στο πλαίσιο της συλλατρείας του αυτοκράτορα Αδριανού με τον κορυφαίο των θεών μπορεί εύκολα να ερμηνευτεί, η παύση της λατρείας του με την κατοχή της πόλης από τους Ρωμαίους και η απουσία απεικόνισής του στα πρώιμα νομίσματα του Δίου κατανοείται, τελικά, πιο δύσκολα. Το μακεδονικό βασίλειο είχε ήδη καταλυθεί το 168 π.χ., 104 Kremydi-Sicilianou 2005, Για το κίνημα της «Δεύτερης Σοφιστικής», βλ. τις ειδικές μελέτες των Bowie 1974, , Anderson 1993 και Whitmarsh Kremydi-Sicilianou 2005, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Για τη λατρεία του Αδριανού ως Διός Ολυμπίου, βλ. Jones [37]

38 ενάμισι δηλαδή αιώνα πριν από τη μετατροπή του Δίου σε ρωμαϊκή αποικία, και ο βασιλικός, μακεδονικός συμβολισμός του Διός Ολυμπίου θα είχε σαφώς στο μεταξύ ξεθωριάσει. Συνεπώς, η υιοθέτηση της Αθηνάς ως κεντρικής θεότητας της πόλης έ- ναντι του Διός θα πρέπει ίσως να συνδεθεί πιο άμεσα με τις προτιμήσεις των Ρωμαίων αποίκων και όχι με την αποφυγή από μέρους τους μιας λατρείας που πλέον δεν θα είχε καμία συμβολική δύναμη. Η Αθηνά, άλλωστε, εκπροσωπούσε την πολεμική φύση και έφερε τα χαρακτηριστικά της αγαπημένης στους Ρωμαίους θεότητας Roma. Συμπερασματικά, όσον αφορά την εικονογραφία, παρατηρείται ένας τοπικός, περισσότερο ελληνότροπος χαρακτήρας σε σχέση με τους Φιλίππους, την Πέλλα ή τους Στόβους εξαίρεση αποτελούν τα νομίσματα επί Τιβερίου που παραπέμπουν απευθείας στο ρωμαϊκό νομισματοκοπείο. Επιγραφές Το Δίον, όπως όλες οι ρωμαϊκές αποικίες της Μακεδονίας, χρησιμοποιεί αποκλειστικά τη λατινική γλώσσα στις επιγραφές των νομισμάτων του. Κατά τον 1 ο αι. μ.χ., η κυριαρχία των λατινικών επιγραφών στον δημόσιο βίο αλλά και στην ιδιωτική σφαίρα, όπως στις αναθέσεις σε ιερά και στα επιτύμβια μνημεία, είναι εμφανής και απόλυτη, ένα φαινόμενο που σταδιακά όμως υποχωρεί. 107 Οι Φίλιπποι, για παράδειγμα, με την εκτεταμένη κατοίκηση στην ύπαιθρο, σε vici εκτός πόλεως, χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία της λατινικής γλώσσας στη δημόσια και την ιδιωτική ζωή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι στις λοιπές μακεδονικές αποικίες. Τα δημόσια έγγραφα (ψηφίσματα κτλ.) χρησιμοποιούν την ελληνική μόνο από τον 3 ο αιώνα μ.χ. και εξής, ενώ στην ιδιωτική σφαίρα το φαινόμενο της υποχώρησης της λατινικής γλώσσας έναντι της ελληνικής παρατηρείται νωρίτερα, ήδη από τα μέσα του 2 ου αι., συμβαδίζοντας με τις υπόλοιπες αποικίες του μακεδονικού χώρου. Σε κάθε περίπτωση, η λατινική δεν αντικαταστάθηκε ποτέ πλήρως από την ελληνική, και μάλιστα οι επιγραφές προς τιμήν των αυτοκρατόρων γράφονταν στη λατινική ακόμα και κατά τον 4 ο αι. μ.χ. Στην αποικία αυτή, η οποία είναι 107 Rizakis 1995, Σουρής και Νίγδελης 2001, [38]

39 πολύ καλά μελετημένη επιγραφικά, υπερτερούν επίσης τα ρωμαϊκά ονόματα έναντι των τοπικών ελληνικών ή θρακικών. 108 Όσον αφορά το Δίον συγκεκριμένα, σε σύγκριση με το παράδειγμα των Φιλίππων, επιγραφικά φαίνεται μια ασθενέστερη ρωμαϊκή επιρροή. Η λατινική κυριαρχεί απόλυτα στις τιμητικές επιγραφές για τους αυτοκράτορες και τους αξιωματούχους της επαρχίας, ενώ υπερτερεί ελάχιστα στις ιδιωτικές τιμητικές επιγραφές. Σχετικά με τα αναθήματα στους θεούς, οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως ίσο αριθμό λατινικών και ελληνικών επιγραφών, εκ των οποίων οι λατινικές αφορούν αναθέσεις σε ρωμαϊκές θεότητες, όπως ο Liber pater, και οι ελληνικές στις αιγυπτιακές ή τις ελληνικές θεότητες. Στις επιτύμβιες επιγραφές χρησιμοποιείται σχεδόν εξολοκλήρου η ελληνική, η οποία στα όψιμα αυτοκρατορικά χρόνια αρχίζει και κυριαρχεί ευρύτερα. 109 Η αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο γλωσσών φαίνεται και στις επιγραφές των νομισμάτων της αποικίας, όταν, για παράδειγμα, αντί για CAESAR γράφουν CAISAR επηρεασμένες προφανώς από το ελληνικό ΚΑΙΣΑΡ που απαντά στις ελληνικές επιγραφές. 110 Αυτό το φαινόμενο είναι γενικευμένο στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου, με τον συλλαβισμό ελληνικών λέξεων να επηρεάζεται από την λατινική και το αντίστροφο. 111 Η χρήση της λατινικής γλώσσας ήταν, φυσικά, εκτενέστερη στα αστικά κέντρα παρά στα χωριά της υπαίθρου (με την προαναφερθείσα εξαίρεση των Φιλίππων), καθώς ήταν συνυφασμένη με τη μόρφωση των ανώτερων ρωμαϊκών και ελληνικών κοινωνικών στρωμάτων που ασκούσαν τις διάφορες εξουσίες της πόλης και λογοδοτούσαν στον αυτοκράτορα. Στον ελληνικό χώρο η λατινική εισήλθε μέσω των ιταλικών πληθυσμών που εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα εμπορικά κέντρα 112 και κυρίως στις αποικίες, εκ των οποίων οι πόλεις της μακεδονικής επαρχίας είναι πιο «εκρωμαϊσμένες» από τις αντίστοιχες της Αχαΐας. 113 Με αυτά τα δεδομένα, σταδιακά από τα μέσα του 2 ου αι. μ.χ., η λατινική αρχίζει και υποχωρεί, πρώτα από την ιδιωτική και έπειτα από τη δημόσια ζωή. Βλέπουμε, 108 Rizakis 1995, Κανατσούλης 1965, Στην έντονα ρωμαϊκή ταυτότητα των Φιλίππων, συνηγορεί, πλην των επιγραφών, και η νομισματοκοπία της πόλης με τα έντονα ρωμαϊκά θέματα και το μεγάλο βάρος των νομισμάτων. Για την πλήρη δημοσίευση των ελληνικών και λατινικών επιγραφών των Φιλίππων, βλ. Brélaz Rizakis 1995, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, RPC III, Ριζάκης 1986, Rizakis 1995, 387. [39]

40 λοιπόν, πως, σε γενικές γραμμές, η σταδιακή επικράτηση της ελληνικής γλώσσας έ- ναντι της λατινικής συμπορεύεται με την επικράτηση των θεμάτων της τοπικής παράδοσης στην εικονογραφία της οπίσθιας όψης των νομισμάτων των αποικιών, από την εποχή του Αδριανού και έπειτα. Επομένως, στις ελληνικές επαρχίες και κυρίως στη Μακεδονία, ήταν οι Ρωμαίοι που αφομοιώθηκαν τελικά από το ισχυρό ελληνικό περιβάλλον και όχι το αντίθετο. 114 Τέλος, στο πρότυπο της Ρώμης παραπέμπει ευθέως και η χρήση των αρχικών D(ecreto) D(ecurionum) που είναι τα αντίστοιχα του S(enatus) C(onsulto) και υποδηλώνουν την κοπή των νομισμάτων κατόπιν απόφασης της τοπικής βουλής, χαρακτηριστικό που συναντάται στην επαρχία της Μακεδονίας μόνο στις εκδόσεις του Δίου και στις αμφισβητούμενες εκδόσεις των δυάνδρων P. και C. Baebius, και L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus. Αξίζει να αναφερθεί σε αυτό το σημείο και μια επιγραφή που φέρει μεταξύ άλλων τη συντομογραφία DEC(urionum) DEC(reto) και προέρχεται από το ιερό της Ίσιδος Λοχείας, εκτός των τειχών της πόλης του Δίου. 115 Η συντομογραφία, δηλαδή, αυτή έχει τεκμηριωθεί στην αποικία και επιγραφικά. Μετρολογία Στα ρωμαϊκά στοιχεία της νομισματοκοπίας του Δίου συγκαταλέγονται, επίσης, τα μετρολογικά χαρακτηριστικά των νομισμάτων. Στο ευρύτερο πλαίσιο των βαρύτερων χάλκινων νομισμάτων της επαρχίας της Μακεδονίας από τα αντίστοιχα της Αχαΐας και της Μικράς Ασίας, και τα νομίσματα του Δίου πλησιάζουν περισσότερο τους σταθμητικούς κανόνες της Ρώμης. Το Δίον ακολουθεί μετρολογικά περισσότερο τις γειτονικές του πόλεις, Κασσάνδρεια, Έδεσσα, Πέλλα και Θεσσαλονίκη, παρά τους πιο απομακρυσμένους Φιλίππους, Αμφίπολη και Στόβους. Οι νομισματικές αξίες καθορίζονται αποκλειστικά με βάση τον συνδυασμό βάρους και διαμέτρου, με το ασσάριο να είναι και εδώ η βασική μονάδα. Το μέσο βάρος επί δυναστείας Ιουλίων- 114 Rizakis 1995, Θα ήταν, όντως, χρήσιμη η επισήμανση της λεξιλογικής επιρροής της λατινικής γλώσσας στις ελληνικές επιγραφές, στην αντίστροφη δηλαδή διαδικασία από αυτήν που επισημάνθηκε λίγο παραπάνω με την αναγραφή στα νομίσματα του Δίου εποχής Τραϊανού του CAIS αντί για CAES (Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, ), όπου η επιρροή προέρχεται από την ελληνική γλώσσα στη λατινική. 115 Παντερμαλής 1984, 273. [40]

41 Κλαυδίων κυμαίνεται στα 7-9 γρ. και η διάμετρος στα χιλ., ενώ από τον Δομιτιανό έως τον Αντωνίνο Ευσεβή το βάρος πέφτει σταδιακά στα 5-8 γρ. και η διάμετρος στα χιλ., ακολουθώντας τις πληθωριστικές τάσεις που πλήττουν βαθμιαία τις επαρχίες της αυτοκρατορίας. 116 Η αντιστοιχία, ή τουλάχιστον η πρόθεση αντιστοιχίας, των ελληνικών ασσαρίων με τους ρωμαϊκούς asses (10-12 γρ.), είναι, λοιπόν, εμφανής και σχεδόν σίγουρη, οι asses όμως της Ρώμης δεν γνώρισαν μείωση βάρους, καθώς ο πληθωρισμός στη Ρώμη επηρέασε τα νομίσματα από πολύτιμα μέταλλα και όχι τη χάλκινη νομισματοκοπία. 117 Συνοψίζοντας για το θέμα της συλλογικής ταυτότητας των κατοίκων του ρωμαϊκού Δίου, τα νομισματικά τεκμήρια υπερθεματίζουν για μια ισορροπημένη συνύπαρξη των νέων αποίκων με τους ντόπιους ελληνικής καταγωγής, με μια τάση προς εκρωμαϊσμό πιο έντονη στα πρώιμα χρόνια. Οι δεσμοί με τη Ρώμη είναι εμφανείς, τόσο σε τεχνικό όσο και σε εικονογραφικό επίπεδο, και συμπληρώνονται από τοπικά χαρακτηριστικά της ελληνικής κουλτούρας, άλλοτε προβάλλοντας αμεσότερα και άλλοτε υποχωρώντας μπρος σε μια πιο ελληνότροπη εικονογραφία. 118 Η Μακεδονία ήταν, άλλωστε, το πρώτο ελληνιστικό βασίλειο που μεταβλήθηκε σε ρωμαϊκή επαρχία και είναι συνεπώς αναμενόμενοι οι ισχυροί δεσμοί των πόλεών της με την πρωτεύουσα στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια, πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μια μικρογραφία της ίδιας της Ρώμης, μια ρωμαϊκή δηλαδή αποικία. Σταδιακά, πάντως, στο διάβα του χρόνου οι αντιθέσεις μεταξύ ελεύθερων πόλεων και αποικιών εξαφανίζονται και είναι μάλλον οι αποικίες αυτές που αφομοιώνονται από το ελληνικό περιβάλλον παρά το αντίθετο, γεγονός που επιβεβαιώνεται και μέσα από το παράδειγμα του Δίου, νομισματικά και επιγραφικά Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Kremydi-Sicilianou 2005, Για την αξία του ελληνικού ασσαρίου, βλ. σχετικά άρθρα των Melville Jones 1971 και Mac Donald Παρόμοια εικόνα αναδύεται και από τη μελέτη των ταφικών μνημείων από το Δίον και την ευρύτερη περιοχή του, με την τοπική παραγωγή να έχει μεν τις ρίζες της στην ελληνιστική παράδοση, αλλά να παρακολουθεί επίσης στενά τη δραστηριότητα των μεγάλων μακεδονικών εργαστηρίων (Θεσσαλονίκη, Βέροια) και να αντλεί από ρωμαϊκά πρότυπα της Δύσης, δημιουργώντας μια ιδιαίτερη τοπική φυσιογνωμία (Παπαγιάννη υπό δημοσίευση). Θα πρέπει, πάντως, να τονιστεί πως τα συμπεράσματα αυτά προέρχονται από λίγα μόνο παραδείγματα, καθώς τα νεκροταφεία της περιοχής του Δίου δεν έ- χουν ανασκαφεί συστηματικά. 119 Kremydi-Sicilianou 2005, 106. Για περαιτέρω σχολιασμό σχετικά με τη σταδιακή εξέλιξη της εικονογραφίας του Δίου πέρα από τα χρονικά όρια της παρούσας εργασίας, βλ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [41]

42 Δ. Το μέγεθος της παραγωγής 120 Τα νομίσματα που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές του Δίου και προέρχονται από την περίοδο λειτουργίας του νομισματοκοπείου της πόλης έως το κλείσιμό του επί του αυτοκράτορα Γαλλιηνού είναι λίγα, αναλογικά με το εύρος και την ένταση των ανασκαφών που διενεργούνται στην πόλη. Στη μελέτη για τη νομισματοκοπία του Δίου συμπεριλαμβάνονται 698 νομίσματα, εκ των οποίων 461 προέρχονται από τις ανασκαφές, ενώ τα υπόλοιπα 237 ανήκουν σε διάφορες συλλογές μουσείων της Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. 121 Από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1990, όταν σταμάτησε να συλλέγεται ανασκαφικό υλικό για την τελική δημοσίευση της μελέτης το 1996, η εικόνα για τα νομίσματα του Δίου από τις ανασκαφές της πόλης δεν έχει αλλάξει ριζικά (βλ. πίν. 1). Η μελέτη των σφραγίδων αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της νομισματικής επιστήμης και βασίζεται στην κατασκευαστική διαδικασία των νομισμάτων, καθώς οι αλλοιωμένες από τη χρήση σφραγίδες αντικαθίστανται σταδιακά από καινούριες, δημιουργώντας μια ανιχνεύσιμη από τον νομισματολόγο αλυσίδα. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να ομαδοποιήσουμε και να κατατάξουμε με απόλυτη ακρίβεια τις εκδόσεις ε- νός νομισματοκοπείου ανεξαρτήτως από τη διάρκεια ζωής του και την ποσότητα της παραγωγής του. 122 Οι σφραγίδες των νομισμάτων αποτελούν μια πρώτη ανάγνωση στην κατανόηση του μεγέθους της παραγωγής ενός νομισματοκοπείου. Σύμφωνα με διάφορες απόψεις, από ένα ζεύγος σφραγίδων μπορούν να παραχθούν νομίσματα. Συνεπώς, ο αριθμός των σφραγίδων, συμπεριλαμβανομένων και όσων δεν έχουν βρεθεί, μπορεί να μας δώσει ένα κατά προσέγγιση μέγεθος της νομισματικής παραγωγής. Παρόλο που η λογική της αλληλουχίας των σφραγίδων είναι σχεδόν αξιωματική, σπάνια μπορούμε να πούμε ότι διαθέτουμε το σύνολο των υπαρκτών σφραγίδων. Και Για το θέμα της συμβίωσης του λατινικού με το ελληνικό στοιχείο στις αποικίες της Μακεδονίας και τη βαθμιαία επικράτηση του τελευταίου μέσα από τα επιγραφικά τεκμήρια, βλ. Κανατσούλης 1965, (ειδικότερα για την ασθενή ρωμαϊκή ταυτότητα του Δίου, βλ. Κανατσούλης 1965, 22-23), καθώς και Edson 1975 (ειδικά για την αποικία του Δίου, σελ ), αλλά και Rizakis Τα αριθμητικά δεδομένα σχετικά με τις σφραγίδες των νομισμάτων κοπής Δίου που αναφέρονται στο υποκεφάλαιο αυτό αντλούνται από δύο σχετικούς συγκεντρωτικούς πίνακες της Κρεμύδη- Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Burnett 1991, [42]

43 αυτό διότι έχουμε στη διάθεσή μας λιγότερο από το 1% των νομισμάτων που κόπηκαν στην αρχαιότητα, γεγονός που καθιστά ιδιαίτερα πιθανό να απουσιάζουν ορισμένοι συνδυασμοί σφραγίδων με μικρή διάρκεια ζωής ή ακόμα και ολόκληρες νομισματικές αξίες. 123 Η μελέτη των σφραγίδων στα νομίσματα του Δίου δείχνει μια μικρή τοπική παραγωγή (βλ. πίν. 1). Η ισχνότητα του νομισματικού υλικού, και επομένως η μικρή ένταση της νομισματικής παραγωγής, είναι ακόμα πιο εμφανής στα πρώτα χρόνια ζωής της αποικίας. Από τις νομισματικές εκδόσεις του Αυγούστου σώζονται 4 σφραγίδες εμπρόσθιας όψης και 4 οπίσθιας. 124 Αν αναλογιστεί κάποιος τα 41 χρόνια ηγεμονίας του συγκεκριμένου αυτοκράτορα, προκαλεί μάλλον μεγάλη εντύπωση η σχετική α- δράνεια του νομισματοκοπείου στο Δίον, τη στιγμή μάλιστα που σε ολόκληρη την αυτοκρατορία υπήρξε στα χρόνια αυτά μία έκρηξη στη λειτουργία νέων νομισματοκοπείων ή στην επαναλειτουργία παλαιότερων. 125 Η μικρή αυτή παραγωγή θα αυξανόταν αισθητά αν συνυπολογιζόταν στις εκδόσεις του Αυγούστου η έκδοση του δυάνδρου P. Baebius, η οποία δεν έχει ακόμη αποδοθεί σε κάποιο νομισματοκοπείο. Επί Τιβερίου ο αριθμός των σφραγίδων έχει μία μικρή αύξηση στις 7 για την ε- μπρόσθια και άλλες 7 για τον οπίσθια όψη, μέσα σε 23 χρόνια ηγεμονίας. 126 Επί Κλαυδίου και Νέρωνα οι σφραγίδες μειώνονται και πάλι σε 4 εμπρόσθιας και 6 οπίσθιας όψης για τον πρώτο, και 2 εμπρόσθιας και 4 οπίσθιας όψης για τον δεύτερο, με 13 και 14 χρόνια ηγεμονίας αντίστοιχα. 127 Επί Δομιτιανού η παραγωγή είναι μικρή, όπως φαίνεται από τις 2 σφραγίδες εμπρόσθιας και οπίσθιας όψης για 15 χρόνια. 128 Την περίοδο των 19 ετών ηγεμονίας του Τραϊανού η εικόνα δείχνει να αλλάζει δραματικά. Οι 16 σωζόμενες σφραγίδες εμπρόσθιας όψης και 19 οπίσθιας υποδηλώνουν μία από τις εντατικότερες παραγωγικές περιόδους του νομισματοκοπείου Burnett 1991, Με 9 σωζόμενα νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου, και 2 επιπλέον σημειωμένα στον παρόντα κατάλογο [ ]. 125 Σημειώνουμε, βέβαια, ότι ο αριθμός των ενεργών νομισματοκοπείων σε μία χρονική περίοδο δεν είναι απαραιτήτως ανάλογος του μεγέθους της παραγωγής των νομισματοκοπείων αυτών, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι και αντιστρόφως ανάλογος. Βλ. σχετικά και Heuchert 2005, Με 21 νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 6 επιπλέον από νεώτερες ανασκαφές [ , 035, ]. 127 Για τον Κλαύδιο, 20 νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 10 νέα ευρήματα [041, , 052, ] για τον Νέρωνα, 17 νομίσματα στην Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 8 από νεώτερες ανασκαφές [ , , ]. 128 Με 6 νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 2 νέες προσθήκες [ ]. [43]

44 Οι λόγοι της αύξησης της νομισματικής παραγωγής σε μια πόλη παραμένουν ουσιαστικά άγνωστοι. Συνδέονται προφανώς με κάποιους γενικότερους όρους της αρχαίας οικονομίας και με τη λειτουργία των χάλκινων νομισματικών εκδόσεων μέσα σε αυτή, ενώ μπορούν ίσως ενίοτε να συνδεθούν και με συγκεκριμένες περιστάσεις. Συνήθης άποψη είναι ότι η αύξηση αυτή δηλώνει την ευημερία της εκάστοτε πόλης και της κυβερνώσας αριστοκρατίας. Επίσης, η αυξημένη νομισματική δραστηριότητα μπορεί να εκληφθεί ως ένδειξη αυξημένης αστικοποίησης, ή ίσως της τάσης προς μια πιο εγχρήματη οικονομία. Μια ανθούσα εγχρήματη οικονομία θα επέβαλλε σαφώς την ύπαρξη μικρών νομισματικών αξιών για τις καθημερινές συναλλαγές. 130 Εντύπωση προκαλεί η πτώση της παραγωγικότητας του νομισματοκοπείου στα χρόνια του Αδριανού. 8 σφραγίδες της εμπρόσθιας 131 και 7 της οπίσθιας όψης για 21 χρόνια ηγεμονίας συνιστούν κατακόρυφη πτώση σε ρυθμούς των προηγούμενων αυτοκρατορικών δυναστειών. 132 Παρόλα αυτά, η μειωμένη δραστηριότητα του νομισματοκοπείου επί Αδριανού μοιάζει να συμφωνεί με την πλήρη απουσία νομισμάτων που φέρουν το πορτρέτο του Αδριανού στην πρωτεύουσα της επαρχίας της Μακεδονίας, τη Θεσσαλονίκη, ενώ κάποιες ελάχιστες εκδόσεις που δεν απεικονίζουν το πορτρέτο του έχουν διστακτικά αποδοθεί στην εποχή του συγκεκριμένου αυτοκράτορα Με 53 νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 20 νέα ευρήματα [081, 084, , 100, 103, , , 122]. 130 Heuchert 2005, 40 Howgego 1990 a. 131 Τον αριθμό αυτό μείωσε αργότερα η ίδια η Κρεμύδη-Σισιλιάνου σε 4 σφραγίδες εμπρόσθιας όψης, συνειδητοποιώντας, μέσα από τη μελέτη των τριών θησαυρών από το ιερό του Διός Ολυμπίου, ότι είχε υπερτιμηθεί η νομισματική παραγωγή του Δίου επί Αδριανού (Kremydi-Sicilianou 2004, 56, υποσημ. 80). 132 Με 20 καταγεγραμμένα νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 2 νέες προσθήκες [127, 131]. 133 Ο Τουράτσογλου έχει δεχτεί κριτική για την απόδοση των συγκεκριμένων εκδόσεων στα χρόνια του Αδριανού. Η μέθοδος που ακολούθησε γενικά για τη χρονολόγηση των εκδόσεων που δεν φέρουν αυτοκρατορικό πορτρέτο ήταν η στιλιστική σύγκριση των παραστάσεων με αυτές που απεικονίζονται στα νομίσματα με πορτρέτο. Επομένως, εφόσον απουσιάζουν από τη Θεσσαλονίκη νομίσματα με το πορτρέτο του Αδριανού, είναι μάλλον επίφοβο να αποδοθούν στιλιστικά στα χρόνια διακυβέρνησής του νομισματικές σειρές χωρίς το πρόσωπό του. Για την κριτική αυτή, βλ. Butcher 1992, 438. [44]

45 Αυτοκράτορες Αριθμός σφραγίδων Εμ. Οπ. Αριθμός σωζόμενων νομισμάτων (Κρεμύδη) Αριθμός σωζόμενων νομισμάτων (νέα ευρήματα) Αύγουστος (27 π.χ. 14μ.Χ.) Τιβέριος (14-38 μ.χ.) Κλαύδιος (42-54 μ.χ.) Νέρωνας (54-68 μ.χ.) Δομιτιανός (81-96 μ.χ.) Τραϊανός ( μ.χ.) Αδριανός ( μ.χ.) Πίνακας 1: Αριθμός σφραγίδων, αριθμός σωζόμενων νομισμάτων από τον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου (1996) και αριθμός νέων ευρημάτων για τα νομίσματα κοπής Δίου με αυτοκρατορικό πορτρέτο. Οι εκδόσεις χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο φαίνεται να ήταν πολύ περιορισμένες και τα νομίσματα που έχουν βρεθεί στους τύπους αυτούς είναι ελαχιστότατα. Ακόμα και αν συνυπολογιστούν με τις εκδόσεις με τα πορτρέτα των αυτοκρατόρων δεν προσθέτουν ουσιαστικά καμία αλλαγή στα έως τώρα δεδομένα. Με εξαίρεση τις σειρές με το άροτρο και την Άρτεμη που χρονολογούνται κάπου μεταξύ Δομιτιανού και Α- ντωνίνου Ευσεβή, 134 οι οποίες μαρτυρούνται μέσα από 4 σφραγίδες εμπρόσθιας όψης και 3 οπίσθιας, 135 οι υπόλοιπες σειρές έχουν δώσει ελάχιστα παραδείγματα μέσα από 1 σφραγίδα εμπρόσθιας και οπίσθιας όψης έκαστη. 136 Δίχως να γίνει προσπάθεια εξαγωγής πιθανών απόλυτων αθροισμάτων σχετικά με τον συνολικό αριθμό νομισμάτων που εκδόθηκαν σε κάθε αυτοκρατορική περίοδο, δεδομένου ότι οι περισσότεροι μελετητές έχουν συμφωνήσει ότι τα αθροίσματα αυτά είναι παρακινδυνευμένα και αδιέξοδα, 137 η εικόνα που ανακύπτει είναι η εξής: το νο- 134 Οι σειρές αυτές έχουν πλέον ομαδοποιηθεί σε στενότερα χρονολογικά πλαίσια (Kremydi-Sicilianou 2004, 78-83). 135 Με 14 νομίσματα στον κατάλογο της Κρεμύδη-Σισιλιάνου και 3 νέα ευρήματα. 136 Κανένα παράδειγμα των σειρών αυτών δεν προέκυψε από τις νεώτερες ανασκαφές. 137 Heuchert 2005, 33. Για τον τρόπο υπολογισμού του αριθμού των παραχθέντων νομισμάτων ανά σφραγίδα και κατ επέκταση τον υπολογισμό της αρχαίας νομισματικής παραγωγής σε απόλυτους α- ριθμούς, βλ. Callataÿ 1995, με περαιτέρω παραπομπές. [45]

46 μισματοκοπείο του Δίου ξεκινά τη δραστηριότητά του επί Αυγούστου σε μικρή ένταση και εμβέλεια. Τα νομίσματα που εκδίδει μοιάζει να συμπληρώνουν απλώς την κυκλοφορία άλλων νομισμάτων στην πόλη, είτε πρόκειται για νομίσματα προηγούμενων ετών είτε για νομίσματα άλλων επαρχιακών πόλεων ή και της ίδιας της Ρώμης, δίχως ίσως να καλύπτουν εξ ολοκλήρου τις νομισματικές οικονομικές ανάγκες της αποικίας. Επί Τραϊανού φαίνεται μία έκρηξη στην παραγωγή, η οποία απαιτεί πιθανώς κάποια εξήγηση. Σε αυτό το σημείο είναι χρήσιμο να αναφαρθεί η κολοσσική κεφαλή του αυτοκράτορα Τραϊανού που ανευρέθηκε στο λεγόμενο «πραιτώριο» της πόλης και σχετίζεται ίσως με την ευνοϊκή για το Δίον απόφαση του αυτοκράτορα σχετικά με τον καθορισμό των ορίων της επικράτειας του Δίου και της Ολοσσόνος το 101 μ.χ. 138 Το Δίον είχε, λοιπόν, τον λόγο να τιμήσει τον Τραϊανό τόσο με έναν ανδριάντα υπερφυσικών διαστάσεων όσο και με τη νομισματοκοπία του, σε μια περίοδο που η αποικία μοιάζει να ανθεί επικυρώνοντας τα όριά και την σημασία της μέσα στην επαρχία της Μακεδονίας. Η έντονη δραστηριοποίηση του αυτοκράτορα Αδριανού στην ελληνική Ανατολή, και κυρίως στην Αθήνα, δεν δείχνει να επηρέασε τη νομισματική παραγωγή της Μακεδονίας. Το Δίον και η Θεσσαλονίκη, δύο καλά μελετημένα νομισματοκοπεία, αποδεικνύουν την ισχνή παραγωγή νομισμάτων στην επαρχία τα χρόνια αυτά, γεγονός που επίσης θα ήταν σκόπιμο να προσπαθήσει κάποιος να αιτιολογήσει. 139 Ε. Η νομισματοκοπία του Δίου και η νομισματική παραγωγή μέσα στην επαρχία της Μακεδονίας Όπως δείχτηκε στο προηγούμενο υποκεφάλαιο, η νομισματική παραγωγή του Δίου ήταν ασυνεχής και μικρή σε ποσότητα. Η σποραδικότητα στις νομισματικές εκδόσεις είναι ένα γενικότερο φαινόμενο στην επαρχιακή νομισματοκοπία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Διάφοροι μελετητές έχουν προσπαθήσει να το προσεγγίσουν και να δώσουν κάποια εξήγηση, αφενός για την ίδια την ασυνέχεια των εκδόσεων, και αφετέ- 138 Παντερμαλής 2001, , Το γεγονός γίνεται ακόμα πιο παράδοξο, αν συγκρίνει κάποιος τη νομισματική παραγωγή των μακεδονικών πόλεων με αυτή της Κορίνθου από την επαρχία της Αχαΐας, όπου εκδόθηκε πληθώρα νομισμάτων στα χρόνια του Αδριανού. Βλ. σχετικά, Kritsotakis 2008, 130. [46]

47 ρου για τους λόγους οι οποίοι ωθούν τις πόλεις να αρχίσουν ή να παύσουν τη νομισματική τους δραστηριότητα κάθε φορά. 140 Το πιθανότερο, μάλλον, είναι ότι οι επαρχιακές πόλεις εξέδιδαν νομίσματα που προορίζονταν να καλύψουν τις όποιες ανάγκες τους μόνο όταν οι ανάγκες αυτές προέκυπταν και απαιτούσαν χρήμα για να ικανοποιηθούν. Το γεγονός, πάντως, ότι οι ελληνικές πόλεις εξέδιδαν νομίσματα σποραδικά και όχι σε μόνιμη βάση, μπορεί να μας οδηγήσει σε δύο συμπεράσματα: αφενός, ότι δεν υπήρχαν κάποιες αρχές αρμόδιες αποκλειστικά για τη νομισματοκοπία στις πόλεις, και αφετέρου, ότι οι πόλεις δεν διέθεταν μόνιμα νομισματοκοπεία, αλλά όταν επρόκειτο να εκδώσουν νομίσματα χρησιμοποιούσαν ίσως κάποιες πρόχειρες εγκαταστάσεις ή κάποια κοινά για περισσότερες πόλεις «εργαστήρια». 141 Παραταύτα, μέχρι και τη διακυβέρνηση του Αδριανού, δεν φαίνεται να μπορούν να ανιχνευτούν κοινά νομισματοκοπεία για δύο ή περισσότερες επαρχιακές πόλεις, παρόλο που εντοπίζεται ενίοτε ο ίδιος χαράκτης σε σφραγίδες περισσότερων της μιας πόλεων. 142 Ο μικρός όγκος της παραγωγής είναι περισσότερο αισθητός αν αντιπαρατεθεί με την παραγωγή της Θεσσαλονίκης. Το Δίον είναι μια καλά ανεσκαμμένη πόλη, η ο- ποία έχει δώσει μόλις 171 νομίσματα για τα χρόνια από τον Αύγουστο ως τον Αδριανό. 143 Η Θεσσαλονίκη, αν και εξερευνημένη κυρίως με «σωστικές» ανασκαφές, έχει δώσει στην έρευνα περί τα 987 νομίσματα για την ίδια περίοδο. 144 Η παραγωγή του Δίου ομοιάζει, πάντως, με τα αριθμητικά δεδομένα ενός άλλου μελετημένου μακεδονικού νομισματοκοπείου, αυτού της Έδεσσας, με 102 νομίσματα και ένα μεγάλο νομισματικό κενό από τον Τιβέριο ως τον Αδριανό, μια πόλη όμως που δεν είναι τόσο συστηματικά ανεσκαμμένη όσο το Δίον. Ο αντίστοιχος αριθμός των νομισμάτων των Φιλίππων, της Κασσάνδρειας, της Πέλλας και της Αμφίπολης θα είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον ως υλικό προς σύγκριση, όμως τα νομισματοκοπεία αυτά δεν έχουν δυστυ- 140 Είναι, πάντως, αλήθεια πως συνήθως δεν μπορεί να συνδεθεί η νομισματοκοπία με περιστάσεις που σχετίζονται με τους αυτοκράτορες, όπως οι πόλεμοι, οι αυτοκρατορικές επισκέψεις σε επαρχίες ή η ανάρρηση κάποιου αυτοκράτορα στον θρόνο. Αυτό συμβαίνει επειδή τα νομίσματα δεν φέρουν στοιχεία ακριβούς χρονολόγησης και επομένως δεν μπορεί να χρονολογηθεί επακριβώς η έκδοσή τους για να συνδεθεί ή όχι με κάποιο ιστορικό γεγονός. Βλ. σχετική συζήτηση, RPC III, Heuchert 2005, Για το θέμα της αμφισβητούμενης ύπαρξης στις επαρχιακές πόλεις αρχόντων αρμόδιων αποκλειστικά για τη νομισματοκοπία, καθώς και μόνιμων εγκαταστάσεων κοπής νομισμάτων, βλ. και Weiss 2005, RPC III, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Αξιοσημείωτο είναι ότι τα περισσότερα ρωμαϊκά νομίσματα της Θεσσαλονίκης δεν προέρχονται από τις σποραδικές ανασκαφές της πόλης, αλλά από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές. [47]

48 χώς ακόμα συστηματικά μελετηθεί. Εντυπωσιακή από την επαρχία της Αχαΐας είναι η περίπτωση της αποικίας της Κορίνθου, η οποία μόνο για την περίοδο της ηγεμονίας των Ιουλίων-Κλαυδίων παρήγε συνολικά νομίσματα. 145 Επειδή, όμως, ο αριθμός των σωζόμενων νομισμάτων μπορεί να είναι τυχαίος και συνεπώς παραπλανητικός, παρατίθεται ένας πίνακας που δείχνει τον αριθμό των σφραγίδων εμπρόσθιας και οπίσθιας όψης ανά αυτοκράτορα, συγκριτικά για τα τρία μελετημένα μακεδονικά νομισματοκοπεία, αυτό του Δίου, της Θεσσαλονίκης και της Έδεσσας, όπου σαφώς καταφαίνεται η ισχνότητα στην παραγωγή του Δίου, παρόλο που η Έδεσσα παρουσιάζει το προαναφερθέν νομισματικό κενό. Εμφανής είναι, επίσης, η πρωτοκαθεδρία της Θεσσαλονίκης στη νομισματική παραγωγή της επαρχίας της Μακεδονίας, κυρίως στα χρόνια ηγεμονίας των Ιουλίων-Κλαυδίων. Νομισματοκοπείο Αυτοκράτορες Δίον Θεσσαλονίκη Έδεσσα Εμ. Οπ. Εμ. Οπ. Εμ. Οπ. Αύγουστος (27 π.χ. 14 μ.χ.) Τιβέριος (14-38 μ.χ.) Καλιγούλας (38-42 μ.χ.) Κλαύδιος (42-54 μ.χ.) Νέρωνας (54-68 μ.χ.) Βεσπασιανός (69-79 μ.χ.) Δομιτιανός (81-96 μ.χ.) Τραϊανός ( μ.χ.) Αδριανός ( μ.χ.) Πίνακας 2: Η νομισματική παραγωγή του Δίου, της Θεσσαλονίκης και της Έδεσσας μέσα από τους αριθμούς των σφραγίδων εμπρόσθιας και οπίσθιας όψης. Επιπλέον, τα νομίσματα του Δίου φαίνεται να κυκλοφορούν ελάχιστα εκτός Πιερίας. Τα μεμονωμένα ανασκαφικά ευρήματα που χρονολογούνται στα χρόνια από τον Αύγουστο ως τον Αδριανό περιορίζονται σε δύο ευρήματα, ένα νόμισμα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο από την αθηναϊκή Αγορά στον τύπο Άροτρο προς δεξιά / Άρτε- 145 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 27 (υποσημ. 8). [48]

49 μη προς δεξιά, 146 και ένα από την Κόρινθο στον ίδιο τύπο. 147 Και στην ίδια την Πιερία, όμως, τα τυχαία μεμονωμένα ευρήματα εκτός Δίου είναι μόνο δύο: ένα νόμισμα εποχής Αυγούστου από την Κατερίνη, 148 και ένα εποχής Τιβερίου από την ευρύτερη περιοχή της Πιερίας. 149 Επομένως, τα μεμονωμένα ανασκαφικά ευρήματα εκτός Δίου είναι λιγοστά και ιδίως αυτά που χρονολογούνται πρώιμα. Πλην των προαναφερθέντων νομισμάτων εποχής Αυγούστου και Τιβερίου, τα οποία μάλιστα βρέθηκαν στην περιοχή της Πιερίας, πολύ κοντά δηλαδή στο Δίον, τα υπόλοιπα που προέρχονται από πιο απομακρυσμένες περιοχές χρονολογούνται μεταξύ Καρακάλλα και Γαλλιηνού, πλην των δύο χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο από την Κόρινθο και την Αθήνα που προαναφέρθηκαν. 150 Όσον αφορά τους θησαυρούς που έχουν ανευρεθεί στη Μακεδονία, τα νομίσματα κοπής Δίου φαίνεται να απουσιάζουν από την περιοχή της ανατολικής Μακεδονίας. 151 Από τους θησαυρούς της κεντρικής και δυτικής Μακεδονίας, πρώιμα νομίσματα κοπής Δίου έχουν εντοπιστεί σε τέσσερις συνολικά θησαυρούς: στον «Μακεδονία, 1966» 152 (1 νόμισμα εποχής Κλαυδίου), στον «Μακεδονία, 1973» 153 (1 νόμισμα εποχής Τιβερίου), στον «Μακεδονία, 1980 (;)» (Συλλογή Παγουλάτου) 154 (1 νόμισμα εποχής Τραϊανού και 1 εποχής Αδριανού), και στον «Σεβαστή ΙΙΙ, 1987» 155 (2 νομίσματα εποχής Τραϊανού και 1 εποχής Αδριανού). Από τους θησαυρούς αυτούς, μόνο αυτός της Σεβαστής προέρχεται σαφώς από την Πιερία, ενώ οι άλλοι τρεις έχουν ως ευρύτερη προέλευση τη Μακεδονία. Εκτός από αυτόν της Σεβαστής που είναι ταφικός, οι άλλοι τρεις θησαυροί είναι αποταμιευτικοί και περιλαμβάνουν νομίσματα με μεγαλύτερο χρονολογικό εύρος, κάτι που τους καθιστά λιγότερο αντιπροσωπευτικούς 146 Kroll 1993, 183, αρ Mac Isaac 1987, 109, αρ Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 172, αρ. 4 (5). 149 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ. 5 (8). 150 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Τουράτσογλου 1993, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 131, αρ. 1 Touratsoglou 1988, , αρ. 18 SNG, Evelpides, II, Εισαγωγή. 153 Touratsoglou 1988, 121, αρ. 17. Βλ. όμως Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 131, αρ. 2, όπου καταχωρεί την κοπή του Τιβερίου με τους δυάνδρους C. Baebius, L. Rusticelius Basterna στην Πέλλα (;), και ε- πομένως δεν εμπίπτει χρονολογικά στο υλικό υπό εξέταση, με αποτέλεσμα ο θησαυρός αυτός να μην πρέπει να συνυπολογιστεί στη συγκεκριμένη συζήτηση. 154 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 132, αρ. 3 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996 β, 125, 127, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 135, αρ. 12 Τουράτσογλου 1993, 58, αρ. 8. [49]

50 για την εικόνα της νομισματικής κυκλοφορίας την εποχή της απόκρυψής τους σε σχέση με τους ταφικούς. 156 Τα νομίσματα του Δίου στα σύνολα αυτά συνυπάρχουν με νομίσματα άλλων μακεδονικών πόλεων. Η Θεσσαλονίκη αντιπροσωπεύεται παντού, επιβεβαιώνοντας τον πρωτεύοντα ρόλο της στη νομισματική παραγωγή και κυκλοφορία στην αυτοκρατορική επαρχία της Μακεδονίας. Συχνή είναι, επίσης, η παρουσία της Πέλλας, και δευτερευόντως των Φιλίππων, της Έδεσσας και του Κοινού των Μακεδόνων. Σημειωτέον, τα νομίσματα της Έδεσσας, ενός νομισματοκοπείου που δεν δείχνει να είχε πολύ μεγαλύτερη παραγωγή από το Δίον, φαίνεται να κυκλοφορούν περισσότερο από αυτά του Δίου μέσα στην επαρχία. Το ποσοστό εκπροσώπησης νομισμάτων του Δίου στους θησαυρούς είναι γενικά μικρό αναλογικά με τις άλλες πόλεις. Οι υπόλοιποι 12 θησαυροί, από το σύνολο των 16 θησαυρών που έχουν ανακαλυφτεί και περιέχουν νομίσματα κοπής Δίου, είναι ο- ψιμότεροι. Εννιά από αυτούς («Μακεδονία, 1975», «Κεντρικό (Κιλκίς), 1981», «Κουφάλια, 1966», «Λευκοχώρι (Λαγκαδάς), 1970», «Βέροια, 1949», «Ποτείδαια», «Μεθώνη Ι, 1986», «Μεθώνη ΙΙ, 1986» και «Δίον, 1987») περιέχουν νομίσματα κοπής Δίου του 3 ου αι. μ.χ., αιώνα κατά τον οποίο αποκρύπτονται οι περισσότεροι γενικά θησαυροί, και τρεις ξεκινούν, όσον αφορά τις κοπές Δίου, με νομίσματα του Α- ντωνίνου του Ευσεβή («Σεβαστή Ι, 1987», «Σεβαστή ΙΙ, 1987» και «Σεβαστή IV, 1987»). 157 Η εικόνα που συμπερασματικά αναδύεται είναι ότι το Δίον ήταν ένα μικρής εμβέλειας νομισματοκοπείο, το οποίο παρήγε νομίσματα για τη διευκόλυνση των τοπικών συναλλαγών, δίχως να συμμετέχει ιδιαίτερα στην ευρύτερη κυκλοφορία μέσα στην επαρχία. Τα νομίσματα κοπής Δίου εκτός της πόλης έκδοσής τους μοιάζουν τυχαίες απώλειες ταξιδιωτών. Στο πλαίσιο αυτό, το Δίον θα ήταν από τις πόλεις που, έχοντας δική τους μικρή νομισματική παραγωγή, θα ήταν απαραίτητο να συμπληρώνουν το συνάλλαγμά τους με νομίσματα άλλων επαρχιακών περιοχών ή αυτοκρατορικά της Ρώμης Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Harl 1996, 108 Heuchert 2005, 31 Howgego 2014, 308. [50]

51 ΣΤ. Συγκλίσεις με τις αποικίες της επαρχίας της Αχαΐας Όπως έχει ήδη αναφερθεί, το Δίον ακολουθεί μετρολογικά τις υπόλοιπες αποικίες της Μακεδονίας, οι οποίες εκδίδουν νομίσματα βαρύτερα από τα αντίστοιχα της ε- παρχίας της Αχαΐας και της Μικράς Ασίας, προσιδιάζοντας με αυτόν τον τρόπο περισσότερο στα πρότυπα των χαλκών νομισμάτων της Ρώμης, και συγκεκριμένα των ρωμαϊκών asses. Παρόλα αυτά, εντυπωσιακά είναι κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της νομισματοκοπίας του, τα οποία είναι μοναδικά στο πλαίσιο της ευρύτερης νομισματικής παραγωγής στην επαρχία της Μακεδονίας αυτήν την περίοδο, ενώ υπάρχουν παράλληλά τους στη νομισματοκοπία των πόλεων της επαρχίας της Αχαΐας. Ένα πρώτο τέτοιο χαρακτηριστικό αφορά τους ίδιους τους ρυθμούς παραγωγής της αποικίας, με το νομισματοκοπείο να παύει τη λειτουργία του κατά τη διάρκεια ηγεμονίας των δύο πρώτων Φλαβίων αυτοκρατόρων. Το κενό αυτό στη νομισματική παραγωγή επί Βεσπασιανού και Τίτου ακολουθεί τα πρότυπα των πόλεων της Αχαΐας, Κορίνθου, Πάτρας και Νικόπολης, πόλεις οι οποίες τίμησαν τον Νέρωνα κατά την επίσκεψή του στην Ελλάδα, με μια στάση που μάλλον οδήγησε στη στέρηση του δικαιώματος νομισματοκοπίας ως τιμωρία από τον Βεσπασιανό. Οι μακεδονικές πόλεις, αντιθέτως, εκδίδουν κανονικά νομίσματα γι αυτούς τους δύο αυτοκράτορες. Η επισήμανση των νομισμάτων του Νέρωνα στο Δίον, προφανώς μετά την damnatio memoriae που υπέστη, μπορεί να υπονοεί τη σύνδεση και αυτής της πόλης τρόπον τινά με τον συγκεκριμένο αυτοκράτορα, καθώς και τη βεβιασμένη απόφασή της να διαγράψει αυτήν τη σχέση από τα νομίσματά της. 159 Το πιο αξιοσημείωτο, όμως, στοιχείο των νομισμάτων του Δίου είναι η εμφάνιση των αρχικών D/D (Decreto Decurionum) στην οπίσθια όψη τους, ένδειξη ότι η κοπή νομισμάτων γινόταν με απόφαση της τοπικής βουλής. Την εποχή του Αυγούστου τα αρχικά αυτά απουσιάζουν, αφού αναφέρονται στη θέση τους τα ονόματα των πεντετηρικών δυάνδρων (duumviri quinquennales). Αυτό μας οδηγεί στο πιθανό συμπέρασμα ότι η αρμοδιότητα έκδοσης νομισμάτων μεταβιβάστηκε επί Τιβερίου από τους duumviri quinquennales στους βουλευτές (decuriones) της τοπικής συγκλήτου, με παράλληλο παράδειγμα αυτό της Κορίνθου, όπου τη νομισματοκοπία έλεγχαν ως την 159 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, [51]

52 εποχή του Γάλβα οι δύανδροι, ενώ στη συνέχεια, από τον Δομιτιανό και εξής, το δικαίωμα αυτό μεταβιβάστηκε στους decuriones. 160 Τα συγκεκριμένα αρχικά απαντούν σε εκδόσεις της Κορίνθου, της Δύμης, καθώς και της Κνωσού στην Κρήτη και του Βουθρωτού στην Ιλλυρία, όλες αρχικά αποικίες του Καίσαρα, ενώ στη Μακεδονία συναντώνται μόνο στο Δίον, καθώς και στις αμφισβητούμενες εκδόσεις των δυάνδρων P. και C. Baebius, L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus. 161 Το γεγονός της συστηματικής εμφάνισης των αρχικών D/D στη νομισματοκοπία του Δίου με την παράλληλη πλήρη απουσία τους από τα νομίσματα των υπόλοιπων μακεδονικών αποικιών απαιτεί σίγουρα κάποια εξήγηση. Η γεωγραφική θέση του Δίου, το οποίο γειτνιάζει άμεσα με την επαρχία της Αχαΐας μέσω της Θεσσαλίας στα νότια, ίσως επηρεάζει το πολιτικό status της αποικίας, η οποία έλκει κάποια χαρακτηριστικά των αποικιών του ελληνικού νότου. Η επιλογή της αναγραφής των αρχικών αυτών, τα οποία επιβεβαιώνουν απροκάλυπτα την αρμοδιότητα της τοπικής βουλής σε θέματα νομισματοκοπίας, κατά το πρότυπο της Ρώμης, προκαλεί ερωτήματα σχετικά με τους αρμόδιους στην έκδοση νομισμάτων στα υπόλοιπα μακεδονικά νομισματοκοπεία. Οι Φίλιπποι έχουν συχνά χαρακτηριστεί ως η πιο «ρωμαϊκή» από όλες τις αποικίες στη Μακεδονία, κι όμως το «ρωμαϊκό» αυτό χαρακτηριστικό απουσιάζει από τις νομισματικές εκδόσεις τους. Μπορεί, λοιπόν, το Δίον να διέφερε με κάποιον τρόπο στο πολιτικό, αποικιακό του προφίλ σε σχέση με τις υπόλοιπες ρωμαϊκές αποικίες στη Μακεδονία; Η εικασία είναι μάλλον, τουλάχιστον προς το παρόν, αναπόδεικτη, όμως είναι καλό να συνυπολογιστεί σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία (φιλολογικές πηγές, επιγραφές) σε μελλοντικές μελέτες σχετικές με το ρωμαϊκό status της πόλης. Η στάση της, πάντως, δείχνει μια κοινή γραμμή πλεύσης με τις αποικίες του ελληνικού νότου απέναντι σε ορισμένα θέματα, μια ιδέα ελκυστική προς διερεύνηση. Επιπλέον, δεν είναι απίθανο το εικονογραφικό αυτό χαρακτηριστικό των αρχικών D/D να σχετίζεται και με μια προηγούμενη ίδρυση της αποικίας του Δίου στα χρόνια της ρωμαϊκής δημοκρατίας, την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα ή λίγο μετά, μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί στην έρευνα αλλά δεν έχει ως τώρα οριστικοποιηθεί. Το γε- 160 Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 16 (και υποσημ. 26) Amandry 1988, Βλ. προηγούμενη παρατήρηση σχετικά με την εμφάνιση των αρχικών D/D στα νομίσματα των P. και C. Baebius, L. Rusticelius Basterna και L. Rusticelius Cordus και την γι αυτόν τον λόγο κατά τι πιθανότερη απόδοσή τους στο νομισματοκοπείο του Δίου, παρά την αντίθετη άποψη της Κρεμύδη- Σισιλιάνου, στο υποκεφάλαιο Β του κεφαλαίου αυτού, σελ [52]

53 γονός ότι η Κόρινθος, η Δύμη, η Κνωσός και ο Βουθρωτός είναι όλες αποικίες που πρωτοϊδρύθηκαν από τον Καίσαρα και εμφανίζουν αυτά τα αρχικά, ίσως είναι συμπτωματικό, ίσως όμως και όχι, και αξίζει να συνυπολογιστεί, μαζί με το επίθετο Iulia που εμπεριέχεται στο επίσημο όνομα της αποικίας, 162 στο θέμα της πιθανής πρώτης ίδρυσης του ρωμαϊκού Δίου από τον ανθύπατο Hortensius Hortalus. Τέλος, στις συγκλίσεις με τον νότο συνηγορεί και μια άλλη κατηγορία υλικής μαρτυρίας, αυτή των ταφικών μνημείων του Δίου και της ευρύτερης περιοχής του. Εκεί, παρατηρούνται επιδράσεις από την ταφική τέχνη της γειτονικής Θεσσαλίας, με τυπολογικές και εικονογραφικές ιδιαιτερότητες που εμφανίζονται εξίσου και στις δύο περιοχές Το επίθετο Iulia συνοδεύει συχνά το επίθετο Augusta στο όνομα αποικιών που είχαν, πριν από την εποχή του Αυγούστου, μια πρώτη ίδρυση από τον Ιούλιο Καίσαρα (π.χ. Κόρινθος). Έχει όμως επίσης υποστηριχτεί ότι δεν μπορούμε να στηριχθούμε με ασφάλεια στο πώς αναγράφεται το όνομα μιας α- ποικίας πάνω στα νομίσματά της για να βγάλουμε συμπεράσματα σχετικά με την ίδρυσή της. Βλ. σχετικά, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Παπαγιάννη (υπό δημοσίευση), 4-6. [53]

54 3. Τα ανασκαφικά νομίσματα του 1 ου και πρώιμου 2 ου αιώνα από το Δίον Α. Οι ανασκαφικοί τομείς Το νομισματικό υλικό της παρούσας εργασίας προέρχεται από τρεις ανασκαφικούς τομείς της πόλης από το οικοδομικό τετράγωνο του forum και τους παρακείμενους σε αυτό δρόμους, από το macellum και από το ιερό της Δήμητρας. Οι ανασκαφές στο οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς συνεχίζονται έως σήμερα, ενώ αυτές στο macellum και το ιερό της Δήμητρας έχουν ολοκληρωθεί. Το οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς και οι παρακείμενοι δρόμοι Από την περιοχή των ιερών εκτός των τειχών, στο εσωτερικό της πόλης του Δίου οδηγεί μία από τις νότιες πύλες, αυτή του cardo maximus της αποικίας, του κεντρικού δηλαδή δρόμου σε άξονα Β-Ν. Στη δυτική πλευρά του cardo και παρά το νότιο τείχος 164 υπάρχει ένα μικρό συγκρότημα βεσπασιανών, 165 ενώ προχωρώντας προς βορρά αναπτύσσεται μία σειρά καταστημάτων. Το άνδηρο πάνω από τις βεσπασιανές και τα καταστήματα αποτελεί την πρώτη οικοδομική νησίδα της πόλης, το κεντρικό οικοδομικό τετράγωνο, το οποίο περιλαμβάνει και το forum της αποικίας. Στο άνδηρο της αγοράς έδιναν πρόσβαση δύο κλίμακες, μία μεταξύ των βεσπασιανών και του πρώτου καταστήματος και μία βορειότερα, μετά το πέρας των καταστημάτων. Ανεβαίνοντας την πρώτη κλίμακα, ο επισκέπτης βρισκόταν στο συγκρότημα των μεγάλων θερμών της πόλης, βλέποντας αρχικά στα δεξιά του ένα στεγασμένο ωδείο μικρής χωρητικότητας. Μια μεγάλη αυλή, ίσως για άθληση, ενώνει το ωδείο με το λουτρικό συγκρότημα, το οποίο περιελάμβανε κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα το frigidarium για ψυχρό, το tepidarium για χλιαρό και το caldarium για θερμό λουτρό, καθώς και τους απαραίτητους βοηθητικούς χώρους (αποδυτήρια, χώρους λατρείας, διάφορους χώρους κοινωνικής συναναστροφής κτλ.) Για την οχύρωση του Δίου, βλ. Στεφανίδου-Τιβερίου Για τις βεσπασιανές, βλ. Παντερμαλής 1989, Για το ωδείο, βλ. Καραδέδος 1990 για τις μεγάλες θέρμες, βλ. Παντερμαλής 1989, [54]

55 Στα βόρεια του συγκροτήματος των θερμών ανοίγεται ένας ελεύθερος χώρος που εκτείνεται ως το οικοδομικό συγκρότημα του forum. Το forum αποτελείται από μια κεντρική πλακοστρωμένη πλατεία που περιβάλλεται στις δύο πλευρές (βόρεια και νότια) από στοές. Στο μέσο της δυτικής πλευράς υπάρχει ένα ορθογώνιο μονοθάλαμο κτίριο, το Σεβαστείο, 167 ο ναός δηλαδή που είναι αφιερωμένος στην αυτοκρατορική λατρεία. Στην ανατολική πλευρά της πλατείας, υψώνεται μία τρίκλιτη βασιλική «ανοιχτού τύπου», η οποία δίνει πρόσβαση και στην curia (βουλευτήριο) της πόλης, ό- που συνεδρίαζε η ordo decurionum, το σώμα των βουλευτών που ήταν αρμόδιο και για τη νομισματοκοπία της πόλης και το οποίο αναγράφεται στα νομίσματα της αποικίας με τα αρχικά D/D. 168 Η δεύτερη κλίμακα, μεταξύ του τελευταίου καταστήματος και της curia, δίνει πρόσβαση κατευθείαν στην αγορά και συγκεκριμένα στη βασιλική και στο βουλευτήριο. Το συγκρότημα του forum, όπως και αυτό του ωδείου και των μεγάλων θερμών που παρουσιάζουν τις ίδιες τοιχοποιίες και ανήκουν πιθανότατα στο ίδιο οικοδομικό πρόγραμμα, χρονολογούνται περί το 200 μ.χ., στην εποχή των Σεβήρων. 169 Στην περιοχή του forum έχει διαπιστωθεί ανασκαφικά η ύπαρξη κτιριακών καταλοίπων διαφόρων εποχών, με παλαιότερες φάσεις που ανάγονται έως τον 4 ο και 2 ο αι. π.χ. Πολλά από τα κατάλοιπα αυτά παρουσιάζουν έναν μνημειακό χαρακτήρα που συνάδει με τη δημόσια αρχιτεκτονική, οδηγώντας ίσως στην υπόθεση πως και η ελληνιστική αγορά της πόλης βρισκόταν σε αυτόν τον χώρο. 170 Παρόλα αυτά, η υπόθεση αυτή δεν έχει επιβεβαιωθεί ως σήμερα ανασκαφικά, όπως δεν έχει διαπιστωθεί με βεβαιότητα ανασκαφικά και η ύπαρξη του forum των πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων σε αυτήν την περιοχή. Η τεχνητή επίχωση ανάμεσα στα δάπεδα της εποχής των Σεβήρων και στα κατάλοιπα παλαιότερων τοίχων μαρτυρεί έναν εκ νέου εκτεταμένο σχεδιασμό του πρώτου οικοδομικού τετραγώνου για την κατασκευή του forum στις αρχές του 3 ου αι. μ.χ. 171 Είναι, παραταύτα, σίγουρο πως ο σχεδιασμός ενός forum θα ήταν στις προθέσεις των πρώτων αποίκων του 1 ου αι. 167 Παντερμαλής 1975, Χριστοδούλου 2000, 10. Για τη βασιλική, βλ. Χριστοδούλου 2000, 12-16, και επίσης βλ., του ιδίου Για την curia, βλ. Χριστοδούλου 2000, και Για τη χρονολόγηση και των δύο κτρίων, βλ. Χριστοδούλου 2000, Στο ίδιο οικοδομικό πρόγραμμα φαίνεται να ανήκουν και τα καταστήματα του κεντρικού δρόμου, σύμφωνα με τα πορίσματα της Τεστεκίδου 2013, Για την ελληνιστική αγορά του Δίου, βλ. Παντερμαλής 1993, 187, και του ιδίου 2004, 418. Για ίχνη πρώιμης χρήσης της ευρύτερης περιοχής του ρωμαϊκού forum, βλ. επίσης και Πινγιάτογλου 2008, Χριστοδούλου 2000, [55]

56 π.χ., 172 αν και η υλοποίηση ενός τόσο εκτεταμένου οικοδομικού προγράμματος θα απαιτούσε σαφώς ικανοποιητικό πληθυσμό και οικονομική ευμάρεια, στοιχεία που διαπιστώνονται στην αποικία του Δίου από τα χρόνια του Τραϊανού μέχρι το πρώτο μισό του 3 ου αι. μ.χ. 173 Σημειωτέον, την εποχή του Τραϊανού σημειώνεται και η πρώτη έκρηξη στις νομισματικές εκδόσεις της πόλης, με αποκορύφωμα στα χρόνια των Σεβήρων. Αξιοσημείωτη είναι η μορφή του forum του Δίου. Πρόκειται για ιταλικού τύπου forum, κλειστό, το οποίο διαφέρει από τις ανοιχτές αγορές των ελληνιστικών χρόνων. Είναι μια πολιτική επιλογή που προσιδιάζει σε μια ρωμαϊκή αποικία που διέπεται από το ιταλικό δίκαιο (Ιus Ιtalicum). Στο ίδιο πλαίσιο, των ρωμαϊκών αρχιτεκτονικών προτύπων, συγκαταλέγεται και η βασιλική αλλά και η ορθογώνια μορφή με τα επιμήκη έδρανα της curia, η οποία διαφέρει ριζικά από τα ημικυκλικά ελληνιστικά βουλευτήρια. 174 Αυτός ο «αρχιτεκτονικός εκρωμαϊσμός» που διέπει το μεγάλης κλίμακας οικοδομικό πρόγραμμα της εποχής των Σεβήρων είναι είτε συνειδητός για να τονίσει το αποικιακό status της πόλης, είτε φυσική απόρροια της εκτεταμένης ανοικοδόμησης που αντλεί από ισχύοντες αρχιτεκτονικούς τύπους της εποχής. 175 Πάντως, οι αρχιτεκτονικές αυτές επιλογές συνεπικουρούν, μαζί με την κυρίαρχη χρήση της λατινικής γλώσσας παράλληλα με την ελληνική, στην υιοθέτηση μιας ρωμαϊκής ταυτότητας από μέρους της πόλης. Βορειοανατολικά της πλατείας του forum υπάρχει ένα μικρότερο συγκρότημα θερμών, 176 ενώ στα δυτικά, σε ψηλότερο επίπεδο, ήταν χτισμένες πολυτελείς ιδιωτικές οικίες, οι οποίες έχουν συμβατικά ονομαστεί «Οικία του Επιγένους» και «Οικία του Ευβούλου», η πρώτη από το όνομα «ΕΠΙΓΕΝΟΥΣ» σε ενεπίγραφο σφράγισμα μολύβδινου αγωγού παροχής νερού, και η δεύτερη από το όνομα του Ευβούλου επίσης σε μολύβδινο αγωγό νερού. 177 Το οικοδομικό τετράγωνο του forum κλείνει από βορρά με τον λεγόμενο «Δρόμο Α», ο οποίος οδηγεί στη δυτική πύλη του τείχους της πόλης, στα δυτικά με τον «Δρό- 172 Ευαγγελίδης 2010, Παντερμαλής 2004 β. 174 Χριστοδούλου 2000, Εκτενέστερα για το forum του Δίου, βλ. Ευαγγελίδης 2010, Για το λουτρικό αυτό συγκρότημα στον λεγόμενο τομέα της «Αγαθής Τύχης», βλ. Παντερμαλής 2004 α, Για την «Οικία του Επιγένους» βλ. Παντερμαλής 2004 α, [56]

57 μο Β» και στον νότο με το νότιο τείχος, ενώ ανατολικά ορίζεται, όπως προαναφέρθηκε, από τον κεντρικό δρόμο της αποικίας (cardo maximus). Το «πολυγωνικό κτίριο» (macellum) Βορείως του «Δρόμου Α» και σε άμεση επαφή με αυτόν, ανασκάφηκε ένα πολυγωνικό κτίριο που αρχικά είχε ταυτιστεί με παλαίστρα εξαιτίας ενός ψηφιδωτού που εικονίζει παλαιστές στον προθάλαμο. 178 Τελικά, λόγω της μορφολογίας του, πιστεύεται ότι είναι ένα macellum, μια εμπορική δηλαδή αγορά τροφίμων, όπως οι ανάλογες στις πόλεις της ιταλικής χερσονήσου. Τα macella έχουν θεωρηθεί ως μία δυνατή αρχιτεκτονική έκφραση του ρωμαϊκού υλικού πολιτισμού και της ρωμαϊκής πολιτειακής αρχής. 179 Είναι, λοιπόν, σημαντικό ότι στο οικοδομικό πρόγραμμα των Σεβήρων για την αποικία του Δίου προβλέφτηκε και ένα τέτοιο οικοδόμημα, και μάλιστα οικοδομήθηκε στο κέντρο της αποικίας. 180 Το ιερό της Δήμητρας Εκτός των τειχών της πόλης, και συγκεκριμένα νοτίως του οικισμού, βρίσκεται η περιοχή των ιερών. Μεταξύ αυτών είναι και το ιερό που είναι αφιερωμένο στη θεά Δήμητρα, όπου έχουν εντοπιστεί τα αρχαιότερα ίχνη λατρείας στην πόλη. Το ιερό βρίσκεται στα ανατολικά της κεντρικής οδού (μετέπειτα cardo maximus της ρωμαϊκής αποικίας) που οδηγούσε από την πόλη στο ιερό του Διός Ολυμπίου. Τα παλαιότερα ευρήματα χρονολογούνται στα υστεροαρχαϊκά με πρώιμα κλασικά χρόνια, ενώ τα υστερότερα φτάνουν ως τα τέλη του 4 ου αιώνα μ.χ. Η διαχρονικότητα των ευρημάτων υποδηλώνει πως πρόκειται για το αρχαιότερο και το σημαντικότερο ιερό προς τιμήν της Δήμητρας στον χώρο του βορείου Αιγαίου. 181 Στο ιερό υπάρχει διαχρονική συνεχής οικοδομική δραστηριότητα, με τους πρώτους υστεροαρχαϊκούς ναούς ως τους υστερορωμαϊκούς κλιβάνους Παντερμαλής 2004 α, Cristilli Ιατρού (υπό δημοσίευση), Πινγιάτογλου 2015, Πινγιάτογλου 2015, [57]

58 Β. Το νομισματικό υλικό Τα νομίσματα που έχουν βρεθεί στις ανασκαφές της πόλης είναι στην πλειονότητά τους χαλκά και αποτελούν εκδόσεις του νομισματοκοπείου της ίδιας της αποικίας, αλλά και άλλων μακεδονικών πόλεων (Αμφίπολη, Έδεσσα, Θεσσαλονίκη, Στόβοι Φίλιπποι). Το υλικό εμπλουτίζεται από κοπές της επαρχίας της Θράκης (Φιλιππούπολη), αλλά και της επαρχίας της Αχαΐας (Κόρινθος) και ίσως της επαρχίας της Ασίας. Δύο Κοινά, αυτό των Μακεδόνων και αυτό των Θεσσαλών, αντιπροσωπεύονται επίσης στο υλικό. Τέλος, υπάρχουν και δείγματα των αυτοκρατορικών εκδόσεων από τα κεντρικά αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία, με αργυρές και χάλκινες κοπές. Β1. Οι αυτοκρατορικές εκδόσεις Γενικά χαρακτηριστικά της αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας Το ρωμαϊκό νομισματικό σύστημα βασιζόταν στο αργυρό δηνάριο (denarius). Ο Οκταβιανός Αύγουστος (27 π.χ. 14 μ.χ.) ακολούθησε σε γενικές γραμμές το προϋπάρχον νομισματικό σύστημα της ρωμαϊκής δημοκρατίας. Σημαντική αλλαγή συνιστά, βεβαίως, η νέα θέση του Αυγούστου στο καινούριο υπό διαμόρφωση καθεστώς του imperium, με τον imperator να απορροφά σταδιακά όλες τις πολιτικές, θρησκευτικές και οικονομικές εξουσίες. Μία από τις εξουσίες αυτές είναι και η έκδοση νομισμάτων, η οποία τελεί πλέον υπό την επίβλεψη του αυτοκράτορα, καθώς η τεράστια προσωπική περιουσία του στηρίζει ως ακρογωνιαίος λίθος πολλές από τις λειτουργίες της ρωμαϊκής οικονομίας. 183 Η νομισματοκοπία σε πολύτιμο μέταλλο ήταν υψηλής καθαρότητας. Το δηνάριο σταθεροποιήθηκε στα 3,85 γρ. περίπου, ενώ το χρυσό νόμισμα, ο λεγόμενος στις πηγές aureus, στα 7,87 γρ. περίπου. Οι νομισματικές μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου στο τελευταίο τέταρτο του 1 ου αι. π.χ. δεν αφορούσαν πρωτίστως τη νομισματοκοπία σε πολύτιμο μέταλλο, αλλά αυτή από κράματα χαλκού. Εκεί, υπήρξε ένας μεταλλικός διαχωρισμός που καθόριζε και την αξία των νομισμάτων. Έτσι, ο sestertius και ο μισός στην αξία dupondius κατασκευάζονταν από ορείχαλκο, ενώ οι asses (12 γρ. περί- 183 Carson 1990, 4. [58]

59 που), semisses και quandrantes από χαλκό. Αυτός ο διμεταλλισμός στις υποδιαιρέσεις από κράματα χαλκού είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας και δεν συναντάται στις νομισματικές εκδόσεις των επαρχιών. 184 Οι σχέσεις των διαφόρων νομισματικών αξιών μεταξύ τους είναι οι ακόλουθες: 185 Denarii Sestertii Dupondii Asses Semisses Quadrantes Aureus (7,90 γρ.) Denarius (3,85 γρ.) Sestertius (26,50 γρ.) Dupondius (12,50 γρ.) As (12,00 γρ.) 2 4 Semis (5,00 γρ.) ½ 2 Quandrans (3,00 γρ.) ¼ Πίνακας 3: Οι αντιστοιχίες των αυτοκρατορικών νομισματικών αξιών. Το νομισματοκοπείο της Ρώμης, με έδρα τον Καπιτωλίνο λόφο και τον ναό της Juno Moneta, λειτουργούσε για την παραγωγή της αργυρής και της χάλκινης νομισματοκοπίας ήδη από τον 3 ο αι. π.χ., ενώ τα χρυσά νομίσματα έκαναν την εμφάνισή τους σε μεγάλες ποσότητες μόνο από την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα και εξής, με αποκορύφωμα τα χρόνια του τρίτου ρωμαϊκού εμφυλίου. Με τις νομισματικές μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου, η χάλκινη νομισματοκοπία διαχωρίστηκε από αυτή σε πολύτιμα μέταλλα, αφού η έκδοση νομισμάτων σε χρυσό και άργυρο βρισκόταν πλέον στην απόλυτη εξουσία του αυτοκράτορα. 186 Η έκδοση των χάλκινων νομισμάτων συνέχισε να πραγματοποιείται στις εγκαταστάσεις του Καπιτωλίνου και ελεγχόταν με κάποιον τρόπο από τη Σύγκλητο, σύνδεση που προ- 184 Metcalf 2006, RIC I², 3-4. Τα βάρη που σημειώνονται είναι τα υψηλότερα που έχουν καταγραφεί επί Αυγούστου. Αξιοσημείωτη είναι εδώ η προσπάθεια που διακρίνεται στις ενέργειες των αυτοκρατόρων διαχρονικά για όσο το δυνατόν περισσότερη σταθερότητα στις ισοτιμίες αυτές και κατ επέκταση στην οικονομία. Βλ. σχετικά, Lo Cascio 1981, Δεν συμφωνούν όλοι οι μελετητές σχετικά με τον διαχωρισμό των δύο νομισματοκοπιών (χάλκινης και σε πολύτιμα μέταλλα). Για επιχειρήματα υπέρ και κατά του δυαρχικού συστήματος ελέγχου της νομισματοκοπίας σε πολύτιμο μέταλλο (από τον αυτοκράτορα) και σε χαλκό (από τη Σύγκλητο), βλ. Burnett 1977, 45-57, [59]

60 κύπτει και από τα αρχικά S C (Senatus Consulto) που αναγράφονται στις χάλκινες εκδόσεις. Πρόκειται, πιθανώς, για μια πολιτική χειρονομία εκ μέρους του αυτοκράτορα, ο οποίος προσέδιδε γενικά κάποιες αρμοδιότητες στο πατροπαράδοτο όργανο της Συγκλήτου, στη συγκεκριμένη περίπτωση ίσως το δικαίωμα να αντλεί η Σύγκλητος χαλκό από το κρατικό ταμείο (aerarium). 187 Η παραγωγή του νομισματοκοπείου της Ρώμης σε χαλκό και πολύτιμο μέταλλο ή- ταν σποραδική και σε μικρές σχετικά ποσότητες. Από το 23 π.χ. και εξής, που το νομισματοκοπείο επαναλειτούργησε μετά από την παύση του γύρω στο 41 π.χ., παρήγε χαλκά νομίσματα, ενώ από το 19 π.χ. και έπειτα προχώρησε και σε αργυρές και χρυσές εκδόσεις. Το 12 π.χ. η νομισματοκοπία σε πολύτιμο μέταλλο στη Ρώμη παύει, ενώ αυτή σε χαλκό συνεχίζει ως το 4 π.χ. περίπου, οπότε και διακόπτεται ως το 10 μ.χ. 188 Παράλληλα με τη Ρώμη, λειτουργούν εντατικά κάποια νεοϊδρυθέντα από τον Αύγουστο νομισματοκοπεία. Στη Δύση, το Lugdunum καθιερώνεται ως το βασικό κέντρο της αυτοκρατορικής νομισματοκοπίας σε πολύτιμο μέταλλο από το 15 π.χ. και εξής, ενώ άλλα γνωστά είναι αυτό της Emerita στην Ισπανία και της Nemausus στη Γαλατία. Τα αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία στην Ανατολή είναι αμφισβητούμενα, αλλά εντοπίζονται, μάλλον, στην Έφεσο και το Πέργαμο. Χάλκινη νομισματοκοπία αυτοκρατορικού χαρακτήρα, εφόσον φέρει τα αρχικά S C στην οπίσθια όψη, παράγει και η Αντιόχεια. 189 Η διακυβέρνηση του Τιβερίου (14-37 μ.χ.) χαρακτηρίζεται από έναν συντηρητισμό, τόσο σε θέματα διοίκησης όσο και οικονομίας. Η Ρώμη εμμένει στη φιλειρηνική πολιτική των τελευταίων ετών του Αυγούστου, με τα ίδια σύνορα, και οι στρατιωτικές της επιτυχίες σταματούν να αποτελούν εικονογραφική επιλογή για τα νομίσματά της. Κεντρικό αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο παραμένει το Lugdunum, με εκδόσεις κυρίως στα πολύτιμα μέταλλα, ενώ το νομισματοκοπείο της Ρώμης εκδίδει μόνο σειρές χαλκών νομισμάτων. 190 Επί Γαΐου Καλιγούλα (37-41 μ.χ.) το νομισματικό σύστημα δεν γνώρισε κάποια αλλαγή. Σημείο, ωστόσο, αντιλογίας στην έρευνα αποτελεί το κατά πόσο η νομισμα- 187 Carson 1990, 4. Για άλλες απόψεις περί της ερμηνείας των αρχικών S C, βλ. Wallace Hadrill 1986, 81-82, και Wolters 2012, Για συνολική επισκόπηση του θέματος με παράθεση όλων των προγενέστερων απόψεων, βλ. Burnett 1977, 45-46, Sutherland 1976, 12-13, Metcalf 2006, Carson 1990, Carson 1990, 9. [60]

61 τοκοπία των πολύτιμων μετάλλων επέστρεψε από το Lugdunum στη Ρώμη στα χρόνια αυτά ή αργότερα, επί Νέρωνα. Η παραγωγή πάντως των χαλκών νομισμάτων πραγματοποιούνταν σίγουρα κατά αποκλειστικότητα στην πρωτεύουσα. Ο Καλιγούλας είναι ο μόνος Ρωμαίος αυτοκράτορας που υπέστη damnatio memoriae, για τον οποίο υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες 191 ότι αυτή η καταδίκη της μνήμης εφαρμόστηκε και στη νομισματοκοπία, με την απαλοιφή του πορτρέτου του από τα χάλκινα και ίσως και από τα άλλα νομίσματά του. 192 Ο Κλαύδιος (42-54 μ.χ.) ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από τους Πραιτωριανούς, σε μια συγκυρία που περιγράφεται από τους ιστοριογράφους ανεκδοτολογικά. Όντας το γηραιότερο εν ζωή μέλος της Ιουλιο-κλαυδιανής γενιάς, υιοθέτησε την επωνυμία «Caesar», η οποία έγινε έκτοτε σταθερό σημείο αναφοράς στον τίτλο των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Όσον αφορά τη νομισματοκοπία, δεν σημειώνεται κάποια ουσιαστική διαφορά. Αξιοσημείωτο είναι, ωστόσο, το έντονο φαινόμενο των απομιμήσεων των χάλκινων εκδόσεων του Κλαυδίου, και ιδίως των asses, στη Δύση. Στην έξαρση αυτή οδήγησε η έλλειψη επίσημων asses από το αυτοκρατορικό νομισματοκοπείο. Το Lugdunum εκδίδει για τον Κλαύδιο χάλκινα νομίσματα, ενώ δεν είναι σίγουρο αν τα χρυσά και αργυρά νομίσματα εκδίδονταν επίσης στη Γαλατία ή στη Ρώμη. Η πρωτεύουσα συνεχίζει, πάντως, να εκδίδει κανονικά τις χάλκινες σειρές της. 193 Στα χρόνια του Νέρωνα (54-67 μ.χ.) υπήρξε για πρώτη φορά ουσιαστική μείωση του βάρους των aureii και denarii, που οδήγησε στη γνωστή νομισματική μεταρρύθμιση του 64 μ.χ. Το αναμορφωμένο βάρος του χρυσού aureus κατέληξε στα 7,40 γρ. περίπου, και του δηναρίου στα 3,41 γρ. Αιτία αυτής της υποβάθμισης ήταν η εξάντληση των οικονομικών πόρων της πρωτεύουσας, αφενός με τις στρατιωτικές εκστρατείες της Ανατολής, και αφετέρου με τις αλόγιστες δαπάνες του αυτοκράτορα κατά την έντονη οικοδομική δραστηριότητα που ακολούθησε την καταστροφική πυρκαγιά του 64 μ.χ. στη Ρώμη. Η χάλκινη νομισματοκοπία του Νέρωνα ξεκινά μόλις το 62 μ.χ., στη Ρώμη και μάλλον και στο Lugdunum. Ένα άξιο αναφοράς χαρακτηριστικό στα χαλκά νομίσματα της Ρώμης για τα έτη μ.χ. είναι η εγκατάλειψη των παραδοσιακών αρχικών S C, γεγονός που ίσως υποδηλώνει τον προσωρινό αποκλεισμό της Συγκλήτου από τη νομισματοκοπία και τον πλήρη έλεγχο αυτής από τον 191 Δίων Κάσσιος, LX, 22, Carson 1990, Για τη συζήτηση επί των διαφορετικών απόψεων σχετικά με το θέμα της επιστροφής της νομισματοκοπίας σε χρυσό και άργυρο στη Ρώμη, βλ. RIC², Carson 1990, [61]

62 αυτοκράτορα. Επίσης, το μ.χ. κυκλοφόρησαν κάποιες σειρές με όλες τις χάλκινες νομισματικές αξίες σε ορείχαλκο. Ως νομισματοκοπείο για τις εκδόσεις σε πολύτιμα μέταλλα καθιερώνεται πλέον οριστικά η Ρώμη. 194 Στην Ανατολή υπήρχαν επίσης όλα αυτά τα χρόνια ενεργά νομισματοκοπεία για αυτοκρατορικές εκδόσεις, με πρωτεύον αυτό της Καισάρειας στην Καππαδοκία. 195 Ο Νέρωνας δεν άφησε κάποιον διάδοχο για τον αυτοκρατορικό θρόνο. Ο Γάλβας ως κυβερνήτης της Ισπανίας ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του, τον Απρίλιο του 68 μ.χ. Αργότερα, μέσα στο ίδιο έτος, αναγνωρίστηκε η εξουσία του και από τη Σύγκλητο και μετέβηκε στη Ρώμη. Εκεί, δεν μπόρεσε να υλοποιήσει τις αξιώσεις του και δολοφονήθηκε από τους υποστηρικτές του Όθωνα μέσα από τον κύκλο των Πραιτωριανών. Παράλληλα, οι λεγεώνες της Γερμανίας ανακήρυξαν αυτοκράτορα των δικό τους στρατηγό, τον Βιτέλλιο, τον Ιανουάριο του 69 μ.χ., οι δυνάμεις του οποίου νίκησαν αυτές του Όθωνα και τον εξώθησαν στην αυτοκτονία. 196 Οι τρεις ανταπαιτητές του θρόνου εξέδωσαν νομίσματα με το πορτρέτο τους, ο καθένας από την περιοχή δράσης του. Συνεπώς, ο Γάλβας ξεκίνησε τη νομισματοκοπία του από την Ισπανία και τη Γαλατία, ενώ στη Ρώμη εξέδωσε νομίσματα μόνο όταν έγινε αποδεκτός από τη Σύγκλητο. Ο Όθωνας χρησιμοποίησε ως νομισματοκοπείο αποκλειστικά τη Ρώμη. Ο Βιτέλλιος, τέλος, ξεκίνησε τη νομισματοκοπία του στο Lugdunum και την Ταραγώνα, προτού αναγνωριστεί ως αυτοκράτορας στη Ρώμη, τον Απρίλιο του 69 μ.χ., και χρησιμοποιήσει και αυτό το νομισματοκοπείο. 197 Ενόσω ο Βιτέλλιος κρατούσε ακόμα τη Ρώμη και τις δυτικές επαρχίες, οι λεγεώνες της Ασίας έχρισαν αυτοκράτορα τον Βεσπασιανό, ο οποίος είχε υποστήριξη και από τις λεγεώνες του Δούναβη. Με την τελική επικράτηση του Βεσπασιανού στα τέλη του 69 μ.χ. μία νέα αυτοκρατορική δυναστεία θα κυριαρχήσει στη Ρώμη για τα επόμενα είκοσι εφτά χρόνια. Ο Βεσπασιανός (69-79 μ.χ.), από το γένος των Φλαβίων, ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του στην Ανατολή, το καλοκαίρι του 69 μ.χ., και, όπως είναι φυσικό, η νομισματοκοπία του ξεκίνησε από τις ανατολικές επαρχίες και συγκεκριμένα από την Αίγυπτο και τη Συρία. Αυτό που χρίζει προσοχής είναι το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος αυτοκράτορας φρόντισε εξαρχής να γίνει γνωστό ότι η θέση του είναι 194 Carson 1990, Carson 1990, 9, 11, 13, Carson 1990, Carson 1990, [62]

63 κληρονομική και ότι στην εξουσία θα τον διαδεχτεί ο μεγαλύτερος σε ηλικία γιος του Τίτος, ενώ προβαλλόταν εξίσου και ο δεύτερος γιος του Δομιτιανός. Η πρόθεση αυτή είναι εξαιρετικά εμφανής και στη νομισματοκοπία, καθώς τα πορτρέτα και των τριών εναλλάσσονται συχνά στις δύο όψεις των νομισμάτων. Νομίσματα που έφεραν το πορτρέτο του Βεσπασιανού ξεκίνησαν να εκδίδονται στη Ρώμη μόλις το 70 μ.χ., α- φού έσβησε και η τελευταία αντίσταση του Βιτέλλιου τον Δεκέμβριο του 69 μ.χ. Άλλα ωστόσο δυτικά νομισματοκοπεία, όπως αυτό του Lugdunum και της Ταραγώνα, ήταν στη διάθεσή του ήδη νωρίτερα. Η νομισματοκοπία της Ρώμης σε πολύτιμα μέταλλα και χαλκό, αν και καθυστερημένα, αποτέλεσε ξανά τον πυρήνα της αυτοκρατορικής νομισματικής παραγωγής, τονίζοντας τους στρατιωτικούς θριάμβους του Βεσπασιανού, καθώς και τις δυναστικές του προσδοκίες στο πρόσωπο των γιων του. 198 Ο Τίτος (79-81 μ.χ.), χρισμένος διάδοχος ως Princeps Iuventutis και ύπατος και τιμητής στα χρόνια του πατέρα του, είχε μια σύντομη ηγεμονία. Με μόνη εξαίρεση μία σπάνια σειρά τετραδράχμων από κάποιο ανατολικό νομισματοκοπείο της Ασίας, τα νομίσματα του Τίτου εκδίδονται αποκλειστικά στη Ρώμη. Ο Δομιτιανός συνεχίζει να προβάλλεται στη νομισματοκοπία ως αδερφός τώρα του ηγεμονεύοντος αυτοκράτορα, έχοντας και δικές του αποκλειστικά νομισματικές σειρές. Μια ξεχωριστή σειρά χαλκών νομισμάτων είναι οι γνωστές στη διεθνή βιβλιογραφία restoration issues. Πρόκειται κυρίως για dupondii και asses που φέρουν πορτρέτα και εικονογραφικούς τύπους των προηγούμενων αυτοκρατόρων, πλην των Καλιγούλα, Νερωνα, Όθωνα και Βιτέλλιου, και με την προσθήκη κάποιων άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων του παρελθόντος, όπως ο Αγρίππας ή ο Γερμανικός. Το πορτρέτο της εμπρόσθιας όψης αντιγράφει συνήθως το πρωτότυπο πορτρέτο από νομίσματα της εποχής του εκάστοτε αυτοκράτορα, ενώ στον τύπο της οπίσθιας όψης προστίθεται, συντομογραφημένο ή όχι, το στοιχείο ότι πρόκειται για restitutio. Ο λόγος για αυτές τις ιδιότυπες εκδόσεις παραμένει άγνωστος, αλλά πιθανώς σχετίζεται με κάποια απόπειρα του Τίτου να συνδέσει τη δυναστεία των Φλαβίων με αυτή των Ιουλίων-Κλαυδίων. 199 Ο έτερος γιος του Βεσπασιανού Δομιτιανός (81-96 μ.χ.), επίσης Princeps Iuventutis τόσο επί ηγεμονίας του πατέρα του όσο και του αδερφού του, κλείνει δυσοίωνα την εποχή των Φλαβίων μένοντας γνωστός στις επόμενες γενιές για τα τελευταία κυρίως χρόνια της ηγεμονίας του, από το 88 μ.χ. και εξής, ως το άκρον άωτον του δεσποτισμού και του απολυταρχισμού. Εικονογραφικά ακολουθεί λίγο πολύ την παρά- 198 Carson 1990, Carson 1990, [63]

64 δοση των Φλαβίων, εκδίδοντας νομίσματα αποκλειστικά στο νομισματοκοπείο της Ρώμης και σε κάνα δυο ανατολικά. Τον πρώτο χρόνο διακυβέρνησής του συνεχίζει σε μικρότερη ένταση τις restoration issues του Τίτου, οι οποίες όμως μετά παύουν. Από νομισματική άποψη παρατηρείται μία βασικά μεταρρύθμιση, η οποία σχετίζεται με τα βάρη και την καθαρότητα του χρυσού και του αργυρού νομίσματος. Από το 82 έως το 85 μ.χ. το βάρος του aureus αποκαθίσταται στα 7,70 γρ. της προ-νερώνειας εποχής, και η καθαρότητα του δηναρίου που είχε πέσει στο 90% επιστρέφει στο 98% περίπου. Το 85 μ.χ. όμως οι προηγούμενες μειώσεις και υποβαθμίσεις επανέρχονται. Τέλος, αξιοπρόσεκτα είναι και τα νέα πολλαπλάσια του δηναρίου (4, 5 και 8) και, ί- σως, του aureus (5;). 200 Ο Νέρβας (96-98 μ.χ.) ορίστηκε νέος αυτοκράτορας από τη Σύγκλητο, δίχως α- ντιρρήσεις από τους Πραιτωριανούς και τον στρατό. Υιοθετώντας τον Τραϊανό ως διάδοχό του στον θρόνο, ήταν εκείνος που επανέφερε σε επίσημη λειτουργία τον θεσμό της υιοθεσίας αντί της κληρονομικής διαδοχής. Η νομισματοκοπία του παράγεται στο νομισματοκοπείο της Ρώμης, ακολουθώντας μία πλέον καθιερωμένη παράδοση, ενώ κάποιο ανατολικό νομισματοκοπείο συνεχίζει να συμπληρώνει ασήμαντα την παραγωγή με τετράδραχμα. Μετρολογικά εξακολουθεί ο κατά τι βελτιωμένος σταθμητικός κανόνας του Δομιτιανού για τα χρυσά και τα αργυρά νομίσματα. Οι χάλκινες εκδόσεις συνεχίζουν κανονικά. 201 Ο Τραϊανός ( μ.χ.) υπήρξε ο πρώτος αυτοκράτορας που μετά από πολλές δεκαετίες επεδίωξε μία επιθετική εξωτερική πολιτική, με επεκτατικούς πολέμους και ενσωματώσεις νέων εδαφών. Οι νίκες του στη Δακία και η μετατροπή αυτής σε επαρχία του χάρισαν τον τίτλο «Δακικός», ενώ εξίσου έντονη στρατιωτική δραστηριοποίηση κατέκλυσε και τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας. Επιπλέον, στην Ιταλία και κυρίως στη Ρώμη, εγκαινιάστηκε ένα εντατικό οικοδομικό πρόγραμμα, παρόμοιο με αυτό της εποχής του Αυγούστου, και επίσης συνεχίστηκαν από τα χρόνια του Νέρβα κάποιες νέες επιδοτήσεις προς τον ρωμαϊκό λαό, όπως τα alimenta. Όλες αυτές οι δαπάνες ποικίλου χαρακτήρα απαιτούσαν ρευστό, με αποτέλεσμα να υπάρχουν κάποιες επιπτώσεις στην καθαρότητα του δηναρίου το 108 μ.χ. για λόγους εξοικονόμησης του μετάλλου. Βασικό νομισματοκοπείο εξακολουθεί να είναι η Ρώμη. Σημαντικές επιγραφές μαρτυρούν τη νέα πλέον τοποθεσία του στον Καίλιο λόφο 200 Carson 1990, Για τη νομισματοκοπία του Δομιτιανού, βλ. τη σχετική μονογραφία του Carradice Carson 1990, [64]

65 και δίνουν πληροφορίες για την εσωτερική του οργάνωση, δίχως όμως να απαντούν στο καίριο ερώτημα, αν δηλαδή λειτουργούσε επιμερισμένο σε δύο τμήματα, ένα για τη νομισματοκοπία σε πολύτιμα μέταλλα και ένα για τη χάλκινη νομισματοκοπία. Η μαρτυρία, πάντως, της ύπαρξης ενός ανώτερου αξιωματούχου υπεύθυνου και για τα τρία μέταλλα (χρυσό, άργυρο και χαλκό) υποδεικνύει ίσως την ενιαία λειτουργία του, τουλάχιστον την εποχή αυτή. 202 Παρόλο που οι εκτεταμένες στρατιωτικές επιχειρήσεις του Τραϊανού θα διευκολύνονταν από την ίδρυση επιμέρους αυτοκρατορικών νομισματοκοπείων στις επαρχίες που λάμβαναν χώρα τα γεγονότα, δεν υπάρχουν ενδείξεις για κάτι τέτοιο. 203 Τον πρώτο χρόνο ηγεμονίας ο aureus διατηρείται στον ελαφρώς βελτιωμένο κανόνα του Δομιτιανού, όμως αργότερα πέφτει σταδιακά, μαζί με το δηνάριο, στα δεδομένα εποχής Νέρωνα, με το δηνάριο να ζυγίζει 3,20 γρ. σε καθαρότητα 90%. Σε αυτό το σημείο έγιναν κάποιες προσπάθειες να αποκατασταθεί η μετρολογία στην προ- Νερώνεια φάση της, ενώ τα πολλαπλάσια του δηναρίου που έκαναν την εμφάνισή τους επί Δομιτιανού συναντώνται και στην τραϊάνεια νομισματοκοπία. Εικονογραφικά υπάρχει ενδιαφέρουσα ποικιλία που αντλεί θέματα από τους πολλούς πολέμους του αυτοκράτορα. Στη χάλκινη νομισματοκοπία υπάρχει μία ομάδα που τεχνοτροπικά και μετρολογικά δεν συνάδει με τις εκδόσεις της Ρώμης και πίσω από αυτήν αναγνωρίζεται με επιφύλαξη το νομισματοκοπείο της Αντιόχειας. Τα τετράδραχμα από την Ανατολή συνεχίζουν, μάλλον προερχόμενα από το Πέργαμο. 204 Δεν είναι ξεκάθαρο αν ο Αδριανός ( μ.χ.) υιοθετήθηκε και χρίστηκε διάδοχος από τον ίδιο τον Τραϊανό λίγο πριν ο τελευταίος αποβιώσει, ή αν υπήρξε απλώς οικειοποίηση της εξουσίας από τον Αδριανό με βάση αυτήν την επινοημένη ιστορία. Ο στρατός αποδέχτηκε την ανάρρησή του στον θρόνο, η Σύγκλητος όμως θορυβήθηκε από την εκτέλεση κάποιων συγκλητικών που κατηγορήθηκαν για συνομωσία εναντίον του αυτοκράτορα και έτσι οι σχέσεις της με τον Αδριανό παρέμειναν για πάντα τεταμένες. Η επεκτατική πολιτική του Τραϊανού παύει και ασφαλίζονται τα σύνορα. Ο Αδριανός έμεινε γνωστός στην ιστορική βιβλιογραφία ως ο περιοδεύων αυτοκράτορας, καθώς ταξίδεψε πολύ στις επαρχίες τις οποίες και ευεργέτησε ποικιλοτρόπως. Στη σφαίρα της νομισματοκοπίας δεν υπάρχουν σημαντικές αλλαγές, με τη Ρώμη να εκδίδει την πλειονότητα των νομισμάτων, αλλά να ενισχύεται πλέον και η παρα- 202 CIL VI, Carson 1990, Carson 1990, [65]

66 γωγή της Ανατολής. Η Αντιόχεια δραστηριοποιείται, ενώ σημειώνεται εξαιρετική παραγωγή κιστοφορικών τετραδράχμων σε διάφορα ασιατικά νομισματοκοπεία, σε έ- νταση που θυμίζει μόνο την ανάλογη παραγωγή των χρόνων του Αυγούστου. Για τις εκδόσεις αυτές χρησιμοποιήθηκαν πολλάκις φθαρμένα κιστοφορικά νομίσματα της εποχής του Αντωνίου και του Αυγούστου που τέθηκαν έτσι ξανά σε κυκλοφορία. Η εντατική αυτή παραγωγή σχετίζεται ίσως με τη δραστηριοποίηση του Αδριανού στην Ανατολή στο διάστημα μ.χ., όταν ο αυτοκράτορας περιόδευε στην ευρύτερη περιοχή και ίδρυσε στην Αθήνα το Πανελλήνιο. 205 Τα αυτοκρατορικά νομίσματα στο Δίον Οι ανασκαφές στο κεντρικό οικοδομικό τετράγωνο της πόλης του Δίου έδωσαν έ- ντεκα συνολικά νομίσματα του νομισματοκοπείου της Ρώμης, τα οποία χρονολογούνται από την εποχή του Αυγούστου έως αυτή του Αδριανού. Τέσσερα από αυτά τα νομίσματα είναι χαλκά και εφτά είναι αργυρά δηνάρια. Τέσσερα αυτοκρατορικά νομίσματα για τα ίδια χρόνια απέδωσε το macellum και τρία το ιερό της Δήμητρας. Από τη δυναστεία των Ιουλίων-Κλαυδίων έχουμε μόνο χαλκά νομίσματα. Επί Αυγούστου χρονολογείται ένας as [002] που βρέθηκε στο οικοδομικό τετράγωνο της α- γοράς και φέρει τα ονόματα των tres viri monetales κατά τη συνήθεια της εποχής. Ένας σηστέρτιος του Αυγούστου από το νομισματοκοπείο του Περγάμου [001] προέρχεται από το macellum και φέρει τα αρχικά C A (Communae Asiae) μέσα σε στεφάνι δάφνης στην οπίσθια όψη. Ένας as [003] από την αγορά εντάσσεται στη διακυβέρνηση του Τιβερίου και στο προπαγανδιστικό του πρόγραμμα που υπερτονίζει τη σύνδεση με τον πρώτο εμβληματικό αυτοκράτορα της Ρώμης. Ο βωμός του Αυγούστου στο Lugdunum που εικονίζεται στην οπίσθια όψη διατυμπανίζει την πρόνοια PROVIDENT(ia) του αυτοκράτορα για το κράτος, ενώ στην εμπρόσθια όψη η κεφαλή του θεοποιημένου Αυγούστου συνοδεύεται από επιγραφή που τον ονομάζει divus, θεϊκό, και pater, πατέρα της πατρίδας. Ένας ίδιος as προέρχεται από το ιερό της Δήμητρας [004]. Τέλος, ένας πολύ διαβρωμένος as [018] προέρχεται από το macellum. Σε πλήρη αντίθεση με την πρώτη αυτοκρατορική δυναστεία, η δυναστεία των Φλαβίων απέδωσε από την περιοχή του forum μόνο δηνάρια, και έναν σηστέρτιο από το 205 Carson 1990, [66]

67 macellum. Το πρώτο δηνάριο [005] χρονολογείται αμέσως μετά την ανάρρηση του Βεσπασιανού στον αυτοκρατορικό θρόνο, το 70 μ.χ., και φέρει το πορτρέτο του και τον αγαπητό στους Ρωμαίους θεό Mars, που αντιστοιχεί στον ελληνικό Άρη, με δόρυ και τρόπαιο που προσιδιάζουν στον πολεμικό χαρακτήρα του. Δύο νομίσματα του Τίτου [ ] έφτασαν στο Δίον. Το δηνάριο φέρει ως οπισθότυπο τη θεά Venus να κρατά κράνος και δόρυ, σε μια απεικόνιση της πολεμικής φύσης της Αφροδίτης. Ο σηστέρτιος απεικονίζει στην οπίσθια όψη τον Mars, εραστή της Αφροδίτης, με δόρυ και τρόπαιο, όμοια με το δηνάριο του Βεσπασιανού. Δύο δηνάρια του Δομιτιανού [ ] ανευρέθηκαν στην περιοχή των καταστημάτων του κεντρικού cardo του Δίου, και τα δύο με τη μορφή της Minerva-Αθηνάς ως οπισθότυπο. Στα χρόνια του Τραϊανού χρονολογούνται ένα δηνάριο και ένας σηστέρτιος από την περιοχή του forum, καθώς και ένας σηστέρτιος από το ιερό της Δήμητρας. Το δηνάριο [010], το οποίο χρονολογείται μετά τη δακική εκστρατεία του αυτοκράτορα, εικονίζει στην οπίσθια όψη μια πατροπαράδοτη ρωμαϊκή θεότητα, τον Genius, που από θεϊκό πνεύμα του οικοδεσπότη του ιδιωτικού οίκου ταυτίστηκε στα αυτοκρατορικά χρόνια με το πνεύμα του ίδιου του αυτοκράτορα και κατ επέκταση ολόκληρου του κράτους. Ο ένας σηστέρτιος [011] είναι πολύ φθαρμένος και δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστεί ο ακριβής τύπος του, φέρει όμως σίγουρα το χαρακτηριστικό πορτρέτο του Τραϊανού στην εμπρόσθια όψη. Ο άλλος [012] φέρει στην οπίσθια όψη τη θεά Pax (Ειρήνη), ένθρονη να κρατά κλαδί και σκήπτρο. Τα περισσότερα αυτοκρατορικά νομίσματα από το κεντρικό οικοδομικό τετράγωνο του Δίου ανήκουν χρονολογικά στη διακυβέρνηση του Αδριανού, δύο δηνάρια και ένας σηστέρτιος, όλα εικονίζουν αγαπητές στους Ρωμαίους θεότητες αφηρημένων εννοιών. Το δηνάριο με το πορτρέτο του Αδριανού εμφανίζει στην οπίσθια όψη τη Salus (Υγεία) [013], ενώ ο σηστέρτιος, πάλι με το πορτρέτο του αυτοκράτορα εικονίζει στον οπισθότυπο την Annona (Προμήθεια σιτηρών στη Ρώμη) [015]. Ένα δηνάριο με την Concordia (Ομόνοια) φέρει την προτομή της συζύγου του Αδριανού, Σεβαστής Σαβίνας [017]. Ένας σηστέρτιος από το ιερό της Δήμητρας είναι πολύ φθαρμένος στην οπίσθια όψη για να ταυτιστεί επακριβώς ο τύπος του [016], ένα δηνάριο όμως από το macellum φέρει ως οπισθότυπο και πάλι την Concordia [014]. Από την καταγραφή των δεκαοχτώ αυτοκρατορικών νομισμάτων πρέπει να επισημανθούν τα εξής: πρώτον, η ανυπαρξία στο σωζόμενο υλικό αργυρών νομισμάτων από τη δυναστεία των Ιουλίων-Κλαυδίων και δεύτερον, η αύξουσα στο διάβα του [67]

68 χρόνου συχνότητα των αυτοκρατορικών εκδόσεων που ανευρίσκονται στην αποικία του Δίου, με τη δυναστεία των Ιουλίων-Κλαυδίων να εκπροσωπείται μόνο από τα δύο πρώτα μέλη της, ενώ αυτή των Φλαβίων είναι πλήρης και οι Τραϊανός και Αδριανός είναι επίσης παρόντες. Επιπλέον, οι Αύγουστος και Τιβέριος εκπροσωπούνται με δύο νομίσματα και ο Βεσπασιανός με ένα, ενώ από τον Τίτο και εξής τα νομίσματα αυξάνονται και πάλι με αποκορύφωμα τον Αδριανό με πέντε νομίσματα. Θα πρέπει, παραταύτα, να τονισθεί ότι το δείγμα 18 νομισμάτων είναι μάλλον μικρό για να εξαχθούν οποιαδήποτε ασφαλή συμπεράσματα. Αυτοκράτορες Νομισματική Αγορά Δρόμοι Macellum Ιερό Δήμητρας μονάδα Αύγουστος Σηστέρτιος 1 As 1 Τιβέριος Asses 1 1 Ιούλιοι-Κλαύδιοι As (;) 1 Βεσπασιανός Δηνάριο 1 Τίτος Δηνάριο 1 Σηστέρτιος 1 Δομιτιανός Δηνάρια 2 Τραϊανός Δηνάριο 1 Σηστέρτιοι 1 1 Αδριανός Δηνάρια Σηστέρτιοι 1 1 Πίνακας 4: Τα αυτοκρατορικά νομίσματα στο Δίον (οικοδομικό τετράγωνο αγοράς και παρακείμενοι σε αυτό δρόμοι, macellum, ιερό Δήμητρας). Το γεγονός, τέλος, ότι δέκα στα δεκαοχτώ αυτοκρατορικά νομίσματα είναι χαλκά είναι επίσης αξιοσημείωτο, καθώς η κυκλοφορία των αυτοκρατορικών χάλκινων νομισμάτων περιοριζόταν συνήθως στην ιταλική χερσόνησο και τη Δύση, ενώ η ανέρευσή τους στις ανατολικές επαρχίες είναι αρκετά σπάνια και έχει ελάχιστα μελετηθεί. Έχει, μάλιστα, κατά καιρούς υποστηριχθεί ότι τα αυτοκρατορικά χαλκά δεν κυ- [68]

69 κλοφορούσαν καθόλου στην Ανατολή, αλλά τα ανασκαφικά ευρήματα στη Μεσόγειο μάλλον καταρρίπτουν αυτήν τη θεωρία. 206 Β2. Οι επαρχιακές εκδόσεις Η πλειονότητα των καταγεγραμμένων νομισμάτων είναι χάλκινα και ανήκουν φυσικά στην κατηγορία των επαρχιακών εκδόσεων. Η εικόνα που ανακύπτει από τις επαρχιακές κοπές δεν προκαλεί εξαρχής κάποια εντύπωση. Τα περισσότερα νομίσματα του καταγεγραμμένου υλικού προέρχονται από το ίδιο το Δίον, το οποίο είχε ενεργό νομισματοκοπείο από την ίδρυση (ή επανίδρυσή) του επί Αυγούστου ως το κλείσιμο όλων σχεδόν των ανατολικών νομισματοκοπείων επί Γαλλιηνού. Συγκεκριμένα, πρόκειται αριθμητικά για τα 115 από τα 226 νομίσματα του καταλόγου. Από αυτά τα 85 βρέθηκαν στο οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς και τους παρακείμενους δρόμους, 24 στο ιερό της Δήμητρας και 6 στο macellum. Εκπροσωπούνται όλοι οι αυτοκράτορες που εμφανίζονται στα νομίσματα του Δίου μέχρι και τον Αδριανό. Όσον αφορά την περιοχή της αγοράς, στην εποχή του Αυγούστου χρονολογείται ένα μόνο νόμισμα [026], σε αυτήν του Τιβερίου εννιά [ , 040], 207 στου Κλαυδίου δεκαπέντε [ , ], στου Νέρωνα οχτώ [ , , 073], στου Δομιτιανού τρία [ ], στου Τραϊανού τριάντα εφτά [ , , , ] και στου Αδριανού πέντε νομίσματα [126, ]. Στη σειρά εκδόσεων του Δίου χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο, στον τύπο Άροτρο προς δεξιά / Άρτεμη τρέχει προς τα δεξιά, εμπίπτουν εφτά νομίσματα, τα οποία χρονολογούνται μεταξύ της βασιλείας του Δομιτιανού και του Αντωνίνου του Ευσεβή [ ], με ορισμένες πιθανές χρονολογικές υποκατηγορίες. 208 Από το ιερό της Δήμητρας προέρχονται δύο νομίσματα εποχής Αυγούστου [ ], τέσσερα εποχής Τιβερίου [ ], πέντε εποχής Κλαυδίου [ ], έξι ε- 206 RIC I, Butcher 2001/2, 76. Για το κατά πόσο ήταν ενοποιημένη η ρωμαϊκή οικονομία σε εύρος αυτοκρατορίας, βλ. τις διαμετρικά αντίθετες απόψεις των Hopkins 1980 και Duncan-Jones Ο αριθμός αυτός αυξάνεται στα δέκα νομίσματα, αν προσθέσουμε την αμφισβητούμενη έκδοση Δίου ή Πέλλας (;) με τους δυάνδρους C. Baebius και L. Rusticelius Basterna. Αντίστοιχα, αυξάνεται και ο συνολικός αριθμός νομισμάτων κοπής Δίου από την αγορά στα Βλ. σχετικά, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 79, Για τις χρονολογικές υποκατηγορίες της έκδοσης αυτής χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο, βλ. Kremydi-Sicilianou 2004, [69]

70 ποχής Νέρωνα [064, , ], ένα εποχής Δομιτιανού [080], πέντε εποχής Τραϊανού [ , 105, ] και ένα εποχής Αδριανού [125]. Από το macellum προέρχεται ένα νόμισμα εποχής Τιβερίου [035], ένα εποχής Κλαυδίου [052], ένα εποχής Νέρωνα [074], δύο εποχής Τραϊανού [100, 120] και ένα εποχής Αδριανού [127]. Όσον αφορά τις υπόλοιπες επαρχιακές εκδόσεις, από την επαρχία της Θράκης υ- πάρχει ένα μόνο νόμισμα από τη Φιλιππούπολη που χρονολογείται στα χρόνια του Δομιτιανού, οπότε και ξεκινούν οι νομισματικές εκδόσεις της πόλης για τα αυτοκρατορικά χρόνια, 209 και βρέθηκε στον «Δρόμο Α» [019]. Στην επαρχία της Μακεδονίας, οι Φίλιπποι απετέλεσαν ένα εκ των μακεδονικών βασιλικών νομισματοκοπείων από την ίδρυσή τους από τον Φίλιππο Β το 356 π.χ. 210 Η ιστορία της πόλης κατά τους ελληνιστικούς χρόνους παραμένει εν πολλοίς, τόσο ιστορικά όσο και αρχαιολογικά, άγνωστη, ενώ γνωρίζουμε ότι το 168 π.χ. εντάσσεται στην πρώτη διοικητική μερίδα των ρωμαϊκών διαμερισμάτων με πρωτεύουσα την Αμφίπολη. 211 Μετά την ομώνυμη μάχη μεταξύ των «τυραννοκτόνων» συγκλητικών και των «καισαρικών» το 42 π.χ., ο νικητής Μάρκος Αντώνιος ιδρύει εκεί μια αποικία (Colonia Victrix Philippensis), σε μια πόλη που μάλλον, σύμφωνα με μαρτυρία του Στράβωνα (Γεωγραφικά 7.41), εκείνη την εποχή παρακμάζει, εγκαθιστώντας σε αυτή τους απόστρατους της 28 ης λεγεώνας του, υπό την εποπτεία του legatus Q. Paquius Rufus. Η αποικία έκοψε νομίσματα με το πορτρέτο του ιδρυτή της, το όνομα του Rufus και σύμβολα χαρακτηριστικά για τις νεοϊδρυμένες ρωμαϊκές αποικίες, όπως το άροτρο ή η υδρία. 212 Το 30 π.χ., μετά τη ναυμαχία του Ακτίου, στο πλαίσιο ίσως της αποκήρυξης του ονόματος και της μνήμης του εκλιπόντος πλέον Αντωνίου, ο Οκταβιανός ί- δρυσε εκ νέου την αποικία των Φιλίππων, μεταβάλλοντας το επίσημο όνομα σε Colonia Iulia Augusta Philippensis και εγκαθιστώντας σε αυτήν βετεράνους λεγεωνάριους και εκτοπισμένους από την Ιταλία υποστηρικτές του Αντωνίου. 213 Της δεύτερης αυτής αποικίας νομισματικοί τύποι καταγράφονται στο παρόν υλικό Έκπληξη προξενούν τα είκοσι εφτά νομίσματα της αποικίας των Φιλίππων, τα είκοσι έξι εκ των οποίων ανήκουν στον ίδιο τύπο, χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο, με 209 RPC II, 76. Για το νομισματοκοπείο της Φιλιππούπολης, βλ. Mouchmov Lorber 1990, Ευαγγελίδης 2010, RPC I, αρ RPC I, Ευαγγελίδης 2010, [70]

71 τη Victoria Augusta και τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) [ ], ενώ ένα φέρει το πορτρέτο του Αυγούστου στην εμπρόσθια όψη και ένα σύνταγμα αγαλμάτων του Αυγούστου και του Ιουλίου Καίσαρα, με τον πρώτο να στεφανώνεται από τον δεύτερο, στην οπίσθια όψη [166]. Τα είκοσι έξι νομίσματα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο [ ] χρονολογούνταν ως επί το πλείστον στα χρόνια του Αυγούστου, επανιδρυτή της αποικίας μετά το 30 π.χ., ως ιδρυτικές κοπές. 214 Αργότερα αποδόθηκαν στην εποχή του Κλαυδίου ή του Νέρωνα, με βάση κυρίως το μέταλλο της σύστασής τους που είναι καθαρός χαλκός και δεν χρησιμοποιείται πριν από την εποχή αυτή. 215 Τέλος, πιο πρόσφατα και με βάση τρία θησαυρικά ευρήματα από το Δίον («Δίον, 1998», «Δίον, 1999» και «Δίον, 2000»), προτείνεται μια μακροχρόνια κοπή νομισμάτων στον τύπο αυτό, ξεκινώντας από τον Βεσπασιανό και καταλήγοντας, κατά πάσα πιθανότητα, στον Τραϊανό. Η μεγάλη αυτή χρονική διάρκεια θα δικαιολογούσε, ίσως, και την τεράστια στιλιστική ποικιλία των εκδόσεων αυτών που δύσκολα θα εντασσόταν στην περίοδο ηγεμονίας ενός μόνο αυτοκράτορα. Συγκεκριμένα, διακρίνονται δύο παραλλαγές του τύπου. Στην πρώτη, η Νίκη πατά πάνω σε σφαίρα, με εικονογραφικά παράλληλα από τη Ρώμη να τη χρονολογούν πιθανόν επί Βεσπασιανού, επί τη ευκαιρία ίσως της επετείου των 100 χρόνων από την ίδρυση της αποικίας. Στη δεύτερη παραλλαγή, η Νίκη πατά πάνω σε βάθρο. 216 Στα νομίσματα που βρέθηκαν στο Δίον, η λεπτομέρεια της σφαίρας ή του βάθρου διακρίνεται πολλές φορές με δυσκολία ή και καθόλου, όπου όμως είναι δυνατό λαμβάνεται υπόψη, με τις κοπές με τη Νίκη σε σφαίρα να τοποθετούνται στον κατάλογο πριν από αυτές με το βάθρο, ακολουθώντας το προσφάτως προτεινόμενο χρονολογικό μοντέλο. Μετά την οριστική ένταξή της στο μακεδονικό βασίλειο το 357 π.χ. από τον Φίλιππο Β, η Αμφίπολη υπήρξε το κυριότερο βασιλικό νομισματοκοπείο με πλούσιες νομισματικές εκδόσεις σε πολύτιμο μέταλλο και σε χαλκό για όλους διαδοχικά τους Μακεδόνες βασιλείς. 217 Μέσα στον 2 ο αι. π.χ. η εικονογραφία της Αμφίπολης εμφα- 214 Kremydi-Sicilianou 2002/3, 63 (υποσημ. 1 για βιβλιογραφία με την παραδοσιακή αυτή χρονολόγηση). 215 RPC I, 308, αρ Στη χρονολόγηση των εκδόσεων αυτών επί Κλαυδίου ή Νέρωνα, ή έστω επί της δυναστείας των Ιουλίων-Κλαυδίων, συμφωνεί και η Papaefthymiou 2002, Kremydi-Sicilianou 2002/3, 63-66, Kremydi-Sicilianou 2004, Lorber 1990, [71]

72 νίζεται εμπλουτισμένη σε χάλκινες αποκλειστικά εκδόσεις, με την Άρτεμη, 218 τον Απόλλωνα, 219 τον Ποσειδώνα 220 ή και τοπικές θεότητες, όπως ο ποταμός Στρυμόνας, 221 που φέρουν πάντα το εθνικό της πόλης. Όσον αφορά τις ύστερες αυτές «αυτόνομες» κοπές της, δεν έχει ακόμα κατασταλάξει στους επιστημονικούς κύκλους η συζήτηση σχετικά με τη χρονολόγησή τους στα χρόνια των δύο τελευταίων Μακεδόνων βασιλέων, Φιλίππου Ε και Περσέα, ή στα χρόνια που ακολουθούν τη ρωμαϊκή κατάκτηση. 222 Επί ρωμαιοκρατίας η Αμφίπολη παρέμεινε civitas libera και εξέδιδε νομίσματα συνεχίζοντας να χρησιμοποιεί το εθνικό της στην ελληνική (ΑΜΦΙΠΟΛΙΤΩΝ), καθώς και την παραδοσιακή από την τοπική της μυθολογία εικόνα της Άρτεμης Ταυροπόλου στην οπίσθια όψη των νομισμάτων που έφεραν το πορτρέτο του εκάστοτε Ρωμαίου αυτοκράτορα στην εμπρόσθια όψη. Η Άρτεμη Ταυροπόλος αποτελεί την εξελληνισμένη έκδοση της θρακικής θεότητας Βενδίδος και είναι το σήμα κατατεθέν των αυτοκρατορικών νομισμάτων της πόλης. 223 Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο οπισθότυπος με το αγαλματικό σύνταγμα του Αυγούστου και του Ιουλίου Καίσαρα, 224 πανομοιότυπο με αυτό που εμφανίζεται στα νομίσματα των Φιλίππων, και δείχνει ξεκάθαρη ρωμαϊκή επιρροή. Τέλος, πατροπαράδοτα στη μακεδονική νομισματική εικονογραφία θέματα, όπως η Αθηνά, ο αετός, ο όνος, το άλογο και ο κεραυνός εικονίζονται στα μικρότερης του ασσαρίου υποδιαίρεσης νομίσματα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο. 225 Από την Αμφίπολη καταγράφηκαν τέσσερα νομίσματα. Από αυτά, δύο προέρχονται από το ιερό της Δήμητρας και χρονολογούνται επί Αυγούστου [020] και επί Τιβερίου [023]. Τα άλλα δύο προέρχονται από την ευρύτερη περιοχή της αγοράς και είναι εποχής Τιβερίου, με το πορτρέτο του αυτοκράτορα και την Άρτεμη Ταυροπόλο [ ]. Η διαφορά τους έγκειται στη διαφορετική φορά της επιγραφής ΣΕΒΑΣΤΟΥ στον οπισθότυπο του δεύτερου καταγεγραμμένου νομίσματος [022]. Η Θεσσαλονίκη ανέλαβε πρωτεύοντα ρόλο ως μεγάλη μητρόπολη της Μακεδονίας όταν η Πέλλα, άλλοτε πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου, παρήκμασε και όταν ανακηρύχτηκε πρωτεύουσα της δεύτερης διοικητικής μερίδας. Έκτοτε, γνώρισε με- 218 SNG ANS, αρ SNG ANS, αρ SNG ANS, αρ SNG ANS, αρ RPC I, Lorber 1990, RPC I, αρ RPC I, αρ [72]

73 γάλη ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής επικυριαρχίας. Η υποστηρικτική στάση της απέναντι τους νικητές των ρωμαϊκών εμφυλίων, και ιδίως στον Οκταβιανό, οδήγησε στην απόδοση του τίτλου της civitas libera και στη χρίση της ως πρωτεύουσας και έδρας του Ρωμαίου επάρχου στην επαρχία της Μακεδονίας. Η συμμετοχή της στο Πανελλήνιο του Αδριανού τον 2 ο αι. μ.χ. καταδεικνύει εύστοχα την έντονη ελληνικότητα που πρόβαλλε διαχρονικά η πόλη, καθώς και τη σημασία της ως κορυφαίου αστικού κέντρου της εποχής. 226 Οι ύστερες ελληνιστικές κοπές της Θεσσαλονίκης αποτελούν, όπως και αυτές της Πέλλας και της Αμφίπολης, αντικείμενο διαφωνιών στους νομισματικούς κύκλους. 227 Η ρωμαϊκή, όμως, νομισματοκοπία της πόλης αποτελεί μία από τις καλύτερα μελετημένες στον μακεδονικό χώρο, αφού το νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης, μαζί με αυτά του Δίου και της Έδεσσας, είναι τα μόνα που έχουν τη δική τους σχετική μονογραφία. 228 Η υποστήριξη της πόλης προς τους «καισαρικούς» Αντώνιο και Οκταβιανό φαίνεται και στη νομισματική της παραγωγή, με νομίσματα που φέρουν τα αρχικά τους και υμνούν τη νίκη τους στη μάχη των Φιλίππων το 42 π.χ. ή την ελευθερία της Θεσσαλονίκης και την ομόνοια μεταξύ αυτής και της Ρώμης. 229 Παρά τη με διαφορά πλουσιότατη παραγωγή της στα αυτοκρατορικά χρόνια, η Θεσσαλονίκη εκπροσωπείται στο παρόν υλικό του Δίου με είκοσι τέσσερα νομίσματα [ ], λιγότερα δηλαδή από αυτά των Φιλίππων. Τα δεκαέξι προέρχονται από το οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς και τα υπόλοιπα οχτώ από το macellum. Από το ιερό της Δήμητρας δεν έχει καταγραφεί κάποιο νόμισμα Θεσσαλονίκης. Επί Αυγούστου χρονολογούνται εννιά νομίσματα, έξι εκ των οποίων έχουν ως ε- μπροσθότυπο την κεφαλή του ίδιου του αυτοκράτορα [ ] και τρία το πορτρέτο του θετού πατέρα του Ιουλίου Καίσαρα [ ], με το πορτρέτο του μέλλοντος αυτοκράτορα να κοσμεί την οπίσθια όψη των τελευταίων αυτών τριών νομισμάτων Ευαγγελίδης 2010, Τα νομίσματα των τριών αυτών μακεδονικών πόλεων (Θεσσαλονίκης, Πέλλας, Αμφίπολης) αποτελούν ένα καλό παράδειγμα της συνέχειας της ελληνιστικής παράδοσης στη νομισματική εικονογραφία των επαρχιακών πόλεων στους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους, και της δυσκολίας ανίχνευσης στις εικόνες των νομισμάτων της μετάβασης από τον έλεγχο των ελληνιστικών ηγεμόνων σε αυτόν των Ρωμαίων τους δύο τελευταίους αιώνες π.χ. (Burnett 2011, 2). 228 Για το νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης βλ. Touratsoglou 1988 για το νομισματοκοπείο της Έδεσσας, βλ. Papaefthymiou 2002 για το νομισματοκοπείο του Δίου, βλ. Κρεμύδη-Σισιλιάνου RPC I, αρ Οι συγγραφείς του RPC Ι κατατάσσουν αυτόν τον τύπο με Κεφαλή Ιουλίου Καίσαρα / Κεφαλή Ο- κταβιανού [141] στις αμφισβητούμενες εκδόσεις του καταλόγου τους, με μια τάση απόδοσης στην [73]

74 Ένα νόμισμα φέρει το πορτρέτο της συζύγου του Αυγούστου, Λιβίας [149]. Ο Τιβέριος [150] και ο Καλιγούλας [151] εκπροσωπούνται με ένα νόμισμα έκαστος. Εφτά νομίσματα ανήκουν στην εποχή του Κλαυδίου [ ] σε δύο απεικονίζεται η μητέρα του Αντωνία η Νεώτερη [ ], ενώ τα υπόλοιπα πέντε δεν εικονίζουν κανένα μέλος της αυτοκρατορικής οικογένειας [ ]. Τρία νομίσματα φέρουν το πορτρέτο του Νέρωνα [ ], δύο νομίσματα χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο χρονολογούνται επί Νέρβα ή Τραϊανού [ ], και, τέλος, ένα νόμισμα εμπίπτει στη διακυβέρνηση του Αδριανού [164]. Με εξαίρεση το νόμισμα με Κεφαλή Καίσαρα / Κεφαλή Οκταβιανού, τα υπόλοιπα φέρουν στις οπίσθιες όψεις τους τα χαρακτηριστικά για την αυτοκρατορική Θεσσαλονίκη θέματα με τα άλογα, τις Νίκες και τους αγωνιστικούς στεφάνους δάφνης, με ή χωρίς το εθνικό της πόλης. Η Έδεσσα ήταν σύμφωνα με τον Τίτο Λίβιο (45, 30, 5) και τον Διόδωρο Σικελιώτη (31, 8, 8-9), μαζί με τη Βέροια, από τις σημαντικότερες πόλεις (civitates) της τρίτης μερίδας στη ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας. Ως ενεργό νομισματοκοπείο των αυτοκρατορικών χρόνων εκδίδει νομίσματα επί Ιουλίων-Κλαυδίων και συγκεκριμένα κάποιες μικρές σειρές επί Αυγούστου και Τιβερίου. Μετά από ένα αρκετά μεγάλο νομισματικό κενό ξεκινά πάλι την παραγωγή της στα χρόνια του Αδριανού, για να εκδώσει τις τελευταίες σειρές της επί Φιλίππου Άραβα ( μ.χ.). 231 Στο καταγεγραμμένο εδώ υλικό εντοπίστηκε ένα μόνο νόμισμα, από την περιοχή της αγοράς, και είναι εποχής Αδριανού [140], με την κεφαλή του αυτοκράτορα στην εμπρόσθια όψη και την Τύχη της Έδεσσας στην οπίσθια. Οι Στόβοι υπήρξαν αρχικά oppidum civium Romanorum και αργότερα μεταβλήθηκαν σε municipium. Οι μελετητές δεν συμφωνούν σχετικά με τον χρόνο της ανέλιξης αυτής στο status της πόλης υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν ότι αυτή συνέβη την εποχή του Αυγούστου, ενώ άλλοι τη συνδέουν με την έναρξη της νομισματοκοπίας της πόλης στα χρόνια του Βεσπασιανού. Μια τρίτη πιθανότητα είναι η πόλη να μεταβλήθηκε σε municipium πράγματι την εποχή του Αυγούστου και οι νομισματικές της Θεσσαλονίκη, αλλά δίχως να αναγνωρίζουν με σιγουριά πίσω από τον συγκεκριμένο τύπο το νομισματοκοπείο της πρωτεύουσας της επαρχίας. Βλ. σχετικά, RPC I, 298, 717 (αρ. 5421). Ο Τουράτσογλου τοποθετεί μια παρόμοια έκδοση με τα δύο αυτά πορτρέτα αλλά διαφορετική επιγραφή οπισθοτύπου (ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ) [ ] στα χρόνια ηγεμονίας του Οκταβιανού Αυγούστου, διαχωρίζοντάς τη από μία πανομοιότυπη, την οποία τοποθετεί επί Δομιτιανού, ως επετειακή κοπή, με βάση τεχνικές και στιλιστικές ομοιότητες με τα υπόλοιπα νομίσματα του Δομιτιανού (Touratsoglou 1986, ). Στην άποψή του αυτή έχει επανειλημμένα ασκηθεί κριτική: βλ., Howgego 1990 b, 467 Metcalf 1990, 465 Butcher 1992, 436 και Burnett 1993 b, Papaefthymiou 2002, 27-31, [74]

75 εκδόσεις επί Βεσπασιανού να υπομνηματίζουν την επέτειο των 100 χρόνων από την εξέλιξη αυτή. Η νομισματική δραστηριότητα της πόλης διαρκεί, με διαλείμματα, ως και την εποχή των Σεβήρων. 232 Ένα μόνο νόμισμα του καταλόγου, από τον κεντρικό δρόμο (cardo maximus), αποδίδεται στους Στόβους, με το πορτρέτο του Τραϊανού ως εμπροσθότυπο και τον χαρακτηριστικό για τις εκδόσεις της πόλης τετράστυλο ναΐσκο να στεγάζει άγαλμα θεότητας στην οπίσθια όψη [165]. Το Κοινό των Μακεδόνων πρωτοεμφανίζεται ως συνομοσπονδία πόλεων επί της βασιλείας του Φιλίππου Ε. 233 Κάποια στιγμή μετά το τέλος του τρίτου Μακεδονικού Πολέμου ( π.χ.) και την ήττα των Μακεδόνων έναντι των Ρωμαίων, τα ίχνη του Κοινού χάνονται, καθώς μάλλον παρακμάζει ως θεσμός. Το Κοινό αναβιώνει πάλι στα χρόνια του Κλαυδίου, με υποβαθμισμένο όμως ρόλο, αφού πλέον δεν έχει καμία επιρροή στα πολιτικά δρώμενα της Μακεδονίας, αλλά εξυπηρετεί αποκλειστικά την οργάνωση της αυτοκρατορικής λατρείας στην επαρχία, με έδρα τη Βέροια. Η α- ναβίωση του Κοινού των Μακεδόνων, ενός πατροπαράδοτου θεσμού των αρχαίων Μακεδόνων, εντάσσεται στη γνωστή πολιτική του Κλαυδίου που υποστήριζε και προωθούσε την τόνωση στοιχείων της παραδοσιακής ταυτότητας των κατεκτημένων επαρχιών, εντείνοντας έτσι τον πλουραλισμό της αυτοκρατορίας. Τα νομίσματα του Κοινού των Μακεδόνων εκδίδονταν, ίσως, στη Θεσσαλονίκη. Θεματικά και στιλιστικά παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με αυτά του μεγάλου μητροπολιτικού νομισματοκοπείου, ιδίως αυτά της εποχής του Νέρωνα. Οι νομισματικές του εκδόσεις είναι σποραδικές, καθώς, για παράδειγμα, επί Ιουλίων-Κλαυδίων κόβονται νομίσματα μόνο με πορτρέτα του Κλαυδίου και του Νέρωνα. Συναντώνται την εποχή αυτή τρεις νομισματικές αξίες, η σύσταση των οποίων συνηγορεί στην α- πόδοση των εκδόσεων αυτών στο νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης: χαλκός για τις δύο μεγάλες και κράμα χαλκού με μόλυβδο για τη μικρότερη χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο. Η επιγραφή ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ αντί για ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ στη μικρή αυτή υποδιαίρεση, θεωρούνταν ότι τοποθετεί χρονολογικά την έκδοση αυτή πριν από τα χρόνια του Δομιτιανού. Επιπλέον, τα εικονογραφικά θέματα του αλόγου και της 232 RPC II, Γενικά για τους Στόβους, βλ. Papazoglou Για περισσότερα σχετικά με την ιστορία της πόλης και του νομισματοκοπείου της, βλ. Josifovski Προς ενίσχυση της άποψης ότι το municipium των Στόβων ιδρύθηκε επί Βεσπασιανού και όχι επί Αυγούστου, λειτουργεί η απουσία λατινικών επιγραφών από την πόλη κατά τον 1 ο αι. μ.χ. μέχρι τα χρόνια του πρώτου Φλαβίου αυτοκράτορα (Κανατσούλης 1965, 23). 233 RPC I, 303. [75]

76 Νίκης παρέπεμπαν σε μια νερώνεια χρονολόγηση κατ αναλογία με τα νερώνεια νομίσματα της Θεσσαλονίκης, στα οποία παραπέμπουν επίσης και στιλιστικά. 234 Επί Φλαβίων, το Κοινό εξέδωσε νομίσματα στις δύο μεγάλες νομισματικές αξίες για τον Βεσπασιανό και τον Δομιτιανό, ενώ δεν φαίνεται να υπάρχουν κοπές χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο. 235 Στα χρόνια του Τραϊανού το Κοινό μοιάζει ανενεργό νομισματικά, ενώ επί Αδριανού εκδίδει μία μεγάλη σειρά με φτερωτό κεραυνό ως οπισθότυπο, και μία μικρή, με τη μακεδονική ασπίδα να εμμένει στην οπίσθια όψη. 236 Οι εκδόσεις του Κοινού των Μακεδόνων τοποθετούνταν παραδοσιακά στο νομισματοκοπείο της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα, όμως, με αναθεωρημένες απόψεις, πίσω από αυτές τις εκδόσεις αναγνωρίζεται πιθανότατα το νομισματοκοπείο της Βέροιας, έδρας του Κοινού. Η Θεσσαλονίκη φαίνεται να χάνει την πρωτοκαθεδρία της ως πρώτη μητρόπολη της Μακεδονίας, μάλλον επί Φλαβίων, και υποχωρεί έναντι της Βέροιας, η οποία τουλάχιστον από την εποχή του Νέρβα μαρτυρείται επιγραφικά ότι φέρει, και μάλιστα διατηρεί από πριν, τον τίτλο της νεωκόρου πόλης. 237 Επομένως, μπορεί ίσως να υποτεθεί ότι το Κοινό εκδίδει νομίσματα στη Θεσσαλονίκη ως την εποχή του Βεσπασιανού και αργότερα, από τον Δομιτιανό και εξής, στη Βέροια. 238 Επιπλέον, υιοθετείται πλέον η άποψη ότι οι εκδόσεις του Κοινού με τη Νίκη / Μακεδονική ασπίδα τοποθετούνται μαζί με κάποιες των Φιλίππων με τη Victoria Augusta στα μέσα του 2 ου αι. μ.χ., και συγκεκριμένα επί Αδριανού ή Αντωνίνου Ευσεβή, κλίνοντας περισσότερο προς τον Αδριανό. Η άποψη αυτή βασίζεται στα δεδομένα των θησαυρών από το ιερό του Ολυμπίου Διός στο Δίον, που έχουν αποκρυφτεί στα μέσα του 2 ου αι. και περιέχουν κοπές χωρίς αυτοκρατορικό ποτρέτο τόσο των Φιλίππων όσο και του Κοινού των Μακεδόνων σε καλή κατάσταση διατήρησης. 239 Τα νομίσματα του Κοινού των Μακεδόνων είναι οχτώ συνολικά [ ]. Τα δύο είναι αρκετά φθαρμένα, αναγνωρίζεται όμως σε αυτά το πορτρέτο του Κλαυδίου [ ]. Δύο χρονολογούνται στην εποχή του Δομιτιανού και φέρουν στην οπίσθια όψη τη μακεδονική ασπίδα [ ], το ένα από το ιερό της Δήμητρας και το άλλο 234 RPC I, RPC II, RPC III, Για τις νεωκορίες της Βέροιας και της Θεσσαλονίκης, βλ. Burrell 2004, RPC III, Για τη νομισματοκοπία του Κοινού των Μακεδόνων στα αυτοκρατορικά χρόνια, βλ. επίσης Liampi RPC III, 79 Kremydi-Sicilianou 2002/3, 63-64, Kremydi-Sicilianou 2004, 89-92, όπου δημοσιεύονται οι θησαυροί «Δίον, 1998», «Δίον, 1999» και «Δίον, 2000» και η απόκρυψή τους τοποθετείται χρονολογικά επί Αντωνίνου Ευσεβή. [76]

77 από το macellum. Τα υπόλοιπα τέσσερα [ ] ανήκουν στην έκδοση χωρίς αυτοκρατορικό πορτρέτο Νίκη / Μακεδονική ασπίδα, όλα από το οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς, όπως και τα δύο του Κλαυδίου. Στη Θεσσαλία, το Κοινό των Θεσσαλών ήταν ενεργό νομισματικά κατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων, με αργυρές και χάλκινες εκδόσεις. Στα αυτοκρατορικά χρόνια συνέχισε τη νομισματική του δραστηριότητα, με έδρα μάλλον τη Λάρισα και με την παραγωγή χαλκών νομισμάτων και θέματα τοπικού κυρίως χαρακτήρα που ακολουθούν την ελληνιστική του παράδοση, όπως η Αθηνά Ιτωνία. Εξακολουθεί, ε- πίσης, η συνήθεια να αναγράφεται στην οπίσθια όψη το όνομα του εκάστοτε στρατηγού του Κοινού. 240 Δεκαπέντε συνολικά νομίσματα του Κοινού των Θεσσαλών έχουν εντοπιστεί και αναγνωριστεί [ ]. Τρία χρονολογούνται επί Αυγούστου και εικονίζουν στον οπισθότυπο την Αθηνά [ ], το ένα από την αγορά [202] και τα δύο από το macellum [ ]. Δύο προέρχονται από την περιοχή της αγοράς και ανήκουν στην εποχή του Τιβερίου δεν έχουν την κεφαλή του αυτοκράτορα ως εμπροσθότυπο, αλλά την προσφιλή στον Τιβέριο εικόνα της ένθρονης μητέρας του ως άλλης Εστίας ή Δήμητρας, δεδομένου μάλιστα ότι η δεύτερη απεικονίζεται όρθια στην οπίσθια όψη [ ]. Ένα τρίτο νόμισμα, επί ηγεμονίας του ίδιου αυτοκράτορα, έχει ως εμπροσθότυπο την κεφαλή του Αυγούστου με ακτινωτό διάδημα και στην οπίσθια όψη τον Απόλλωνα κιθαρωδό [205]. Ένα νόμισμα εποχής Κλαυδίου φέρει στην οπίσθια όψη και πάλι την προσφιλή στους Θεσσαλούς Αθηνά Ιτωνία και προέρχεται από το ιερό της Δήμητρας [208]. Στην εποχή του Νέρωνα ανήκουν τέσσερα νομίσματα του Κοινού, τα τρία εκ των οποίων εικονίζουν στην εμπρόσθια όψη τον αυτοκράτορα [209, ], ενώ το τέταρτο φέρει προτομή της Σεβαστής Ειρήνης (Pax) [210]. Αυτό της Ειρήνης καθώς και τα δύο εκ των τριών με τον Νέρωνα έχουν ως οπισθότυπο τον αγαπημένο θεό του Νέρωνα, Απόλλωνα, με τον οποίο ο αυτοκράτορας ταυτίστηκε ως κιθαρωδός ήδη στα νομίσματα της Ρώμης. Το τελευταίο νόμισμα του Νέρωνα εικονίζει στον οπισθότυπο μια Νίκη. Δείγμα του τύπου που έχει στην οπίσθια όψη τον Νέρωνα ως κιθαρωδό και φέρει το όνομα του στρατηγού Αριστίωνος προέρχεται από το macellum της πόλης [211] και έχει συνδεθεί με την περιοδεία του αυτοκράτορα στην Αχαΐα το 67 μ.χ. Τα 240 RPC I, Για το Κοινό των Θεσσαλών ως συνομοσπονδία, βλ. Bouchon Helly [77]

78 υπόλοιπα νομίσματα, με το όνομα του στρατηγού Λαούχου τοποθετούνται στο τέλος της διακυβέρνησής του, με αυτό που εικονίζει την Ειρήνη να θεωρείται ίσως έκδοση post-mortem. 241 Τρία νομίσματα εικονίζουν τον Αδριανό, με την Αθηνά Ιτωνία να ξεχωρίζει στην οπίσθια όψη [ ], δύο εκ των οποίων από την αγορά και ένα από το macellum. Τέλος, ένα τελευταίο θεσσαλικό νόμισμα, το οποίο χρονολογείται επίσης στα χρόνια του Αδριανού και προέρχεται από τον κεντρικό δρόμο, άπτεται θεματολογικά της τοπικής μυθικής παράδοσης, καθώς φέρει την κεφαλή του Αχιλλέα στην εμπρόσθια όψη και ένα εκ των διάσημων θεσσαλικών αλόγων στην οπίσθια [216]. Επίσης από την επαρχία της Αχαΐας, εκπροσωπείται στο νομισματικό υλικό του Δίου από την ευρύτερη περιοχή του forum η Κόρινθος. Το 146 π.χ. η πόλη καταστράφηκε εκ θεμελίων από τον Ρωμαίο στρατηγό και ύπατο Λεύκιο Μόμμιο και έκτοτε παρέμεινε σε ερειπιώδη κατάσταση ως το 44 π.χ., όταν ο Ιούλιος Καίσαρας ίδρυσε εκεί μία από τις αποικίες του υπό το όνομα Colonia Laus Iulia Corinthiensis. Στις αρχές της δεκαετίας του 70 μ.χ. η πόλη καταστράφηκε από σεισμό και ο Βεσπασιανός μερίμνησε για την ανοικοδόμησή της, επανιδρύοντας την αποικία και παραλλάσσοντας το όνομά της σε Colonia Iulia Flavia Augusta Corinthiensis. Το όνομα της πρώτης αποικίας, αυτής του Καίσαρα, επανέρχεται στις επιγραφές και τα νομίσματα της πόλης επί Τραϊανού. 242 Στον κατάλογο καταγράφεται ένα νόμισμα εποχής Τιβερίου [217]. 243 Τρία νομίσματα [ ] εποχής Αυγούστου προέρχονται από κάποιο αβέβαιο νομισματοκοπείο, ίσως της επαρχίας της Ασίας. 244 Ένα από αυτά βρέθηκε δυτικά της πλατείας του forum [218] και δύο στο ιερό της Δήμητρας [ ]. Τέλος, πέντε νομίσματα ομοιάζουν εικονογραφικά με τα ημιασσάρια της αποικίας των Φιλίππων (Νίκη / Τρία vexilla) αλλά δεν φέρουν καμία επιγραφή, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να προσδιοριστεί προς το παρόν η εκδίδουσα αρχή τους [ ]. Το θέμα μένει ανοιχτό προς διερεύνηση, με μία πιθανότητα να είναι και μεταγενέστερα της εποχής του Αδριανού. 241 RPC I, Broneer 1941, 388 RPC I, Για τη ρωμαϊκή νομισματοκοπία της Κορίνθου επί της δυναστείας των Ιουλίων-Κλαυδίων, βλ. Amandry Howgego 1982, 4-6. [78]

79 Εκδίδουσα αρχή Αυτοκράτορες Αγορά Δρόμοι Macellum Ιερό Δήμητρας Φιλιππούπολη Δομιτιανός 1 Αμφίπολη Αύγουστος Τιβέριος 2 1 Αύγουστος Τιβέριος Κλαύδιος Νέρωνας Δίον Δομιτιανός 3 1 Δομιτιανός-Τραϊανός Τραϊανός Αδριανός Αντωνίνος Ευσεβής (;) Έδεσσα Αδριανός 1 Αύγουστος 3 Τιβέριος Καλιγούλας Κλαύδιος 4 Θεσσαλονίκη Νέρωνας 2 Νέρβας-Τραϊανός 2 Αδριανός Στόβοι Τραϊανός 1 Φίλιπποι Αύγουστος Βεσπασιανός Βεσπασιανός-Τραϊανός Τραϊανός Κλαύδιος Δομιτιανός Αδριανός Κοινόν Μακεδόνων Κοινόν Θεσσαλών Αύγουστος Τιβέριος Κλαύδιος Νέρωνας Αδριανός Κόρινθος Τιβέριος Αβέβαιη Αύγουστος 1 Αβέβαια 5 Αδιάγνωστη Ιουλιο-Κλαύδιοι Πίνακας 5: Η παρουσία των επαρχιακών πόλεων στο νομισματικό υλικό του οικοδομικού τετραγώνου της αγοράς, των παρακείμενων σε αυτό δρόμων, του macellum και του ιερού της Δήμητρας. [79]

80 Γ. Η νομισματική κυκλοφορία Η κυκλοφορία των νομισμάτων στην αρχαιότητα, δηλαδή η συχνότητα και οι τρόποι χρήσης τους στην καθημερινότητα, τόσο στις συναλλαγές μεταξύ κρατών όσο και στις συναλλαγές κράτους και ιδιωτών ή των ιδιωτών μεταξύ τους, είναι ένα από τα βασικά θέματα που ταλανίζουν δημιουργικά τη νομισματική επιστήμη. Τα σχετικά ερωτήματα που ανακύπτουν είναι πολλά και έχουν σχολιαστεί ποικιλοτρόπως από νομισματολόγους, ιστορικούς και αρχαιολόγους σε επιμέρους άρθρα, ανάλογα με το επίκεντρο του ενδιαφέροντος καθενός από αυτούς. Ένα βασικό θέμα είναι η ίδια η χρήση των νομισμάτων ως μέσων καθημερινής συναλλαγής, υπόθεση που με τα δεδομένα του σύγχρονου δυτικού κόσμου μοιάζει δεδομένη, έχει όμως αμφισβητηθεί έντονα από κάποιους ερευνητές. Ο M. Crawford ή- ταν από τους πρώτους που διατύπωσε μια θεωρία αποκλειστικής χρήσης των νομισμάτων για κρατικούς σκοπούς και δαπάνες. Στηριζόμενος σε στοιχεία που τον οδήγησαν να υποστηρίξει μια ισχνή χρήση των νομισμάτων ως μέσων συναλλαγής στην ύπαιθρο και τις αγροτικές εγκαταστάσεις έναντι της πιο εγχρήματης οικονομίας των πόλεων, θεώρησε τη χρήση των νομισμάτων στις καθημερινές συναλλαγές μάλλον συμπτωματική, να απορρέει από την ίδια την ύπαρξη των νομισμάτων με σκοπό την εξυπηρέτηση των κρατικών πληρωμών και των φόρων. Όσον αφορά την πληθώρα των χάλκινων νομισματικών αξιών, πιστεύει ότι αυτή σχετίζεται πιθανότατα με την πληρωμή των στρατιωτών σε αυτό το μέταλλο και αποδίδει τις μικρές υποδιαιρέσεις προφανώς στις διάφορες ανάγκες των κρατικών δαπανών, δίχως να διαβλέπει την κάλυψη κάποιας άλλης ανάγκης. Προς περαιτέρω υπεράσπιση των θέσεών του, δεν διαπιστώνει κάποια γενική οικονομική κρατική πολιτική που να διέπει τη χρήση των νομισμάτων στην καθημερινότητα ή να μεριμνά για την προμήθειά τους, αφού οι αυτοκράτορες επενέβαιναν για νομισματικά θέματα μόνο σε περιπτώσεις κιβδηλείας ή για τη διατήρηση των επίσημων μέτρων και σταθμών. 245 Διαφορετική άποψη έχει διατυπώσει κατά καιρούς ο C. Howgego. Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο μελετητή, οι αρχαίες γραπτές πηγές είναι αποκαλυπτικές. Τόσο ο Στράβων (III, 3, 7 VII, 5, 5 XI, 4, 4) όσο και ο Τάκιτος (Germania 5, 3-5) θεωρούν χαρακτηριστικό του πολιτισμένου κόσμου, και συγκεκριμένα του ρωμαϊκού, τη συναλλαγή σε νόμισμα, σε αντίθεση με τους βάρβαρους λαούς που κάνουν ακόμα χρή- 245 Crawford 1970, [80]

81 ση του ανταλλακτικού εμπορίου. Υπάρχει επίσης ένας σημαντικός αριθμός επιγραφών που αναφέρει τραπεζίτες, δείγμα ενός ανεπτυγμένου νομισματικού συστήματος. Η εικόνα, λοιπόν, μιας πλήρως εγχρήματης οικονομίας προκύπτει με ασφάλεια τόσο από τα υλικά (δηλαδή τα ίδια τα νομίσματα) όσο και από τα φιλολογικά ή επιγραφικά δεδομένα των επιμέρους επαρχιών της αυτοκρατορίας. Η πληθώρα, επίσης, μικρών νομισματικών αξιών κατάλληλων για διάφορες συναλλαγές δεν μπορούν να ε- ξηγηθούν τόσο επιφανειακά όσο επιχειρεί ο Crawford, και αποτελούν εξίσου τεκμήρια της διαδεδομένης χρήσης του νομίσματος. Υπάρχουν, βέβαια, κάποιες επιφυλάξεις σχετικά με τη χρήση νομισμάτων στις α- γροτικές περιοχές της αυτοκρατορίας, αλλά τα νομισματικά ευρήματα των σύγχρονων συστηματικών ανασκαφών σε αγροτικές τοποθεσίες, καθώς και η μεγάλη πλειονότητα των θησαυρών που ανευρίσκονται στην ύπαιθρο, αποτελούν δείκτες της κανονικής χρήσης νομισμάτων στις αγροτικές περιφέρειες των πόλεων. Τέλος, οι φιλολογικές πηγές διασαφηνίζουν την πλήρη χρήση νομισμάτων σε κώμες και αγροτικές εγκαταστάσεις στην Αίγυπτο αλλά και σε άλλες επαρχίες (Ελλάδα, Ιουδαία, Αραβία κτλ.), παρόλο που σίγουρα η χρήση ήταν μικρότερη συγκριτικά με τις πόλεις και μάλλον χρησιμοποιούνταν παράλληλα και άλλα μέσα συναλλαγής. 246 Ανασκαφικά νομίσματα και νομισματική κυκλοφορία Τα νομισματικά ευρήματα αποτελούν γενικά την κύρια πηγή πληροφόρησης σχετικά με τη χρήση και την κυκλοφορία του ανταλλακτικού αυτού μέσου, αφού οι γραπτές πηγές είναι αρκετά φειδωλές σχετικά με το θέμα. 247 Ένα μεγάλο, όμως, αίνιγμα αποτελεί το κατά πόσο τα νομίσματα που ανευρίσκονται σήμερα στις ανασκαφές αρχαίων οικισμών αντικατοπτρίζουν την αρχαία νομισματική κυκλοφορία. Παρόλο που θεωρητικά υπάρχει μια συνάφεια μεταξύ των νομισμάτων που χάθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους και των νομισμάτων που χρησιμοποιούνταν σε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή, καθώς στατιστικά όσο περισσότερα νομίσματα χρησιμοποιούνταν σε συναλλαγές τόσα περισσότερα χάνονταν, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι υπάρχει αντιστοιχία στα σημερινά νομισματικά ευρήματα σε 246 Howgego 1992, Sutherland 1976, Lo Cascio 1981, 82 Harl 1996, Butcher 2001/2, 22. [81]

82 μια ανασκαφή και στα νομίσματα που χάθηκαν κατά την αρχαιότητα στον ανασκαφικό αυτόν χώρο. Η σημερινή ανεύρεση των απολεσθέντων νομισμάτων σχετίζεται α- φενός με το είδος και τις διάφορες παραμέτρους της ανασκαφής, και αφετέρου έχει επίσης σχέση με το «καθάρισμα» κάποιων χώρων ήδη από την αρχαιότητα από τους κατόχους τους ή την αλλαγή χρήσης κάποιου χώρου στο διάβα του χρόνου. 248 Οι παραπάνω διαπιστώσεις δεν συνεπάγονται φυσικά ότι τα ανασκαφικά νομισματικά ευρήματα πρέπει να αγνοηθούν, απλώς θα ήταν συνετό αυτά να μην ποσοτικοποιούνται με απλουστευτικό τρόπο. 249 Η πληθώρα νομισμάτων που ανευρίσκονται σε ένα μέρος σημαίνει σαφώς ότι στο μέρος αυτό χρησιμοποιούνταν πολύ τα νομίσματα, και αντίθετα η έλλειψη νομισμάτων σε έναν χώρο δηλώνει πάλι κάτι για τις συναλλαγές στον χώρο αυτό. 250 Επιπλέον, δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο τα απολεσθέντα νομίσματα σε πολύτιμο μέταλλο και σε κράματα χαλκού. 251 Τα χρυσά ή τα αργυρά νομίσματα, λόγω ακριβώς της μεγάλης αξίας τους, δεν διέλαθαν εύκολα της προσοχής των ιδιοκτητών τους. Αν κάποιος διαπίστωνε ότι είχε απολέσει κάποιο χρυσό ή αργυρό νόμισμα, είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα έψαχνε για να το ανακτήσει, σε αντίθεση με τα χαλκά νομίσματα, η μεμονωμένη απώλεια των οποίων δεν θα προβλημάτιζε τόσο πολύ τους χρήστες. Συνεπώς, η σπανιότητα νομισμάτων πολύτιμου μετάλλου μεταξύ των μεμονωμένων ευρημάτων των ανασκαφών μπορεί σε πρώτη ανάγνωση να είναι παραπλανητική για τη νομισματική κυκλοφορία, με τα χάλκινα μικρής αξίας νομίσματα να ανακύπτουν διαρκώς ως ένα από τα πιο κοινά ανασκαφικά ευρήματα. Η ανισορροπία αυτή είναι όμως, τελικά, εξηγήσιμη. Γενικά, δεν είναι καθόλου εύκολο να προσδιοριστεί με σιγουριά ποια από τα νομίσματα που ανευρίσκονται σε μια αρχαιολογική θέση ήταν πράγματι σε χρήση στην τοπική κυκλοφορία και ποια όχι. Μόνη η εύρεσή τους στη συγκεκριμένη τοποθεσία δεν αρκεί ως απόδειξη, καθώς μπορεί να ήταν προϊόντα αποθήκευσης ή απόθεσης, ή εν πάση περιπτώσει οι ιδιοκτήτες τους να μη σκόπευαν να τα χρησιμοποιήσουν εκεί όπου τα έχασαν και εκεί όπου τελικά σήμερα βρέθηκαν, να πρόκειται δηλαδή για τυχαίες απώλειες. Επιπλέον, σπανίως γνωρίζουμε τον χρόνο χρήσης και άρα κυκλοφορίας των ευρεθέντων νομισμάτων, αφού ο χρόνος κοπής τους δεν συμπίπτει απαραί- 248 Howgego 1992, 3-4 Butcher 2001/2, Για την αλόγιστη χρήση των νομισμάτων προς εξαγωγή αρχαιολογικών συμπερασμάτων βλ. Walker Howgego 1992, 4. Πιο επιφυλακτικός ως προς αυτό το συμπέρασμα είναι ο Butcher 2001/2, Howgego 1992, 4 Callataÿ 2006, 181. [82]

83 τητα με τον χρόνο χρήσης τους που μπορεί να είναι και μεταγενέστερος. Μόνο οι ε- πισημάνσεις και τα χρονολογημένα σύνολα, όπως οι θησαυροί ή τα κλειστά ανασκαφικά σύνολα, μπορούν να μας διαφωτίσουν σχετικά, και τέτοιες περιπτώσεις είναι μάλλον σπάνιες. 252 Συμπεραίνεται, επίσης, ότι είναι δύσκολο να κατανοηθεί η κυκλοφορία των νομισμάτων μέσα από τη μελέτη των μεμονωμένων ανασκαφικών ευρημάτων ειδικά σε περιοχές που κατοικήθηκαν στην αρχαιότητα διαχρονικά. Σε τέτοιες περιπτώσεις η αρχαιολογική θέση καθορίζεται εν πολλοίς από τη μεταβολή της μέσα στον χρόνο, με τη διαρκή οικοδόμηση και αποδόμηση των κτιρίων, και με την ανασκαφική διαδικασία να ενέχει περισσότερες δυσκολίες και κινδύνους εξαγωγής παραπλανητικών συμπερασμάτων. 253 Τα ανασκαφικά νομίσματα μπορούν, εντούτοις, να φανούν χρήσιμα για τη χρονολόγηση των συνευρημάτων και των ανασκαφικών στρωμάτων, για την κατανόηση της ευρύτερης οικιστικής και οικονομικής ιστορίας μιας θέσης, καθώς ίσως και για την ένταξη της θέσης αυτής σε ένα ευρύτερο οικονομικό δίκτυο. Το θέμα, όμως, της χρονολόγησης είναι περίπλοκο. Η χρήση των νομισμάτων προς χρονολόγηση ανασκαφικών στρωμάτων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ποιότητα της ανασκαφής και της καταγραφής, ενώ απαιτεί και τη συνεργασία με ειδικούς άλλων κατηγοριών ευρημάτων. Αν η στρωματογραφική καταγραφή είναι πενιχρή, υπάρχουν μάλλον λίγες πιθανότητες να εξαχθούν έγκυρα συμπεράσματα σχετικά με τα νομίσματα μιας ανασκαφής. Επίσης, πρόβλημα ανακύπτει και σε σχέση με τα ίδια τα ανασκαφικά δεδομένα της εκάστοτε πόλης. Αν, δηλαδή, σε μία ανασκαφή προκύψουν λίγα στρώματα του 1 ου και 2 ου αιώνα μ.χ., είναι φυσικό και επόμενο και τα νομισματικά ευρήματα που χρονολογούνται σε αυτούς τους αιώνες να είναι αναλογικά λιγότερα. Δεν υπάρχει προφανής τρόπος να υπερκεραστεί αυτό το εμπόδιο, πρέπει όμως σαφώς να επισημαίνεται και να δίνουμε σε αυτές τις περιπτώσεις περισσότερη έμφαση στην παρουσία παρά στην απουσία των νομισμάτων Howgego 2014, Howgego 2014, 313 Butcher 2001/2, 113. Την προσοχή στην εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη νομισματική κυκλοφορία, μέσω τόσο των τυχαίων ανασκαφικών ευρημάτων όσο και των θησαυρών, εφιστά και ο Harl 1996, Συγκεκριμένα για τα μεμονωμένα ανασκαφικά ευρήματα, χρήσιμη είναι η δημοσίευση του Hobbs για τα νομίσματα ενός οικοδομικού τετραγώνου της Πομπηίας (Hobbs 2013). 254 Butcher 2001/2, 71, 116. [83]

84 Τέλος, εξαιρετικά προβληματικά είναι και τα συμπεράσματα που εξάγονται από τη νομισματική μαρτυρία σχετικά με τις εμπορικές σχέσεις μεταξύ διαφορετικών περιοχών. Τα ξένα νομίσματα που ανευρίσκονται σε κάποια πόλη είναι συνήθως από τις γειτονικές πόλεις της γύρω περιοχής, με τις οποίες μπορούμε και δίχως τη βοήθεια των νομισματικών ευρημάτων να υποθέσουμε ότι μάλλον διατηρούνταν εμπορικές σχέσεις. Το ένα ή τα δύο νομίσματα σίγουρα δεν αποτελούν ένδειξη εμπορικών σχέσεων, καθώς μπορεί να είναι απορρίψεις ως μη νόμιμο συνάλλαγμα ή τυχαίες απώλειες. Επιπλέον, πολλές φορές τα νομισματικά δεδομένα συγκρούονται με τα δεδομένα που παρέχουν άλλα ευρήματα, όπως η κεραμική, που ενδείκνυνται μάλλον περισσότερο για πορίσματα εμπορικών σχέσεων. 255 Η νομισματική κυκλοφορία στο Δίον Το Δίον είναι μία από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις οικισμού που είχε διαχρονική κατοίκηση. Από ιερή αρχαία μακεδονική πόλη μεταβλήθηκε σε ρωμαϊκή αποικία, ενώ επέζησε και μέσα στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους αν και με συρρικνωμένη έκταση. Οι ανασκαφές στο Δίον, ακριβώς λόγω της επάλληλης χρήσης του χώρου, έχουν αποδώσει κυρίως ύστερα στρώματα κατοίκησης, των ρωμαϊκών και υστερορωμαϊκών χρόνων. Όσον αφορά τις ρωμαϊκές φάσεις, αυτές χρονολογούνται κυρίως στον προχωρημένο 2 ο και τον 3 ο αι. μ.χ., ενώ ένα μεγάλο ποσοστό ανήκει στους 4 ο και 5 ο αιώνες της όψιμης αρχαιότητας. Τα οικοδομικά κατάλοιπα και πληθώρα των κινητών ευρημάτων, μέρος των οποίων είναι φυσικά και τα νομίσματα, χρονολογούνται επίσης στους αιώνες αυτούς, με αποτέλεσμα ο πρώτος αιώνας ζωής της αποικίας να είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστος. 256 Ένα από τα πρώτα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη του νομισματικού υλικού του Δίου για τα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια έως την εποχή του Αδριανού, είναι ο μικρός αριθμός των αυτοκρατορικών νομισμάτων (7,9%, πίν. 4). Η παρατήρηση 255 Butcher 2001/2, Βλ. παραπάνω, σελ. 54, για τη χρονολόγηση του forum και του οικοδομικού συγκροτήματος των μεγάλων θερμών στις αρχές του 3 ου αι. μ.χ. Την καθυστερημένη εκκίνηση των εργασιών για τη διαμόρφωση και οικοδόμηση ενός forum ρωμαϊκού τύπου υποστηρίζει και ο Ευαγγελίδης 2010, 208, 295. Για την επίσης όψιμη χρονολόγηση των ιδιωτικών πολυτελών οικιών του λεγόμενου «ανατολικού τομέα» της πόλης, βλ. Παντερμαλής 1989, [84]

85 αυτή χρήζει προσοχής και σχολιασμού, καθώς το Δίον ήταν μία από τις ρωμαϊκές α- ποικίες του μακεδονικού χώρου, με κατοίκους ρωμαϊκής καταγωγής και προέλευσης. Πέραν τούτου, τα επιγραφικά δεδομένα από τη Μακεδονία αναφέρουν σαφώς την κυκλοφορία και χρήση δηναρίων στην επαρχία κατά τους πρώιμους αυτοκρατορικούς χρόνους. Πρόκειται για πέντε ελληνικές επιγραφές. Η πρώτη, από τη Βέροια, εμφανίζει 17 αναφορές σε δηνάρια και μία σε ασσάρια, χρονολογημένη στα μ.χ. 257 Μία δεύτερη από τη Λητή χρονολογείται στο 121/2 μ.χ. και αναφέρει δηνάρια για την επισκευή του γυμνασίου της πόλης. 258 Δύο επιγραφές από το municipium των Στόβων ανήκουν στον 2 ο αι. μ.χ. και περιλαμβάνουν αναφορά σε δηνάρια για το ιερό ταμείο της πόλης, 259 ενώ μία επιτύμβια επιγραφή του ίδιου αιώνα από τη Θεσσαλονίκη προβλέπει πρόστιμο σε δηνάρια για όποιον παραβάτη ανοίξει τον τάφο. 260 Τέλος, άλλες 3 μακεδονικές επιγραφές, μία από την Αμφίπολη, 261 μία από τη Μένδη, 262 και μία από το Δίον-Καρίτσα, 263 κατατάσσονται γενικά μέσα στην αυτοκρατορική περίοδο, ενώ γεγονός παραμένει πως η πλειονότητα των σχετικών με δηνάρια επιγραφών χρονολογούνται από το 170 μ.χ. και εξής και κυρίως μέσα στον 3 ο αι. μ.χ. Από τις γραπτές πηγές δεν είναι γνωστό εάν υπήρξε άνωθεν επιβολή χρήσης των μέτρων και σταθμών της Ρώμης στον ελληνικό χώρο. Μία επιγραφή από τη Θεσσαλία των χρόνων του Αυγούστου 264 κοινοποιεί διάταγμα του αυτοκράτορα για επικύρωση της αντιστοιχίας των τοπικών στατήρων με τα ρωμαϊκά δηνάρια. Επομένως, παρόλο που σαφώς δεν υπήρξε κεντρική απόφαση αντικατάστασης των ελληνικών νομισμάτων με τα ρωμαϊκά, όπως άλλωστε αποδεικνύουν και οι ποικίλες νομισματικές εκδόσεις των ελληνικών πόλεων και των αποικιών, σίγουρα θα απαιτούνταν κάποια αντιστοιχία των τοπικών νομισμάτων με τα αυτοκρατορικά. Με αυτόν τον τρόπο, θα διευκολυνόταν η κυκλοφορία σε επαρχιακό επίπεδο, η οποία μάλλον θα περιελάμβανε μια πληθώρα νομισμάτων τόσο τοπικού όσο και αυτοκρατορικού χαρακτήρα. Τα δηνάρια ήταν, εξάλλου, το κυρίαρχο αργυρό νόμισμα της Μεσογείου. 257 SEG L SEG I Babamova 2012, 62 για τη δεύτερη επιγραφή: Daux 1973, 599, αρ IG X, 2 1, 1039 Babamova 2012, IG X, 2 1, Perdrizet 1894, 429, αρ SEG XXIX Οικονόμος 1915, αρ IG IX, 2, 415. Για το «διόρθωμα» αυτό του Αυγούστου, βλ. Helly, [85]

86 Όσον αφορά τα επαρχιακά νομίσματα, η εικόνα της κυκλοφορίας εντός του Δίου είναι μάλλον η αναμενόμενη. Πρόκειται κυρίως για προϊόντα του τοπικού νομισματοκοπείου της πόλης, με 115 από τα 226 νομίσματα του καταγεγραμμένου υλικού (50,9%). Τα υπόλοιπα 93 νομίσματα ανήκουν σε γνωστές πόλεις του βορειοελλαδικού χώρου, τη Θεσσαλονίκη (10,6%), την Έδεσσα (0,45%), την Αμφίπολη (1,8%), τους Φιλίππους (12,0%), τους Στόβους (0,45%) και τη Φιλιππούπολη (0,45%), ενώ ένα νόμισμα Κορίνθου (0,45%) και τρία κάποιου αβέβαιου νομισματοκοπείου, ίσως από την επαρχία της Ασίας, αποτελούν τις πιο μακρινές εισροές (1,3%). Αξιοσημείωτη, αλλά και αναμενόμενη λόγω γεωγραφικής εγγύτητας, είναι η έντονη παρουσία των νομισμάτων του Κοινού των Θεσσαλών (7,0%), η οποία μάλιστα υπερτερεί έναντι αυτής του Κοινού των Μακεδόνων (3,6%). Είναι χρήσιμο, για στατιστικούς σκοπούς και για μια πιο πλήρη εικόνα της νομισματικής κυκλοφορίας εντός της πόλης, να σχολιαστούν και από χρονολογική άποψη τα νομισματικά δεδομένα από τους υπό εξέταση ανασκαφικούς τομείς. Από το οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς και τους παρακείμενους δρόμους, από τα νομίσματα που εξετάστηκαν, μόνον 226 χρονολογούνται στην περίοδο μεταξύ Αυγούστου και Αδριανού, καλύπτοντας δηλαδή ένα ποσοστό 3,0%. Ένα 81,1% αντιστοιχεί στην ποσότητα των νομισμάτων του 4 ου και πρώιμου 5 ου αι. μ.χ., ένα 10% για τον ύστερο 2 ο και τον 3 ο αι. μ.χ., και ένα 5,9% για τα κλασικά και τα ελληνιστικά χρόνια. Ένας από τους τομείς που ανήκουν στο οικοδομικό τετράγωνο της αγοράς είναι τα καταστήματα στο δυτικό πέρας του κεντρικού δρόμου της αποικίας. 265 Καταγράφονται εκεί συνολικά 414 νομίσματα. Από αυτά, τα 258 έχουν εν πολλοίς αναγνωριστεί και η συντριπτική τους πλειονότητα, 194 νομίσματα (75,2%), χρονολογείται από τον 4 ο έως τις αρχές του 5 ου αι. μ.χ. 34 νομίσματα (13,2%) ανήκουν στον ύστερο 2 ο και στον 3 ο αι., ενώ 6 μόνο νομίσματα (2,3%) χρονολογούνται από τα χρόνια του Αυγούστου ως την εποχή του Αδριανού. Από την κλασική και την ελληνιστική εποχή προέρχονται αθροιστικά 25 νομίσματα (9,7%). Στους αριθμούς αυτούς πρέπει να προστεθεί ένα σύνολο 22 νομισμάτων, τα οποία δεν είχαν εντοπιστεί παλαιότερα στο αρχείο. Από αυτά, 6 ανήκουν στην ελληνιστική εποχή, 1 στον 1 ο αι. μ.χ., 6 στους 2 ο 265 Βλ. Τεστεκίδου 2013, από όπου αντλούνται τα αριθμητικά δεδομένα ύστερα από δική μου καταμέτρηση και ομαδοποίηση των νομισμάτων των επιμέρους ιστορικών περιόδων. [86]

87 και 3 ο αι. μ.χ. και 9 στα υστερορωμαϊκά χρόνια των 4 ου και 5 ου αι. μ.χ. 155 νομίσματα (37,4%) παραμένουν αδιάγνωστα Καταστήματα κεντρικού δρόμου Κλασική & Ελληνιστική Αυτοκρατορική Όψιμος 2ος και ως τον Αδριανό 3ος αι. μ.χ.: 4ος - 5ος αι. μ.χ. Αδιάγνωστα Γράφημα 1: Χρονολογική κατανομή των νομισμάτων από τα καταστήματα του κεντρικού δρόμου. Το πολυγωνικό κτίριο (macellum) έδωσε ένα σύνολο 538 νομισμάτων. Πρόκειται για έναν μεγάλο αριθμό νομισμάτων, γεγονός μάλλον αναμενόμενο για ένα κτίριο εμπορικού χαρακτήρα. 267 Από το σημαντικό αυτό ανασκαφικό νομισματικό σύνολο, μόνο 23 νομίσματα (4,3%) μένουν αδιάγνωστα ως προς τη χρονολόγηση. Από τα α- ναγνωρισμένα, 39 νομίσματα (7,6%) είναι της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου, 24 (4,7%) χρονολογούνται μεταξύ Αυγούστου και Αδριανού, 76 (14,7%) από το β μισό του 2 ου αι. μ.χ. και μέσα στον 3 ο αι. μ.χ. (συν 15 απροσδιορίστως ρωμαϊκά), και 361 (70,1%) στους υστερορωμαϊκούς 4 ο και 5 ο αι. μ.χ. 266 Βάσει της δικής μου μελέτης και καταγραφής του υλικού από τα καταστήματα, καθώς και μιας η- λεκτρονικής καταγραφής των νομισμάτων του τομέα αυτού από ασκούμενους προπτυχιακούς φοιτητές κατά τη διάρκεια της θερινής ανασκαφικής περιόδου του 2015, αναγνωρίστηκαν ορισμένα ακόμα νομίσματα από τα καταγεγραμμένα αδιάγνωστα νομίσματα (155) στον κατάλογο της Τεστεκίδου ως α- νήκοντα επίσης στον 4 ο αι. μ.χ. Τα 6 νομίσματα (το ένα αδιάγνωστο, αναγνωρίστηκε ως Κοινού Θεσσαλών εποχής Τιβερίου) που εμπίπτουν στο χρονικό εύρος της παρούσας εργασίας, δηλαδή από την εποχή του Αυγούστου έως αυτή του Αδριανού, συμπεριλαμβάνονται και στον παρόντα κατάλογο στο τέλος της εργασίας. 267 Ιατρού (υπό δημοσίευση), 4. [87]

88 400 Macellum Κλασική & Ελληνιστική Αυτοκρατορική ως τον Αδριανό Όψιμος 2ος και 3ος αι. μ.χ. 4ος - 5ος αι. μ.χ. Αδιάγνωστα Γράφημα 2: Χρονολογική κατανομή των νομισμάτων από το macellum. Η αριθμητική κυριαρχία των νομισμάτων του 4 ου και 5 ου αι. μ.χ. είναι και πάλι προφανής. Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί πως οι ανασκαφές στο macellum δεν προχώρησαν σε βάθος και οι ανασκαφικές τομές κάτω από τα δάπεδα ήταν πολύ περιορισμένες και σε επιλεκτικά μόνο σημεία. Το κτίριο χρονολογείται στον όψιμο 3 ο αι. μ.χ., με χρήση και στους επόμενους δύο αιώνες, και επομένως είναι απόλυτα λογικό η πλειονότητα των νομισμάτων να προέρχονται από τα χρόνια αυτά. Τέλος, η χρονολογική εικόνα που προκύπτει από το ιερό της Δήμητρας συνάδει ι- κανοποιητικά με τα στατιστικά δεδομένα που μπορούμε να αντλήσουμε από το υλικό της ευρύτερης περιοχής της ρωμαϊκής αγοράς, καθώς και του macellum. Καταγράφονται εκεί 616 συνολικά νομίσματα, εκ των οποίων 355 διαγνωσμένα. Από αυτά, 73 χρονολογούνται στα κλασικά χρόνια, 109 στα ελληνιστικά (182 στα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια αθροιστικά, 51,3%) και 171 στα αυτοκρατορικά χρόνια και την ό- ψιμη αρχαιότητα (21,1%), ενώ υπάρχουν και 2 νεότερων χρόνων (0,6%). 268 Από το σύνολο των 171 νομισμάτων της αυτοκρατορικής περιόδου και της όψιμης αρχαιότητας, τα περισσότερα χρονολογούνται στον ύστερο 3 ο και στον 4 ο αι. μ.χ., ενώ μέσα σε αυτά περιλαμβάνονται και 96 νομίσματα (κυρίως Κώνσταντος και Κων- 268 Πινγιάτογλου 2015, [88]

89 στάντιου Β ) που αποτελούν έναν θησαυρό του 4 ου αι. 269 Ως την εποχή του Αδριανού υπάρχουν καταγεγραμμένα και αναγνωρισμένα στον κατάλογο 31 νομίσματα (8,7%). Τα στρώματα από τις ανασκαφές του ιερού της Δήμητρας ήταν εξαιρετικά διαταραγμένα, έτσι ώστε είναι μάλλον αδύνατο να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με τα συνευρήματα των νομισμάτων ή την κυκλοφορία τους Ιερό Δήμητρας Κλασική & Ελληνιστική Αυτοκρατορική ως τον Αδριανό Αυτοκρατορική και υστερορωμαϊκή Αδιάγνωστα Γράφημα 3: Χρονολογική κατανομή των νομισμάτων από το ιερό της Δήμητρας (δεν περιλαμβάνεται στο δείγμα ο θησαυρός των 96 υστερορωμαϊκών νομισμάτων). Είναι, λοιπόν, σαφές ότι από το ανασκαφικό νομισματικό υλικό του Δίου το μεγαλύτερο ποσοστό χρονολογείται στον 4 ο και τις αρχές του 5 ου αι., δηλαδή από την εποχή της οικογένειας του Κωνσταντίνου Α έως τη δυναστεία του Θεοδοσίου Α. Ακολουθεί ο 3 ος αι. μ.χ., ο 2 ος αι. εκπροσωπείται επίσης αρκετά καλά, τα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια δίνουν αξιόλογους αριθμούς νομισμάτων, ενώ ο 1 ος αι. μ.χ. έχει τη χαμηλότερη εκπροσώπηση. Οι μεγάλοι αριθμοί των υστερορωμαϊκών νομισμάτων που ανευρέθηκαν στον χώρο εξηγούνται εύκολα, αφενός από το γεγονός ότι ανήκουν στα υψηλότερα ανασκαφικά στρώματα, στα οποία πολλές φορές σταματά η ανασκαφή, και αφετέρου από την τεράστια νομισματική παραγωγή που παρατηρείται στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία τον 4 ο 269 Πινγιάτογλου 2015, Πινγιάτογλου 2015, 130. [89]

90 και 5 ο αι. μ.χ. Πιο δύσκολα εξηγήσιμη, ωστόσο, είναι η εξαιρετικά μικρή ποσότητα νομισμάτων του 1 ου και πρώιμου 2 ου αι. μ.χ. Τα κλασικά και ελληνιστικά νομίσματα υπερβαίνουν συνήθως τον αριθμό των νομισμάτων των πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων, παρόλο που τα πρώτα βρίσκονται, υπό φυσιολογικές συνθήκες, στα χαμηλότερα στρώματα. Το ερώτημα αν τα νομίσματα των ελληνιστικών χρόνων κυκλοφορούσαν και στα πρώτα χρόνια της αυτοκρατορίας, συμπληρώνοντας ίσως τη φαινομενικά ισχνή παραγωγή της περιόδου, παραμένει ανοιχτό. Σημειωτέον, δεν έγινε εφικτή η σύνδεση κάποιου νομίσματος με κλειστό ανασκαφικό στρώμα, ώστε να εξαχθούν βάσιμα συμπεράσματα σχετικά με τη νομισματική κυκλοφορία στην πόλη τον 1 ο αι. μ.χ. Η διαπίστωση αυτή ταιριάζει με τη διαταραγμένη στρωματογραφία που παρουσιάζει το Δίον γενικότερα. 271 Παρόλα αυτά, από τα ίδια τα νομίσματα, και συγκεκριμένα από τις επισημάνσεις που αυτά φέρουν, γίνεται αντιληπτή η κυκλοφορία τους και σε επόμενες της πρώτης έκδοσής τους περιόδους. Πρόκειται για τα κοπής Δίου επισημασμένα νομίσματα του Νέρωνα, τα οποία εκδόθηκαν στην εποχή του και μετά τον θάνατο και την καταδίκη της μνήμης του επισημάνθηκαν από τις αρχές της πόλης, για να συνεχίσουν να κυκλοφορούν ως νόμιμο συνάλλαγμα, τουλάχιστον στα χρόνια των δύο πρώτων Φλαβίων αυτοκρατόρων, όταν και το νομισματοκοπείο της πόλης είναι ανενεργό. Η νομισματική κυκλοφορία στο Δίον: «καθρέφτης» για τη νομισματική κυκλοφορία στη Μακεδονία; Η εικόνα που ανακύπτει από τους θησαυρούς για τη νομισματική κυκλοφορία στη Μακεδονία οδηγεί σε ορισμένες παρατηρήσεις. 272 Οι περισσότερες από αυτές έχουν φυσικά ήδη επισημανθεί στην έρευνα, επιχειρείται δε εδώ, μέσα από τη μελέτη του παραδείγματος του Δίου, να δειχτεί ότι η κυκλοφορία στο εσωτερικό μιας ρωμαϊκής αποικίας εντάσσεται αρμονικά στην ευρύτερη κυκλοφορία της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας. 271 Διαταραγμένη στρωματογραφία παρατηρείται στο ιερό της Δήμητρας από την Πινγιάτογλου 2015, 130. Διαπλοκή των στρωμάτων παρατηρεί και η Στεφανίδου-Τιβερίου 1998, 134 (υποσημ. 202), όπως και ο Χριστοδούλου 2000, 53 (υποσημ. 54) για το Μνημείο των ασπίδων και την ανατολική πλευρά του forum, αλλά και η Ιατρού (υπό δημοσίευση), 16 για το macellum. 272 Για ενστάσεις σχετικά με τα στοιχεία που αντλούνται από τους θησαυρούς πάνω σε θέματα νομισματικής κυκλοφορίας, βλ. Harl 1996, Επιφυλακτικός όσον αφορά αυτό το θέμα εμφανίζεται σε άρθρο του και ο Bruun 1978, χρησιμοποιώντας όμως παραδείγματα από υλικό του 4 ου αι. μ.χ. [90]

91 Ως πρώτο συμπέρασμα, το οποίο έχει πολλάκις επιβεβαιωθεί, αναφέρουμε τη χρονολόγηση της απόλυτης πλειονότητας των θησαυρών μέσα στον 3 ο αι. μ.χ. Οι θησαυροί αυτοί, που έχουν χαρακτηριστεί ως «θησαυροί έκτακτης ανάγκης», σχετίζονται προφανώς με τις ταραχώδεις εμπόλεμες συνθήκες του αιώνα αυτού και την ανασφάλεια που οδήγησε σε εσπευσμένες αποταμιεύσεις περιουσιών από ιδιώτες που ήθελαν να διασώσουν τα κεκτημένα τους. 273 Ο αιώνας αυτός είναι εκτός της χρονικής εμβέλειας που καλύπτει αυτή η εργασία, ωστόσο πρέπει να επισημανθούν κάποιοι θησαυροί, οι οποίοι αν και αποκρύφτηκαν μέσα στον 3 ο αι. περιέχουν και νομίσματα των δύο προηγούμενων αιώνων. Ο θησαυρός «Κεντρικό (Κιλκίς), 1981» αποκρύφτηκε επί Φιλίππου Άραβα ή λίγο αργότερα και περιλαμβάνει μέσα στο υλικό του αυτοκρατορικό νόμισμα Βεσπασιανού και νόμισμα Κοινού Μακεδόνων εποχής Αδριανού. 274 Ο «Περιοχή Στρυμόνα (μεταξύ Σερρών και στενό Ρούπελ), », με απόκρυψη στα χρόνια του Γορδιανού Γ, περιέχει νομίσματα του 2 ου και 3 ου αι. μ.χ., αλλά και ένα Θεσσαλονίκης εποχής Αυγούστου, καθώς και ένα ελληνιστικό της ίδιας πόλης. 275 Στους θησαυρούς του 3 ου αι. με πρωιμότερο υλικό περιλαμβάνονται και οι «Μακεδονία, 1966», «Μακεδονία, 1973» και «Μακεδονία, 1980; - Συλλογή Παγουλάτου», οι οποίοι εμπεριέχουν και νομίσματα κοπής Δίου. 276 Τέλος, αναφέρεται και ένας θησαυρός του 2 ου αι., ο «Ιερισσός, 1976», που αποκρύφτηκε επί Αντωνίνου Ευσεβή και περιλαμβάνει τρία νομίσματα, εκ των οποίων το ένα μόνο είναι χρονολογικά αντωνίνειο, ενώ τα άλλα δύο ανήκουν στην εποχή του Βεσπασιανού. 277 Τα στοιχεία αυτά βρίσκουν το αντίστοιχό τους σε κάποιους θησαυρούς και νομισματικά σύνολα που έχουν εντοπιστεί στο Δίον, χρονολογούμενα στον 2 ο και 3 ο αι. (ή ακόμα και στον 4 ο ) και τα οποία περιέχουν νομίσματα του 1 ου αι. μ.χ. Το γεγονός αυτό υπονοεί ότι νομίσματα των πρώτων δύο αυτοκρατορικών αιώνων έχουν κάποια ισχύ και στην κυκλοφορία πολύ μεταγενέστερων χρόνων. Παράδειγμα αποτελούν οι τρεις θησαυροί που ανευρέθηκαν στην περιοχή του ιερού του Ολυμπίου Διός, με α- 273 Βλ. ενδεικτικά Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996 β, με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές. 274 Papaefthymiou 2002, 222-3, αρ. 5 Touratsoglou 1988, 119, αρ Touratsoglou 1988, 121, αρ Βλ. παραπάνω, σελ Τουράτσογλου 1993, 60, αρ. 14. Το νόμισμα των Φιλίππων στον τύπο Victoria / Vexilla ο Τουράτσογλου το τοποθετεί στα χρόνια του Αυγούστου σύμφωνα με την παλιά άποψη, χρονολογείται όμως μάλλον, όπως είδαμε, αργότερα, επί Κλαυδίου-Νέρωνα ή κάπου μεταξύ Βεσπασιανού και Τραϊανού. [91]

92 πόκρυψη επί Αντωνίνου Ευσεβή, και ένα πολύ μικρό σύνολο 15 νομισμάτων από την περιοχή της ρωμαϊκής αγοράς. Όσον αφορά τους θησαυρούς από το ιερό του Διός Ολυμπίου, ο «Δίον, 1998» αποτελείται από 81 χάλκινα νομίσματα, εκ των οποίων τα περισσότερα είναι εποχής Α- ντωνίνου Ευσεβή (54), εμπεριέχει όμως και 3 εποχής Δομιτιανού, 5 εποχής Τραϊανού και 11 εποχής Αδριανού. Τα περισσότερα είναι εκδόσεις του Δίου, ενώ υπάρχουν και νομίσματα των Φιλίππων, της Θεσσαλονίκης, του μακεδονικού και του θεσσαλικού Κοινού, και της Ρώμης. 278 Ο «Δίον, 1999» είναι ο μεγαλύτερος από τους τρεις με νομίσματα. Τα από αυτά ανήκουν στην εποχή του Αντωνίνου, ενώ αναγνωρίστηκαν και 1 εποχής Κλαυδίου, 2 εποχής Νέρωνα, 2 εποχής Βεσπασιανού, 1 εποχής Τίτου, 4 εποχής Δομιτιανού, 1 εποχής Νέρβα, 74 εποχής Τραϊανού και 192 εποχής Αδριανού. Ο θησαυρός αυτός είναι επίσης και αυτός με τη μεγαλύτερη ποικιλία όσον αφορά τις εκδίδουσες αρχές των νομισμάτων. Την απόλυτη κυριαρχία έχουν φυσικά τα νομίσματα του Δίου, αλλά περιλαμβάνονται επιπλέον κοπές της Αμφίπολης, των Φιλίππων, της Θεσσαλονίκης, της Έδεσσας, του μακεδονικού και θεσσαλικού Κοινού, της Κορίνθου, της Μαγύδου, των Τράλλεων, μιας αβέβαιης ελληνικής πόλης και της Ρώμης. 279 Ο τελευταίος ευρεθείς θησαυρός, «Δίον, 2000», περιλαμβάνει 129 νομίσματα, εκ των οποίων πλείστα είναι και πάλι εποχής Αντωνίνου Ευσεβή, προσμετρώνται όμως και 1 εποχής Κλαυδίου, 3 εποχής Τραϊανού και 14 εποχής Αδριανού. Η πλειονότητα είναι κοπής Δίου και εμπεριέχονται επίσης εκδόσεις της Θεσσαλονίκης, του μακεδονικού Κοινού, του Κοινού των Θεσσαλών και του Ιλίου. 280 Το μικρό σύνολο των 15 χάλκινων νομισμάτων καταγράφεται σε ανασκαφικό ημερολόγιο του 1980, από ανασκαφή της παρόδου του λεγόμενου «Δρόμου Α», της οδού δηλαδή που ορίζει από βορρά το οικοδομικό τετράγωνο του forum. Τα 14 νομίσματα είναι του 4ου 5ου αι. μ.χ. και ένα νόμισμα είναι ημιασσάριο Θεσσαλονίκης, εποχής Κλαυδίου, στον τύπο Άλογο / Εθνικό της πόλης μέσα σε στεφάνι [154]. Οπτικά, η διάμετρος του πρώιμου αυτοκρατορικού ημιασσαρίου ταιριάζει με τα μικρά νομίσματα των υστερορωμαϊκών χρόνων, είναι όμως σαφώς παχύτερο. Θα μπορούσε ίσως, λοιπόν, κάποιος να ισχυριστεί με επιφύλαξη ότι τα πρώιμα αυτοκρατορικά νομίσματα θεωρούνταν νόμιμα και έγκυρα για έναν χρήστη του 4ου αι. μ.χ., εφόσον πληρούσαν 278 Kremydi-Sicilianou 2004, Kremydi-Sicilianou 2004, Kremydi-Sicilianou 2004, [92]

93 εν πολλοίς τα τεχνικά χαρακτηριστικά των οικείων για αυτόν νομισμάτων που χρησιμοποιούσε στην καθημερινότητά του. 281 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας θησαυρός του 1ου αι. μ.χ. από τη Μακεδονία, λόγω της σπανιότητας εύρεσης παρόμοιων θησαυρών στον μακεδονικό χώρο. Πρόκειται για τον «Μακεδονία, περ. 1939» που αποκρύφτηκε επί Κλαυδίου και περιέχει 25 νομίσματα Θεσσαλονίκης που χρονολογούνται από τον Αύγουστο έως τον Κλαύδιο. 282 Επίσης, από τους πρώιμους σχετικά αυτοκρατορικούς θησαυρούς, σημειώνουμε τον θησαυρό «Κούκος Πιερίας (ΙΙ), 1980», ο οποίος περιέχει 4 νομίσματα Θεσσαλονίκης εποχής Τραϊανού. 283 Η ύπαρξη θησαυρών του 1 ου αι. μ.χ. που περιέχουν και ελληνιστικά νομίσματα θα υποδείκνυε την ισχύ και κυκλοφορία των ελληνιστικών νομισμάτων κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της αυτοκρατορίας, εξηγώντας ίσως παράλληλα την ισχνότητα του νομισματικού υλικού στον 1 ο αι. μ.χ. συγκριτικά με τους δύο επόμενους. Κάτι τέτοιο όμως, τουλάχιστον από τη μελέτη των θησαυρικών ευρημάτων της επαρχίας της Μακεδονίας, προς το παρόν δεν μοιάζει να επιβεβαιώνεται. Θα πρέπει, παραταύτα, να επισημανθεί ότι ο μικρός αριθμός θησαυρών του 1 ου αι. μ.χ. σχετίζεται προφανώς και με τις ειρηνικές συνθήκες που η ρωμαϊκή pax romana επέφερε σε όλη την αυτοκρατορία, συμπεριλαμβανομένης φυσικά και της Μακεδονίας. Ακόμα και αν υπήρχε έντονη δραστηριότητα απόκρυψης νομισμάτων κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού, τα ίχνη αυτής της δραστηριότητας έχουν ίσως για μας σήμερα χαθεί, καθώς λόγω των ήπιων συνθηκών οι ιδιώτες θα μπορούσαν να ανασύρουν ανά πάσα στιγμή τις αποταμιεύσεις τους, με αποτέλεσμα αυτές να μην ανευρίσκονται στις σύγχρονες ανασκαφές. Πρόκειται δηλαδή για την ακριβώς αντίστροφη διαδικασία και κατάσταση από αυτήν του ταραχώδους όψιμου 3 ου και 4 ου αι. μ.χ. Τη χρήση, όμως, ελληνιστικών νομισμάτων στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια μπορούμε να ανιχνεύσουμε μερικώς από τη μελέτη των επισημάνσεων. Νομίσματα, για παράδειγμα, του θεσσαλικού Κοινού με την Αθηνά Ιτωνία, τα οποία χρονολογούνται στους δύο τελευταίους αιώνες π.χ., έχουν επισημανθεί με τη συντομογραφία ΣΕΒ. Το γεγονός αυτό υποδηλώνει προφανώς την επικύρωσή τους για να κυκλοφο- 281 Με το θέμα της συνύπαρξης αυτοκρατορικών αλλά και ελληνιστικών νομισμάτων με αυτά του 4 ου και 5 ου αι. μ.χ. έχει ασχοληθεί σε άρθρο του ο Κρικελίκος 2013 για τη λεγόμενη «Οικία της όψιμης αρχαιότητας» στο Δίον, με πλήθος σχετικών παραπομπών. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρεί και στο macellum του Δίου η Ιατρού (υπό δημοσίευση), Touratsoglou 1988, 122, αρ Τουράτσογλου 1993, 60, αρ. 14. [93]

94 ρήσουν αργότερα στα χρόνια των Ιουλίων-Κλαυδίων, και συγκεκριμένα μάλλον επί Αυγούστου. 284 Ένα τέτοιο επισημασμένο νόμισμα έχει εντοπιστεί και στο macellum του Δίου [201]. 284 Burrer 1993, [94]

95 Συμπεράσματα Το Δίον υπήρξε μία από τις αποικίες που ίδρυσε ο Οκταβιανός Αύγουστος στον χώρο της ανατολικής Μεσογείου μετά την νικηφόρα γι αυτόν ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.χ. Η πόλη αποτέλεσε ένα μικρής εμβέλειας νομισματοκοπείο, με χάλκινες νομισματικές εκδόσεις που προορίζονταν να καλύψουν τις τοπικές οικονομικές ανάγκες. Τα νομίσματα ως επίσημες εκδόσεις των εκάστοτε κυβερνώντων αρχών προορίζονται για μαζική κατανάλωση, και συνεπώς οι εικόνες και οι επιγραφές που φέρουν είναι ενδεικτικές της ταυτότητας της πόλης που τα εκδίδει. Στο Δίον κυριαρχούν οι τοπικές θεότητες, μαζί με το πορτρέτο του αυτοκράτορα, καθώς οι αρχές των επαρχιακών πόλεων ήθελαν να προβάλλουν τη σύμπνοιά τους με το νέο καθεστώς και τις βουλές του αυτοκράτορα, διατηρώντας παράλληλα στοιχεία από την οικεία μυθική παράδοση. Οι λατινικές επιγραφές και τα μετρολογικά χαρακτηριστικά ακολουθούν το γενικότερο μοτίβο των ρωμαϊκών αποικιών και προσεγγίζουν τα πρότυπα της Ρώμης. Επομένως, στα νομίσματα, όπως και στα τοπικά επιτύμβια μνημεία, παρατηρείται στο Δίον ένας συνδυασμός της τοπικής παραδοσιακής ταυτότητας με τα αμιγώς λατινικά χαρακτηριστικά που θα είχαν φέρει μαζί τους οι Ρωμαίοι άποικοι. Το ίδιο προκύπτει και από τις επιγραφές που έχουν ανευρεθεί στην ευρύτερη περιοχή του Δίου και είναι μοιρασμένες μεταξύ της λατινικής και της ελληνικής γλώσσας. Άξια αναφοράς είναι και κάποια στοιχεία που έλκει η νομισματοκοπία του Δίου από τις πόλεις της επαρχίας της Αχαΐας, όπως η μη έκδοση νομισμάτων για κάποιους αυτοκράτορες (Καλιγούλας, Βεσπασιανός, Τίτος) και η αναγραφή των αρχικών D(ecreto) D(ecurionum) που υποδεικνύει την έκδοση των νομισμάτων κατόπιν σχετικής απόφασης από την τοπική βουλή. Όσον αφορά τη νομισματική κυκλοφορία στην πόλη, το νομισματικό υλικό μαρτυρεί τη συμπλήρωση των τοπικών κοπών με εκδόσεις άλλων μακεδονικών πόλεων, όπως της Θεσσαλονίκης, της Αμφίπολης και των Φιλίππων. Μεμονωμένα παραδείγματα από πόλεις εκτός του μακεδονικού χώρου, όπως η Φιλιππούπολη και η Κόρινθος, είναι μάλλον τυχαίες εισροές. Αξιοσημείωτη είναι η εκπροσώπηση του Κοινού των Μακεδόνων και, κυρίως, του Κοινού των Θεσσαλών, με το Δίον να γειτνιάζει με τη Θεσσαλία από νότο και να αντλεί στοιχεία από αυτήν, όπως υποδεικνύουν και τα επιτύμβια μνημεία της πόλης. [95]

96 Στην αποικία κυκλοφορούσαν, όπως είναι φυσικό, και νομίσματα από τα κεντρικά αυτοκρατορικά νομισματοκοπεία, δηνάρια αλλά και χάλκινες κοπές. Ο μικρός σχετικά αριθμός τους προκαλεί ίσως εντύπωση, θα πρέπει όμως να ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι οι αυτοκρατορικές εκδόσεις ήταν αυτές που βασικά χρησιμοποιούνταν για τις κρατικές εισφορές και τους φόρους, και επομένως ήταν αυτές που κυρίως ανακυκλώνονταν και επέστρεφαν στο κέντρο της αυτοκρατορίας, τη Ρώμη. Δυστυχώς, η απουσία κλειστών συνόλων δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με την κυκλοφορία. Αυτό που αξίζει να επισημανθεί είναι η καθολική κυριαρχία νομισμάτων του 4 ου και 5 ου αιώνα μ.χ. στο νομισματικό υλικό του Δίου, όπως προκύπτει από τους τομείς του οικοδομικού τετραγώνου της αγοράς και τους παρακείμενους δρόμους, από το macellum και από το ιερό της Δήμητρας. Θα πρέπει, όμως, ξανά να τονιστεί πως η αριθμητική αυτή κυριαρχία σχετίζεται και με τις ανασκαφικές μεθόδους, καθώς οι ανασκαφές σταματούν πολλές φορές στα α- νώτερα στρώματα μιας θέσης, αλλά και με τον μεγάλο βαθμό εκχρηματισμού της οικονομίας στα υστερορωμαϊκά χρόνια. Αυτό θα αποτελούσε ίσως ικανοποιητική εξήγηση αν οι αριθμοί των νομισμάτων του 1 ου αιώνα μ.χ. ως και τα χρόνια του Αδριανού δεν ήταν τόσο μικροί σε σχέση με τα νομίσματα του ύστερου 2 ου και του 3 ου αιώνα μ.χ., καθώς και με τα ελληνιστικά, τα οποία ανευρίσκονται πολύ συχνότερα στις ανασκαφές της πόλης. Η ισχνότητα αυτή στο πρώιμο αυτοκρατορικό νομισματικό υλικό της πόλης είναι ένα θέμα ανοιχτό προς μελλοντική διερεύνηση. Μπορεί ίσως αυτό να συμπληρωνόταν από τα παλαιότερα ελληνιστικά νομίσματα που ακόμα θα ήταν σε κυκλοφορία, ή ίσως αποτέλεσε την πρώτη ύλη για νομίσματα μεταγενέστερων εποχών. Το Δίον αποτελεί ένα επαρχιακό νομισματοκοπείο που εντάσσεται αρμονικά στη νομισματική παραγωγή της επαρχίας της Μακεδονίας. Τα νομίσματά του φέρουν χαρακτηριστικά που άπτονται τόσο της τοπικής παράδοσης της Μακεδονίας όσο και του ρωμαϊκού Ιmperium μέσα στο οποίο εντάσσεται. Η νομισματική κυκλοφορία μέσα στην αποικία συνδυάζει τα αυτοκρατορικά νομίσματα με αυτά των επαρχιακών πόλεων, κυρίως της Μακεδονίας, τα οποία φαίνεται να κυκλοφορούν ελεύθερα μέσα στην επαρχία, συμπληρώνοντας την παραγωγή μικρών νομισματοκοπείων όπως αυτό του Δίου. [96]

97 Κατάλογος νομισμάτων Δίπλα στον αριθμό καταλόγου του νομίσματος αναγράφονται τα τεχνικά του χαρακτηριστικά (βάρος σε γρ., διάμετρος σε χιλ., άξονας μητρών σε μοίρες του κύκλου) και τα στοιχεία εύρεσής τους στις ανασκαφές του Δίου (τόπος εύρεσης, χρονολογία εύρεσης, αριθμός νομίσματος από τα ανασκαφικά ημερολόγια και αύξων αριθμός στο αρχείο, ή/και κωδικός νομίσματος από την ηλεκτρονική βάση δεδομένων των αρχαιολογικών εργαστηρίων του Δίου εφόσον υπάρχει). [97]

98 Αυτοκρατορικές εκδόσεις Αύγουστος (27 π.χ. 14 μ.χ.) Σηστέρτιος, χρον. κοπής: π.χ., νομισματοκοπείο: Πέργαμο Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά επιγραφή φθαρμένη. Οπ.: [C] A σε στικτό κυκλικό πλαίσιο το όλον μέσα σε στεφάνι δάφνης ,72 γρ. 35,52 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 12/5/1997 Ν143 (ΠΟΛ97Ν143). Βιβλιογραφία: RIC I², 82, αρ As, χρον. κοπής: 16 π.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά περιμετρικά, [TRIBVN]IC POTEST CAESAR AVGVSTVS. Οπ.: Στο κέντρο S C περιμετρικά, C GALLI[VS LVPERCVS] IIIVIR AAAFF ,02 γρ. 27,90 χιλ. 360º. Πλατεία αγοράς, 16/7/1977 Ν19 (α/α 1717). Βιβλιογραφία: RIC I², 70, αρ Τιβέριος (14-37 μ.χ.) As, χρον. κοπής: 22/23-30 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου με ακτινωτό διάδημα προς αριστερά περιμετρικά, [DIVVS] AVGVSTVS [PATER]. Οπ.: Βωμός στο πεδίο εκατέρωθεν, S - C στο έξεργο, PROVIDENT ,80 γρ. 29, 20 χιλ. 210º. Αγορά, Οικία Ευβούλου, 15/7/1994 Ν4 (α/α 9064) ,14 γρ. 28,92 χιλ. 180º. Ιερό Δήμητρας, 17/10/1995 Ν132 (ΔΗΜ95Ν132). Βιβλιογραφία: RIC I², 99, αρ. 81. [98]

99 Βεσπασιανός (69-79 μ.χ.) Δηνάριο, χρον. κοπής: 70 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Βεσπασιανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAESAR VESPASIANVS AVG. Οπ.: Mars βαδίζει προς δεξιά, κρατώντας δόρυ στο δεξί χέρι και τρόπαιο πάνω από τον αριστερό ώμο περιμετρικά, COS ITER - TR POT ,00 γρ. 19,18 χιλ. 180º. Ωδείο, 4/8/2011 Ν7 (ΩΔ11Ν7). Βιβλιογραφία: RIC II, 16, αρ. 7. Τίτος (79-81 μ.χ.) Δηνάριο, χρον. κοπής: 79 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Τίτου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG P M. Οπ.: Venus όρθια προς δεξιά, ακουμπισμένη σε κιονίσκο, κρατά κράνος στο δεξί προτεταμένο χέρι και δόρυ στο αριστερό περιμετρικά, TR P VIIIΙ IMP XIIII COS VII P P ,86 γρ. 17,73 χιλ. 210º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 13/10/1981 Ν36 (α/α 4990). Βιβλιογραφία: RIC II, 117, αρ. 9. Σηστέρτιος, χρον. κοπής: μ.χ., νομισματοκοπείο: Lugdunum ή Πέρινθος (;) Εμ.: Κεφαλή Τίτου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [IMP] T CAES DIVI VESP [F] AVG [P M] TR [P P P COS VIII]. Οπ.: Mars βαδίζει προς δεξιά, κρατώντας δόρυ στο δεξί χέρι και τρόπαιο πάνω από τον αριστερό ώμο στο πεδίο εκατέρωθεν, S C ,35 γρ. 34,30 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 26/9/1996 Ν18 (ΠΟΛ96Ν18). Βιβλιογραφία: RIC II, 140, αρ. 182 (Lugdunum) RPC II, 88, αρ. 502, και Burnett 1999, (πιν. 8, 1) (Πέρινθος). Δομιτιανός (81-96 μ.χ.) Δηνάριο, χρον. κοπής: 86 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Δομιτιανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [IMP CAE]S DOMIT AVG GERM P M TR P XII (ή XIII). [99]

100 Οπ.: Minerva όρθια πάνω σε πλώρη πλοίου προς δεξιά, κραδαίνει ακόντιο και ασπίδα περιμετρικά, IMP XXII COS [XVI] CENS P P P ,73 γρ. 19,92 χιλ. 180º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 26/7/2007 Ν4 (ΩΔ-ΑΓ07Ν4). Βιβλιογραφία: RIC II, 174, αρ Δηνάριο, χρον. κοπής: 87 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Δομιτιανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAES DOMIT AVG GERM P M TR P VII. Οπ.: Minerva όρθια προς αριστερά, κρατά κεραυνό στο δεξί χέρι και δόρυ στο αριστερό στα πόδια της κάτω αριστερά, ασπίδα. IMP XIIII COS XIII CENS P P P ,00 γρ. 20,09 χιλ. 180º. Κατάστημα ΣΤ, 2/7/1976 Ν11 (α/α 1363). Βιβλιογραφία: RIC IΙ, 166, αρ Τραϊανός ( μ.χ.) Δηνάριο, μ.χ., Ρώμη Εμ.: Προτομή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης και palludamentum προς δεξιά περιμετρικά, [IMP CAES] NER TRAIANO OPTIMO AVG GER DAC. Οπ.: Genius όρθιος προς αριστερά, κρατά φιάλη στο δεξί χέρι και στάχυα στο αριστερό περιμετρικά, P M TR [P COS] VI P P SPQR ,00 γρ. 17,74 χιλ. 210º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 12/8/2009 Ν19 (ΑΓ09Ν19). Βιβλιογραφία: RIC II, 268, αρ Σηστέρτιος, νομισματοκοπείο: Ρώμη (;) Εμ.: Προτομή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά. Οπ.: Δυσδιάκριτος στο έξεργο, S C ,73 γρ. 31,40 χιλ. 180º. Δρόμος Α, 6/9/1975 Ν98 (α/α 1015). Σηστέρτιος, χρον. κοπής: μ.χ. (;), νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM P M. Οπ.: Pax ένθρονη προς αριστερά, κρατά κλαδί στο δεξί χέρι και σκήπτρο στο αριστερό στο έξεργο, S C επιγραφή δυσδιάκριτη ,76 γρ. 33,83 χιλ. 210º. Ιερό Δήμητρας, 12/7/1983 Ν4 (α/α 6141). [100]

101 Βιβλιογραφία: RIC II, 272, αρ. 383, 390. Αδριανός ( μ.χ.) Δηνάριο, χρον. κοπής: μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Οπ.: Salus ένθρονη προς αριστερά, κρατά φιάλη και σπένδει σε βωμό από όπου αναδύεται φίδι περιμετρικά, P M TR P COS III στο έξεργο, SAL AVG ,07 γρ. 19,27 χιλ. 240º. Μεγάλες θέρμες, 16/7/1986 Ν4 (α/α 6741). Βιβλιογραφία: RIC II, 356, αρ. 137 a. Δηνάριο, χρον. κοπής: μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Προτομή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά. [H]ADRIANVS - [AV]GVSTVS. Οπ.: Concordia ένθρονη προς αριστερά, κρατά φιάλη στο δεξί χέρι και στηρίζεται με το αριστερό σε αγαλμάτιο της Spes περιμετρικά, COS III ,80 γρ. 20,00 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 8/5/1997 Ν138 (ΠΟΛ97Ν138). Βιβλιογραφία: RIC II, 360, αρ Σηστέρτιος, χρον. κοπής: μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Προτομή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [IMP CAESAR TRAIANVS HADRIANVS AVG P M TR P COS III]. Οπ.: Annona ένθρονη προς δεξιά, κρατά κέρας Αμαλθείας μπροστά στα πόδια της δεξιά, modius και στάχυα περιμετρικά, [ANNONA AVGVSTI S C] ,44 γρ. 33,55 χιλ. 210º. Αγορά, Archaeotool, 6/8/2002 N16. Βιβλιογραφία: RIC II, 413, αρ. 580 a. Σηστέρτιος, νομισματοκοπείο: Ρώμη (;) Εμ.: Προτομή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά επιγραφή φθαρμένη. Οπ.: Φθαρμένος ,34 γρ. 31,90 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 26/6/1987 Ν3 (α/α 6927). Δηνάριο, χρον. κοπής: μ.χ. (;), νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Προτομή Σαβίνας προς δεξιά περιμετρικά, SABINA AVGVSTA - HADRIANI AVG P P. [101]

102 Οπ.: Concordia ένθρονη προς αριστερά, κρατά φιάλη με το δεξί χέρι και στηρίζεται με το αριστερό σε αγαλμάτιο της Spes κάτω από το κάθισμα, κέρας Αμαλθείας περιμετρικά, CONCOR-DIA AVG ,02 γρ. 17,31 χιλ. 210º. Κεντρικός δρόμος, 21/7/1979 Ν89 (α/α 2481). Βιβλιογραφία: RIC II, 387, αρ Αβέβαιο, 1 ος αι. μ.χ. (;) As, χρον. κοπής: μετά το 14 μ.χ., νομισματοκοπείο: Ρώμη Εμ.: Κεφαλή αυτοκράτορα προς δεξιά. Οπ.: Αετός με ανοιχτά φτερά πάνω σε σφαίρα επιγραφή φθαρμένη ,32 γρ. 29,33 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 10/8/2005 Ν64 (ΠΟΛ05Ν64). Βιβλιογραφία: RIC I², 99, αρ. 82 RIC II, 77, αρ [102]

103 Επαρχιακές εκδόσεις Επαρχία Θράκης Φιλιππούπολη Διασσάριο (dupondius), επί Δομιτιανού (81-96 μ.χ.), χρον. κοπής: μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Δομιτιανού με ακτινωτό διάδημα προς δεξιά περιμετρικά, [IMP CA]ES DOMIT AVG GERM COS XIIII CENS [PER P P]. Οπ.: Απόλλωνας (;) προς αριστερά, ακουμπισμένος σε κιονίσκο, κρατά φιάλη στο δεξί χέρι και δύο βέλη στο αριστερό περιμετρικά, ΦΙΛΙΠΠΟ-ΠΟΛΕΙΤΩΝ ,60 γρ. 26,00 χιλ. 210º. Δρόμος Α, 3/9/1975 Ν42 (α/α 927). Βιβλιογραφία: RPC II, 77, αρ Επαρχία Μακεδονίας Αμφίπολη Ασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά. [ΚΑΙΣΑΡ ΘΕΟΥ ΥΙΟΣ]. Οπ.: Άρτεμη Ταυροπόλος σε ταύρο που εφορμά προς δεξιά στο έξεργο, [ΑΜΦΙΠΟΛΕΙΤΩΝ] ,87 γρ. 22,47 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 2/9/1975 Ν5 (α/α 743). Βιβλιογραφία: RPC I, 306, αρ Ασσάρια, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τιβερίου προς δεξιά περιμετρικά, ΤΙΒΕΡΙΟΥ ΚΑΙΣΑΡΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΥ. Οπ.: Άρτεμη Ταυροπόλος σε ταύρο που εφορμά προς δεξιά στο έξεργο, ΑΜΦΙΠΟΛΙΤWΝ ,00 γρ. 25,62 χιλ. 360º. Αγορά, Σεβαστείο, 4/10/1974 (α/α 550). Εμ.: [ΤΙΒΕΡΙΟΥ ΚΑΙΣΑΡΟΣ ΣΕΒΑΣΤΟΥ]. Οπ.: [ΑΜΦΙΠΟΛΙΤWΝ]. [103]

104 022. 3,83 γρ. 20,88 χιλ. 360º (διχοτομημένο). Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 2/8/1990 Ν6 (α/α 7559). Εμ.: [ΤΙΒΕΡΙΟΥ ΚΑΙΣΑΡΟΣ] ΣΕΒΑΣΤΟΥ. Οπ.: [ΑΜΦΙΠΟΛΙΤWΝ]. Βιβλιογραφία: RPC Ι, 306, αρ (Οπ. αρ. 022: διαφοροποίηση στη φορά της επιγραφής ΣΕΒΑΣΤΟΥ). Ασσάριο, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τιβερίου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [TI] ΚΑΙΣΑΡ - [ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. Οπ.: Άρτεμη Ταυροπόλος σε ταύρο που εφορμά προς δεξιά στο έξεργο, [ΑΜΦΙΠΟΛΙΤΩΝ] ,73 γρ. 20,08 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 15/9/1981 Ν70 (α/α 5227). Βιβλιογραφία: RPC I, 306, αρ Δίον Ασσάρια, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά στο πεδίο εκατέρωθεν ημικυκλικά, AVGVSTVS - CAESAR επάνω στον λαιμό, κυκλική επισήμανση με τα γράμματα PV. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο πεδίο, CIA-D περιμετρικά, C VRMIVS M HEREN-NIVS IIVIR QVINQ ,50 γρ. 23,00 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 13/5/1982 Ν4 (α/α 5436). Εμ.: AVGVSTVS CAESAR. Οπ.: CIA-D C VRMIVS M HEREN-[NIVS IIVIR QVINQ]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 171, αρ. 1 (αυτό το νόμισμα) ,27 γρ. 23,76 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 15/7/1994 Ν3. Εμ.: AVGVSTVS - CAESAR. Οπ.: [CIA]-D [C VRMIVS M HERENN-I-VS IIVIR QVINQ]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 172, αρ. 4. [104]

105 Ημιασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά στο πεδίο εκατέρωθεν ημικυκλικά, AVGVSTVS - CAESAR. Οπ.: Άροτρο προς δεξιά περιμετρικά, [C VRM M HER] - IIVIR [QVINQ C I A D] ,50 γρ. 19,14 χιλ. 180º. Αγορά, Σπίτια, 6/9/2004 Ν125. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 172, αρ. 6. Ασσάρια, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τιβερίου προς δεξιά περιμετρικά, TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS. Οπ.: Λιβία καθήμενη σε δίφρο προς δεξιά, κρατάει σκήπτρο στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο έξεργο, D/D περιμετρικά, COLONIA IVL DIENSIS ,55 γρ. 20,50 χιλ. 360º. Κατάστημα Θ, 26/8/1981 Ν55 (ΚΑΤ81Ν55). Εμ.: [TI CAESAR DI]VI AVG [F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] [COLONIA IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 174, αρ. 10 (16, αυτό το νόμισμα) ,98 γρ. 21,17 χιλ. 360º. Αγορά, τομή νότια του Μνημείου των ασπίδων, 22/9/1981 Ν19 (α/α 4973). Εμ.: [TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] [COL]ON[IA IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ. 4 (7, αυτό το νόμισμα) ,75 γρ. 23,56 χιλ. 360º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό της κεντρικής αίθουσας, 24/7/1986 Ν13 (α/α 6750). Εμ.: [TI CAESAR DIVI] AVG F AVGVST[VS]. Οπ.: [D/D] COLONIA IVL [DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ. 6 (12, αυτό το νόμισμα) ,09 γρ. 20,32 χιλ. 360º. Αγορά, Τομέας Αγαθής Τύχης, 28/7/1995 Ν18. Εμ.: [TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA [IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ ,32 γρ. 19,95 χιλ. 360º. ΒΑ γωνία του τετραγώνου της αγοράς, 10/9/1998 Ν115. Εμ.: TI CAES[AR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA [IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ ,95 γρ. 21,60 χιλ. 15º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 7/8/2008 Ν2 (ΑΓ08Ν2). [105]

106 Εμ.: [TI] CAESAR DIVI AVG F AVG[VSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA IVL DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ ,55 γρ. 22,34 χιλ. 360º. Κεντρικός δρόμος, 27/7/1979 Ν112 (α/α 2504). Εμ.: [TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: D/D ανεστραμμένο COL[ONIA IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 174, αρ. 13 (21, αυτό το νόμισμα) ,98 γρ., 21,77 χιλ. (θραυσμένο). Δρόμος Β, 20/9/1975 Ν31 (α/α 1158). Εμ.: [ΤΙ CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] [COLONIA IVL - DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 174, αρ. 13 (20, αυτό το νόμισμα) ,70 γρ. 21,00 χιλ. 30º. Πολυγωνικό κτίριο, 2/7/1997 Ν250 (ΠΟΛ97Ν250). Εμ.: TI [CAESAR] DIVI AVG F AVGVSTVS. Οπ.: [D/D] [COLONIA IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, ,65 γρ. 21,10 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 7/9/1981 Ν54γ (α/α 5211). Εμ.: [TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: D/D ανεστραμμένα COLON[IA IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 174, αρ. 9 (αυτό το νόμισμα) ,17 γρ. 20,11χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 7/8/1992 Ν19 (α/α 7982). Εμ.: [TI CAESAR DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA [IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ ,86 γρ. 20,37 χιλ. 15º. Ιερό Δήμητρας, 15/7/1994 Ν4. Εμ.: TI CAE[SAR DIVI] AVG F AVG[VSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA IVL DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ ,21 γρ. 20,25 χιλ. 345º. Ιερό Δήμητρας, 28/8/1996 Ν2. Εμ.: [TI] CAESAR DIVI AVG [F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA [IVL DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ. 2 (Εμ.) και αρ. 4 (Οπ.) ,31 γρ. 21,02 χιλ. 360º. Δρόμος Α, 31/7/1980 Ν133 (α/α 3572). Εμ.: TI CAESAR [DIVI AVG F AVGVSTVS]. Οπ.: [D/D] COLONIA IVL [DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 173, αρ. 3 (5, αυτό το νόμισμα). [106]

107 Ασσάρια, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Κλαυδίου προς αριστερά περιμετρικά, ΤΙ CLAVDI-VS CAE. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL AVG DIENSIS ,92 γρ. 23,26 χιλ. 330º. Δυτικά καταστήματος ΣΤ, 25/9/1977 Ν31 (ΩΔ77Ν32). Εμ.: [ΤΙ] CLAVDI-VS C[AE]. Οπ.: D/D COL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ ,84 γρ. 23,00 χιλ. 360º. Αγορά, τομή νότια του Μνημείου των ασπίδων, 18/9/1981 Ν14 (α/α 4968). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D COL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 7 (15, αυτό το νόμισμα) ,70 γρ. 21,64 χιλ. 345º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό της κεντρικής αίθουσας, 23/7/1986 Ν10 (α/α 6747). Εμ.: [TI CLA]VD[I]-VS C[AE]. Οπ.: D/D [COL AVG] - DI[ENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 9 (20, αυτό το νόμισμα) ,45 γρ. 22,41 χιλ. 360º. Αγορά, Μνημείων ασπίδων, 31/7/1990 Ν3 (α/α 7556). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D [COL AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 175. αρ ,55 γρ. 23,35 χιλ. 360º. Αγορά, Archaeotool, 11/9/2000 Ν2. Εμ.: [TI CLAVDI-VS CAE]. Οπ.: D/D [COL AVG - DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ ,00 γρ. 22,04 χιλ. 345º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 13/8/2001 Ν15. Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D COL [AVG - DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 175, αρ ,28 γρ. 23,78 χιλ. 360º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 10/8/2007 Ν25 (ΩΔ- ΑΓ07Ν25). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D COL AVG - [DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 6. [107]

108 048. 8,10 γρ. 22,73 χιλ. 330º. Αγορά, Archaeotool, 10/5/2007 Ν29 (ARCH07N29). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: [D]/D COL [AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 175, αρ ,21 γρ. 23,3 χιλ. 360º. Αγορά, Archaeotool, 13/5/2007 N38 (ARCH07N38). Εμ.: [TI CLAVDI]-VS CAE. Οπ.: [D]/D COL [AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ ,81 γρ. 21,40 χιλ. 360º. Κεντρικός δρόμος, 16/7/1979 Ν34 (α/α 2428). Εμ.: ΤΙ CLAVDI-VS [CAE]. Οπ.: D/D COL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 6 (10, αυτό το νόμισμα) ,15 γρ. 22,39 χιλ. 345º. Πάροδος Δρόμου Α, 27/9/1979 Ν184 (α/α 2691). Εμ.: ΤΙ CLAVDI-VS [CAE]. Οπ.: D/D COL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 6 (12, αυτό το νόμισμα) ,81 γρ. 21,73 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 10/6/1997 Ν197 (ΠΟΛ97Ν197). Εμ.: [TI CLAVDI-VS] C[AESAR AVG GER]. Οπ.: D/[D] COL AVG - [DIE]NSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ ,58 γρ. 23,70 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 18/9/1975 Ν31 (α/α 769). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D COL [AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 6 (11, αυτό το νόμισμα) ,47 γρ. 23,35 χιλ. 210º. Ιερό Δήμητρας, 18/9/1981 Ν76 (α/α 5233). Εμ.: TI CLAVDI-VS C[AE]. Οπ.: D/D COL A[VG - DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 8 (αυτό το νόμισμα) ,44 γρ. 22,85 χιλ. 150º. Ιερό Δήμητρας, 29/6/1982 Ν71 (α/α 5501). Εμ.: [TI CL]AVDI-VS CAE. Οπ.: [D/D] [COL AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 9 (17, αυτό το νόμισμα) ,45 γρ. 21,46 χιλ. 180º. Ιερό Δήμητρας, 20/7/1983 Ν13 (α/α 6150). Εμ.: TI CLAVDI-VS CAE. Οπ.: D/D COL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 9 (19, αυτό το νόμισμα). [108]

109 057. 8,90 γρ. 23,67 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 13/7/1983 Ν6 (α/α 6143). Εμ.: [TI CLAVDI]-VS CAE. Οπ.: D/D COL [AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 6 (13, αυτό το νόμισμα) ,07 γρ., 23,19 χιλ. Κεντρικός δρόμος, 18/7/1979 Ν51 (α/α 2445). Εμ.: ΤΙ CLAVDI-VS CAE. Οπ.: Φθαρμένος. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, ,40 γρ., 21,30 χιλ. Αγορά, δυτικά του Archaeotool, 2/8/2011 Ν1 (ARCH11N1). Εμ.: [ΤΙ CLAVDI-VS] CAE. Οπ.: Φθαρμένος. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, Ημιασσάρια, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Άροτρο προς αριστερά περιμετρικά, COL DI-ENSIS. Οπ.: Άρτεμη όρθια, μετωπική, τοξεύει προς δεξιά περιμετρικά, DEANA BAPHYRIA ,12 γρ. 17,46 χιλ. 360º. Δρόμος Β, 27/9/1975 Ν67 (α/α 1194). Εμ.: COL DI-ENSIS. Οπ.: DE[A]NA BAP[HYRIA]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , αρ. 3 (6, αυτό το νόμισμα) ,31 γρ. 17,73 χιλ. 330º. Κεντρικός δρόμος, 19/7/1979- Ν64 (α/α 2457). Εμ.: COL DI-[ENSIS]. Οπ.: DEA[NA BAPH]YRI[A]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 254, αρ. 4 (7, αυτό το νόμισμα). Ασσάρια, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα προς αριστερά περιμετρικά, NERO CLAVD-IVS CAESAR. Οπ.: Αθηνά όρθια σε βάθρο, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL DIENSIS ,80 γρ. 24,00 χιλ. 180º. Πλατεία αγοράς, 12/7/1982 Ν9 (α/α 5412 α/α 3412 στον κατάλογο της Κρεμύδη). Εμ.: NERO CLAVD-[IVS CAESAR]. Οπ.: D/D COL IVL DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 1 (1, αυτό το νόμισμα) ,60 γρ. 23,17 χιλ. 360º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 10/9/1991 Ν27 (α/α 7774). [109]

110 Εμ.: [NERO CLA]VD-IVS CAESAR. Οπ.: D/D COL IVL DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ ,30 γρ. 22,43 χιλ. 210º. Ιερό Δήμητρας, 27/8/1997 Ν21. Εμ.: NERO CLAVD-IVS CAESAR. Οπ.: D/D [COL] IVL DIENSIS επισήμανση PV. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 1 (η επισήμανση όπως στον φθαρμένο Οπ. του αρ. 14, σελ. 178) ,79 γρ., 24,24 χιλ. (θραυσμένο). Κεντρικός δρόμος, 13/7/1979 Ν27 (α/α 2421). Εμ.: NERO CLAV[D-IVS CA]ESAR. Οπ.: Φθαρμένος, απολεπισμένος. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 176, αρ. 1. Ασσάρια, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Σβησμένος, με επισήμανση PVB σε ορθογώνιο πλαίσιο. Οπ.: Αθηνά όρθια σε βάθρο, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL DI-ENSIS ,40 γρ. 24,00 χιλ. 90º. Αγορά, Σπίτια, 16/7/1981 Ν58 (α/α 4387). Εμ.: PV[B]. Οπ.: D/D περιμετρικά, COL IVL DI-E[NSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, αρ. 8 (10, αυτό το νόμισμα) ,80 γρ. 24,00 χιλ. 240º. Αγορά, Σπίτια, 31/7/1981 Ν166 (α/α 4494). Εμ.: [PV]B. Οπ.: D/D COL IVL DI-E[NSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, 8 (11, αυτό το νόμισμα) ,43 γρ. 22,13 χιλ. 90º. Αγορά, Τομέας Αγαθής Τύχης, 26/8/2002 Ν68. Εμ.: PVB. Οπ.: [D]/D COL IVL - [DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 178, αρ ,48 γρ. 24,00 χιλ. 180º. Αγορά, νότια του Archaeotool, 4/8/2010 Ν1 (ARCH10N1). Εμ.: PVB ανεστραμμένο. Οπ.: D/D COL IVL DI-ENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, αρ. 2 (Εμ.) και αρ. 8 (Οπ.) ,47 γρ. 21,85 χιλ. 300º. Ιερό Δήμητρας, 19/9/1975 Ν33β (α/α 771). Εμ.: PVB. Οπ.: [D/D] [COL IVL DI-ENSIS] επισήμανση PV. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 178, αρ. 14 (αυτό το νόμισμα). [110]

111 071. 6,99 γρ., 23,18 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 22/7/1985 Ν8 (α/α 6579). Εμ.: PVB. Οπ.: [D]/D [COL IVL] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 178, αρ. 11 (αυτό το νόμισμα) ,08 γρ., 23,35 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 4/9/1997 Ν38. Εμ.: PVB. Οπ.: COL IVL - DI-ENSIS Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, αρ.8. Ασσάρια, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Σβησμένος, με επισήμανση PCP. Οπ.: Αθηνά όρθια σε βάθρο, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL DIENSIS ,45 γρ. 21,35 χιλ. 300º. Βόρεια πτέρυγα αγοράς, 3/8/2007 Ν14 (ΣΠΙ07Ν14). Εμ.: PCP. Οπ.: [D/D] [COL IVL] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, αρ ,20 γρ. 24,00 χιλ. 60º. Πολυγωνικό κτίριο, 24/4/1997 Ν88 (ΠΟΛ97Ν88). Εμ.: PCP. Οπ.: [D/D] COL [IVL - DIEN]SIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , αρ. 3, 5, ,73 γρ., 23,60 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 26/10/1981 Ν119 (α/α 5275). Εμ.: PCP. Οπ.: [D]/D [COL] IVL - D[IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 178, αρ. 10 (αυτό το νόμισμα) ,57 γρ., 21,78 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 5/8/1992 Ν12 (α/α 7975). Εμ.: PCP. Οπ.: [D]/D COL IVL DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 177, αρ. 3 (αυτό το νόμισμα;). Ασσάρια, επί Δομιτιανού (81-96 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Δομιτιανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAIS DOMITIANVS AVG. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια της αριστερά, κουκουβάγια στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL - AVG DIENSIS. [111]

112 077. 7,40 γρ. 22,00 χιλ. 180º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό στο δωμάτιο Γ, 7/10/1981 Ν1 (α/α 4909). Εμ.: IMP CAIS DOMITIANVS A[VG]. Οπ.: D/D [COL IVL - AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 179, αρ. 1 (1, αυτό το νόμισμα) ,10 γρ. 20,36 χιλ. 210º. Αγορά, 18/8/1993 Ν59 (α/α 8174). Εμ.: [IMP] CAIS DOMITIANVS AVG. Οπ.: [D]/D COL IVL - AVG D[IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 179, αρ ,15 γρ. 22,48 χιλ. 195º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 18/8/2006 Ν13 (ΩΔ- ΑΓ06Ν13). Εμ.: IMP CAIS DOMITIANVS AVG. Οπ.: D/[D] [COL IVL - AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 179, αρ ,38 γρ. 20,71 χιλ. 180º. Ιερό Δήμητρας, 27/7/1981 Ν7 (α/α 5162). Εμ.: IMP CAIS DOMITIANVS A[VG]. Οπ.: D/D COL IVL - [AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 179, αρ. 1 (2, αυτό το νόμισμα). Ασσάρια, επί Τραϊανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια της, δεξιά φίδι και αριστερά κουκουβάγια στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL AVG DIENSIS ,72 γρ. 20,54 χιλ. 270º. Αγορά, Σεβαστείο, 25/9/1975 Ν84 (α/α 703). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.:[D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ ,70 γρ. 22,00 χιλ. 90º. Αγορά, Σπίτια, 23/7/1981 Ν115 (α/α 4444). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D COL IVL - AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 3 (αυτό το νόμισμα) ,90 γρ. 20,00 χιλ. 90º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό στο δωμάτιο Γ, 21/10/1981 Ν10 (α/α 4918). [112]

113 Εμ.: IMP CAES NERVA] TRAIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ. 20 (33, αυτό το νόμισμα) ,58 γρ. 21,15 χιλ. 90º. Μεγάλες θέρμες, 2/7/1985 Ν1 (α/α 6549). Εμ.: [IMP CAES NERVA] TRAIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ ,83 γρ. 21,60 χιλ. 360º. Μεγάλες θέρμες, 5/7/1985 Ν3 (α/α 6551). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL - AVG D]- IENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ. 16 (26, αυτό το νόμισμα) ,68 γρ. 20,63 χιλ. 210º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό της κεντρικής αίθουσας, 23/7/1987 Ν3 (α/α 6967 α/α 6868 στον κατάλογο της Κρεμύδη). Εμ.: IMP CAI[S NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: D/D COL [IVL AVG DI]ENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 2 (3, αυτό το νόμισμα) ,67 γρ. 21,56 χιλ. 120º. Κατάστημα 11, 6/8/1990 Ν11 (ΚΑΤ90Ν11). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ ,82 γρ. 20,96 χιλ. 180º. Ωδείο, 18/9/1990 Ν17 (ΩΔ90Ν17). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIA]N [AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL - AVG D- IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ ,60 γρ. 21,80 χιλ. 210º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 24/8/1995 Ν5. Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG D- IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ ,55 γρ. 21,65 χιλ. 210º. Αγορά, 5/8/2003 Ν9. Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN AVG [GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ ,76 γρ. 22,02 χιλ. 180º. Αγορά, Archaeotool. [113]

114 Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN A[VG GERM]. Οπ.: D/D COL [IVL] AVG [DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ ,50 γρ. 21,52 χιλ. 120º. Αγορά, Archaeotool, 21/5/2005 Ν54 (ARCH05N54). Εμ.: [IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ ,93 γρ. 23,66 χιλ. 210º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 11/8/2006 Ν11 (ΩΔ- ΑΓ06Ν11). Εμ.: [IMP CAIS NER]VA TRAIAN AVG GERM. Οπ.: D/D [COL IVL AVG D-IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ ,94 γρ. 21,06 χιλ. 270º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 26/7/2007 Ν3 (ΩΔ-ΑΓ07Ν3). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG D- IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , αρ. 22 (Εμ.) και αρ. 18 (Οπ.) ,07 γρ. 22,46 χιλ. 180º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 6/8/2008 Ν20 (ΩΔ-ΑΓ08Ν20). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN AVG GERM. Οπ.: [D]/D [COL IVL AVG D- IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ ,33 γρ. 20,76 χιλ. 210º. Κεντρικός δρόμος, 16/9/1971 Ν1 (ΔΡ71Ν1). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 5 (αυτό το νόμισμα) ,15 γρ. 22,36 χιλ. 180º. Δρόμος Β, 2/7/1976 Ν8 (α/α 1608). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL] - AVG D- IENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ. 27 (46, αυτό το νόμισμα) ,12 γρ. 20,80 χιλ. 180º. Κεντρικός δρόμος, 5/7/1979 Ν1 (α/α 2395). Εμ.: [IMP CAES] NERVA TRAIAN AVG [GERM]. Οπ.: D/D COL [IVL AVG D]-IENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ. 22 (38, αυτό το νόμισμα). [114]

115 099. 7,68 γρ. 21,88 χιλ. 210º. Κεντρικός δρόμος, 12/7/1979 Ν19 (α/α 2413). Εμ.: IMP C[AIS NERVA TRAIAN AVG GE]RW. Οπ.: [D]/D COL IV[L AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 2 (2, αυτό το νόμισμα) ,40 γρ. 21,50 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 4/8/2005 Ν52 (ΠΟΛ05Ν52). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D COL [IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ ,78 γρ. 22,25 χιλ. 210º. Ιερό Δήμητρας, 12/7/1983 Ν5 (α/α 6142). Εμ.: [IMP CAIS] NERVA TRAIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 6 (8, αυτό το νόμισμα) ,96 γρ. 20,55 χιλ. 270º. Ιερό Δήμητρας, 1/7/1975 (α/α 715). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN AVG [GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ.24 (40 αυτό το νόμισμα) ,82 γρ. 20,90 χιλ. 180º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 7/9/1990 Ν26 (α/α 7579). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ ,10 γρ. 22,00 χιλ. 30º. Κεντρικός δρόμος, 15/9/1972 (α/α 172). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG D-IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ. 16 (27, αυτό το νόμισμα) ,88 γρ. 22,87 χιλ. 210º. Ιερό Δήμητρας, 15/7/1977 Ν1 (α/α 1884). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 6 (7, αυτό το νόμισμα) ,68 γρ. 20,54 χιλ. 90º. Δρόμος Α, 23/7/1980 Ν31 (α/α 3497). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D COL IVL [AVG DIENSIS]. [115]

116 Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ. 19 (32, αυτό το νόμισμα) ,64 γρ. 20,87 χιλ. 180º. Δρόμος Α, 31/7/1980 Ν135 (α/α 3574). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG D-IENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 182, αρ. 16 (28, αυτό το νόμισμα) ,12 γρ. 21,77 χιλ. 180º. Δρόμος Α, 27/7/1981 Ν12 (α/α 4952). Εμ.: [IMP CAΕS] NER[VA TR]AIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D COL [IVL AVG D]IENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 183, αρ. 22 (36, αυτό το νόμισμα). Ασσάρια, επί Τραϊανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης προς αριστερά περιμετρικά, IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια της, δεξιά φίδι και αριστερά κουκουβάγια στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL AVG DIENSIS ,75 γρ. 20,18 χιλ. 270º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό στο δωμάτιο Γ, 23/10/1981 Ν17 (α/α 4925). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 13 (αυτό το νόμισμα) ,03 γρ. 21,83 χιλ. 210º. Μεγάλες θέρμες, κάτω από το ψηφιδωτό στο δωμάτιο Γ, 31/10/1981 Ν20 (α/α 4928). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 9 (αυτό το νόμισμα) ,95 γρ. 20,67 χιλ. 270º. Μεγάλες θέρμες, 14/7/1983 Ν7 (α/α 5900). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 15 (20, αυτό το νόμισμα) ,37 γρ. 21,17 χιλ. 210º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 28/8/1995 Ν8. Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: D/D [COL IVL - AVG DIENSIS]. [116]

117 Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ ,46 γρ. 21,31 χιλ. 210º. Αγορά, Archaeotool, 15/5/1999. Εμ.: IMP CAIS [NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D]/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ ,98 γρ. 22,00 χιλ. 90º. Αγορά, Σπίτια, 29/8/2003 Ν66. Εμ.: [IMP CAIS] NERVA [TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL - AVG DI- ENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ ,72 γρ. 21,30 χιλ. 210º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 4/8/2006 Ν5 (ΩΔ-ΑΓ06Ν5). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL - AVG DI- ENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ ,46 γρ. 21,40 χιλ. 90º. Δρόμος Β, 25/9/1975 Ν59 (α/α 1186). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 11 (αυτό το νόμισμα) ,07 γρ. 21,15 χιλ. 90º. Κεντρικός δρόμος, 25/7/1979 Ν99 (α/α 2491). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN [AVG GERW]. Οπ.: D/[D] [COL IVL] AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 12 (αυτό το νόμισμα) ,27 γρ. 21,66 χιλ. 180º. Πάροδος Δρόμου Α, 24/9/1979 Ν138 (α/α 2661). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 15 (22, αυτό το νόμισμα) ,83 γρ., 19,92 χιλ. Αγορά, Οικία Ευβούλου, 19/7/1994 Ν8 (α/α 9068). Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: Φθαρμένος. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, , αρ ,50 γρ. 21,30 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 9/8/2005 Ν57 (ΠΟΛ05Ν57). [117]

118 Εμ.: [IMP CAIS NERVA TRAIAN AVG GERM]. Οπ.: D/D COL [IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ ,37 γρ. 21,10 χιλ. 270º. Ιερό Δήμητρας, 4/7/1975 (α/α 719). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TR[AIAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 14 (αυτό το νόμισμα) ,78 γρ. 20,31 χιλ. 90º. Ιερό Δήμητρας, 5/8/1978 Ν10 (α/α 2091). Εμ.: [IMP CAIS] NERVA TRAIAN [AVG GERM]. Οπ.: D/D COL IVL - [AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 7 (Εμ.: Ε4) και αρ. 3 (Οπ.: Ο3) ,09 γρ. 22,54 χιλ. 180º. Αγορά, Σπίτια, 10/9/1980 Ν14 (α/α 3973). Εμ.: [IMP CAIS NERVA] TRAIAN AVG [GERW]. Οπ.: [D/D] COL IVL - [AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 180, αρ. 8 (11, αυτό το νόμισμα) ,70 γρ. 21,00 χιλ. 180º. Κεντρικός δρόμος, 9/9/1974 (α/α 426). Εμ.: [IMP CAIS NER]VA TRA[IAN AVG GERW]. Οπ.: [D/D] [COL IVL - AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 181, αρ. 15 (23, αυτό το νόμισμα). Ασσάρια, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Προτομή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAES HADRI- ANO AVG OLYMPIO. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια της, δεξιά κουκουβάγια και αριστερά φίδι στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL AVG - DIENSIS ,62 γρ. 22,07 χιλ. 150º. Ιερό Δήμητρας, 24/6/1982 Ν65 (α/α 5496). Εμ.: [IMP CAES HADRIANO AVG OLYMPIO]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 186, αρ. 11 (αυτό το νόμισμα) ,60 γρ. 21,83 χιλ. 180º. Μεγάλες θέρμες, αίθουσα Β, 10/8/1979 Ν9 (α/α 3015). Εμ.: [IMP CAES HADRIANO AVG OLYMPIO]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG - D]IENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 185, αρ. 5 (8, αυτό το νόμισμα). [118]

119 127. 5,67 γρ. 21,35 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 13/6/1997 Ν207 (ΠΟΛ97Ν207). Εμ.: [IMP CAES HADRIA]NO [AVG OLYMPIO]. Οπ.: [D/D] [COL IVL AVG - DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 186, αρ Ασσάρια, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, IMP CAES HADRI- ANO AVG OLYMPIO. Οπ.: Αθηνά όρθια, κρατά δόρυ στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια της, δεξιά κουκουβάγια και αριστερά φίδι στο πεδίο, D/D περιμετρικά, COL IVL AVG DIENSIS ,02 γρ. 21,20 χιλ. 60º. Μεγάλες θέρμες, αίθουσα Β, 9/8/1979 Ν7 (α/α 3012). Εμ.: [IMP CAES HADRIANO AVG OLYMPIO]. Οπ.: D/D COL IVL AVG DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 185, αρ. 7 (12, αυτό το νόμισμα) ,48 γρ. 22,05 χιλ. 240º. Δρόμος Α, 11/9/1975 Ν127 (α/α 1047). Εμ.: [IMP CAES HADRIANO AVG OLYM]PIO. Οπ.: D/D [COL IVL AVG DIENSIS]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 186, αρ. 13 (αυτό το νόμισμα). Ασσάρια, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [IMP] CAES HAD[RIANO AVG OL]YMP[IO]. Οπ.: Δίας όρθιος, κρατά σκήπτρο στο αριστερό χέρι και φιάλη στο δεξί στα πόδια του δεξιά, αετός στο πεδίο, D/D περιμετρικά, [COL IVL AVG] DIENSIS ,38 γρ. 20,77 χιλ. 180º. Κατάστημα Ε, 9/9/1975 Ν8 (ΚΑΤ75Ν8). Εμ.: [IMP] CAES HAD[RIANO AVG OL]YMP[IO]. Οπ.: D/D [COL IVL AVG] - DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 186, αρ. 15 (αυτό το νόμισμα) ,45 γρ. 21,98 χιλ. 210º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 28/8/1995 Ν7. Εμ.: [IMP CAES HADRIANO AVG OLYMPIO]. Οπ.: D/D COL IVL [AVG] DIENSIS. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 186, αρ. 15. [119]

120 Ημιασσάρια, επί Δομιτιανού (81-96 μ.χ.) Τραϊανού ( μ.χ.) (;) Εμ.: Άροτρο προς δεξιά περιμετρικά, [COL DIE]NSIS. Οπ.: Άρτεμη βαδίζει προς δεξιά, έτοιμη να τοξεύσει, κρατώντας τόξο και βέλος περιμετρικά, DIANA - [B]APHYRA ,42 γρ. 16,47 χιλ. 330º. Τομή κάτω από το δάπεδο των καταστημάτων, 15/9/1981 Ν112 (ΚΑΤ81Ν112). Εμ.: [COL DIE]NSIS. Οπ.: DIANA - [B]APHYRA. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 255, αρ. 10 (21, αυτό το νόμισμα επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Δομιτιανού Τραϊανού) ,00 γρ. 16,20 χιλ. 360º. Αγορά, Archaeotool, 14/5/2005 Ν2 (ARCH05N2). Εμ.: [COL] D-[IENSIS]. Οπ.: [DIANA - BAPHYRA]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 255, αρ. 10 (επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Δομιτιανού Τραϊανού). Ημιασσάριο, επί Αδριανού ( μ.χ.) (;) Εμ.: Άροτρο προς δεξιά περιμετρικά, COL DIENSIS. Οπ.: Άρτεμη τρέχει προς δεξιά, κρατώντας τόξο και βέλος πάνω από τον ώμο της, φαρέτρα περιμετρικά, DIANA BAPHYRA ,10 γρ. 17,00 χιλ. 270º. Αγορά, Σπίτια, 4/9/1980 Ν13 (α/α 3890). Εμ.: COL DIENSIS. Οπ.: DIANA BAPHYRA. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 254, αρ. 6 (10, αυτό το νόμισμα επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Αδριανού) ,67 γρ. 17,14 χιλ. 150º. Αγορά, 21/7/1995 Ν15. Εμ.: [COL DI]ENSIS. Οπ.: [DIANA - BAPHYRA] Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 254, αρ. 6 (επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Αδριανού). Ημιασσάρια, επί Αντωνίνου Ευσεβή ( μ.χ.) (;) Εμ.: Άροτρο προς δεξιά περιμετρικά, COL D-IENSIS. Οπ.: Άρτεμη τρέχει προς δεξιά, κρατά τόξο με το δεξί χέρι και τραβά βέλος μέσα από τη [120]

121 φαρέτρα με το αριστερό περιμετρικά, DIANA - BAPHYRA ,18 γρ. 15,50 χιλ. 330º. Αγορά, τομή νότια του Μνημείου των ασπίδων, 18/9/1981 Ν13 (α/α 4967). Εμ.: COL D-IENSIS. Οπ.: DIAN[A] - [BA]PH[YRA]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 255, αρ. 7 (15, αυτό το νόμισμα επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Αντωνίνου Ευσεβή) ,72 γρ. 15,78 χιλ. 150º. Μεγάλες θέρμες, 18/7/1983 Ν8 (α/α 5901). Εμ.: C[OL D]-IENSIS. Οπ.: [DIANA - BA]PHYR[A]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 255, αρ. 7 (επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Αντωνίνου Ευσεβή) ,76 γρ. 15,06 χιλ. 270º. Δρόμος Α, 8/10/1976 Ν135 (α/α 1544). Εμ.: COL D[IENSIS]. Οπ.: [DIANA BAPHYRA]. Βιβλιογραφία: Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996, 255, αρ. 9 (19, αυτό το νόμισμα επί Δομιτιανού Αντωνίνου Ευσεβή) Kremydi-Sicilianou 2004, (επί Αντωνίνου Ευσεβή). Δίον ή Πέλλα (;) Ασσάριο, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Τιβερίου προς δεξιά περιμετρικά, TI CAES[AR AVG F AVG]VSTVS. Οπ.: [C BAEBIO P F - L RVSTICELIO - BASTERNA - IIVIR QVINC - D D] μέσα σε στεφάνι δάφνης ,33 γρ. 23,53 χιλ. Δυτικά καταστήματος ΣΤ, 25/9/1977 Ν32 (ΩΔ77Ν33). Βιβλιογραφία: Κρεμύδη 1996, 263, αρ. 1. Έδεσσα Ασσάριο, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ ΑΔΡΙΑΝΟΣ ΚΑΙΣΑΡ]. [121]

122 Οπ.: Η Τύχη της Έδεσσας όρθια, κρατά σκήπτρο ή δόρυ στο αριστερό χέρι και αγαλμάτιο (Νίκης;) στο δεξί στο πεδίο αριστερά, η προσωποποίηση του ποταμού Εδεσσαίου περιμετρικά, [ΕΔΕΣ-ΣΑΙΩΝ] ,06 γρ. 18,00 χιλ. 180º. Κατάστημα Ε, 13/9/1975 Ν10 (α/α 833). Βιβλιογραφία: Papaefthymiou 2002, 49-50, pl. 3, D3-R3 RPC III, 76, αρ Θεσσαλονίκη Ασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Ιουλίου Καίσαρα προς δεξιά στο πεδίο αριστερά καθέτως, [ΘΕΟC]. Οπ.: Κεφαλή Οκταβιανού προς δεξιά στο πεδίο εκατέρωθεν καθέτως, CΕΒΑCΤΟΥ ΘΕ ,87 γρ. 20,66 χιλ. 240º. Πλατεία αγοράς, 5/7/1976 Ν13 (α/α 1268). Βιβλιογραφία: RPC Ι, 717, αρ Ασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Ιουλίου Καίσαρα προς δεξιά στο πεδίο αριστερά καθέτως, ΘΕΟC. Οπ.: Κεφαλή Οκταβιανού προς δεξιά περιμετρικά, ΘΕCCAΛΟ-ΝΙ[ΚΕ]ΩΝ ,47 γρ. 20,30 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 12/6/1997 Ν200 (ΠΟΛ97Ν200). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, , αρ. 37 (Εμ.: V10) και αρ. 23 (Οπ.: R14). Ασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Ιουλίου Καίσαρα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά στο πεδίο δεξιά καθέτως, [ΘΕΟΣ] επάνω στον λαιμό, κυκλική επισήμανση με μονόγραμμα ΝΚ. Οπ.: Κεφαλή Οκταβιανού προς δεξιά περιμετρικά, Θ[ΕΣΣΑΛ-ΟΝΙΚΕΩΝ] ,90 γρ. 21,95 χιλ. 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 9/8/2005 Ν61 (ΠΟΛ05Ν61). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 141, αρ. 16. Ασσάρια, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.), χρον. κοπής: 10 π.χ. περίπου Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΚΑΙΣΑΡ - ΣΕΒΑΣΤΟΣ. Οπ.: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ μέσα σε στεφάνι δάφνης. [122]

123 144. 9,08 γρ. 21,95 χιλ. 30º. Κεντρικός δρόμος, 14/7/1979 Ν31 (α/α 2425). Εμ.: [ΚΑΙΣΑΡ ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. Οπ.: [ΘΕΣΣΑΛΟ]/ΝΙΚΕ[ΩΝ]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 150, αρ ,80 γρ. 24,48 χιλ. 30º. Πολυγωνικό κτίριο, 3/8/2005 Ν54 (ΠΟΛ05Ν54). Εμ.: [ΚΑΙΣΑΡ ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. Οπ.: Θ[ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 150, αρ Ημιασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.), χρον. κοπής: 17 π.χ. περίπου Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά περιμετρικά, [ΚΑΙΣ]ΑΡ [ΣΕΒ-ΑΣΤΟΣ]. Οπ.: ΘΕΣΣΑ/ΛΟΝΙΚ/[ΕΩΝ] μέσα σε στεφάνι δάφνης ,89 γρ. 16,63 χιλ. 330º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 1/8/1990 Ν4 (α/α 7557). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 147, αρ. 93 RPC I, 300, αρ Ημιασσάρια, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.), χρον. κοπής: 10 π.χ. περίπου Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΚΑΙΣΑΡ - ΣΕΒΑΣΤΟΣ. Οπ.: Άλογο σε βηματισμό προς δεξιά περιμετρικά, ΘΕΣΣΑΛ-Ο/ΝΙΚ-ΕΩ-Ν ,81 γρ. 17,82 χιλ. 270º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 9/8/1990 Ν9 (α/α 7562). Εμ.: [ΚΑΙΣΑΡ - ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. [ΘΕΣΣΑΛ-Ο/ΝΙΚ-ΕΩ-Ν]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 151, αρ ,80 γρ., 16,97 χιλ., 360º. Πολυγωνικό κτίριο, 4/8/1997 Ν20 (ΠΟΛ97Ν20). Εμ.: [ΚΑΙΣΑΡ - ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. Οπ.: [ΘΕΣΣΑΛ-Ο/ΝΙΚ-ΕΩ-Ν]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 151, αρ Ημιασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.), χρον. κοπής: π.χ. περίπου Εμ.: Κεφαλή Λιβίας προς δεξιά επιγραφή φθαρμένη. Οπ.: Άλογο σε καλπασμό προς δεξιά περιμετρικά, Θ[ΕΣΣΑ]-Λ-Ο[ΝΙ-Κ] ,38 γρ. 18,25 χιλ. Πολυγωνικό κτίριο, 3/8/2005 Ν48 (ΠΟΛ05Ν48). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 147, αρ [123]

124 Ασσάριο, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.), χρον. κοπής: μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Τιβερίου προς δεξιά στο πεδίο δεξιά καθέτως, ΤΙ ΚΑΙΣΑΡ. Οπ.: Κεφαλή Λιβίας με στεφάνι και πέπλο προς δεξιά περιμετρικά, Θ[ΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ] ΣΕΒΑΣΤΗ ,76 γρ. 21,20 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 4/8/2005 Ν51 (ΠΟΛ05Ν51). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 162, αρ. 91. Ασσάριο, επί Καλιγούλα (37-42 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Καλιγούλα με στεφάνι δάφνης προς αριστερά περιμετρικά, Γ ΚΑΙΣΑΡ - [ΣΕΒΑΣΤΟΣ]. Οπ.: Κεφαλή Αντωνίας με στεφάνι και πέπλο προς αριστερά περιμετρικά, [ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΩΝ] ΑΝΤΩΝΙΑ ,00 γρ. 22,05 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 9/7/1997 Ν258 (ΠΟΛ97Ν258). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, , αρ (Εμ.: V18) και αρ. 7 (Οπ.: R7). Ημιασσάρια, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Άλογο σε βηματισμό προς δεξιά στο πεδίο επάνω, ημισέληνος και αστέρι. Οπ.: ΘΕΣ/ΣΑΛΟΝ/ΙΚΕΩΝ μέσα σε στεφάνι δάφνης ,50 γρ. 16,03 χιλ. 240º. Αγορά, Archaeotool, 11/7/2001 Ν ,62 γρ. 14,37 χιλ. 210º. Κεντρικός δρόμος, 28/7/1979 Ν127 (α/α 2519). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 315, αρ. 6 RPC I, 303, αρ Ημιασσάρια, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Άλογο σε καλπασμό προς δεξιά αριστερά του λαιμού του, κλαδί φοίνικα. Οπ.: ΘΕΣ/ΣΑΛΟΝΙ/ΚΕΩΝ μέσα σε στεφάνι δάφνης ,53 γρ. 15,95 χιλ. 180º-210º. Πάροδος Δρόμου Α, 4/8/ ,87 γρ. 14,70 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 6/5/1997 Ν124 (ΠΟΛ97Ν124). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 315, αρ. 8 (Εμ.:V4) και αρ. 5 (Οπ.: R5) RPC I, 303, αρ [124]

125 156. 3,54 γρ. 15,70 χιλ. 360º. Αγορά, Τομέας Αγαθής Τύχης, 27/7/1995 Ν17. Οπ.: ΘΕΣ/ΣΑΛΟ/ΝΙΚΕΩΝ. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 315, αρ. 8 (Οπ.: διαφοροποίηση στον χωρισμό της επιγραφής). Ημιασσάριο, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.), χρον. κοπής: μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Αντωνίας της Νεώτερης προς αριστερά περιμετρικά, [ΑΝΤΩ]-ΝΙΑ. Οπ.: [ΘΕΣ/ΣΑΛΟ/ΝΕΙΚΕ/ΩΝ] μέσα σε στεφάνι δάφνης ,25 γρ. 17,87 χιλ. Αγορά, Σπίτια, 10/9/2004 Ν131. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 170, αρ. 34 RPC I, 301, αρ Ημιασσάριο, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.), χρον. κοπής: μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Αντωνίας της Νεώτερης προς δεξιά στο πεδίο δεξιά καθέτως, ΜΑ[ΡΚΙΑ]. Οπ.: Άλογο σε βηματισμό προς δεξιά επιγραφή φθαρμένη ,90 γρ. 15,65 χιλ. 15º. Αγορά, Archaeotool, 9/5/2003 Ν. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 171, αρ. 47 RPC I, 302, αρ Ασσάριο, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα με στεφάνι δάφνης προς αριστερά περιμετρικά, ΝΕΡΩΝ - [ΚΑΙCΑΡ]. Οπ.: [ΘΕΣΣΑ-ΛΟΝΙΚΕ-ΩΝ] μέσα σε στεφάνι δάφνης ,74 γρ. 22,48 χιλ. 180º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 31/7/1990 Ν1 (α/α 7554). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 175, αρ. 19. Ημιασσάρια, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.), χρον. κοπής: 62/4-68 μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΝΕΡWΝ - ΚΑΙCΑΡ. Οπ.: Νίκη πάνω σε σφαίρα προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό περιμετρικά, ΘΕCCΑ-ΛΟΝΙΚΗ ,95 γρ. 17,16 χιλ. 180º. Αγορά, Σπίτια, 31/7/2007 Ν4 (ΣΠΙ07Ν4). Εμ.: ΝΕΡWΝ ΚΑΙCΑΡ. Οπ.: [ΘΕ]CCΑ-ΛΟ[ΝΙΚΗ]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 178, αρ. 46 RPC I, 302, αρ [125]

126 161. 4,25 γρ. 15,94 χιλ. 120º. Κεντρικός δρόμος, 27/7/1979 Ν118 (α/α 2510). Εμ.: [ΝΕΡWΝ ΚΑΙCΑΡ]. Οπ.: [ΘΕCCΑ-ΛΟΝΙΚΗ]. Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 178, αρ. 47. Ασσάριο, επί Νέρβα (96-98 μ.χ.) ή Τραϊανού ( μ.χ.) Εμ.: Γυναικεία κεφαλή με τειχόμορφο διάδημα προς δεξιά περιμετρικά, ΘΕC[CΑΛΟ- ΝΙΚΕΩΝ]. Οπ.: Κάβειρος προς αριστερά, κρατά σφυρί στο αριστερό χέρι και ρυτό στο δεξί στα πόδια του, κυκλική επισήμανση με ανδρική κεφαλή προς δεξιά περιμετρικά, Κ[ΑΒΙ-ΡΟ-C] ,24 γρ. 21,20 χιλ. 210º. Δυτικά καταστημάτων 11-13, 28/7/2006 Ν1 (ΩΔ-ΑΓ06Ν1). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 327, αρ. 1 (Group C). Ημιασσάριο, επί Νέρβα (96-98 μ.χ.) ή Τραϊανού ( μ.χ.) Εμ.: Νίκη προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό στο πεδίο αριστερά, ημισέληνος. Οπ.: ΘΕC/CΑΛΟ/ΝΙΚΕ/ΩΝ μέσα σε στεφάνι δάφνης ,77 γρ. 15,40 χιλ. 180º. Μεγάλες θέρμες, 8/8/1979 Ν4 (α/α 3009). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 320, αρ Ασσάριο, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Γυναικεία κεφαλή με τειχόμορφο στέμμα προς δεξιά περιμετρικά, [ΘΕCCΑ]- ΛΟΝΙΚΗ. Οπ.: Κάβειρος προς αριστερά, κρατά σφυρί στο αριστερό χέρι και ρυτό στο δεξί περιμετρικά, [ΚΑΒ-Ι-ΡΟ]C ,71 γρ. 21,53 χιλ. 15º. Κεντρικός δρόμος, περισυλλογή (α/α 2341). Βιβλιογραφία: Touratsoglou 1988, 327, αρ. 1 (Group D). Στόβοι Ασσάριο, επί Τραϊανού ( μ.χ.), χρον. κοπής: 100 μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Τραϊανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM P M TR P COS III]. [126]

127 Οπ.: Ναΐσκος τετράστυλος στεγάζει άγαλμα (Ασκληπιού ή Διός;) περιμετρικά, [MVNICIPI STO-BE]-NS-IVM ,40 γρ. 21,00 χιλ. 210º. Κεντρικός δρόμος, 15/9/1972 (α/α 173). Βιβλιογραφία: Mouchmov 6533, pl. XLV 12 Josifovski 2001, 165, αρ. 49 RPC III, 75, αρ Φίλιπποι Ασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [COL AVG D IVL PHIL IVSSV AVG]. Οπ.: Τρία βάθρα στο μεσαίο, άγαλμα του Αυγούστου στεφανώνεται από άγαλμα του θεοποιημένου Ιουλίου Καίσαρα στο πεδίο ημικυκλικά: αριστερά, AVG [DI-VI F] δεξιά, [DIVO IVL] ,32 γρ. 25,30 χιλ. 30º. Αγορά, Δωμάτιο Γ, 13/7/1993 Ν19 (α/α 8135). Βιβλιογραφία: RPC I, 308, αρ Ημιασσάρια, επί Βεσπασιανού (69-79 μ.χ.) (;) Εμ.: Νίκη πάνω σε σφαίρα προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό στο πεδίο εκατέρωθεν, VIC AVG. Οπ.: Τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) περιμετρικά, COHOR PRAE PHIL ,13 γρ. 16,93 χιλ Ωδείο, 5/8/2013 Ν1 (ΩΔ13Ν1). Εμ.: [V]IC [A]VG. Οπ.: COHOR [PRAE PHIL] ,34 γρ. 16,04 χιλ. 25. Αγορά, Σεβαστείο, 17/8/1973 (α/α 263). Εμ.: VIC [AVG]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,08 γρ. 17,37 χιλ. 360º. ΒΑ γωνία του τετραγώνου της αγοράς, 8/9/1998 Ν97. Εμ.: [VIC AVG]. Οπ.: COHOR [PRAE PHIL] ,24 γρ. 16,92 χιλ. 180º. Αγορά, Τομέας Αγαθής Τύχης, 17/7/1995 Ν7. Εμ.: VIC AV[G]. Οπ.: [CO]HOR PRAE [PH]IL. Βιβλιογραφία: Kremydi-Sicilianou 2002/3, RPC I, 308, αρ (επί Κλαυδίου (41- [127]

128 54 μ.χ.) ή Νέρωνα (54-68 μ.χ.). Ημιασσάρια, επί Τραϊανού ( μ.χ.) Αντωνίνου Ευσεβή ( μ.χ.) (;) Εμ.: Νίκη πάνω σε βάθρο προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό στο πεδίο εκατέρωθεν, VIC AVG. Οπ.: Τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) περιμετρικά, COHOR PRAE PHIL ,00 γρ. 19,00 χιλ. 330º. Κεντρικός δρόμος, Ν11 (α/α 313). Εμ.: VIC A[VG]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,30 γρ. 17,80 χιλ. 360º. Αγορά, Σεβαστείο, 9/9/1975 Ν43 (α/α 660). Εμ.: VIC AVG. Οπ.: [C]OHOR - PRA[E] - [PHIL] ,88 γρ. 20,87 χιλ. 360º. Ωδείο, 7/8/2013 Ν3 (ΩΔ13Ν3). Εμ.: [VI]C AV[G]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,50 γρ. 18,00 χιλ. 360º. Εργαστήρι, 28/6/1973 Ν2 (α/α 393). Εμ.: VIC AV[G]. Οπ.: COHOR PRAE PHIL ,08 γρ. 18,84 χιλ. 360º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 22/8/1994 Ν1 (α/α 8989). Εμ..: [VIC] AVG. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,49 γρ. 18,75 χιλ. 190º. Αγορά, Σπίτια, 9/9/2004 Ν130. Εμ.: VIC AVG. Οπ.: COHOR PRAE PHIL ,58 γρ. 16,50 χιλ. 360º. Αγορά, δυτικά του Archaeotool, 18/8/2011 N16 (ARCH11N16). Εμ.: VIC AV[G]. Οπ.: COHOR [PRAE PHIL] ,68 γρ. 19,65 χιλ. 120º. Μεγάλες θέρμες, 14/9/1979 Ν15 (α/α 3021). Εμ.: [VIC AVG]. Οπ.: [COHOR] PRAE PHIL ,40 γρ. 18,84 χιλ. 210º. Ωδείο, 10/10/1990 Ν42 (ΩΔ90Ν42). Εμ.: VIC A[VG]. Οπ.: COHOR [PRAE] PHIL ,05 γρ. 17,47 χιλ. 360º. Κεντρικός δρόμος, 27/7/1979 Ν117 (α/α 2509). Εμ.: [VIC AVG]. Οπ.: [COH]OR [PRAE PHIL]. [128]

129 181. 3,05 γρ. 17,42 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 29/5/1997 Ν187 (ΠΟΛ97Ν187). Εμ.: [VIC] AVG. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,88 γρ. 17,22 χιλ. 180º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 24/8/1994 Ν5 (α/α 8993). Εμ.: [VIC] AV[G]. Οπ.: C[OHOR PRAE PHIL] ,10 γρ. 16,30 χιλ. 180º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 25/8/1994 Ν7 (α/α 8995). Εμ.: VIC AV[G]. Οπ.: [COHOR] PRAE [PHIL] ,82 γρ. 16,64 χιλ. 25º. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 14/8/2001 Ν16. Εμ.: VIC AV[G]. Οπ.: COH[OR PRA]E PHIL ,80 γρ. 14,90 χιλ. 360º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 22/8/2008 Ν10 (ΑΓ08Ν10). Εμ.: [V]IC AV[G]. Οπ.: COH[OR PRAE PHIL] ,64 γρ. 15,03 χιλ. 180º. Κεντρικός δρόμος, 18/7/ Ν53 (α/α 2447). Εμ.: [VI]C - A[VG]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,69 γρ. 18,19 χιλ. 180º. Αγορά, Σπίτια, 13/9/1980 Ν61 (α/α 3937). Εμ.: [VIC] AVG. Οπ.: COHOR PRAE - [PHIL]. Βιβλιογραφία: Kremydi-Sicilianou 2002/3, RPC I, 308, αρ (επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) ή Νέρωνα (54-68 μ.χ.). Ημιασσάρια, επί Βεσπασιανού (69-79 μ.χ.) ή Τραϊανού ( μ.χ.) Αντωνίνου Ευσεβή ( μ.χ.) Εμ.: Νίκη πάνω σε σφαίρα ή βάθρο προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό στο πεδίο εκατέρωθεν, VIC AVG. Οπ.: Τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) περιμετρικά, COHOR PRAE - PHIL ,95 γρ. 14,77 χιλ. 360º. Μεγάλες θέρμες, 18/9/1981 Ν156 (α/α 4849). Εμ.: [VI]C AVG. Οπ.: [C]OHOR [PRAE - PHIL] ,70 γρ. 14,96 χιλ. 300º. Θέρμες αγοράς, 4/8/2008 Ν3 (ΘΕΡΑΓ08Ν3). Εμ.: [V]IC AV[G]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,55 γρ. 15,32 χιλ. 360º. Αγορά, Archaeotool, 8/5/2003 Ν10. [129]

130 Εμ.: [VIC AVG]. Οπ.: [COHOR PRAE PHIL] ,46 γρ. 16,82 χιλ. 360º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 3/8/2010 Ν19 (ΑΓ10Ν19). Εμ.: [VIC AVG]. Οπ.: COHOR [PRAE] PHIL ,90 γρ., 18,04 χιλ., 360º. Ωδείο, 11/8/2011 Ν11 (ΩΔ11Ν11). Εμ.: [V]IC AVG. Οπ.: COHOR [PR]AE [PHIL]. Βιβλιογραφία: Kremydi-Sicilianou 2002/3, 63-66, RPC I, 308, αρ (επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) ή Νέρωνα (54-68 μ.χ.). Κοινό Μακεδόνων Διασσάριο, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Κλαυδίου προς αριστερά περιμετρικά, ΤΙΒ[ΕΡΙΟΣ ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡ] ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ. Οπ.: Φτερωτός κεραυνός περιμετρικά, [ΣΕΒΑΣΤΟΣ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ] ,75 γρ. 28,95 χιλ. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 21/9/1981 Ν16 (α/α 4970). Βιβλιογραφία: RPC I, 304, αρ Ασσάριο, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Κλαυδίου προς αριστερά περιμετρικά, [ΤΙ ΚΛΑΥΔΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡ]. Οπ.: Μακεδονική ασπίδα περιμετρικά, [ΣΕΒΑΣΤΟΣ] [ΜΑΚΕ]ΔΟΝ[ΩΝ] ,60 γρ. 20,85 χιλ. Κατάστημα 11, 17/8/1990 (α/α 7654). Βιβλιογραφία: RPC I, 304, αρ Ασσάριο, επί Δομιτιανού (81-96 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Δομιτιανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΑVΤ ΚΑΙΣΑΡ ΔΟΜΙΤΙΑΝΟΣ ΣΕΒ. Οπ.: Μακεδονική ασπίδα περιμετρικά, ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ,30 γρ. 23,00 χιλ. Πολυγωνικό κτίριο, 2/6/1997 Ν190 (ΠΟΛ97Ν190). Εμ.: [ΑVΤ ΚΑΙΣΑΡ ΔΟΜ]ΙΤΙΑΝ[ΟΣ ΣΕΒ]. Οπ.: [ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔ]ΟΝΩΝ. [130]

131 196. 8,51 γρ. 23,36 χιλ. Ιερό Δήμητρας, 7/8/1990 Ν1 (α/α 7613). Εμ.: [ΑVT] ΚΑΙΣΑΡ ΔΟΜΙΤ[ΙΑΝΟΣ] ΣΕΒ. Οπ.: ΚΟΙΝΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ. Βιβλιογραφία: RPC II, 336. Ημιασσάρια, επί Αδριανού ( μ.χ.) Αντωνίνου Ευσεβή ( μ.χ.) (;) Εμ.: Νίκη προς δεξιά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό. Οπ.: Μακεδονική ασπίδα περιμετρικά, ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ ,73 γρ. 14,62 χιλ. Αγορά, 6/8/1993 Ν52 (α/α 8167). Οπ.: [ΜΑΚΕ]ΔΟΝ[ΩΝ] ,47 γρ. 15,30 χιλ. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 25/8/1994 Ν8 (α/α 8996). Οπ.: [ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ] ,60 γρ. 14,35 χιλ. Αγορά, Τομέας Σαλλουστίου, 26/8/1994 Ν9 (α/α 8997). Οπ.: [ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ] ,12 γρ. 14,15 χιλ. Κατάστημα Ε, 9/9/1975 Ν5 (α/α 828). Οπ.: ΜΑΚΕΔΟΝ[ΩΝ]. Βιβλιογραφία: Kremydi 2002/3, (επί Αδριανού Αντωνίνου Ευσεβή) RPC I, 305, αρ (επί Ιουλίων-Κλαυδίων, μέσα 1ου αι. μ.χ.;). Επαρχία Αχαΐας Κοινό Θεσσαλών Μέσα τελευταίο τέταρτο 1 ου αι. π.χ. Εμ.: Κεφαλή Απόλλωνα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΦΙ[ΛΟΚΡΑ-ΤΟΥΣ] επισήμανση ΣΕΒ μέσα σε ωοειδές πλαίσιο. Οπ.: Αθηνά Ιτωνία προς δεξιά πάνω στο δόρυ, ΙΤΑ-[ΛΟΥ] περιμετρικά, ΘΕΣΣΑ-[ΛΩΝ] ,10 γρ. 18,00 χιλ. 330º. Πολυγωνικό κτίριο, 6/5/1997 Ν125 (ΠΟΛ97Ν125). Βιβλιογραφία: Rogers 1932, 22, αρ. 37. [131]

132 Διασσάριο, επί Αυγούστου (27 π.χ.-14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά στο πεδίο εκατέρωθεν, [ΣΕΒΑΣΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΩΝ]. Οπ.: Αθηνά όρθια προς αριστερά, κρατά Νίκη με το δεξί χέρι και δόρυ και ασπίδα με το αριστερό στο πεδίο: αριστερά, μονόγραμμα ΑΡ δεξιά, Δ οριζόντιο περιμετρικά, [ΣΩΣΑΝΔΡΟΣ - ΣΩΣΑΝΔ-ΡΟΥ] ,10 γρ. 26,50 χιλ. 240º. Αγορά, Σεβαστείο, 5/9/1975 Ν17 (α/α 635). Βιβλιογραφία: RPC I, 281, αρ Burrer 1993, 105, αρ. 2. Ασσάρια, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά στο πεδίο εκατέρωθεν, ΣΕΒΑΣΤΟΣ ΘΕΣΑΛΛΩΝ. Οπ.: Αθηνά Ιτωνία προς δεξιά στο πεδίο δεξιά, μονόγραμμα ΑΡ περιμετρικά, ΜΕΓΑΛΟΚΛΗ ΣΩΣΑΝΔΡΟV ,10 γρ. 18,65 χιλ. 90º. Πολυγωνικό κτίριο, 12/5/1997 Ν140 (ΠΟΛ97Ν140). Εμ.: ΣΕΒΑΣΤΟΣ - ΘΕΣΑΛΩΝ (sic). Οπ.: ΜΕΓΑΛ[ΟΚΛΗ ΣΩ]ΣΑΝΔΡΟV. Βιβλιογραφία: RPC I, 1426 Burrer 1993, , αρ ,25 γρ. 17,88 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 15/7/1997 Ν263 (ΠΟΛ97Ν263). Εμ.: [ΣΕΒΑΣ]ΤΟ[Σ - ΘΕΣΣΑΛΩΝ]. Οπ.: ΜΕΓΑΛ[ΟΚΛΗ ΣΩ]ΣΑΝΔΡΟV. Βιβλιογραφία: RPC I, 1426 Burrer 1993, 110, αρ. 38. Τριασσάριο, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου με ακτινωτό διάδημα προς αριστερά στο πεδίο εκατέρωθεν, [ΘΕΣ]ΣΑΛΩΝ [ΣΕΒΑΣΤΗΩΝ]. Οπ.: Απόλλωνας Άκτιος προς αριστερά, κρατά πλήκτρο και κιθάρα περιμετρικά, ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ [ΛΥ]-ΚΟΥΤΟΥ ,51 γρ. 28,36 χιλ. 30º (θραύσμα). Καταστήματα, περισυλλογή, 7/9/1981 Ν86 (α/α 5144, ΚΑΤ81Ν86). Βιβλιογραφία: RPC I, 1430 Burrer 1993, 124, αρ. 8. Τριασσάρια, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.) Εμ.: Ειρήνη ή Λιβία ένθρονη προς δεξιά, κρατά σκήπτρο στο δεξί χέρι και κλαδί στο [132]

133 αριστερό περιμετρικά, ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΣΕΒΑΣΤΗΩΝ. Οπ.: Δήμητρα όρθια προς αριστερά, κρατά στάχυα στο δεξί χέρι και σκήπτρο ή μακρύ πυρσό στο αριστερό στο πεδίο αριστερά, μονόγραμμα CΤΡΑ περιμετρικά, ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΛΥΚΟΥΤΟΥ ,21 γρ. 26,67 χιλ. 60º. Μεγάλες θέρμες, 14/4/1978 Ν9 (α/α 2138). Εμ.: [ΘΕΣΣΑΛΩΝ] ΣΕ[ΒΑΣΤΗΩΝ]. Οπ.: ΣΤΡΑ[ΤΗΓΟΥ ΛΥΚΟΥΤΟΥ]. Βιβλιογραφία: RPC I, 282, αρ. 1431/1 Burrer 1993, 126, αρ ,25 γρ. 28,94 χιλ. 210º. Μεγάλες θέρμες, 8/9/1980 Ν36 (α/α 3912). Εμ.: ΘΕΣΣΑΛΩΝ ΣΕΒΑ[ΣΤΗΩ-Ν]. Οπ.: ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ Λ-Υ-ΚΟΥΤΟΥ. Βιβλιογραφία: RPC I, 282, αρ. 1431/2 Burrer 1993, 126, αρ. 24. Διασσάριο, επί Κλαυδίου (41-54 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Κλαυδίου προς αριστερά στο πεδίο εκατέρωθεν, [ΘΕΣ]ΣΑΛΩΝ ΣΕΒΑΣΤΗΩΝ. Οπ.: Αθηνά Ιτωνία προς δεξιά στο πεδίο αριστερά, μονόγραμμα [ΑΡ] περιμετρικά, ΣΤΡ- ΑΤΗΓΟΥ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ ,96 γρ. 24,09 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 24/9/1975 Ν36 (α/α 775). Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 142, αρ. 80. Τριασσάριο, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [ΝΕΡΩΝ ΚΑΙ-ΣΑΡ ΘΕΣΣΑΛΩΝ]. Οπ.: Απόλλωνας καθιστός προς δεξιά, κρατά λύρα και έχει το δεξί χέρι πίσω από την πλάτη του περιμετρικά, [ΣΤ-ΡΑΤΗ]-ΓΟΥ ΛΑΟΥΧΟΥ ,88 γρ. 28,75 χιλ. 30º. Αγορά, Σπίτια, 10/9/2004 Ν133. Βιβλιογραφία: RPC I, 283, αρ Burrer 1993, 158, αρ. 68. Τριασσάριο, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Προτομή Ειρήνης (Pax) με στεφάνι από ελιά και στάχυα προς δεξιά περιμετρικά, ΕΙΡΗΝΗ ΣΕΒΑΣΤΗ [ΘΕΣΣΑΛΩΝ]. Οπ.: Απόλλωνας καθιστός προς αριστερά σε βάθρο που φέρει την επιγραφή ΤΕΙΜΗΤΟΣ ΕΠΟΙ, έχει το δεξί χέρι πίσω από το κεφάλι του μπροστά του, βέλη και τόξο περιμετρικά, [133]

134 [ΣΤ-ΡΑΤ]ΗΓΟΥ [ΛΑΟΥΧΟΥ] ,92 γρ. 28,20 χιλ. 30º. Ωδείο, 19/8/1978 Ν57 (ΩΔ78Ν57). Βιβλιογραφία: RPC I, 283, αρ Burrer 1993, 161, αρ. 79. Διασσάριο, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, [ΝΕ]ΡΩΝ Θ[Ε-Σ- Σ]ΑΛΩΝ. Οπ.: Νέρωνας, ως Απόλλωνας κιθαρωδός, όρθιος προς δεξιά περιμετρικά, ΣΤΡΑ[ΤΗΓΟΥ - ΑΡΙΣΤΙ]ΩΝΟΣ ,72 γρ. 22,15 χιλ. 30º. Πολυγωνικό κτίριο, 18/4/1997 Ν51 (ΠΟΛ97Ν51). Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 150, αρ. 29. Διασσάριο, επί Νέρωνα (54-68 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Νέρωνα με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΝΕΡWΝ [ΚΑΙ-CΑΡ] ΘΕCCΑΛWΝ. Οπ.: Νίκη πάνω σε σφαίρα προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό περιμετρικά, ΣΤΡΑ[ΤΗΓΟ-Υ ΛΑ]ΟΥΧΟ-Υ ,12 γρ. 24,60 χιλ. 30º. Αγορά, Archaeotool, 23/5/2001 Ν. Βιβλιογραφία: RPC I, 283, αρ Burrer 1993, 164, αρ. 89. Διασσάρια, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αδριανού με στεφάνι δάφνης προς δεξιά περιμετρικά, ΑΔΡΙΑΝΟΝ ΚΑΙCΑΡΑ ΘΕCCΑΛΟΙ. Οπ.: Αθηνά Ιτωνία προς δεξιά περιμετρικά, CTΡΑ ΟΧ ΝΙΚ- Ο-ΜΑΧΟV ,96 γρ. 21,44 χιλ. 180º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 7/11/1981 Ν45 (α/α 5052). Εμ.: ΑΔΡΙΑΝΟΝ ΚΑΙCΑΡΑ ΘΕCCΑΛΟ[Ι]. Οπ.: CTΡΑ ΟΧ ΝΙΚ- Ο-ΜΑΧΟV. Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 184, αρ ,25 γρ. 20,15 χιλ. 180º. Πολυγωνικό κτίριο, 8/8/2005 Ν55 (ΠΟΛ05Ν55). Εμ.: [ΑΔΡΙΑΝΟ]Ν ΚΑΙC[ΑΡΑ ΘΕCCΑΛΟΙ]. Οπ.: CTΡΑ Ο[Χ ΝΙΚΟΜΑΧ[ΟΥ]. Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 187, αρ ,22 γρ. 20,81 χιλ. 210º. Αγορά, Σπίτια, 3/8/1993 Ν6 (α/α 8192). [134]

135 Εμ.: [ΑΔΡΙ]ΑΝΟΝ ΚΑΙCΑΡΑ ΘΕCC[ΑΛΟΙ]. Οπ.: [CTΡΑ ΟΧ ΝΙΚ]-Ο-ΜΑ[ΧΟV]. Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 188, αρ. 86. Ασσάριο, επί Αδριανού ( μ.χ.) Εμ.: Προτομή Αχιλλέα με αττικό κράνος προς δεξιά περιμετρικά, ΑΧΙΛ-ΛΕΥΣ. Οπ.: Άλογο σε βηματισμό προς δεξιά περιμετρικά, ΝΙ-ΚΟΜΑ-ΧΟV ,77 γρ. 17,65 χιλ. 180º. Κεντρικός δρόμος, 18/7/1979 Ν54 (α/α 2448). Βιβλιογραφία: Burrer 1993, 196, αρ Κόρινθος Ασσάριο, επί Τιβερίου (14-37 μ.χ.), χρον. κοπής: μ.χ. Εμ.: Κεφαλή Δρούσου του Νεώτερου (;) προς δεξιά επιγραφή δυσδιάκριτη. Οπ.: Λιβία, ως Εστία (;), ένθρονη προς δεξιά, κρατά φιάλη στο δεξί χέρι και σκήπτρο στο αριστερό επιγραφή δυσδιάκριτη ,33 γρ. 21,84 χιλ. 30º. Αγορά, Μνημείο ασπίδων, 8/8/1990 Ν8 (α/α 7561). Βιβλιογραφία: RPC I, 252, αρ Amandry 1988, , πιν Επαρχία Ασίας (;) Ασσάρια, επί Αυγούστου (27 π.χ. 14 μ.χ.) Εμ.: Κεφαλή Αυγούστου προς δεξιά στο πεδίο αριστερά καθέτως, CAESAR. Οπ.: AVGVSTVS μέσα σε στεφάνι δάφνης ,35 γρ. 25,62 χιλ. 360º. Αγορά, Archaeotool, 23/7/2001 Ν87. Εμ.: [CAESAR]. Οπ.: [AVGVST]VS ,17 γρ. 24,47 χιλ. 30º. Ιερό Δήμητρας, 24/5/1982 Ν34 (α/α 5466). Εμ.: [CAESAR]. Οπ.: AVGVSTVS ,33 γρ. 26,55 χιλ. 360º. Ιερό Δήμητρας, 2/11/1995 Ν145 (ΔΗΜ95Ν145). [135]

136 Εμ.: CAESAR. Διπλά τυπωμένος ο εμπροσθότυπος. Οπ.: AVGVSTVS. Βιβλιογραφία: RPC I, αρ Howgego 1982, 3 (πιν. 2, αρ. 3-4). Απροσδιόριστη εκδίδουσα αρχή ¼ ασσαρίου (;) Εμ.: Νίκη προς αριστερά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό. Οπ.: Τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) ,45 γρ. 17,32 χιλ. 90º. Αγορά, Archaeotool, 11/5/2001 Ν ,58 γρ. 14,55 χιλ. 240º. Αγορά, Σπίτια, 10/9/2004 Ν ,98 γρ. 14,22 χιλ. 240º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 3/8/2009 Ν3 (ΑΓ09Ν3). Εμ.: Νίκη προς δεξιά, κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλαδί φοίνικα στο αριστερό. Οπ.: Τρία στρατιωτικά λάβαρα (vexilla) ,75 γρ. 13,45 χιλ. 30º. Νότια της νότιας στοάς της αγοράς, 19/8/2008 Ν17 (ΑΓ08Ν17) ,18 γρ. 15,30 χιλ. 120º. Θέρμες αγοράς, 1/8/2008 Ν1 (ΘΕΡΑΓ08Ν1). Αδιάγνωστα Ασσάριο, επί Ιουλίων-Κλαυδίων (;) Εμ.: Κεφαλή αυτοκράτορα προς αριστερά. Οπ.: Φθαρμένος ,32 γρ. 22,90 χιλ. Κατάστημα Ε, 13/9/1975 Ν13 (α/α 836). [136]

137 Επίμετρο Στο Επίμετρο δίνονται τα νομίσματα ανά τόπο εύρεσης. Οι αριθμοί που αναφέρονται αντιστοιχούν στους αριθμούς του καταλόγου. Πλατεία αγοράς Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Αύγουστος (002), Τραϊανός (010). Επαρχιακές εκδόσεις: Αμφίπολη, επί Τιβερίου (021) Δίον, επί Τιβερίου (032), επί Νέρωνα (062), επί Δομιτιανού (078), επί Τραϊανού (081, 090), επί Δομιτιανού- Τραϊανού (133) Θεσσαλονίκη, επί Αυγούστου (141) Φίλιπποι, επί Αυγούστου (166), επί Βεσπασιανού (168), επί Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (172, 185), επί Βεσπασιανού ή Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (191) Κοινό Μακεδόνων, επί Αδριανού- Αντωνίνου Ευσεβή (197) Κοινό Θεσσαλών, επί Αυγούστου (202) Αβέβαια ( ). Μνημείο ασπίδων Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Τίτος (006). Επαρχιακές εκδόσεις: Αμφίπολη, επί Τιβερίου (022) Δίον, επί Τιβερίου (028), επί Κλαυδίου (042, 044), επί Νέρωνα (063), επί Τραϊανού (103), επί Αντωνίνου Ευσεβή; (136) Θεσσαλονίκη, επί Αυγούστου ( ), επί Νέρωνα (159) Κοινό Μακεδόνων, επί Κλαυδίου (193) Κοινό Θεσσαλών, επί Αδριανού (213) Κόρινθος, επί Τιβερίου (217). Ιδιωτικές οικίες αγοράς Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Τιβέριος (003) Αδριανός (015). Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Αυγούστου (026), επί Τιβερίου (030), επί Κλαυδίου ( , , 059), επί Νέρωνα ( , 073), επί Τραϊανού (082, 089, , , 119, 123), επί Αδριανού (131, ) Θεσσαλονίκη, επί Κλαυδίου (152, ), επί Νέρωνα (160), επί Βεσπασιανού (170) Φίλιπποι, επί Τραϊανού- [137]

138 Αντωνίνου Ευσεβή ( , , 187), επί Βεσπασιανού ή Τραϊανού- Αντωνίνου Ευσεβή (190) Κοινό Μακεδόνων, επί Αδριανού-Αντωνίνου Ευσεβή ( ) Κοινό Θεσσαλών, επί Νέρωνα (209, 212), επί Αδριανού (215) Επαρχία Ασίας (;), επί Αυγούστου (218) Αβέβαια ( ). Θέρμες αγοράς Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τιβερίου (031) Φίλιπποι, επί Βεσπασιανού (169), επί Βεσπασιανού ή Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (189) Αβέβαιο (225). Μεγάλες θέρμες Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Αδριανός (013). Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τιβερίου (029), επί Κλαυδίου (043), επί Δομιτιανού (077), επί Τραϊανού ( , ), επί Αδριανού (126, 128), επί Αντωνίνου Ευσεβή (;) (137) Θεσσαλονίκη, επί Νέρβα-Τραϊανού (163) Φίλιπποι, επί Τραϊανού- Αντωνίνου Ευσεβή (178), επί Βεσπασιανού ή Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (188) Κοινό Θεσσαλών, επί Τιβερίου ( ). Ωδείο μεγάλων θερμών Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Βεσπασιανός (005). Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τραϊανού (088) Φίλιπποι, επί Βεσπασιανού (167), επί Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (173, 179), επί Βεσπασιανού ή Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (192) Κοινό Θεσσαλών, επί Νέρωνα (210). Καταστήματα κεντρικού δρόμου Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Δομιτιανός ( ). Επαρχιακές εκδόσεις: 027: Δίον, επί Τιβερίου, επί Κλαυδίου (041, 047), επί Δομιτιανού (079), επί Τραϊανού (087, , 115), επί Αδριανού (130), επί Δομιτιανού- [138]

139 Τραϊανού (132) Δίον ή Πέλλα, επί Τιβερίου (139) Έδεσσα, επί Αδριανού (140) Θεσσαλονίκη, επί Νέρβα-Τραϊανού (162) Φίλιπποι, επί Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (174) Κοινό Μακεδόνων, επί Κλαυδίου (194), επί Αδριανού-Αντωνίνου Ευσεβή (200) Κοινό Θεσσαλών, επί Τιβερίου (205) Αδιάγνωστο, επί Ιουλίων-Κλαυδίων (;) (226). Κεντρικός δρόμος Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Σαβίνα (017). Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τιβερίου (033), επί Κλαυδίου (050, 058, 061), επί Νέρωνα (065), επί Τραϊανού (096, , 104, 117, 124) Θεσσαλονίκη, επί Αυγούστου (144), επί Κλαυδίου (153), επί Νέρωνα (161), επί Αδριανού (164) Στόβοι (165) Φίλιπποι, επί Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (171, 180, 186) Κοινό Θεσσαλών, επί Αδριανού (216). Δρόμος Α Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Τραϊανός (011). Επαρχιακές εκδόσεις: Φιλιππούπολη, επί Δομιτιανού (019) Δίον, επί Τιβερίου (040), επί Κλαυδίου (051), επί Τραϊανού ( , 118), επί Αδριανού (129), επί Αντωνίνου Ευσεβή (;) (138) Θεσσαλονίκη, επί Κλαυδίου (154). Δρόμος Β Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τιβερίου (034), επί Κλαυδίου (060), επί Τραϊανού (097, 116). [139]

140 Macellum Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Αύγουστος (001) Τίτος (007) Αδριανός (014) 1 ος αι. μ.χ. (018). Επαρχιακές εκδόσεις: Δίον, επί Τιβερίου (035), επί Κλαυδίου (052), επί Νέρωνα (074), επί Τραϊανού (100, 120), επί Αδριανού (127) Θεσσαλονίκη, επί Αυγούστου ( , 145, ), επί Τιβερίου (150), επί Καλιγούλα (151), επί Κλαυδίου (155) Φίλιπποι, επί Τραϊανού-Αντωνίνου Ευσεβή (181) Κοινό Μακεδόνων, επί Δομιτιανού (195) Κοινό Θεσσαλών, 1 ος αι. π.χ. (201), επί Αυγούστου ( ), επί Νέρωνα (211), επί Αδριανού (214). Ιερό Δήμητρας Αυτοκρατορικές εκδόσεις: Τιβέριος (004) Τραϊανός (012) Αδριανός (016). Επαρχιακές εκδόσεις: Αμφίπολη, επί Αυγούστου (020), επί Τιβερίου (023) Δίον, επί Αυγούστου ( ), επί Τιβερίου ( ), επί Κλαυδίου ( ), επί Νέρωνα (064, , ), επί Δομιτιανού (080), επί Τραϊανού ( , 105, ), επί Αδριανού (125) Κοινό Μακεδόνων, επί Δομιτιανού (196) Κοινό Θεσσαλών, επί Κλαυδίου (208) Επαρχία Ασίας (;) ( ). [140]

141 Κατάλογος συντομογραφιών ΑΕΜΘ ΑΔ BCH BCH Suppl. BICS CIL Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη Αρχαιολογικό Δελτίο Bulletin de Correspondance Hellénique Bulletin de Correspondance Hellénique, Supplementum Bulletin of the Institute of Classical Studies Corpus Inscriptionum Latinarum Calif.Stud.Class. Ant. California Studies in Classical Antiquity IG JFA JRA JRS NC SEG Inscriptiones Graecae Journal of Field Archaeology Journal of Roman Archaeology Journal of Roman Studies Numismatic Chronicle Supplementum Epigraphicum Graecum [141]

142 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Abbot Johnson 1926 Abbot F. Johnson A.C., 1926, Municipal Administration in the Roman Empire, Princeton. Amandry 1988 Amandry, M. 1988, Le monnayage des duovirs corinthiens, BCH Suppl. 15, Paris. Amandry 2012 Amandry, M. 2012, The Coinage of the Roman Provinces through Hadrian, στο W. E. Metcalf (επιμ.), The Oxford Handbook of Greek and Roman Coinage, Oxford, Anderson 1993 Anderson, G. 1993, The Second Sophistic: A Cultural Phenomenon in the Roman Empire, London. Ando 2006 Ando, C. 2006, The Administration of the Provinces, στο D. S. Potter (επιμ.), A Companion to the Roman Empire, Arnold 1914 Arnold, W.T. 1914, The Roman System of Provincial Administration to the Accession of Constantine the Great,³ London. Babamova 2012 Babamova, S. 2012, Inscriptiones Stoborum, Stobi. Bellinger 1956 Bellinger, A. R. 1956, Greek Mints under the Roman Empire, στο R. A. G. Carson - C. H. V. Sutherland (επιμ.), Essays in Roman Coinage Presented to Harold Mattingly, Oxford, Bouchon Helly 2015 Bowie 1974 Bouchon, R. Helly, B. 2015, The Thessalian League, στο H. Beck P. Funke (επιμ.), Federalism in Greek Antiquity, Cambridge, Bowie, E. L. 1974, Greeks and their Past in the Second Sophistic, στο M. I. Finley (επιμ.), Studies in Ancient Society, London, [142]

143 Brélaz 2014 Brélaz, C. 2014, Corpus des inscriptions grecques et latines de Philippes, Athènes. Broneer 1941 Broneer, O. 1941, Colonia Laus Iulia Corinthiensis, Hesperia 10, Broughton 1952 Broughton, T.R.S. 1952, The Magistrates of the Roman Republic, vol. II: B.C., New York. Bruun 1978 Bruun, P. 1978, Site Finds and Hoarding Behaviour, στο R. A. G. Carson - C. M. Kraay (επιμ.), Scripta Nummaria Romana. Essays presented to Humphrey Sutherland, London, Burnett 1977 Burnett, A. 1977, The Authority to Coin in the Late Republic and Early Empire, NC7 17, Burnett 1991 Burnett, A. 1991, Coins, London. Burnett 1993 a Burnett, A. 1993, Roman Provincial Coinage of the Julio-Claudians, στο M. Price A. Burnett R. Bland (επιμ.), Essays in Honor of Robert Carson and Kenneth Jenkins, London, Burnett 1993 b Burnett, A. 1993, Βιβλιοκρισία του I. Touratsoglou, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit, NC 153, Burnett 1999 Burnett, A. 1999, Regional Coinage in Thrace and Bithynia During the Flavian Period, στο M. Amandry - S. Hurter (επιμ.), Travaux de numismatique grecque. Offerts a Georges Le Rider, Burnett 2011 Burnett, A. 2011, The Augustan Revolution Seen from the Mints of the Provinces, JRS 101, Burrell 2004 Burrell, B. 2004, Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Leiden-Boston. [143]

144 Burrer 1993 Burrer, F. 1993, Münzprägung und Geschichte des Thessalischen Bundes in der Rӧmischen Kaiserzeit bis auf Hadrian (31 v. Chr. 138 n. Chr.), Berlin. Burton 1987 Burton, G. 1987, Government and the Provinces, στο J. Wacher (επιμ.), The Roman World, London- New York, Butcher 1988 Butcher, K. 1988, Roman Provincial Coins: an Introduction to the Greek Imperials, London. Butcher 1992 Butcher, K. 1992, The Roman Coinage of Thessalonica (Βιβλιοκρισία του I. Touratsoglou, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit ), JRA 5, Butcher 2001/2 Butcher, K. 2001/2, Small Change in Ancient Beirut. Coins from BEY 006 and 045, Berytus Callataÿ 1995 Callataÿ, F. 1995, Calculating Ancient Coin Production: Seeking a Balance, NC 155, Callataÿ 2006 Callataÿ, F. 2006, Greek Coins from Archaeological Excavations: a Conspectus of Conspectuses and a Call for Chronological Tables, στο P. G. van Alfen (επιμ.), Agoranomia: Studies in Money and Exchange Presented to John H. Kroll, Carradice 1983 Carradice, I. 1983, Coinage and Finance in the Reign of Domitian AD 81-96, Oxford. Carradice 2012 Carradice, I. 2012, Flavian Coinage, στο W. E. Metcalf (επιμ.), The Oxford Handbook of Greek and Roman Coinage, Oxford, Carson 1990 Carson, R. A. G. 1990, Coins of the Roman Empire, London-New York. Cristilli 2015 Cristilli, A. 2015, Macellum and Imperium. The Relationship Between the Roman State and the [144]

145 Market Building Constraction, Analysis Archaeologica 1, Crawford 1970 Crawford, M. 1970, Money and Exchange in the Roman World, JRS 60, Daubner 2014 Daubner, F. 2014, On the Coin Iconography of Roman Colonies in Macedonia, στο N. T. Elkins S. Krmnicek (επιμ.), Art in the Round : New Approaches to Ancient Coin Iconography, Tübinger Archäologische Forschungen 16, Daux 1973 Daux, G. 1973, Compléments et corrections aux inscriptions Thessalonicae, BCH 97, Duncan-Jones 1990 Duncan-Jones, R. 1990, Structure and Scale in the Roman Economy, Cambridge. Eckstein 1979 Eckstein, E. M. 1979, The Foundation Day of Roman Coloniae, Cal.Stud.Class. Ant. 12, Eckstein 2010 Eckstein, A. M. 2010, Macedonia and Rome, BC, στο J. Roisman - I. Worthington (επιμ.), A Companion to Ancient Macedonia, Edson 1975 Edson, Ch. 1975, Double communities in Roman Macedonia, στο Essays in memory of B. Laourdas, 1975: Ευαγγελίδης 2007 Ευαγγελίδης, Β. 2007, Η Αγορά των πόλεων της Ελλάδας από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ως τον 3 ο αι. μ.χ., Θεσσαλονίκη. Harl 1996 Harl, K. 1996, Coinage in the Roman Economy, 300 BC to AD 700, London - Baltimore. Helly 1997 Helly, B. 1997, Le «diortôma» d Auguste fixant la conversion des statères thessaliens en deniers: une situation de «passage à la monnaie unique, Topoi 7, 1, [145]

146 Heuchert 2005 Heuchert, V. 2005, The Chronological Development of Roman Provincial Coin Iconography, στο C. Howgego - V. Heuchert - A. Burnett (επιμ.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, Oxford, Hobbs 2013 Hobbs, R. 2013, Currency and Exchange in Ancient Pompeii: Coins from the AAPP Excavations at Regio VI, Insula 1, London. Hopkins 1980 Hopkins, K. 1980, Taxes and Trade in the Roman Empire (200 BC-AD 400), JRS 70, Howgego 1982 Howgego, C. J. 1982, Coinage and Military Finance: the Imperial Bronze Coinage of the Augustan East, NC 142, Howgego 1985 Howgego, C. J. 1985, Greek Imperial Countermarks. Studies in the Provincial Coinage of the Roman Empire, London. Howgego 1990 a Howgego, C. J. 1990, Why did ancient states strike coins?, NC 150, Howgego 1990 b Howgego, C. J b, Βιβλιοκρισία του I. Touratsoglou, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit, Gnomon 60, Howgego 1992 Howgego, C. J. 1992, The Supply and Use of Money in the Roman World, JRS 82, Howgego 1994 Howgego, C. J. 1994, Coin Circulation and the Integration of the Roman Economy, JRA 7, Howgego 2005 Howgego, C. J. 2005, Coinage and Identity in the Roman Provinces, στο C. Howgego - V. Heuchert - A. Burnett (επιμ.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, Oxford, [146]

147 Howgego 2009 Howgego, C. J. 2009, Η αρχαία ιστορία μέσα από τα νομίσματα. Μτφ. Μ. Ζαχαριάδου. Αθήνα. Howgego 2014 Howgego, C. J. 2014, Questions of Coin Circulation in the Roman Period, στο K. Dörtlük O. Tekin R. Boyraz Seyhan (επιμ.), Proceedings of the First International Congress of the Anatolian Monetary History and Numismatics, February 2013, Antalya, Ιατρού (υπό δημοσίευση) Ιατρού, Μ. (υπό δημοσίευση), «Η νομισματική μαρτυρία από το πολυγωνικό κτίριο του Δίου». Josifovski 2001 Josifovski, P. 2001, Roman Mint of Stobi, Skopje. Jones 1956 Jones, A. H. M. 1956, Numismatics and History, στο R. A. G. Carson - C. H. V. Sutherland (επιμ.), Essays in Roman Coinage Presented to Harold Mattingly, Oxford, Jones 1996 Jones, C. P. 1996, The Panhellenion, Chiron 26, Κανατσούλης 1963 Κανατσούλης, Δ. 1963, «Η μακεδονική πόλις από της εμφανίσεώς της μέχρι των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 5, Κανατσούλης 1965 Κανατσούλης, Δ. 1965, «Η μακεδονική πόλις από της εμφανίσεώς της μέχρι των χρόνων του Μεγάλου Κωνσταντίνου», Μακεδονικά 6, Καραδέδος 1990 Καραδέδος, Γ. 1990, «Το ωδείο των θερμών στο Δίον», στο Οι αρχαιολόγοι μιλούν για την Πιερία, Καλοκαίρι 1986, Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996 Κρεμύδη-Σισιλιάνου, Σ. 1996, Η νομισματοκοπία της ρωμαϊκής αποικίας του Δίου, Αθήνα. Κρεμύδη-Σισιλιάνου 1996 β Κρεμύδη-Σισιλιάνου, Σ. 1996, «Απόκρυψη θησαυρών σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης με αφορμή [147]

148 ένα μακεδονικό θησαυρό του 3 ου αι. μ.χ.», στο Χαρακτήρ. Αφιέρωμα στη Μάντω Οικονομίδου, Αθήνα, Kremydi-Sicilianou 1998/9 Kremydi-Sicilianou, S. 1998/9, Quintus Hortensius Hortalus in Macedonia (44-42 BC), Τεκμήρια 4, Kremydi-Sicilianou 2002/3 Kremydi-Sicilianou, S. 2002/3, «Victoria Augusta on Macedonian Coins: Remarks on Dating and Interpretation», Τεκμήρια 7, Kremydi-Sicilianou 2004 Kremydi-Sicilianou, S. 2004, Multiple Concealments from the Sanctuary of Zeus Olympios at Dion, ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ 35, Athens. Kremydi-Sicilianou 2004 β Kremydi-Sicilianou, S. 2004, Patterns of Monetary Circulation in Roman Macedonia: the Hoard Evidence, Ευλιμένη 5, Kremydi-Sicilianou 2005 Kremydi-Sicilianou, S. 2005, Belonging to Rome, Remaining Greek: Coinage and Identity in Roman Macedonia, στο C. Howgego - V. Heuchert - A. Burnett (επιμ.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, Oxford, Kremydi Iakovidou 2015 Kremydi, S. - Iakovidou, A. 2015, Corinth and Athens: Numismatic Circulation from the Late Republic to the High Empire, στο P. G. van Alfen, G. Bransbourg, M. Amandry (επιμ.), Fides. Contributions to Numismatics in Honor of Richard B. Witschonke, New York. Κρικελίκος 2013 Κρικελίκος, Δ. 2013, «Η νομισματική μαρτυρία από την ανασκαφή της Οικίας Όψιμης Αρχαιότητας του Δίου (μια πρώτη προσέγγιση)», στο Ε. Γ. Παπαευθυμίου Ι. Π. Τουράτσογλου (επιμ.), Ὁλοκότινον: Μελέτες βυζαντινής Νομισματικής και Σιγιλλογραφίας στη μνήμη του Πέτρου Πρωτονοτάριου, Αθήνα, [148]

149 Kritsotakis 2008 Kroll 1993 Λαγός 2010 Kritsotakis, D. 2008, Hadrian and the Greek East: Imperial Policy and Communication (διδ. διατριβή, Ohio State University). Kroll, J. 1993, The Athenian Agora τομ. XXVI, The Greek Coins. Λαγός, Κ. 2010, «Η χιακή νομισματοκοπία της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου», στο Π. Τσέλεκας (επιμ.), Οβολός 9: Το νόμισμα στα νησιά του Αιγαίου, Πρακτικά Συνεδρίου της Ε Επιστημονικής Συνάντησης, Μυτιλήνη, Σεπτεμβρίου 2006, τόμ. Ι, Αρχαίοι χρόνοι, Αθήνα, Levick 1982 Levick, B. 1982, Propaganda and the Imperial Coinage, Antichthon 16, Liampi 2003 Liampi, K. 2003, Die Münzprägung des Μakedonischen Koinon in der Kaiserzeit στο XIII Congreso Internacional de Numismática, Septiembre 2003, Μαδρίτη, Lo Cascio 1981 Lo Cascio, E. 1981, State and Coinage in the Late Republic and Early Empire, JRS 71, Lorber 1990 Lorber, C. C. 1990, Amphipolis. The Civic Coinage in Silver and Gold, Los Angeles. Mac Donald 1989 Mac Donald, D. J. 1989, The Worth of the Assarion, Historia 38, Mac Isaac 1987 Mac Isaac, J. 1987, Corinth: Coins, The Theater District and the Roman Villa, Hesperia 56, Melville Jones 1971 Melville Jones, J. R. 1971, Denarii, Asses and Assaria in the Early Roman Empire, BICS 18, Metcalf 1990 Metcalf, W. E. 1990, Recent Work on Provincial Coinage in the East, JRA 3, [149]

150 Metcalf 2006 Metcalf, W. E. 2006, Roman Imperial Numismatics, στο D. S. Potter (επιμ.), A Companion to the Roman Empire, Metcalf 2010 Metcalf, W. E. 2010, Numismatics, στο A. Barchiesi - W. Scheidel (επιμ.), The Oxford Handbook of Roman Studies, Oxford, Mommsen 1875 Mommsen, Th. 1875, Additamenta ad vol. III Orientis et Illyrici, Ephemeris Epigraphica: Corporis Inscriptionum Latinarum Supplementum II, Mouchmov 1926 Mouchmov, N. A. 1926, Les monnaies antiques de Philippopolis, Sofia. Οικονόμος 1915 Οικονόμος, Γ. 1915, Επιγραφαί Μακεδονίας, Αθήνα. O Sullivan 1972 O Sullivan, F. 1972, The Egnatian Way, Harrisburg. Παντερμαλής 1975 Παντερμαλής, Δ. 1975, «Δίον», ΑΔ, Χρονικά Β3, Παντερμαλής 1977 Παντερμαλής, Δ. 1977, «Λατρείες και ιερά του Δίου Πιερίας», Αρχαία Μακεδονία ΙΙ, Παντερμαλής 1984 Παντερμαλής, Δ. 1984, «Οι επιγραφές του Δίου», στο Γ. Καλογεροπούλου (επιμ.), Πρακτικά του Η Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής και Λατινικής Επιγραφικής Ι, Αθήνα, 3-9 Οκτωβρίου 1982, Αθήνα, Παντερμαλής 1989 Παντερμαλής, Δ. 1989, «Το Δίον», Αρχαιολογία 33, Παντερμαλής 1993 Παντερμαλής, Δ. 1993, «Η ανασκαφή του Δίου», ΑΕΜΘ 4 (1990), Παντερμαλής 1999 Παντερμαλής, Δ. 1999, Δίον: η ανακάλυψη, Αθήνα. [150]

151 Παντερμαλής 2001 Παντερμαλής, Δ. 2001, «Imperator Nerva Trajanus Caesar Augustus Germanicus IIII Consul», στο Δ. Τσιαφάκη (επιμ.), Άγαλμα. Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, Θεσσαλονίκη, Παντερμαλής 2002 Παντερμαλής, Δ. 2002, «Δίον 2000», ΑΕΜΘ 14 (2000), Παντερμαλής 2004 α Παντερμαλής, Δ. 2004, «Δίον Η αγορά και άλλα», ΑΕΜΘ 16 (2002), Παντερμαλής 2004 β Παντερμαλής, Δ. 2004, «Οι ανασκαφές στο Δίον το 2004 και τα ευρήματα της εποχής των φιλαλεξάνδρων βασιλέων», ΑΕΜΘ 18 (2004), Παπαγεωργιάδου-Μπανή 2000 Παπαγεωργιάδου-Μπανή, Χ. 2000, «Οι ρωμαϊκές αποικίες στην ελληνική Μακεδονία» στο Π. Αδάμ- Βελένη (επιμ.), Οβολός 4: Το νόμισμα στο μακεδονικό χώρο. Πρακτικά Β Επιστημονικής Συνάντησης, Θεσσαλονίκη, Παπαγεωργιάδου-Μπανή 2004 Παπαγεωργιάδου-Μπανή, X. 2004, The Numismatic Iconography of the Roman Colonies in Greece: Local Spirit and the Expression of Imperial Policy, Αθήνα. Παπαγιάννη (υπό δημοσίευση) Παπαγιάννη, Ε. (υπό δημοσίευση), «Ταφικά μνημεία από το Δίον και την ευρύτερη περιοχή. Η τοπική παραγωγή», στο Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Π. Καραναστάση, Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Γλυπτική και κοινωνία στη ρωμαϊκή Ελλάδα, Διεθνές Συνέδριο, Ρέθυμνο Σεπτεμβρίου Papaefthymiou 2001 Papaefthymiou, V. 2001, Hadrien et la Macédoine, Revue Belge de Numismatique et de Sillographie 147, Papaefthymiou 2002 Papaefthymiou, E. G. 2002, Edessa de Macédoine. Etude historique et numismatique, Athens. [151]

152 Papazoglou 1986 Papazoglou, F. 1986, Oppidum Stobi civium Romanorum et municipium Stobensium, Chiron 16, Papazoglou 1988 Papazoglou, F. 1988, Les villes de la Macédoine à l époque romaine, BCH Suppl. 16, Paris. Perdrizet 1894 Perdrizet, P. 1894, Voyage dans la Macédoine première, BCH 18, Πινγιάτογλου 2008 Πινγιάτογλου, Σ. 2008, «Δίον Ανασκαφικές έρευνες στο ιερό του Ασκληπιού και στην πόλη των ελληνιστικών χρόνων», ΑΕΜΘ 20 (2006), Πινγιάτογλου 2015 Πινγιάτογλου, Σ. 2015, Δίον. Το ιερό της Δήμητρος, Θεσσαλονίκη. RIC I Mattingly H. Sydenham E. A. 1972, The Roman Imperial Coinage, vol. I, Augustus to Vitellius, London. RIC II Mattingly H. Sydenham E. A. 1972, The Roman Imperial Coinage, vol. II, Vespasian to Hadrian, London. RIC I² Sutherland, C. H. V. 1984, The Roman Imperial Coinage, vol. I², from 31 BC to AD 69, London. Ριζάκης 1986 Ριζάκης, Α. 1986, «Η κοινότητα των συμπραγματευομένων Ρωμαίων της Θεσσαλονίκης και η ρωμαϊκή οικονομική διείσδυση στη Μακεδονία», Αρχαία Μακεδονία 4, Rizakis 1995 Rizakis, A. 1995, Le grec face au latin. Le paysage linguistique dans la peninsula balkanique sous l empire, στο H. Solin O. Salomies U. M. Liertz (επιμ.), Acta colloquii epigraphici latini (Helsinki, 3-6 September 1991), [152]

153 Rizakis 1998 Rizakis, A. 1998, Incolai πάροικοι: populations et communautés dépendantes dans les cités et les colonies romaines de l orient, REA 100, Rogers 1932 Rogers, E. 1932, The Copper Coinage of Thessaly, London. RPC I Burnett, A. Amandry, M. Ripollès, P. P 1992, Roman Provincial Coinage, vol. I, from the Death of Caesar to the Death of Vitellius (44 BC AD 69), London Paris. RPC II Burnett, A. Amandry, M. Carradice, I. 1999, Roman Provincial Coinage, vol. II, from Vespasian to Domitian (AD 69-96), London Paris. RPC III Amandry, M. Burnett, A. 2015, Roman Provincial Coinage, vol. III: Nerva, Trajan and Hadrian (AD ), London Paris. Σαμσάρης 1986 Σαμσάρης, Δ. 1986, «Οι Ρωμαίοι και η Χαλκιδική», Μακεδονικά 25, SNG ANS Sylloge Numorum Graecorum, The Collection of the American Numismatic Society, Part 7, Macedonia I: Cities, Thraco-Macedonian Tribes, Paeonian Kings, New York SNG Evelpides Sylloge Numorum Graecorum, Greece, Collection Rena H. Evelpides, Athenes. Deuxième partie: Macédoine Thessalie Illyrie Epire Corcyre, Louvain Σουρής Νίγδελης 2001 Σουρής, Γ. - Νίγδελης, Π. 2001, «Η παράλληλη χρήση της ελληνικής και της λατινικής στον ελληνορωμαϊκό κόσμο», στο Α. Φ. Χρηστίδης (επιμ.), Ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα, [153]

154 Στεφανίδου-Τιβερίου 1998 Στεφανίδου-Τιβερίου, Θ. 1998, Ανασκαφή Δίου I. Η οχύρωση, Θεσσαλονίκη. Stevenson 1949 Stevenson, G. H. 1949, Roman Provincial Administration till the Age of the Antonines,² Oxford. Sutherland 1976 Sutherland, C. H. V. 1976, The Emperor and the Coinage. Julio-Claudian Studies, London. Τεστεκίδου 2009 Τεστεκίδου, Ει. 2009, Τα καταστήματα του κεντρικού δρόμου του Δίου, Θεσσαλονίκη (μεταπτ. εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης). Touratsoglou 1988 Touratsoglou, I. 1988, Die Münzstätte von Thessaloniki in der römischen Kaiserzeit, Berlin. Τουράτσογλου 1993 Τουράτσογλου, Ι. 1993, Η νομισματική κυκλοφορία στην αρχαία Μακεδονία, Αθήνα. Τσέλεκας 2008 Τσέλεκας, Π. 2008, «Ταυτότητα και ιδεολογία στη ρωμαϊκή Αθήνα: η νομισματική μαρτυρία», στο Σ. Βλίζος (επιμ.), Η Αθήνα κατά τη ρωμαϊκή εποχή: πρόσφατες ανακαλύψεις, νέες έρευνες, Αθήνα, Vanderspoel 2010 Vanderspoel, J. 2010, Provincia Macedonia, στο J. Roisman - I. Worthington (επιμ.), A Companion to Ancient Macedonia, Voutiras 1998 Voutiras, E. 1998, Athena dans les cites de Macédoine, Kernos 11, Walker 1976 Walker, A. S. 1976, Worn and Corroded Coins: their Importance for the Archaeologist, JFA 3, Walker 1997 Walker, A. S. 1997, Excavation coins: the Use and Misuse of Numismatic Evidence in Archaeology, στο K. A. Sheedy - Ch. Papageorgiadou-Banis (επιμ.), Numismatic Archaeology, Archaeological [154]

155 Numismatics, Proceedings of an International Conference held to honour Dr. Mando Oeconomides in Athens 1995, Oxford, Wallace-Hadrill 1986 Wallace-Hadrill, A. 1986, Image and Authority in the Coinage of Augustus, JRS 76, Weiss 2005 Weiss, P. 2005, The Cities and their Money, στο C. Howgego - V. Heuchert - A. Burnett (επιμ.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, Oxford, Whitmarsh 2005 Whitmarsh, T. 2005, The Second Sophistic, Oxford. Williamson 2005 Williamson, G. 2005, Aspects of Identity, στο C. Howgego - V. Heuchert - A. Burnett (επιμ.), Coinage and Identity in the Roman Provinces, Oxford, Wolters 2012 Wolters, R. 2012, The Julio-Claudians στο W. E. Metcalf (επιμ.), The Oxford Handbook of Greek and Roman Coinage, Oxford, Χριστοδούλου 2000 Χριστοδούλου, Π. 2000, Ελληνιστική ζωφόρος στο Δίον με ανάγλυφες παραστάσεις όπλων (διδ. διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης). Χριστοδούλου 2007 Χριστοδούλου, Π. 2007, «Δίον: η ανασκαφή στη βασιλική της αγοράς το 2007», ΑΕΜΘ 21 (2007), Γιούνη 2000 Γιούνη, Μ. Σ. 2000, Provincia Macedonia: θεσμοί ιδιωτικού δικαίου στη Μακεδονία επί ρωμαιοκρατίας, Αθήνα. [155]

156 Πίνακες Εικόνων [156]

157 I Αύγουστος ( ), Τιβέριος ( ), Βεσπασιανός (005), Τίτος ( ), Δομιτιανός (008)

158 II Δομιτιανός (009), Τραϊανός ( ), Αδριανός ( ), Σαβίνα (017), 1 ος αι. μ.χ. (018)

159 III Φιλιππούπολη (019), Αμφίπολη ( ), Δίον ( )

160 IV Δίον ( )

161 V Δίον ( )

162 VI Δίον ( )

163 VII Δίον ( )

164 VIII Δίον ( )

165 IX Δίον ( )

166 X Δίον ( ), Δίον ή Πέλλα (139), Έδεσσα (140), Θεσσαλονίκη ( )

167 XI Θεσσαλονίκη ( )

168 XII Θεσσαλονίκη (164), Στόβοι (165), Φίλιπποι ( )

169 XIII Φίλιπποι ( ), Κοινό Μακεδόνων ( )

170 XIV Κοινό Μακεδόνων ( ), Κοινό Θεσσαλών ( )

171 XV Κοινό Θεσσαλών ( ), Κόρινθος (217), Επαρχία Ασίας ( )

172 XVI Απροσδιόριστη εκδίδουσα αρχή ( ), Αδιάγνωστο (226)