Περίληψη : Χρονολόγηση. Γεωγραφικός εντοπισμός. Τοπογραφικός εντοπισμός IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. 1. Ιστορία

Transcript

1 Περίληψη : Το Φεναρί Ισά Τζαμί, ένα σύμπλεγμα δύο εκκλησιών, είναι ό,τι έχει απομείνει από τη Μονή Λιβός. Ιδρυτής της μονής ήταν ο Κωνσταντίνος Λιψ, ο οποίος έχτισε την βορινή εκκλησία και την εγκαινίασε το 907. Η νότια εκκλησία χτίστηκε στα τέλη του 13ου αιώνα από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα, χήρα του Μιχαήλ Η, στο πλαίσιο της επανίδρυσης της μονής από την περίοδο αυτή σώζεται και το τυπικό της Θεοδώρας για τη μονή. Χρονολόγηση Ιούνιος 907 (καθιέρωση του ναού της Θεοτόκου) / Πριν από το (εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή) / Αρχές 14ου (εξωνάρθηκας) Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη Τοπογραφικός εντοπισμός Στην βόρεια πλευρά της σύγχρονης λεωφόρου Adnan Menderes (Vatan Caddesi) 1. Ιστορία Η μονή Λιβός, στο κέντρο και προς τα δυτικά της Κωνσταντινούπολης, στην κοιλάδα του Λύκου, ήταν καθίδρυμα του πατρικίου Κωνσταντίνου Λιβός. 1 Ο Κωνσταντίνος, που σκοτώθηκε στη μάχη εναντίον των Βουλγάρων το 917, ήταν αξιωματούχος στην αυλή του Λέοντα ΣΤ ( ) και του Κωνσταντίνου Ζ ( ). 2 Η ίδρυση της μονής του ενδεχομένως να ήταν στην πραγματικότητα ανακαίνιση παλαιότερου μοναστικού ιδρύματος. 3 Σε κάθε περίπτωση το καθολικό το μόνο σωζόμενο από τα παλαιότερα κτήρια χτίστηκε με χορηγία τού Κωνσταντίνου. 4 Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στη Θεοτόκο Πανάχραντο 5 και εγκαινιάστηκε το 907, σε μια τελετή στην οποία παρέστη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας Λέων ΣΤ. 6 Τίποτε άλλο δεν είναι γνωστό σχετικά με το μοναστήρι, εκτός από το ότι περιλάμβανε ενδεχομένως κι έναν ξενώνα. 7 Κάποια στιγμή μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η Παλαιολόγου το 1282 η χήρα του Θεοδώρα ανέλαβε την ανακαίνιση της μονής. Ίδρυσε μια γυναικεία μοναστική κοινότητα και εξέδωσε το τυπικό της, το οποίο κατήρτισε στο διάστημα μεταξύ 1294 και Το τυπικό προβλέπει έναν αριθμό πενήντα καλογραιών, από τις οποίες οι τριάντα ήταν επιφορτισμένες με τις καθημερινές προσευχές και λειτουργίες, ενώ οι υπόλοιπες είκοσι με τα καθήκοντα του νοικοκυριού. 9 Ένα νοσοκομείο χωρητικότητας εικοσι κλινών, με ξεχωριστό έμμισθο προσωπικό, χτίστηκε δίπλα στη μονή για την περίθαλψη λαϊκών γυναικών. 10 Στη νότια πλευρά της εκκλησίας που είχε χτίσει ο Κωνσταντίνος, η Θεοδώρα προσάρτησε έναν δεύτερο ναό, αφιερωμένο στον άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή. Η εκκλησία είχε χτιστεί πριν από τη συγγραφή του τυπικού 11 και προοριζόταν αρχικά να γίνει το μαυσωλείο της Παλαιολόγειας δυναστείας. Εκτός από την Θεοδώρα, που πέθανε το 1303 ως μοναχή Ευγενία, 12 τάφηκαν εκεί η μητέρα της, η κόρη της και οι γιοι της Ανδρόνικος Β (+ 1332) και Κωνσταντίνος (+1306). 13 Προκειμένου να εξασφαλιστεί περισσότερος χώρος για την ταφή και άλλων μελών της οικογένειας, προστέθηκε ενας ενιαίος επιμήκης εξωνάρθηκας στις δύο εκκλησίες, πιθανότατα κατά τον πρώιμο 14ο αιώνα. 14 Στα τέλη του 14ου αιώνα, ο ιστορικός Γεώργιος Σφραντζής αναφέρεται στη Μονή Λιβός ως σε μιαν από τις μεγαλύτερες γυναικείες μονές στην Κωνσταντινούπολη. 15 Η παρουσία του αυτοκράτορα κατά τον εορτασμό του Γενεσίου της Θεοτόκου, ημέρα εορτής της μονής, προβλεπόταν τόσο από το τυπικό όσο και από το αυτοκρατορικό πρωτόκολλο. 16 Η τελευταία αναφορά στο μοναστήρι πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης γίνεται από έναν Ρώσο περιηγητή, ο οποίος επισκέφθηκε την πόλη κατά το δεύτερο τέταρτο του 15ου αιώνα Μετά την Άλωση Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 1/12

2 Φαίνεται ότι μετά το 1453 η μονή περιήλθε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Fenari. Γύρω στα ο Αλαιντίν Αλί Φεναρί (Alaeddin Ali Fenari) μετέτρεψε τη νότια εκκλησία σε μασγίδιον. 18 Ο διάκοσμος των εσωτερικών τοίχων πιθανότατα καλύφθηκε με κονίαμα και ασβέστη. 19 Η μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε την πόλη το 1633 προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο κτήριο. 20 Τρία χρόνια αργότερα ο Μεγάλος Βεζίρης Μπαϊράμ Πασάς (Bayram Paşa) αφαίρεσε ό,τι απέμενε από τον εσωτερικό διάκοσμο, επισκεύασε τους τρούλους και το σύστημα στήριξής τους και αναστήλωσε το μασγίδιον ως τζαμί, ενώ μετέτρεψε την βορινή εκκλησία σε τεκέ. 21 Το συγκρότημα επλήγη και πάλι από πυρκαγιές το 1782 και το 1917 η τελευταία το αφησε σε ερειπιώδη κατάσταση και δίχως στέγαση. Η κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει το μνημείο επέτρεψε τη διεξαγωγή ερευνών και αρχαιολογικών ανασκαφών το 1929, υπό τη διεύθυνση του Theodore Macridy. 22 Νέες ανασκαφές στο εσωτερικό των κτηρίων καθώς και έργα αναστήλωσης του κελύφους έγιναν κατά την δεκαετία του 1960, από το Βυζαντινό Ινστιτούτο και το Dumbarton Oaks. Στη συνέχεια το κτήριο χρησιμοποιήθηκε και πάλι ως τζαμί. 3. Η βόρεια εκκλησία (Ναός της Θεοτόκου) Η βόρεια εκκλησία είναι ένας σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, με τριμερές ιερό στα ανατολικά και νάρθηκα στα δυτικά. Οι τέσσερις κίονες που έφεραν τους θόλους δεν σώζονται, αλλά τρεις βάσεις κιόνων έχουν παραμείνει στις αρχικές τους θέσεις. Ο κεντρικός χώρος στεγαζόταν με τρούλο, ο οποίος κατέρρευσε ή υπέστη εκτεταμένες καταστροφές σε κάποια από τις πυρκαγιές κι έχει αντικατασταθεί από τη σύγχρονη κατασκευή. 23 Η βόρεια και η νότια κεραία του σταυρού, καμαροσκέπαστες, απολήγουν σε μεγάλα τριπλά παράθυρα στη βόρεια και τη νότια όψη. Η ανατολική κεραία προεκτείνεται στο καμαροσκεπές βήμα και απολήγει στα ανατολικά σε τρίπλευρη εξωτερικά αψίδα. Το βήμα πλαισιώνεται από πρόθεση και διακονικό, διαμορφωμένα ως μικρά τετράκογχα. Στο καθένα από αυτά οι τρεις κόγχες ανοίγονται στο πάχος των τοίχων ενώ η τέταρτη, η ανατολική, προβάλλει εξωτερικά ως τρίπλευρη αψίδα. Οι τοίχοι καλύπτονταν εσωτερικά και εξωτερικά με ορθομαρμάρωση. 24 Ο τριμερής νάρθηκας απολήγει στις στενές πλευρές σε ρηχές κόγχες. Η κεντρική είσοδος από το εξωτερικό του ναού ήταν αρχικά διαμορφωμένη με προστώο. 25 Στη νότια πλευρά του ναού ήταν προσαρτημένος ο πύργος ενός κλιμακοστασίου. Η κλίμακα ήταν πιθανότατα ξύλινη 26 και έδινε πρόσβαση στο υπερώο πάνω από το νάρθηκα. 27 Στο επίπεδο αυτό υπάρχουν τέσσερα μικροσκοπικά παρεκκλήσια στις τέσσερις γωνίες του κτηρίου, ανάμεσα στις καμάρες του κυρίως ναού και προσεκτικά ενταγμένα στο γενικό σχεδιασμό. Η πρόσβαση σε αυτά εικάζεται ότι εξασφαλιζόταν από εξωτερικούς διαδρόμους που στηρίζονταν σε γεισίποδες. 28 Κάθε παρεκκλήσιο αποτελείται από έναν τετράκογχο χώρο εγγεγραμμένο στον όγκο των τοίχων. Μια πιθανή αποκατάσταση του ναού περιλαμβάνει τρούλους με τύμπανο, έναν πάνω από κάθε παρεκκλήσιο, αλλά δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για την ύπαρξη αυτών των τυπμάνων. 29 Δύο επιπλέον μονόχωρα παρεκκλήσια, εκατέρωθεν της πρόθεσης και του διακονικού, συμπεριλαμβάνονταν στον αρχικό σχεδιασμό του ναού. Το βόρειο από αυτά δεν σώζεται πλέον, αν και έχουν βρεθεί ίχνη της αψίδας του. 30 Η τριμερής αψίδα και το ανατολικό τμήμα του νοτίου παρεκκλησίου σώζονται αποσπασματικά, αφομοιωμένα στο βόρειο κλίτος του ναού του Προδρόμου. 4. Η νότια εκκλησία (Ναός του Προδρόμου) και ο εξωνάρθηκας Όταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα ανακαίνισε το μοναστήρι, άφησε τη βόρεια εκκλησία ουσιαστικά άθικτη και έχτισε μια δεύτερη εφαπτόμενη στη νότια όψη της πρώτης. Η δεύτερη εκκλησία χτίστηκε κατά τον τύπο του ναού με περίστωο. 31 Ο πυρήνας της ήταν ένας τρουλαίος τετράγωνος χώρος, που περιβάλλεται από τρεις πλευρές με περίστωο. 32 Η ανατολική πλευρά του τρουλαίου πυρήνα προεκτείνεται στον χώρο του ιερού βήματος με μιαν εξωτερικά επτάπλευρη αψίδα. Το μαρμάρινο δάπεδο του βήματος έχει διατηρηθεί. 33 Το δάπεδο του υπόλοιπου κυρίως ναού ήταν καλυμμένο με μαρμαροθέτημα. 34 Οι τοίχοι και οι καμάρες κοσμούνταν με ψηφιδωτά. 35 Το περίστωο είναι χαμηλότερο από τον κυρίως ναό και το βήμα, κάτι που εξασφάλιζε τον φωτισμό του κυρίως ναού από τρίλοβα παράθυρα στις τρεις πλευρές του τετράγωνου πυρήνα. Ο ναός είχε νάρθηκα, ο οποίος αρχικά στεγαζόταν με τρούλο. 36 Ο νάρθηκας και το περίστωο φιλοξενούσαν τους Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 2/12

3 τάφους, ενώ ο κυρίως ναός είχε λειτουργική χρήση. Πιθανόν μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα από την ανέγερση της εκκλησίας, ο χώρος που προοριζόταν για ταφές είχε ήδη εξαντληθεί. 37 Για να εξασφαλιστεί περισσότερος χώρος προστέθηκε ένας εξωνάρθηκας, ο οποίος κάλυπτε τη δυτική όψη και των δύο εκκλησιών του συμπλέγματος καθώς και τη δυτική πλευρά της νότιας εκκλησίας. 38 Αρκοσόλια κατά μήκος των τοίχων του εξωνάρθηκα φιλοξένησαν τις ταφές. Τα αρκοσόλια κοσμούνταν με τοιχογραφίες, όπως δείχνουν τα σπαράγματα που έχουν διατηρηθεί στο αρκοσόλιο που βρίσκεται στο δυτικό άκρο του νότιου βραχίονα του εξωνάρθηκα. 39 Οι όψεις διαρθρώνονται κατά το πρότυπο των όψεων των δύο εκκλησιών, με εναλλαγή πεσσών και θυρών. 5. Γλυπτός διάκοσμος Η βόρεια εκκλησία προσφέρει πιθανότατα το σημαντικότερο σύνολο μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής γλυπτικής στην Κωνσταντινούπολη. 40 Χωρίσματα παραθύρων με γλυπτό διάκοσμο, κοσμήτες και γεισίποδες σώζονται ακόμη κατά χώραν. Το διακοσμητικό θεματολόγιο πριλέμβανε φυλλοφόρους βλαστούς, φοίνικες, φανταστικά φυτά, ρόδακες, σταυρούς, παγώνια και αετούς. 41 Από εδώ έχει αντληθεί η έμπνευση για τα γλυπτά μέλη και της νότιας εκκλησίας, όμως οι δικοί της κοσμήτες και τα μαρμάρινα χωρίσματα στα παράθυρα είναι απλούστερα και η εκτέλεσή τους δείχνει μικρότερη ακρίβεια. 42 Μεγάλος αριθμός σπαραγμάτων από ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες, γείσα, τόξα, μαρμάρινους αετούς, πλάκες διακοσμημένες με υαλόμαζα και εφυαλωμένα πλακίδια έχουν βρεθεί στις ανασκαφές του 1929 και της δεκαετίας του Ανάμεσά τους και μια ολόκληρη μαρμάρινη εικόνα με ένθετη υαλόμαζα της αγίας Ευδοκίας, έργο του 10ου αιώνα. 43 Τα εφυαλωμένα πλακίδια, με γραπτό φυτικό και γεωμετρικό διάκοσμο, είναι επίσης του 10ου αιώνα και χρησιμοποιούνταν πιθανότατα για την διακόσμηση πλαισίων. 44 Μια ομάδα σπαραγμάτων με ανάγλυφες προτομές αποστόλων ανήκε σε ένα τόξο, προερχόμενο μάλλον από κάποιο αρκοσόλιο Αποτίμηση Η Μονή Λιβός είναι ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία στην Κωνσταντινούπολη. Η εκκλησία της Θεοτόκου, το πρωιμότερο παράδειγμα σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στην Κωνσταντινούπολη, θυμίζει τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό της Μονής Μυρελαίου. Όμως η οργάνωση των χώρων είναι πιο σύνθετη και ο γλυπτός διάκοσμος πλουσιότερος. Η λύση των πολλαπλών παρεκκλησίων προσφέρει ένα καθοριστικό παράδειγμα για τη μελέτη των βοηθητικών παρεκκλησίων, του λειτουργικού τους ρόλου και της θέσης τους στον γενικό σχεδιασμό ενός ναού. Από την άποψη αυτή, το μνημείο έχει συχνά συσχετιστεί με τη Νέα Εκκλησία. Τα σωζόμενα στοιχεία του διακόσμου του ναού δίνουν μιαν εικόνα της ποιότητας και του εύρους της διακοσμητικής τέχνης σε μνημεία που σχετίζονται με τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα κατά τη Μακεδονική Αναγέννηση. Ο περιορισμένος αριθμός σωζόμενων μνημείων από την ίδια περίοδο καθιστά τη Μονή Λιβός ακόμη σημαντικότερη. Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα επέλεξε τη Μονή Λιβός ως οικογενειακό μαυσωλείο, ενδεχομένως εξαιτίας της εγγύτητάς της προς τους Αγίους Αποστόλους. Η προσθήκη του ναού του Προδρόμου ίσως να ήταν μια έμπνευση που αντλήθηκε από το παράδειγμα του συγκροτήματος της Μονής Παντοκράτορος, που είχε αποτελέσει μαυσωλείο της Κομνήνειας δυναστείας. Το σχέδιο της εκκλησίας με περίστωο παραπέμπει στον σχεδιασμό του ηρώου στη Μονή Παντοκράτορος. Όμως το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον της εκκλησίας που ανήγειρε η Θεοδώρα δεν εξαντλείται στα παραπάνω. Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η γλυπτή διαμόρφωση των αψίδων και ο παιγνιώδης κεραμοπλαστικός διάκοσμος, που κάνει την ανατολική πλευρά της εκκλησίας να έρχεται σε χτυπητή αντίθεση με εκείνην της βόρειας εκκλησίας. Τέλος, το γεγονός ότι σώζονται τόσο το τυπικό όσο και η εκκλησία στην οποία το κείμενο αφορούσε, καθιστά τη Μονή Λιβός σημαντικό παράδειγμα για τη μελέτη του υστεροβυζαντινού σχεδιασμού εκκλησιών σε σχέση με λειτουργικές και ταφικές πρακτικές. 1. Cutler A. - Kazhdan A., "Lips", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), Cutler A. - Talbot A.-M., "Lips Monastery", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1233 Thomas J. - Hero A. Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 3/12

4 C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Σχετικά με τον Κωνσταντίνο, βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 256 Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Cutler A. - Kazhdan A., "Lips", in A. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), 1232 Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 23-27, Κάτι τέτοιο φαίνεται να υπονοεί ο Σκυλίτζης, όταν γράφει για ʺτὴν καινουργηθεĩσαν παρʹ αὐτοῦ μονήνʺ. Ο Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 255 δέχεται αυτήν τη θεωρία και την προεκτείνει στη σχετική του μελέτη. Αν και οι ανασκαφές κατά την δεκαετία του 1960 δεν έφεραν στο φως στοιχεία που να μαρτυρούν την ύπαρξη προγενέστερων της σωζόμενης εκκλησίας κτισμάτων, ο Megaw A. H. S., ʺThe Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lipsʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 280 αφήνει ανοιχτό ένα τέτοιο ενδεχόμενο. 4. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 280 κ.ε. 5. Ένα αποσπασματικά σωζόμενο επίγραμμα, χαραγμένο στον κοσμήτη που περιτρέχει την εξωτερική όψη των τριών κεντρικών αψίδων, αναφέρεται σε κάποιον Κωνσταντίνο ο οποίος αφιέρωσε το ναό στην Θεοτόκο Πανάχραντο. Για μια πληρέστερη αποκατάσταση του κειμένου της επιγραφής, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Ο Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 259, περιγράφει το υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου, με τρία μετάλλια που φέρουν μονογράμματα, εκ των οποίων το ένα είναι μονόγραμμα του Κωνσταντίνου. 6. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, επιμ. Ι. Bekker I., Theophanes Continuatus (Bonn 1838) σελ. 371, Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 256, υποσ. 17 Gerstel S. E., "Saint Eudokia and the Imperial Household of Leo VI", The Art Bulletin 79 (1997), 706, υποσ. 61. Σχετικά με την ημερομηνία των εγκανίων της μονής, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger Th. (επιμ.), Scriptores originum Constantinopolitanarum (Leipzig 1901, ανατ. New York 1975) σελ Η πηγή αυτή ωστόσο δεν θεωρείται αξιόπιστη, βλ. Thomas J. Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Foundersʹ Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1254 και Cutler A. Kazhdan A., ʺLipsʺ, στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York Oxford 1991), Το τυπικό έχει διασωθεί σε έναν πολυτελή κώδικα της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, British Library Additional (14ος αι.), και πρόκειται πιθανότατα για το πρωτότυπο, βλ. Talbot A. M., ʺEmpress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIIIʺ, Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), 301. Το κείμενο εκδόθηκε από τον Delehaye H., Deux typica byzantins de l époque des Paléologues (Brussels 1921), αγγλική μετάφραση, σχολιασμένη, στο Thomas J. Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Foundersʹ Typika and Testaments (Washington DC 2000) Σχετικά με τη χρονολογία συγγραφής του τυπικού, βλ. Talbot A. M., ʺEmpress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIIIʺ, Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), Τυπικόν, άρθρο 4, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Τυπικόν, άρθρο 1 και 50, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), 1265, Mango C., Byzantine Architecture (New York 1976), Talbot A.-M., "Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers 46 (1992), 302, υποσ Στο τυπικό της, άρθρο 42 (Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments [Washington DC 2000], 1278), η Θεοδώρα ορίζει ένα σημείο στην εκκλησία του Προδρόμου για τον δικό της τάφο και για τον τάφο της μητέρας της αναφέρει επίσης ότι η κόρη της είχε ήδη ταφεί στην ίδια εκκλησία. Στο ίδιο άρθρο δηλώνει ότι επιτρέπεται να ταφούν στην εκκλησία τα παιδιά και τα εγγόνια της, αν εκδηλώσουν τέτοια επιθυμία. Για τις ταφές του Ανδρόνικου Β και του Κωνσταντίνου, βλ. Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 4/12

5 , σημ Βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 270 (υσποσ. 57), και Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 22. Στο δυτικότερο αρκοσόλιο ανακαλύφθηκαν κατάλοιπα τοιχογραφιών, Mango C.- Hawkins E. J. W., "Additional Finds at Fenari Isa Camii, Istanbul", Dumbarton Oaks Papers 22 (1968), 178, χρονολογούμενων περί το Cutler A. - Talbot A.-M., "Lips Monastery", στο A. Kazhdan (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), Τυπικόν, άρθρα 37 και 39, Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Ψευδο-Κωδινός, Περί των οφφικίων, Verpeaux J. (επιμ.), Pseudo-Kodinos, Traité des offices (Le monde byzantin 1, Paris 1966), σελ. 242, Majeska G., Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington DC 1984), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 253 Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Οι τάφοι που βρίσκονταν στην πρώην εκκλησία του Προδρόμου ανοίχτηκαν και καθαρίστηκαν κατά τις επιταγές του ισλαμικού νόμου σχετικά με την ίδρυση τεμένων. 19. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Thomas J. - Hero A. C., Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders' Typika and Testaments (Washington DC 2000), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 251 (με σχόλια του C. Mango). 23. Οι έξι αετοί που ορίζουν τα τόξα στα οποία διαιρείται ο σωζόμενος κοσμήτης του τρούλου, ενδεχομένως σημαίνουν ότι στο βυζαντινό τύμπανο ανοίγονταν έξι ή δώδεκα παράθυρα, βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 288 Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Η θεμελίωση του προστώου καταγράφηκε και στις δύο περιόδους ερευνών, το 1929 και την δεκαετία του Για μια πιθανή αναπαράταση, βλ. Megaw A. H. S., ʺThe Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lipsʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Μια τοξοστοιχία τριών τόξων επιτρέπει την οπτική επικοινωνία του υπερώου με το ναό, βλ. Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven - London 1986), Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Σε μια σειρά άρθρων του, ο Nikolai Brunov πρότεινε μια αποκατάσταση της εκκλησίας με πρόσθετα κλίτη κατά μήκος των μακρών πλευρών, βλ. Brunov N., "Zum Problem des Kreuzkuppelsystems", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 16 (1967), και Брунов Н., "К вопросу о средневековой архитектуре Константинополя", Византийский временник 28 (1968), Σύμφωνα με αυτόν, τα πλατώματα στις οροφές των κλιτών αυτών παρείχαν πρόσβαση στα παρεκκλήσια του ορόφου. Για μια πιο σύγχρονη πραγμάτευση του ζητήματος σχετικά με την ύπαρξη ή μη πλάγιων κλιτών, βλ. Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana-Champaign 2005), 8, Megaw A. H. S., ʺThe Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lipsʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 292. Στο καθένα Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 5/12

6 από τα δύο ανατολικά παρεκκλήσια, ο Megaw εντόπισε «τα κατάλοιπα μιας ισχυρής πέτρινης κατασκευής οκταγωνικού σχήματος που εδραζόταν σε σφαιρικά τρίγωνα», τις οποίες ερμήνευσε ως βάσεις τυμπάνων. Οι δημοσιευμένες και αδημοσίευτες φωτογραφίες από τις έρευνες όμως δεν δείχνουν ίχνος από τις κατασκευές που κατέγραψε ο Megaw. Πρβλ. Marinis V., The Monastery tou Libos: Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople (PhD Diss., University of Illinois at Urbana Champaign 2005), 62 63, που βρίσκει προβληματική την τοποθέτηση τρούλων πάνω από τους προθαλάμους των δυτικών παρεκκλησίων αντί πάνω από τον χώρο του ιερού τους βήματος. 30. Megaw A. H. S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Ο τύπος αυτός, γνωστός ήδη από την πρωτοβυζαντινή περίοδο, γνώρισε μια αναβίωση στη μεσοβυζαντινή ναοδομία (π.χ. ο κεντρικός πυρήνας της Παμμακαρίστου). Το ερώτημα κατά πόσο συνέχισε να βρίσκεται σε χρήση ή αναβίωσε τον 13ο αιώνα παραμένει ανοιχτό, βλ. Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven London 1986), 417, Αρχικά, μεταξύ των τεσσάρων πεσσών του τρούλου παρεμβάλλονταν τρία ζεύγη κιόνων, που αποτελούσαν μέρος των τοξοστοιχιών που ανοίγονταν στο περίστωο. Τέσσερις από τις έξι βάσεις κιόνων εντοπίστηκαν από τον Macridy κάτω από το οθωμανικό δάπεδο, βλ. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Οι βυζαντινές τοξοστοιχίες κλείστηκαν με τοίχους σε κάποια από τις πολλές οθωμανικές επισκευές του κτηρίου, αλλά τα ψηλά τους τόξα διακρίνονται ακόμη, βλ. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 266. Ο σημερινός τρούλος είναι κι αυτός αποτέλεσμα κάποιας επισκευής (στο ιδ.). 33. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 266. Μπορεί κανείς ακόμη να διακρίνει τις οπές όπου πακτώνονταν τα πόδια της Αγίας Τράπεζας, καθώς και τις χαράξεις πάκτωσης του μαρμάρινου τέμπλου. 34. Σώζονται μόνο δύο σπαράγματα από αυτό, βλ. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Σώζονται και κατάλοιπα από ψηφιδωτά στα αρκοσόλια του νότιου βραχίονα του εξωνάρθηκα, βλ. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Οι αρμοί στους ανατολικούς τοίχους μαρτυρούν ότι ο εξωνάρθηκας χτίστηκε εκ των υστέρων κι όχι ως αναπόσπαστο τμήμα της νότιας εκκλησίας, βλ. Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Ο απότομος τρόπος με τον οποίο τερματίζεται ο εξωνάρθηκας στην βορειοδυτική γωνία αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να κάλυπτε αρχικά ο εξωνάρθηκας και την βόρεια πλευρά του συμπλέγματος, δίκην περίστωου. Βλ. Megaw A. H. S., ʺThe Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lipsʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 268 Mango C. Hawkins E. J. W., ʺAdditional Finds at Fenari Isa Camii, Istanbulʺ, Dumbarton Oaks Papers 22 (1968), Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Βλ. Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σποράδ. και Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), σποράδ. 42. Βλ. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Macridy T., ʺThe Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologiʺ, Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο της δημιουργίας της εικόνας, βλ. Gerstel S. E., ʺSaint Eudokia and the Imperial Household of Leo VIʺ, The Art Bulletin 79 (1997), Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 6/12

7 44. Mango C. - Hawkins E. J. W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), Mango M. M., "Polychrome Tiles Found at Istanbul: Typology, Chronology, and Function", στο Gerstel S. E. - Lauffenburger J. A. (επιμ.), A Lost Art Rediscovered: The Architectural Ceramics of Byzantium (Baltimore 2001), Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers 18 (1964), 252 (βλ. τα σχόλια του Mango). Η εικόνα της αγίας Ευδοκίας και το ανάγλυφο τόξο φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης. Βιβλιογραφία : Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Skylitzae Synopsis Historiarum, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973 Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Krautheimer R., Early Christian and Byzantine Architecture, 4 ed., Yale University Press, New Haven London 1986, Krautheimer, R. Ćurčić, S. (rev.) Mango C., Byzantine Architecture, London 1986 Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, Maisano, R. (ed., introd., transl), Sfranze Giorgio, Cronaca, Accademia Naz. dei Lincei Collana, Scrittori bizantini, Roma 1990 Ćurčić S., "Architectural Significance of Subsidiary Chapels in Middle Byzantine Churches", The Journal of the Society of Architectural Historians, τόμ. 36, αρ. 2, V, 1977, Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ προστάγματος Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838 Mathews T.F., The Byzantine Churches of Istanbul. A Photographic Survey, University Park London 1976 Müller-Wiener W., Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Byzantion Konstantinupolis Istanbul bis zum Beginn d. 17. Jhs., Tübingen 1977 Van Millingen A., Byzantine Churches in Constantinople, Their History and Architecture, London 1912, repr Ψευδο-Κωδινός, Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, Preger, T. (ed.), Scriptores originum Constantinopolitanarum, II, Leipzig 1907 (ανατ. New York 1975) Ψευδο-Κωδινός, Περί των οφφικίων, Verpeaux, J. (ed.), Traité des offices, Paris 1966 Janin R., La géographie ecclésiastique de l'empire byzantin 3. Les églises et les monastères, Paris 1953 Macridy T., "The Monastery of Lips and the Burials of the Palaeologi", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, Grabar A., Sculptures byzantines du Moyen Age I. (IVe-Xe siècle), Paris 1963, Bibliothèque archéologique et Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 7/12

8 historique de l Ιnstitut français d Αrchéologie d Istanbul XVII Belting H., "Zur Skulptur aus der Zeit um 1300 in Konstantinopel", Münchner Jahrbuch der Bildenen Kunst, 23, 1972, Grabar A., Sculptures byzantines du Moyen Age ΙΙ. XIe-XIVe siècle, Paris 1976, Bibliothèque des Cahiers Archéologiques XII Majeska G.P., Russian Travellers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, Washington DC 1984 Mathews T.F., "Private Liturgy in Byzantine Architecture: Towards a Re-Appraisal", Cahiers Archéologiques, 30, 1982, Брунов Н., "Zum Problem des Kreuzkuppelsystems", Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 16, 1967, Брунов Н., "К вопросу о средневековой архитектуре Константинополя", Византийский временник, 28, 1968, Kazhdan A., Cutler A., "Lips", A. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2, New York - Oxford 1991, Talbot A.M., Cutler A., "Lips Monastery", A. Kazhdan (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2, New York - Oxford 1991, 1233 Gerstel S.E., "Saint Eudokia and the Imperial Household of Leo VI", The Art Bulletin, 79, 1997, Ћирић Ј., "Артикулација источне фасаде католикона манастира Конастантина Липса у Цариграду", Ниш и Византија 5, Ниш 2006, Talbot A.M., "Empress Theodora Palaiologina, Wife of Michael VIII", Dumbarton Oaks Papers, 46, 1992, Delehaye H., "Le typikon du monastère de Lips à Constantinople", Analecta Bollandiana, 38, 1920, Constantinides Hero, A. Thomas, J. (eds), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of Surviving Founders Typika and Testaments, Washington D.C Miller T., The Birth of the Hospital in the Byzantine Empire, Baltimore 1985 Marinis V., The Monastery tou Libos. Architecture, Sculpture, and Liturgical Planning in Middle and Late Byzantine Constantinople, Urbana-Champaign 2005 Megaw A.H.S., "The Original Form of the Theotokos Church of Constantine Lips", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, Mango M.M., "Polychrome Tiles Found at Istanbul: Typology, Chronology, and Function", Sh. E. J. Gerstel - J. A. Lauffenburger (eds.), A Lost Art Rediscovered: The Architectural Ceramics of Byzantium, Baltimore 2001, Mango C., Hawkins E.J.W., "Additional Notes on the Monastery of Lips", Dumbarton Oaks Papers, 18, 1964, Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 8/12

9 Mango C., Hawkins E.J.W., "Additional Finds at Fenari Isa Camii, Istanbul", Dumbarton Oaks Papers, 22, 1968, Τυπικά, Delehaye H. (ed.), Deux typica byzantins de l époque des Paléologues, Brussels 1921 Δικτυογραφία : Byzantium 1200 Lips Monastery Dumbarton Oaks, Typika: Typikon of Theodora Palaiologina for the Convent of Lips (Constantinople) The Byzantine Churches of Istanbul - IFA Theotokos ton Libos Γλωσσάριo : αρκοσόλιο, το (ή ταφικό διαμέρισμα) (λατ. arcosolium). Είδος τάφου διαμορφωμένου σε αβαθή τοξωτή κόγχη. Το κάτω τμήμα του είναι κτιστό ή λαξευμένο στο βάθος του τοίχου (solium), ενώ το πάνω είναι ένα αβαθές τόξο (arcus). αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου επίσης τοξοειδής κατασκευή, μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. διακονικό, το Βοηθητικό δωμάτιο του ναού, ενίοτε αναφέρεται και ως σκευοφυλάκιο, ιδίως σε πρωιμότερες περιόδους, κατά τις οποίες μπορούσε να είναι και ξεχωριστό κτήριο. Χρησιμοποιείται για τη φύλαξη των ιερών σκευών, των προσφορών των πιστών, αλλά και ως αρχείο, βεστιάριο ή βιβλιοθήκη. Στη βυζαντινή ναοδομία καταλαμβάνει τη θέση συμμετρικά της πρόθεσης, στα νότια του βήματος του ναού, σχηματίζοντας το τριμερές ιερό. Συνήθως έχει αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά. εξωνάρθηκας, ο Στενόμακρος χώρος κλειστός ή ημιυπαίθριος (στοά) που βρίσκεται δυτικά του νάρθηκα. Πρόκειται δηλαδή για ένα δεύτερο προθάλαμο του ναού που βρίσκεται μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κοσμήτης, ο (συχνά και γείσο) Αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο που προεξέχει από τον τοίχο. Χρησιμοποιείται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους εκκλησιών για να τονίσει το σημείο μετάβασης από τους κάθετους τοίχους στις θολωτές κατασκευές. Συχνά είναι μαρμάρινος και φέρει γραπτό ή γλυπτό διάκοσμο, με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. μαρμαροθέτημα, το (opus sectile) Τεχνική εντοίχιας ή επιδαπέδιας διακόσμησης. Προκύπτει από έγκοπτη εργασία ή συναρμογή μαρμάρινων ή λίθινων πλακών μικρού πάχους, έτσι ώστε να αποδίδεται κάποιο διακοσμητικό μοτίβο. Όταν χρησιμοποιείται γυαλί, ονομάζεται υαλοθέτημα. μασγίδιον (αραβ. masgid) τζαμί χωρίς άμβωνα. μαυσωλείο, το Τύπος ταφικού μνημείου μεγάλων διαστάσεων, που πήρε την ονομασία του από τον τάφο του σατράπη της Καρίας Μαυσώλου. μεγάλος βεζίρης, ο Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 9/12

10 Ανώτατος αξιωματούχος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεύτερος στην ιεραρχία μετά το σουλτάνο. Πριν από το 19ο αιώνα ήταν αρχηγός του στρατού, του οποίου και ετίθετο επικεφαλής κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις όταν δε συμμετείχε σε αυτές ο ίδιος ο σουλτάνος. Είχε επιπλέον διοικητικές, νομικές και δικαστικές αρμοδιότητες. Κατά τις μεταρρυθμίσεις του 19ου αιώνα, ο ρόλος του αναβαθμίστηκε ακόμα περισσότερο, καθώς έγινε στην πράξη ο επικεφαλής της οθωμανικής κυβέρνησης, πολύ κοντά στο αξίωμα του πρωθυπουργού των κρατών της δυτικής Ευρώπης. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. ορθομαρμάρωση, η Η επένδυση των τοίχων ενός ναού με μαρμάρινες πλάκες. Η επένδυση ξεκινούσε από το δάπεδο και έφτανε έως το ύψος της γένεσης των τόξων. παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. πατρίκιος, ο / πατρικία, η Από το λατινικό patricius. Εισήχθη από τον Κωνσταντίνο Α ως ισόβιος τιμητικός τίτλος ανδρών και γυναικών χωρίς διοικητικές αρμοδιότητες. Ειδικά για τις γυναίκες στο περιβάλλον της αυτοκράτειρας ο τίτλος της πατρικίας ζωστής ήταν ο υψηλότερος που μπορούσε να τους απονεμηθεί. Από τον 8ο έως το 10ο αιώνα ο τίτλος του πατρικίου αποδιδόταν σε υψηλούς αξιωματούχους της διοικητικής και στρατιωτικής ιεραρχίας, αλλά και σε ξένους συμμάχους και ηγεμόνες. Έπαψε να χρησιμοποιείται μετά το τέλος του 12ου αιώνα. περίστωο, το ( βυζ. αρχιτ.) Ο ενιαίος χώρος που περιβάλλει περιμετρικά τον κυρίως ναό ή τον περίκεντρο πυρήνα ενός κτίσματος. Στις τρουλαίες βασιλικές, στις οποίες ο κεντρικός τρούλος στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς και ανάμεσα σε κάθε ζεύγος πεσσών παρεμβάλλονται από δύο κίονες, το περίστωο σχηματίζεται από τα πλάγια κλίτη και το δυτικό τμήμα του ναού. Αργότερα περίστωα περιέκλειαν και σταυροειδείς εγγεγραμμένους πυρήνες. Στην Παλαιολόγεια περίοδο πολλοί μεσοβυζαντινοί ναοί της Κωνσταντινούπολης αποκτούν περίστωα, τα οποία συχνά φιλοξενούν ταφικά παρεκκλήσια. πρόθεση, η (αρχιτ.) Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική είναι ο χώρος στα βόρεια του Ιερού Βήματος των ναών, συνήθως με αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά, όπου αποθέτουν τα Τίμια Δώρα πριν από την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Στο χώρο της πρόθεσης τελείται η ακολουθία της προσκομιδής. προστώο, το Υπόστεγος χώρος μπροστά από την είσοδο οικοδομήματος ή στοά. ρόδακας, ο Διακοσμητικό στοιχείο κυκλικού σχήματος με μορφή τυποποιημένου άνθους τριαντάφυλλου, με έναν ή δύο ομόκεντρους κύκλους πετάλων. σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός, ο Σε αυτόν τον αρχιτεκτονικό τύπο παρεμβάλλεται επιμήκης χώρος μεταξύ του σταυρικού τετραγώνου (κυρίως ναός) και του ιερού. Με τον τρόπο αυτό το ιερό είναι τελείως ανεξάρτητο από τον κυρίως ναό. τεκές, ο Xώρος που χρησιμοποιείται για τις συναντήσεις των μελών θρησκευτικών αδελφοτήτων (δερβίσηδες). τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. τυπικόν, το Σύνολο κανονισμών που αφορούσαν τη διοικητική οργάνωση, το λειτουργικό τυπικό και τη συμπεριφορά σε ένα κοινοβιακό μοναστήρι. Τα μοναστικά τυπικά μπορούσαν ακόμα να περιλαμβάνουν τη βιογραφία του ιδρυτή και έναν κατάλογο της κινητής ή ακίνητης περιουσίας της μονής. Αποτελούν σημαντική πηγή για τη μελέτη της μοναστικής ζωής, ενώ φωτίζουν πολλές πτυχές της βυζαντινής κοινωνίας. Στα λειτουργικά τυπικά συγκαταλέγονται οι οδηγίες για τις καθημερινές ακολουθίες και τα διάφορα λειτουργικά βιβλία με στοιχεία για το χρόνο και τον τρόπο διάφορων εορτασμών. υπερώο, το Το υπερώο (ή γυναικωνίτης) είναι το ανώτερο διαμέρισμα του ναού πάνω από τα πλάγια κλίτη και το νάρθηκα, από όπου παρακολουθούσαν τη λειτουργία τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας τη Βυζαντινή περίοδο οπότε το «αυτοκρατορικό θεωρείο» είχε ειδική είσοδο και τη Νεότερη περίοδο οι γυναίκες. Πηγές Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 10/12

11 Συνεχιστές Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838), σελ. 371, Ψευδο Κωδινός, Περί οφφικίων, Verpeaux J. (επιμ.), Pseudo Kodinos, Traité des offices (Le monde byzantin 1, Paris 1966), σελ. 242, Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικό, Maisano R. (επιμ.), Giorgio Sfranze, Cronaca (Coprus Fontium Historiae Byzantinae 29, Roma 1990), σελ. 12, Παραθέματα Η ίδρυση της Μονής Λιβός (907), όπως περριγράφεται από ένα σύγχρονο χρονικό: Ἰουνίω δὲ μηνὶ προσεκλήθη Λέων ὁ βασιλεὺς παρὰ Κωνσταντίνου τοῦ Λιβὸς ἐν τῇ μονῇ αὐτοῦ πλησίον τῶν ἁγίων ἀποστόλων τοῦ τὰ ἐγκαίνια ἐπιτελέσαι καὶ ἀριστῆσαι. καὶ γέγονεν ἄνεμος ὁ λεγόμενος λίψ, φυσήσας ἕως τρίτου σφοδρῶς, συσσείσας καὶ οἰκήματα καὶ ἐκκλησίας, ὥστε πάντας φεύγειν ἐν τόποις ὑπαίθροις, λέγοντας συντέλειαν εἶναι κοσμικήν, εἰ μὴ ἡ τοῦ θεοῦ φιλανθρωπία δι ὄμβρων ἔστησεν τὴν τοιαύτην καταιγίδα. Bekker I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (CSHB, Bonn 1838), σελ. 371, Μια πηγή του 14ου αιώνα σχετικά με την αυλική εθιμοτυπία αναφέρεται στη συμμετοχή του αυτοκράτορα στους εορτασμούς της Μονής Λιβός: Κατὰ τὴν ἑορτὴν τῶν Γενεσίων τῆς Θεοτόκου ἀπέρχεται εἰς τὴν σεβασμίαν μονὴν τὴν τοῦ Λιβός. Verpeaux J. (επιμ.), Pseudo Kodinos, Traité des offices (Le monde byzantin 1, Paris 1966), σελ. 242, Ένας ιστορικός του 15ου αιώνα για τη Μονή Λιβός: Τοῦ δ αὐτοῦ θανάτου γενομένου περὶ τὸ ἔαρ καὶ τὸ θέρος καὶ εἰς τὴν Πόλιν, ἐν μηνὶ αὐγούστῳ ἀπέθανε καὶ ἡ δέσποινα κυρὰ Ἄννα ἡ ἀπὸ τῆς Ρωσσίας λοιμώδει νόσῳ, καὶ ἐτάφη ἐν τῇ τοῦ Λιβὸς μονῇ. Maisano R. (επιμ.), Giorgio Sfranze, Cronaca (CFHB 29, Roma 1990), σελ. 12, Χρονολόγιο Ιούνιος 907: Εγκαίνια της μονής και της εκκλησίας της Θεοτόκου του Κωνσταντίνου Λιβός, παρουσία του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ 917: Ο Κωνσταντίνος Λιψ σκοτώνεται σε μάχη τέλη 13ου αι.: Ανέγερση της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα Περ : Tυπικό της μονής από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα 1303: Η Θεοδώρα πεθαίνει ως μοναχή με το όνομα Ευγενία και ενταφιάζεται στη μονή Πρώιμος 14ος αι.: Ανέγερση του εξωνάρθηκα που περιβάλλει και τις δύο εκκλησίες 1417: Tελευταία καταγεγραμμένη ταφή στη Μονή Λιβός: ταφή της Άννας, γυναίκας του Ιωάννη Η Παλαιολόγου Περ : Η εκκλησία του Προδρόμου μετατρέπεται σε μασγίδιον από τον Alaeddin Ali Fenari 1633: Καταστροφή του μνημείου στην πυρκαγιά που έπληξε την πόλη Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 11/12

12 1636: Tο μασγίδιον επισκευάζεται και μετατρέπεται σε κανονικό τέμενος από τον Μεγάλο Βεζίρη Bayram Paşa. Η βόρεια εκκλησία μετατρέπεται σε τεκέ για δερβίσηδες 1782: Καταστροφή του μνημείου σε νέα πυρκαγιά : Επισκευή του μνημείου 1917: Πυρκαγιά το μνημείο μένει σε ερειπιώδη κατάσταση 1929: Ο Theodore Macridy διεξάγει έρευνες στο μνημείο : Έρευνα πεδίου και έργα αναστήλωσης στο μνημείο από το Byzantine Institute of America και το Dumbarton Oaks Δημιουργήθηκε στις 8/2/2017 Σελίδα 12/12