ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ Δ : ΔΙΚΑΙΟΥ,ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ,ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ. ΜΠΑΣΔΑΡΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ SOS ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΞ ΕΠΟΨΕΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Διπλωματική εργασία Που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας Α.Π.Θ. Σύμβουλος Καθηγητής ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΩΤΣΙΟΠΟΥΛΟΣ Αναπληρωτής Καθηγητής ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2016

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 7 Εισαγωγή 8 Α Η έννοια του εθελοντισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Θεμελιώδεις διασαφηνίσεις. 1. Ο εθελοντισμός σήμερα Τι αποτελεί εθελοντισμό; Η σχέση του εθελοντισμού με την έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης Τυπικά και άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης Συστατικά χαρακτηριστικά στοιχεία του εθελοντισμού Στατιστικά στοιχεία της παγκόσμιας παρουσίας του εθελοντισμού Νέες μορφές ανάπτυξης του εθελοντισμού Κίνητρα για την ανάπτυξη της εθελοντικής προσφοράς Δικαιώματα και υποχρεώσεις του εθελοντή Αιτίες ανάπτυξης του εθελοντισμού στη σύγχρονη κοινωνία Προβληματισμοί στην εκδήλωση της εθελοντικής προσφοράς 39 Β Εθελοντισμός και κοινωνική αλληλεγγύη υπό το φως του Χριστιανισμού. 1. Η αγάπη ως βάση της προσφοράς και του εθελοντισμού Η αγάπη προς τον πλησίον ως έμπρακτη προσωπική εκδήλωση της αγάπηςπρος τον Θεό Η έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης στηρίζεται σε αρχές που αποτελούν τη βάση της εθελοντικής προσφοράς. Θεολογική πλαισίωση Η διαφορά στη σημασία και στην άσκηση της φιλανθρωπίας και του εθελοντισμού μεταξύ της Εκκλησίας και άλλων κρατικών ή μη κερδοσκοπικών φορέων. 51 3

4 5. Ο εθελοντισμός, ως έμπρακτη εφαρμογή της αγάπης στην Εκκλησία του Χριστού. 55 Στην Παλαιά Διαθήκη 57 Στην Καινή Διαθήκη 58 Η περίπτωση του Καλού Σαμαρείτη Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης και η σημασία της ανάπτυξης του εθελοντισμού ως μέσου αποκατάστασής της Εθελοντισμός στην ενορία. 65 Γ Η άσκηση του εθελοντισμού στην Ελλάδα από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας. Οι εθελοντικές οργανώσεις παιδικής προστασίας. 1. Η ανάπτυξη της εθελοντικής προσφοράς Η ιστορική παρουσία και εξέλιξη του εθελοντισμού και της οργανωμένης κοινωνικής αλληλεγγύης στην Ελλάδα Αρχαιότητα Χριστιανισμός Βυζάντιο Τουρκοκρατία.Ελληνική επανάσταση Νεοελληνικό κράτος Ο εθελοντισμός στην Ελλάδα σήμερα Εθελοντισμός στον τομέα της προστασίας του παιδιού. Οι ΜΚΟ που ασχολούνται με το παιδί και εφαρμόζουν προγράμματα εκπαίδευσης και ανάπτυξης του εθελοντισμού Εθελοντικές οργανώσεις με διεθνή παρουσία και πανελλήνια εμβέλεια. α. UNISEF. 97 β.action AID 99 γ. Οργάνωση ΗΟΜΕ STARTHELLAS. 101 δ. Το «Χαμόγελο του παιδιού». 103 ε. Κιβωτός του Κόσμου. 105 στ.eliza. Εταιρεία κατά της κακοποίησης του παιδιού. 106 ζ. ΑΡΣΙΣ. 107 η. Μαζί για το παιδί Εθελοντικές οργανώσεις με τοπική δράση στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. 4

5 α. Άσυλο του παιδιού. 110 β. Σωματείο Μέλισσα. 112 γ. Ελληνικό παιδικό χωριό στο Φίλυρο. 113 δ. Πρωτοβουλία για το παιδί. 113 Δ Η εφαρμογή του εθελοντισμού στα Παιδικά Χωριά SOSΕλλάδος. 1. Τα Παιδικά Χωριά SOS Οι ρίζες Πεποιθήσεις και στάσεις των Παιδικών Χωριών SOS Ανάπτυξη του οργανισμού στην Ελλάδα Προγράμματα μακρόχρονης φροντίδας οικογενειακού τύπου ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΩΡΙΑ SOS Κριτήρια Εισαγωγής Παιδιού α. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOS ΒΑΡΗΣ β. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOSΠΛΑΓΙΑΡΙ γ. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOSΘΡΑΚΗΣ δ. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOSΚΡΗΤΗΣ Στέγες Νέων (Αθήνα Θεσσαλονίκη). 130 Αποχώρηση από τη στέγη Νέων α.«Ημιαυτόνομη» Φάση β. Ανεξαρτητοποίηση Ξενώνες Προστασίας & Θεραπείας Κακοποιημένων Βρεφών & Νηπίων Ξενώνας SOS ELIZA Προγράμματα Πρόληψης Κέντρα Στήριξης Παιδιού & Οικογένειας Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας Εργαστήρια Έκφρασης και Δημιουργικής Απασχόλησης Προγράμματα υποστήριξης οικογενειών προσφύγων Συμμετοχή του οργανισμού σε ερευνητικά προγράμματα Εθελοντές στα προγράμματα SOS Πρωτόκολλα διαχείρισης και εκπαίδευσης εθελοντών

6 Προσέλκυση Αξιολόγηση Εκπαίδευση Συνεχής υποστήριξη Ακαταλληλότητα εθελοντή Συνεργασία με Τοπική Ομάδα Στήριξης. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ. Παράρτημα 1. Γενική & Ειδική θεματολογία εκπαίδευσης εθελοντών/ Tasks. 152 Παράρτημα 2. «Ο ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΩΡΙΑ SOS ΕΛΛΑΔΟΣ» 162 Παρουσίαση σε Powerpoint. Παράρτημα 3. Συνέντευξη Αξιολόγησης Εθελοντή. 169 Παράρτημα 4. Φόρμα αρχικής επιθυμίας για εθελοντισμό στα Παιδικά Χωριά SOS 180 Συμπεράσματα. 183 Βιβλιογραφία

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο εθελοντισμός και η κοινωνική αλληλεγγύη,που αποτελεί τη χειροπιαστή αλλά και ουσιαστική έκφρασή του, αποτελούσαν και αποτελούν για μένα ένα πεδίο έρευνας και μελέτης σε επαγγελματικό και προσωπικό επίπεδο. Ιδιαίτερα σήμερα μεσούσης της οικονομικής και γενικότερης κρίσης που περνά η πατρίδα μας αλλά και ζώντας ήδη έντονα και το προσφυγικό ζήτημα και τις επιπτώσεις στα παιδιά και στους νέους, στον επαγγελματικό μου χώρο, διαπιστώνω καθημερινά τη σημασία και την αξία της εθελοντικής προσφοράς. Η μελέτη μου στο πλαίσιο των σπουδών μου στο μεταπτυχιακό επίπεδο του τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας και συγκεκριμένα στο πλαίσιο της Κοινωνιολογίας του Χριστιανισμού αποτέλεσε πολύτιμη και ενδιαφέρουσα εμπειρία μάθησης ιδιαίτερα στο κομμάτι συσχέτισης των τωρινών μου σπουδών με την επαγγελματική και επιστημονική μου γνώση ως κοινωνικού λειτουργού, εργαζομένου επί εικοσαετία σε διάφορες θέσεις στα Παιδικά Χωριά SOSΕλλάδος. Ιδιαίτερες οφειλόμενες ευχαριστίες στη σύζυγο και τα παιδιά μου για την υπομονή τους και στον Σύμβουλο Καθηγητή μου κο Κωνσταντίνο Κωτσιόπουλο, για την καθοδήγηση, βοήθεια και στήριξη αλλά προπαντός για την υπομονή του. 7

8 ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΕΞ ΑΠΟΨΕΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ. ΗΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΚΩΝ ΧΩΡΙΩΝ SOS ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην χώρα μας ανακινήθηκε τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης μια μεγάλη συζήτηση για θέματα όπως η ορθότητα και αποτελεσματικότητα γνωστών ιδεολογιών, 1 η αναγκαιότητα της κοινωνικής δικαιοσύνης, 2 ο ρόλος του κράτους ως παρόχου κοινωνικής προστασίας καθώς και έννοιες όπως κοινωνική αλληλεγγύη, κοινωνική συνοχή, εταιρική ευθύνη, εθελοντισμός. Η συζήτηση φαίνεται ότι θα διαρκέσει καθώς βρισκόμαστε σε διαδικασία μετάβασης σε νέες μορφές κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες επίσης ο ρόλος των εθελοντικών οργανώσεων στην κοινωνική προστασία ενισχύεται, καθώς θεωρείται ότι οι οργανώσεις αυτές μπορούν σε μεγάλο βαθμό να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση των ανεπαρκειών που παρουσιάζει η καθολικού χαρακτήρα κοινωνική παροχή. Αλλωστε οι στρατηγικές αναδόμησης και προσαρμογής των κοινωνικών κρατών στις μεταβαλλόμενες κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες, που προωθούνται σε διάφορες χώρες, δίνουν έμφαση σε έναν προνοιακό 1 Ιδιαίτερα χαρακτηριστική η ανάλυση της κρίσης της εποχής μας στο γενικότερο πλαίσιο της,alaintouraine, Μετά την κρίση, Από την κυριαρχία των αγορών στην αναγέννηση της κοινωνίας, Εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2010,σ Για την έννοια και τη σημασία της κοινωνικής δικαιοσύνης βλ. Θεοδώρου Π.Λιανού, Κοινωνική δικαιοσύνη, Θεωρίες, ιδέες, εμπειρίες, προτάσεις,εκδ.καστανιώτη, Αθήνα 2000,σ

9 πλουραλισμό(welfarepluralism) 3 στον οποίο ο εθελοντισμός αποτελεί σημαντική διάσταση αποτελώντας τον τρίτο τομέα στην άσκηση κοινωνικής προστασίας μετά το κράτος και τον ιδιωτικό τομέα. Πολλοί ερευνητές δε του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου συμφωνούν ότι η ανάπτυξη του εθελοντισμού είναι ευθέως ανάλογη με την ένταση των κρίσεων. Η οργανωμένη εθελοντική δράση, αποτελεί μια σημαντική έκφραση της «κοινωνίας των πολιτών», 4 που δια του εθελοντισμού και της έμπρακτης κοινωνικής αλληλεγγύης διαμορφώνει τις νέες προϋποθέσεις άρσης του κοινωνικού αδιεξόδου, στο οποίο ο σύγχρονος τρόπος ζωής και η κρίση του καπιταλιστικού συστήματος έχει οδηγήσει τις κοινωνίες σήμερα. Το φαινόμενο του εθελοντισμού αποκτά νέες και πρωτότυπες διαστάσεις που ξεπερνάνε,κατά πολύ τις παραδοσιακές αρχές της φιλανθρωπίας. Στην ελληνική κοινωνία ο εθελοντισμός θεμελιωμένος στην ορθόδοξη παράδοση και εμπειρία αποκτά πλέον νέες εκφάνσεις και μορφές μέσα από δυνατότητες αυτοοργάνωσης και ελεύθερης έκφρασης. 5 Με την παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το σύνθετο θέμα του Εθελοντισμού και της Κοινωνικής Αλληλεγγύης αναφερόμενοι στη λειτουργία του θεσμού στα Παιδικά Χωριά SOS και να συνδέσουμε το κοινωνικό φαινόμενο του εθελοντισμού και της κοινωνικής αλληλεγγύης με την κοινωνιολογία του Χριστιανισμού. 3 Περικλής Πολυζωίδης, Εθελοντισμός στην Κοινωνική Προστασία, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006,σ Διεξοδική ανάλυση για την έννοια και τη σημασία της «Κοινωνίας των πολιτών» γίνεται στο βλ. του Αντώνη Μακρυδημήτρη, Κράτος και Κοινωνία των Πολιτών, Ελευθερία και Κοινωνική δικαιοσύνη, εκδ. Μεταμεσονύκτιες εκδόσεις, Αθήνα Απρίλιος 2006,σ Μία Ορθόδοξη θεώρηση του εθελοντισμού δίδεται γλαφυρά στο βλ. του π. Βασιλείου Ι. Καλλιακμάνη, Εθελοντισμός και κοινωνική ευθύνη, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2002,σ

10 Στο Α κεφάλαιο θα επιχειρήσουμε μια κοινωνιολογική προσέγγιση του θέματος. Θα προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι είναι εθελοντισμός, πως διαφοροποιείται σε σχέση με τις έννοιες της φιλανθρωπίας και της κοινωνικής αλληλεγγύης, ποια τα χαρακτηριστικά και οι νέες μορφές δράσης, ποιος ο ρόλος και η σκοπιμότητα του εθελοντισμού στη σύγχρονη κοινωνία. Επίσης θα αναφερθούμε στα κίνητρα και τα δικαιώματα του εθελοντή, στον πρωτογενή και δευτερογενή ρόλο του εθελοντισμού, στις θετικές επιδράσεις του στους εθελοντές και στη σχέση του με το κράτος. Στο Β κεφάλαιο θα αναζητήσουμε συνάφειες ανάμεσα στον εθελοντισμό και τη χριστιανική διδαχή, θα αναφερθούμε σε παραδείγματα εκκλησιαστικού εθελοντισμού και θα εστιάσουμε στην ενορία, χώρο κατεξοχήν άσκησης του εθελοντισμού. Στο Γ κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε την ιστορική εξέλιξη του εθελοντισμού στον δυτικό κόσμο ως σήμερα με έμφαση, παρουσίαση και αξιολόγηση της παρουσίας του στην Ελληνική κοινωνία. Θα καταδειχθούν επίσης τα νέα είδη ανάπτυξης της εθελοντικής προσφοράς και θα παρουσιασθούν αναλυτικά οι οργανώσεις παιδικής προστασίας που δραστηριοποιούνται σοβαρά στην εθελοντική προσφορά τόσο σε πανελλήνιο,όσο και σε περιφερειακό αλλά και τοπικό επίπεδο. Στο Δ κεφάλαιο θα περιγράψουμε αναλυτικά τον τρόπο λειτουργίας των Παιδικών Χωριών SOS, την προσφορά τους στον προνοιακό «χάρτη» της Ελλάδας αλλά και επισταμένα θα καταδείξουμε τον τρόπο ανάπτυξης, υποστήριξης διαχείρισης των εθελοντών στον οργανισμό τόσο στην Ελληνική επικράτεια όσο και στο εξωτερικό. Για την πιο ολοκληρωμένη παρουσίαση της ανάπτυξης του εθελοντισμού στα Παιδικά χωριά SOSθα συμπεριληφθούν με τη μορφή παραρτημάτων στο τέλος του κεφαλαίου διάφορα στοιχεία που καταδεικνύουν την άσκηση του εθελοντισμού στον συγκεκριμένο οργανισμό. 10

11 Η εργασία μας ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των συμπερασμάτων, όπου γίνεται προσπάθεια να παρουσιασθεί συνολικά η ανάπτυξη του εθελοντισμού στην Ελλάδα σήμερα, η σχέση και σύνδεσή της με τον Χριστιανισμό αλλά και το Εκκλησιαστικό γεγονός και η παρουσίαση της δράση στον τομέα αυτό των Παιδικών Χωριών SOSΕλλάδος. 11

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α H ENNOIA ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΥΛΕΓΓΥΗΣ. ΘΕΜΕΛΙΩΔΕΙΣ ΔΙΑΣΑΦΗΝΙΣΕΙΣ. 1. O εθελοντισμός σήμερα. Ο εθελοντισμός, όπως αναδύεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο αποτελεί τον τρίτο πυλώνα της οικονομίας, παρέχοντας υλικά αγαθά και υπηρεσίες σε τομείς που αδυνατούν να προσφέρουν το κράτος και η ελεύθερη αγορά. Οι εθελοντικές οργανώσεις με χαρακτήρα καθαρά μη κερδοσκοπικό εκτείνονται σήμερα σε όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την στήριξη στον άνθρωπο που βρίσκεται σε ανάγκη και χρειάζεται βοήθεια, (σε κάθε ηλικία και κοινωνική ή από άποψη υγείας,κατάσταση) μέχρι και το ευρύτερο περιβάλλον, είτε το φυσικό είτε το ανθρωπογενές 6. Έτσι οι εθελοντικές οργανώσεις δραστηριοποιούνται στην παραγωγή «δημόσιων αγαθών». Αγαθά που το Κράτος αδυνατεί να προσφέρει σε επαρκή ποσότητα και ποιότητα αλλά και ο ιδιωτικός τομέας δεν επιθυμεί να τα προσφέρει, εφόσον τα περιθώρια κέρδους δεν είναι ικανοποιητικά. Γι αυτό το λόγο οι προνοιακές και κοινωνικές οργανώσεις, ο πολιτισμός, το περιβάλλον κ.λπ. αποτελούν προνομιακά ικανά πεδία στα οποία οι εθελοντικές οργανώσεις καλούνται να δραστηριοποιηθούν. 6 Βλ. Περικλή Πολυζωίδη, Εθελοντισμός στην Κοινωνική Προστασία, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ.26 12

13 Όπως επισημαίνεται βέβαια στην ιστοσελίδα της εθελοντικής οργάνωσης της Θεσσαλονίκης «Σχεδία στην πόλη» 7 ο εθελοντισμός δεν έρχεται να επιλύσει τα πολυσύνθετα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών. Αποτελεί όμως ένα μοχλό πίεσης προς τις κυβερνήσεις των κρατών ώστε να αλλάξουν πολιτικές σε ζωτικά θέματα. Για τους πολίτες είναι ένας ενεργός τρόπος παρέμβασης στο κοινωνικό γίγνεσθαι που αναπτύσσεται πέρα από κάθε είδους σκοπιμότητες. Σε μια αισιόδοξη προοπτική θα λέγαμε ότι οι ενεργοί και ευαισθητοποιημένοι πολίτες αποτελούν την ελπίδα για σημαντικές αλλαγές γύρω μας. 2. Τι αποτελεί εθελοντισμό; Θεωρούμε ότι ο πιο κατάλληλος ορισμός για τον (προνοιακό) εθελοντισμό (και ευρύτερα για τον εθελοντισμό) είναι ο προτεινόμενος από το Διεθνές Γραφείο Εργασίας (ILO, 2011). 8 Σύμφωνα με αυτόν, η εθελοντική εργασία χαρακτηρίζεται σωρευτικά από τα ακόλουθα στοιχεία: 9 Αφορά εργασία/ απασχόληση, δηλαδή συμβολή στην παραγωγή αγαθών ή παροχή υπηρεσιών σε ένα δεδομένο χρονικό διάστημα (ως εργασία, ο εθελοντισμός συνυπολογίζεται στη συνολική παραγωγή), Είναι εργασία μη αμειβόμενη, δηλαδή διενεργείται χωρίς μισθό/απολαβές ή κάποια άλλη ισοδύναμη αποζημίωση, 7 Δικτυακός τόπος Εθελοντικής οργάνωσης Σχεδία στην Πόλη, /ethelontismos/ennoia ethelontismou. 8 Δημήτρης Μπουρίκος,«Κοινωνική αλληλεγγύη στην Ελλάδα της κρίσης: Νέο κύμα ανάδυσης της κοινωνίας των πολιτών ή εμπέδωση της κατακερματισμένης κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη», Ερευνητικό κείμενο,περιοδικό Παρατηρητήριο για την κρίση, Νο 3, Απρίλιος 2013,ΕΛΙΑΜΕΠ, σ ILO, Manual on the measurement of volunteer work, Geneva 2011: ILO 13

14 Είναι μη υποχρεωτική, δηλαδή είναι απόρροια ελεύθερης επιλογής και όχι νομικής υποχρέωσης ή άλλου είδους καταναγκασμός, Είναι άμεση ή έμμεση, με την άμεση να αναφέρεται στην παροχή εργασίας προς όφελος άλλων νοικοκυριών και με την έμμεση να αναφέρεται στην παροχή εθελοντικής εργασίας μέσω σχετικών μη κερδοσκοπικών οργανισμών ή άλλων συναφών οργανώσεων, Δεν περιλαμβάνει τη μη αμειβόμενη εργασία προς όφελος μελών του ιδίου νοικοκυριού (αποκλείεται δηλ. ο οικογενειακός εθελοντισμός), και Δεν περιορίζεται σε ένα συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο αλλά μπορεί να παρέχεται στους ΜΚΟ, στους κρατικούς/ κυβερνητικούς φορείς, στις επιχειρήσεις κά. Ο ορισμός του ILO είναι από τους πλέον περιεκτικούς και καταφέρνει να υπερβεί τη συζήτηση μεταξύ τυπικής και άτυπης εθελοντικής δράσης και της μη συμπερίληψης της εθελοντικής δράσης που παρέχεται σε οργανώσεις εκτός κοινωνίας πολιτών (κρατικοί φορείς, κόμματα, επιχειρήσεις). Ο ορισμός αυτός είναι πιο συμβατός και με την αντίληψη περί της δυναμικής φύσης της κοινωνίας πολιτών και των ποικίλων διασυνδέσεων και αλληλεπιδράσεων των μη κυβερνητικών οργανισμών τόσο με το κράτος όσο και με τις επιχειρήσεις. 10 Οι ορισμοί του εθελοντισμού που ακολουθούν εστιάζουν στο στοιχείο της προσφοράς και της ελεύθερης βούλησης. Εθελοντισμός είναι η αυθόρμητη, ενσυνείδητη και ανιδιοτελής προσφορά της ανθρώπινης ενέργειας για τη θεραπεία της ανάγκης του πλησίον. Η έννοια του εθελοντισμού βασίζεται στην ιδέα της ανθρώπινης αλληλοβοήθειας πού ο 10 Δ. Μπουρίκος, οπ.π, σ.12 14

15 καθένας μας προσφέρει τον εαυτό του, αλλά και όλες του τις δυνάμεις στην υπηρεσία του πάσχοντα συνανθρώπου του χωρίς να ζητάει αμοιβή 11. Οι ρίζες του εθελοντισμού είναι βαθιές μέσα στην ιστορία και τη διαχρονική εξέλιξη της κοινωνίας. Ο εθελοντισμός συνδέεται με την ανιδιοτελή προσφορά για την κοινή ευημερία. Συνδυάζει τα στοιχεία της ελεύθερης βούλησης και επιλογής με την ένταξη σε ένα πρόγραμμα δράσης. Ως ελεύθερη απόφαση είναι προσωπική υπόθεση, είναι τρόπος ζωής και ατομική πειθαρχία. Είναι ο έρωτας για τη βοήθεια και τη στήριξη της ανάγκης των άλλων. Ο Εθελοντισμός είναι ο δείκτης τού πολιτισμού μιας κοινωνίας. Μέσω του εθελοντισμού επιτυγχάνονται τα εξής: Φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά και βοηθάει να διευθετηθούν τα κοινωνικά προβλήματα στη βάση. Ενισχύει την απόκτηση κοινωνικών, επικοινωνιακών και επαγγελματικών δεξιοτήτων και αναπτύσσει νέες ικανότητες. Ενδυναμώνει και δίνει νέο περιεχόμενο στη ζωή των ενηλίκων. Αυξάνει τη δυνατότητα ενεργούς συμμετοχής των νέων στη ζωή και την εργασία. Αποτελεί εν δυνάμει χώρο ανάπτυξης νέων κοινωνικών υπηρεσιών αυξάνοντας την απασχόληση. 11 Βλ. Όλγα Στασινοπούλου, «Από το άτομο στο ανθρώπινο πρόσωπο. Η συμβολή της πατερικής σκέψης στην υπέρβαση διλημμάτων της κοινωνικής πολιτικής». Στο Δ. Μαγριπλής (επιμ.) Κριτικές προσεγγίσεις στον ορθόδοξο πολιτισμό όψεις του Ελληνικού παραδείγματος,εκδ. Αντ.Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2007,σ

16 Οδηγεί στη εσωτερική ολοκλήρωση του πολίτη εθελοντή και στη συνολική μετεξέλιξη της κοινωνίας από άκρως ατομικιστικής σε κοινωνία αλληλεγγύης. 12 Ως εθελοντισμός ορίζεται η «εργασία για λογαριασμό άλλων ανθρώπων, οργανώσεων ή της κοινωνίας ως σύνολο, η οποία παρέχεται σε οργανωμένο πλαίσιο, χωρίς καταναγκασμό ή πληρωμή» 13. Είναι η δραστηριότητα εκείνη που αναπτύσσεται κατά τρόπο προσωπικό, αυθόρμητο και ελεύθερο, χωρίς σκοπό ατομικού κέρδους, από μεμονωμένους πολίτες ατομικά ή δια μέσου των οργανώσεων των οποίων αποτελούν μέλη, προς το συμφέρον της ομάδας στην οποία ανήκουν ή τρίτων προσώπων ή της τοπικής, κρατικής ή διεθνούς κοινότητας, αποκλειστικά για σκοπούς αλληλεγγύης (αλτρουιστικούς) 14. Εθελοντισμός είναι «η εθελοντική προσφορά χρόνου και δεξιοτήτων για την παροχή υπηρεσιών και την επίτευξη στόχων, χωρίς την αναμονή άμεσης χρηματικής αποζημίωσης. Περιλαμβάνει την απευθείας παροχή υπηρεσιών, τη συμμετοχή σε ομάδες δράσης, τη συνηγορία για συγκεκριμένα αιτήματα προς όφελος ομάδων ή ατόμων, τη συμμετοχή στη διοίκηση δημόσιων ή ιδιωτικών φορέων, την αυτοβοήθεια, την αμοιβαία βοήθεια, καθώς και ένα φάσμα άτυπων μορφών βοήθειας» 15 Σε έναν αρνητικό ορισμό του εθελοντισμού από την οργάνωση «Σχεδία στην πόλη» εθελοντισμός δεν είναι 16 : 12 Οπ.π. Δικτυακός τόπος: Σχεδία στην πόλη, 13 Van Daal,H.J, Vrijwilligerswerk en Informale Hulp in Nederland.Gravenhage: NIMAWO (1990) σ ΑνθόπουλοςΘ.Χαράλαμπος, Εθελοντισμός, Αλληλεγγύη και Δημοκρατία. Η Εθελοντική Δράση στη Συνταγματική Προοπτική, εκδ. Οξύ, Αθήνα 2000, σ Cnaan,F.,Handy,R.,&Windsworth,M, Defining Who is Volunteer: Conceptual and Empirical Considerations. Non Profit and Voluntary Sector Quarterly,1996, 25, σ Δικτυακός τόπος, ΣχεδίαστηνΠόλη, ethelontismou 16

17 Η απλήρωτη εργασία (στο πλαίσιο επαγγελματικών ρόλων και όταν αντικαθιστά εργαζομένους) Οι διάφορες μορφές πρακτικής άσκησης για τη λήψη πτυχίου ή επαγγελματικής ειδικότητας Η συμμετοχή σε πολιτικά κόμματα και επαγγελματικά αθλητικά σωματεία Η εθελούσια συμμετοχή σε δραστηριότητες που είναι χόμπι και αφορούν αποκλειστικά το προσωπικό μας όφελος και τα προσωπικά μας ενδιαφέροντα Η καταναγκαστική εργασία (όταν δηλαδή μια υπηρεσία προσφέρεται αναγκαστικά και όχι ως ελεύθερη επιλογή ). Η συμμετοχή σε δραστηριότητες εμπορικού, διαφημιστικού και εν γένει κερδοσκοπικού χαρακτήρα στο πλαίσιο φορέων που δεν είναι κερδοσκοπικοί Η εκμετάλλευση της διάθεσης για κοινωνική προσφορά με σκοπό το κέρδος Ο συλλογισμός της παραπάνω οργάνωσης συνεχίζεται σε μια προσπάθεια να διαφοροποιήσει τον εθελοντισμό από: Την οικονομική συνδρομή για την υλοποίηση ενός σκοπού Τη φιλανθρωπία με την έννοια της παροχής ευκαιριακής υλικής βοήθειας στο πλαίσιο μιας ανισότιμης σχέσης του βοηθού βοηθούμενου Ο εθελοντισμός ταυτίζεται κάποιες φορές με τη φιλανθρωπία, όπως χρησιμοποιήθηκε κατά την κλασική εποχή κυρίως για να αποδώσει μια καινούργια αρετή, την αγάπη για το συνάνθρωπο. Όσο όμως και αν επιδιώχθηκε από όλους αυτή η ταύτιση, ο Εθελοντισμός συνεχίζει να εμπνέει περισσότερο, ειδικά στη σημερινή εποχή που κυριαρχεί ο ατομικισμός. Η Εθελοντική δράση έρχεται κυρίως για να προσδώσει στους ανθρώπους μια καινούργια αρετή, την αγάπη για το συνάνθρωπο. Βασική διαφορά είναι ότι ο Εθελοντής αντιμετωπίζει 17

18 , όσους έχουν δυσκολίες και χρειάζονται βοήθεια, όχι με οίκτο, αλλά ως άτομα ισότιμα με αυτόν στα οποία μπορεί να προσφέρει, χωρίς να θεωρεί τον εαυτό του «καλύτερο» ή «ανώτερο». Γι αυτό λοιπόν ο Εθελοντισμός δεν είναι μια απλή κίνηση φιλανθρωπίας αλλά διαμορφώνει στην πράξη τη νοοτροπία, την κοινωνία και τους πολίτες του αύριο. 17 Όσο όμως και αν επιδιώχθηκε από όλους να ταυτιστούν οι δύο έννοιες, ο εθελοντισμός συνεχίζει να εμπνέει περισσότερο, ειδικά στη σημερινή εποχή που κυριαρχεί ο ατομικισμός. Στη συζήτηση για τις διαφορές εθελοντισμού και φιλανθρωπίας τονίζεται, σύμφωνα με την μαρξιστική κοινωνιολογική θεώρηση, ως πρωταρχική διαφορά ο ταξικός χαρακτήρας της φιλανθρωπίας. 18 Στη φιλανθρωπία η πράξη περιορίζεται στην προσφορά υλικών αγαθών (χρήματα, κτίρια, τρόφιμα κά.) και ενέχει την παραδοχή μιας κατάστασης ανισότητας. 19 H φιλανθρωπία είναιμια πράξη συνήθως στιγμιαία (με την έννοια ότι αυτός που ασκεί τη φιλανθρωπία δενασχολείται με κάτι άλλο πέρα από την παροχή), ευκαιριακή, με πρόθεση να βοηθήσει μια παρούσα δύσκολη κατάσταση ή να την ανακουφίσει. Στις περισσότερες περιπτώσεις δενυπάρχει άμεση και μονιμότερη σχέση συμπαράστασης και αλληλεγγύης εκείνου που ασκεί τη φιλανθρωπία με τους επωφελούμενους. Η φιλανθρωπία πολλές φορές εμπεριέχει τον οίκτο για τον άλλο, την ενοχή λόγω καλύτερης οικονομικής και κοινωνικής θέσης, ή υποκρύπτει μια 17 Διαδίκτυο, Ιστοσελίδα κοιν.ιατρείου&φαρμακείου, Ι.Μ. Αρκαλοχωρίου, Καστελλίου&Βιάννου, 18 Χαρακτηριστική είναι η θέση αρκετών κοινωνικών ερευνητών που αντιλαμβάνεται τη φιλανθρωπική συμπεριφορά ως μια περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή προσπάθεια διαιώνισης του υφιστάμενου καθεστώτος καταπίεσης μεγάλων κοινωνικών ομάδων. (VanTil,1988. DavisSmith,1996. Clary, 1998.Nylund,2000). Βλ.περ. στο Πολυζωίδη Π. Εθελοντισμός στην κοινωνική προστασία, εκδ, Ελληνικά γράμματα,αθήνα 2006 σ.73 και σ Διασύνδεση της έννοιας της φιλανθρωπίας με την αλληλεγγύη και την αξιοπρέπεια σε ομιλία του καθ.νομικής Α.Π.Θ. Κώστα Σταμάτη με θ. «Φιλανθρωπία και Αλληλεγγύη» σε συνέδριο με θέμα «Εκκλησία και Αριστερά» Θεσ/νίκη 25 Ιαν.2003, Εξάλλου βλ. Γληνός Δ., «Επιστολή για τη φιλανθρωπία και την αλληλεγγύη», Νέοι Πρωτοπόροι, τ.νοεμβρίου Δεκεμβρίου 1932, σ

19 προσπάθεια εξορκισμού του φόβου για ολίσθηση στην ίδια δυσχερή με άλλους κατάσταση. 20 Για την Εκκλησία η έννοια της φιλανθρωπίας περιλαμβάνει τον εθελοντισμό και την προσφορά όχι μόνο αγαθών αλλά και έργου, όχι μόνο ευκαιριακά αλλά και σε μια βάση ηθικής δέσμευσης με διάρκεια. Στην περίπτωση αυτή προσεγγίζει την έννοια της αλληλεγγύης 21. Με τον εθελοντισμό συνδέονται ευθέως η αλληλεγγύη, η ενεργός πολιτειότητα 22, τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και έννοιες όπως ο ακτιβισμός, η φιλανθρωπία, η δωρεά κά., με επιμέρους διαφοροποιήσεις και διαφορετική εστίαση. Γενεσιουργό στοιχείο του αισθήματος της κοινωνικής αλληλεγγύης και της εθελοντικής δράσης είναι η ύπαρξη της πολιτειότητας στην πρόσληψης της πραγματικότητας από την πλευρά του ατόμου. Η πολιτειότητα είναι η ιδιότητα του να είναι κανείς πολίτης. Η ενεργός πολιτειότητα προϋποθέτει την ενημέρωση για τα κοινά, τη γνώση των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων που έχει το άτομο ως πολίτης, την έκφραση των απόψεών του, την απαίτηση για διαφάνεια και δικαιοσύνη, την ενεργό συμμετοχή στις κοινωνικές διεργασίες. Η έννοια του «ενεργού πολίτη» αναφέρεται συνήθως στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του στον δημόσιο χώρο 20 Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Κρίση, φόβος και Διάρρηξη της Κοινωνικής Συνοχής, Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ, Αθήνα 2014,σ Π. Σταθόπουλος,Δ.Μπουρίκος, «Φιλανθρωπία και Κοινωνική Πρόνοια στην Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Παράδοση», στο Μαγριπλής, Δ. (επιμ.),κριτικές προσεγγίσεις στον ορθόδοξο πολιτισμό. Οψεις του ελληνικού παραδείγματος,εκδ. Α.Σταμούλης,Θεσσαλονίκη 2007, σελ «Η πολιτειότητα είναι η ιδιότητα του να είναι κανείς πολίτης». Από το βιβλ. Νίκος Γκόβας, Καλλιόπη Κύρδη, επ.ευθύνη. Σεβαστή Σοφία Ανθοπούλου, Νοιάζομαι και ΔρωΕθελοντισμός Αλληλεγγύη Ενεργός Πολίτης, Οδηγός για τον εκπαιδευτικό, Εκδότης Δεσμός Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο και Ίδρυμα Λαμπράκη, Αθήνα 2015,σ

20 και στην ενεργό συμμετοχή στις πολιτικές και κοινωνικές δομές διαμόρφωσης απόψεων ή λήψης αποφάσεων, όπως είναι οι φορείς αυτοδιοίκησης, τα κόμματα, οι συνδικαλιστικοί φορείς, οι διάφοροι σύλλογοι, αλλά και οι άτυπες συλλογικότητες (κοινωνικού, πολιτικού ή πολιτιστικού χαρακτήρα), οι επιστημονικές ενώσεις κά. 23 Με την έννοια του ενεργού πολίτη σχετίζεται η «κοινωνία των πολιτών» 24. Ο όρος δηλώνει όλες τις μορφές κοινωνικής δράσης ατόμων ή ομάδων οι οποίες δεν απορρέουν από το κράτος και δεν αναλαμβάνονται από αυτό. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών αντιπροσωπεύουν τους παράγοντες της αγοράς εργασίας μέσω των οργανώσεων των κοινωνικών εταίρων, συγκεκριμένους κοινωνικο οικονομικούς κύκλους, τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς, οι οποίοι υπερασπίζονται κοινούς στόχους (πχ., την προστασία του περιβάλλοντος, τα δικαιώματα των καταναλωτών, την εκπαίδευση και κατάρτιση κτλ.), τις οργανώσεις βάσης, οι οποίες εκπροσωπούν ένα μέρος της κοινωνίας (τα κινήματα νέων, τις ενώσεις υπέρ της οικογένειας κτλ.), καθώς και τις θρησκευτικές κοινότητες. Η συνθήκη της Λισαβόνας (άρθρο 15 της συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης) αναγνωρίζει τη σημασία της συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών στη χρηστή ευρωπαϊκή διακυβέρνηση. 25 Σύμφωνα με τον καθηγητή κοινωνιολογίας στη σχολή οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών (London School of Economics) Νίκο Μουζέλη, «οι πιο πρόσφατες θεωρίες γύρω από την κοινωνία των Πολιτών και τις συνθήκες ισχυροποίησής της εστιάζονται σε έναν ενδιάμεσο χώρο μεταξύ κράτους και αγοράς: σε έναν αυτοκυβερνώμενο 23 Οπ.π. Ν.Γκόβας Κ.Κύρδη...σ.22 κ.ε. 24 Μελέτη σχετικά με την έννοια και τη σημασία της «Κοινωνίας των Πολιτών» βλ. στην απ.e.k. Γνωμοδότηση της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα ʺΟ ρόλος και η συμβολή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στην ευρωπαϊκή οικοδόμησηʺ (1999/C329/10).Επίσης για το θέμα βλ.jennifer Clarke, Asteris Houliaras & Dimitris Sotiropoulos (επιμ.), Austerity and the Third Sector in Greece: Civil Society at the European Frontline, Ashgate Publishing, 2015, σ

21 κοινωνικό χώρο, αποτελούμενο από θεσμούς, ομάδες, οργανώσεις, οι οποίες λειτουργούν και κατά του άκρατου ατομικισμού της αγοράς και κατά του κρατικού αυταρχισμού». 26 Η κοινωνία των πολιτών αποτελεί έναν δυναμικό, κοινωνικό χώρο συμμετοχής, όπου κάθε πολίτης προσχωρεί με τη θέλησή του για να επιδιώξει τον κοινό στόχο της επίλυσης σημαντικών κοινών κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων. 3. Η σχέση του εθελοντισμού με την έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης. Στην προσπάθειά μας να ορίσουμε εννοιολογικά το αντικείμενο της εργασίας μας οδηγηθήκαμε σε μια ιστορική και κοινωνιολογική αναδρομή σε όρους όπως κράτος και κοινωνικό συμβόλαιο, κοινωνικές τάξεις και κοινωνικοί θεσμοί, κράτος δικαίου κ.λπ. Σύμφωνα με το συγγραφέα καθηγητή κο Θ. Λιανό, η κοινωνική δικαιοσύνη είναι απαραίτητη και ωφέλιμη για την διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. «Η δίκαιη κοινωνία δεν αγνοεί το οικονομικό συμφέρον. Όμως το τοποθετεί μέσα σε ένα πλαίσιο κοινωνικής αλληλεγγύης, ενδιαφέροντος για τους άλλους ανθρώπους και εντιμότητας, δηλαδή μέσα σε ένα πλαίσιο ηθικών αξιών.» 27 Επίσης, η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη συνδέεται με την κοινωνική ανισότητα κατά τρόπο αρνητικό, αφού η αύξηση της ανισότητας από ένα σημείο και πέρα 26 Μουζέλης, Ν. (1997). Τι είναι η κοινωνία των πολιτών. Πολυσημικότητα και πολλαπλότητα. Το Βήμα, 14/12/97, (προσπελάστηκε στις ). Βλ.επίσης το άρθρο, Δημήτρης Δημούλης, «Κοινωνία Πολιτών» και κοινωνικός μετασχηματισμός. Από τη φιλανθρωπία στον αντικαπιταλισμό, περ.θέσεις Τριμηνιαία επιθεώρηση. 27 Θεόδωρος Λιανός, Κοινωνική Δικαιοσύνη Θεωρίες, ιδέες, εμπειρίες, προτάσεις, Εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000,σ

22 μπορεί να υπονομεύσει την κοινωνική ιδιότητα του πολίτη λόγω της συγκέντρωσης πόρων και εξουσίας σε ένα πολύ περιορισμένο τμήμα του πληθυσμού. Οι διευρυμένες ανισότητες αποδυναμώνουν περαιτέρω το απόθεμα κοινωνικής εμπιστοσύνης σε μια κοινωνία, αποδυναμώνουν δηλαδή το κοινωνικό κεφάλαιο που είναι απαραίτητο για την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Η κοινωνική αλληλεγγύη θεωρείται θεμελιώδες χαρακτηριστικό της δημοκρατικής πολιτικής κοινότητας που ευνοεί την ασφάλεια μεγάλου μέρους του πληθυσμού, συγκρατεί («κλειδώνει») ευάλωτες ομάδες και ομάδες στο δημοκρατικό πλαίσιο εις βάρος συγκρουσιακών πολιτικών που ίσως οι ομάδες αυτές υιοθετούσαν και ενισχύει την ικανότητα των πολιτών να συμμετέχουν στη δημόσια ζωή ως αυτόνομοι δρώντες (Bangura&Hedberg, 2007). Με άλλα λόγια, ο υψηλός βαθμός κοινωνικής συνοχής συμβάλλει στην αποδοχή των κανόνων της δημοκρατίας, την εμπέδωση και την ενίσχυση ποιότητας της δημοκρατίας. 28 Η αλληλεγγύη αναφέρεται στην κοινωνία ως όλον και στα μέλη της συνολικά. Ακόμα και αν τροφοδοτείται από συναίσθημα συμμετοχής στην οδύνη κάποιου άλλου, πηγαίνει πέρα από αυτή. Στη στάση αλληλεγγύης η αποδοκιμασία της αναξιοπάθειας του άλλου αφαιρείται από συγκεκριμένες περιστάσεις ή σχέσεις στις οποίες τυχαίνει να ενέχεται το υποκείμενο και γενικεύεται σε σταθερή ηθική στάση, καθότι ανταποκρίνεται σε καθολικεύσιμη ηθική αρχή (Άρεντ 2006, Σταμάτης 2013). 29 Εξαρχής τονίζεται ότι η κοινωνική αλληλεγγύη είναι έκφραση συναλληλίας και αποτελεί σημαντικό παράγοντα ενδυνάμωσης της κοινωνικής συνοχής. 28 Βλ. Δ.Μπουρίκος, ό.π. σ Βλ. Ν.Γκόβας, Κ. Κύρδη, επ.ευθύνη. Σ. Σ.Ανθοπούλου, ό.π.σ

23 Η κοινωνική συνοχή στηρίζεται στο σεβασμό στη διαφορετικότητα και στην ποικιλομορφία της κοινωνίας, στην ισότητα, τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη, η οποία, από την πλευρά της, προϋποθέτει δέσμευση, προσφορά εργασίας και ισοτιμία. Η αλληλεγγύη διακρίνεται από τη φιλανθρωπία, η οποία, σύμφωνα με τη σύγχρονη θεώρηση, μπορεί να αποτελεί μέσο ελέγχου των ευάλωτων ομάδων και συχνά υποκρύπτει εξουσιαστικές σχέσεις, όντας ταπεινωτική γι αυτούς που τη δέχονται, καθώς υπονοεί τη χάρη προς τους αδύναμους και την ευγνωμοσύνη προς τους ευεργέτες, παρά τη χειραφέτηση και διεκδίκηση των δικαιωμάτων. Αλληλεγγύη σημαίνει ανάληψη ευθύνης από άτομα, ομάδες και φορείς προς την κατεύθυνση της ενδυνάμωσής τους, απέναντι στις ανάγκες και δυσκολίες που φέρνει η κρίση. 30 Η δημόσια εκπαίδευση που προσφέρει «η πολιτεία είναι σε καλύτερη θέση να διαφυλάξει και να αναπτύξει ανθρωπιστικές και πολιτισμικές αξίες» σύμφωνα με τον Θεόδωρο Π. Λιανό, όπως αυτή του εθελοντισμού θα προσθέσουμε εμείς, καθώς «οι νέοι και οι νέες εισάγονται σε μια αυστηρή και ελεγχόμενη διαδικασία συμμετοχής στην κοινωνική ζωή και στον πολιτισμό της χώρας». Παρενθετικά αναφέρουμε ότι η θέση αυτή προωθείται επίσης από δράσεις εθελοντικών οργανώσεων όπως αυτή του Μη Κερδοσκοπικού Σωματείου ΔΕΣΜΟΣ, με την έκδοση και διανομή οδηγού για τον εκπαιδευτικό «Νοιάζομαι και δρω: Εθελοντισμός αλληλεγγύη Ενεργός Πολίτης» Στόχος τους να υποστηρίξουν τους μαθητές στη διαμόρφωση θετικής στάσης για τον εθελοντισμό και την αλληλεγγύη, επιδιώκεται να βελτιωθούν συμπεριφορές, να αναπτυχθεί η αυτοπεποίθηση και η συμμετοχή στα κοινά, με απώτερο στόχο τη 30 Βλ. Χ. Πουλόπουλος, ό.π. σ

24 συμβολή στον πολιτικό γραμματισμό των μαθητών και στην κοινωνική συνοχή 31. «Καθημερινά, χιλιάδες μικρές πράξεις ανθρωπιάς και φροντίδας συμβάλλουν στον συνεκτικό ιστό της κοινωνίας μας. Διαδραματίζονται μέσα στην οικογένεια, στους χώρους εργασίας, στον κοινωνικό μας περίγυρο, ακόμα και στο δρόμο, ή μέσα στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Σίγουρα δεν μπορούμε ούτε να αγνοήσουμε τη σημασία τους, αλλά ούτε και να τις ονομάσουμε εθελοντισμό. Γιατί ο πυρήνας του είναι μια ιδιαίτερη μορφή εργασίας με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, με συγκεκριμένο πλαίσιο αξιών και με εμβέλεια που ξεπερνά την ατομική προσφορά σε μία δεδομένη στιγμή. Ο πυρήνας του εκφράζει στάση ζωής, σχέση και οντολογική ανάγκη, που αναζητά την υπέρβαση της σχάσης ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό.» Τυπικά και άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης. Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε στα τυπικά δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης, σε επίσημες εθελοντικές οργανώσεις, για τα οποία υπάρχουν μελέτες και ερευνητικά δεδομένα. Θεωρούμε όμως απαραίτητο να παρουσιάσουμε κάποια στοιχεία και για τα άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτό που διαφοροποιεί τα τυπικά και άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης είναι η ύπαρξη ή μη οργανωτικού πλαισίου. 31 Νίκος Γκόβας, Καλλιόπη Κύρδη, επ.ευθύνη. Σεβαστή Σοφία Ανθοπούλου, Νοιάζομαι και ΔρωΕθελοντισμός Αλληλεγγύη Ενεργός Πολίτης, Οδηγός για τον εκπαιδευτικό, Εκδότης Δεσμός Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο και Ίδρυμα Λαμπράκη, Αθήνα Ο. Στασινοπούλου, «Εννοιολόγηση και Οριοθέτηση του Εθελοντισμού στην Ιστορική του Εξέλιξη», Δ Συνδιάσκεψη Γυναικών Εκπροσώπων Ι.Μ., Αθήνα 3 4 Ιουνίου 2011,σ.2 24

25 Ως άτυπες κοινωνικές δραστηριότητες θεωρούνται εκείνες που λαμβάνουν χώρα εκτός οργανωτικού πλαισίου. Συχνά, η ποσοτική και ποιοτική διάσταση του προνοιακού εθελοντισμού αλλά και το μεγαλύτερο τμήμα της βιβλιογραφίας μελέτης για την κοινωνία πολιτών, παραγνωρίζει τα άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης και φροντίδας (βλ. σχετικές αναφορές σε Σωτηρόπουλος, 2004, 2007, Στασινοπούλου, Abrahamson, P. et al, 2005). Τα άτυπα δίκτυα φροντίδας αποτελούν το λεγόμενο τέταρτο πυλώνα της παροχής προσωπικών κοινωνικών υπηρεσιών. Η σημασία των δικτύων αυτών είναι ποσοτική (βλέπε ποσοστά συμμετοχής πολιτών σε άτυπη κοινωνική αλληλεγγύη, έρευνα ΓΓΝΓ 2011) αλλά και ποιοτική. Η προστιθέμενη αξία των άτυπων δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης αναφέρεται στα ακόλουθα: 1. Παροχή εναλλακτικών υπηρεσιών, 2. Καινοτομική δράση και ικανότητα, 3. Συνηγορία υπέρ περιθωριοποιημένων ομάδων («οι αγνοημένες ομάδες της πρόνοιας»), 4. Ευελιξία και ανταποκρισιμότητα στις κοινωνικές ανάγκες της γειτονιάς και περιορισμένων χωρικών ενοτήτων, 5. Εγγύτητα με την τοπική κοινότητα καλύτερη πρόσβαση, 6. Διατήρηση ριζοσπαστικής στάσης έναντι κοινωνικών προβλημάτων, 7. Ενισχυμένη αίσθηση συμμετοχής, 8. Έλλειψη γραφειοκρατίας, 9. Αναίρεση/εξουδετέρωση του στίγματος του εξυπηρετούμενου, και 10. Μεγαλύτερες αντιστάσεις τόσο στην εισβολή του κράτους (θεσμοποίηση) όσο και στην εισβολή της αγοράς (εμπορευματοποίηση). Τα άτυπα δίκτυα λειτουργούν πολλές φορές ως παράλληλη πηγή κοινωνικής φροντίδας με τα επίσημα, αντιμετωπίζονται ως βασικοί συντελεστές επιτυχίας 25

26 των επίσημων υπηρεσιών (υποστήριξη, συνεργασία) και αποδέκτες επίσημης στήριξης από τις κοινωνικές υπηρεσίες και τους φορείς κοινωνικής αλληλεγγύης (πχ. στήριξη οικογενειακών φροντιστών). Τέλος, οι άτυπες ομάδες αναγνωρίζονται επίσημα από ευρωπαϊκούς θεσμούς στο πλαίσιο χρηματοδότησης δράσεων για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ιδιότητας του πολίτη (Πρόγραμμα «Νεολαία εν Δράσει»). Από την άλλη μεριά, τονίζονται και οι αδυναμίες του άτυπου προνοιακού εθελοντισμού και των ευρύτερων άτυπων δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης ως προς την κινητοποίηση πόρων, την κάλυψη ευρύτερων αναγκών της κοινότητας, έλλειψη οργάνωσης και στρατηγικής, ασυνέχειες, εξάρτηση από πρόσωπαηγέτες κ.ά. Σε κάθε περίπτωση, ο άτυπος τομέας παραμένει αφανής και αγεωγράφητος, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της συστηματικής έρευνάς του με συστηματικές καταγραφές και με συμμετοχικές και περιπτωσιολογικές μελέτες εις βάθος Συστατικά χαρακτηριστικά στοιχεία του εθελοντισμού. Ο εθελοντισμός παρά την παγκόσμια διάστασή του, διαφέρει σημαντικά από χώρα σε χώρα και ο χαρακτήρας του μεταβάλλεται διαχρονικά. 34 Η Όλγα Στασινοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Κοινωνικής Πολιτικής περιγράφει με αδρές γραμμές τα χαρακτηριστικά στοιχεία του εθελοντισμού. 1. Προσφέρεται με ελευθερία βούλησης 2. Εκτός της λογικής της αγοράς εργασίας 33 Βλ. Δ. Μπουρίκος ό.π. σελ Π.Πολυζωίδη, Εθελοντισμός στην Κοινωνική Προστασία, έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ

27 3. Σε οργανωμένα πλαίσια Δημιουργούνται συνήθως καλύτερες προϋποθέσεις για συνέχεια, ποιότητα, αξιολόγηση, αυτογνωσία από ότι η μεμονωμένη προσφορά. 4. Στοχεύει στην κάλυψη ατομικών και συλλογικών αναγκών 5. Η προσφορά του δεν συναρτάται με ανταπόδοση σε χρήμα, σε υπηρεσίες, σε κοινωνική θέση ή εξουσία. Σε καμιά περίπτωση δεν αναιρείται η σημασία σύναψης συμφωνίας με τον φορέα που οργανώνει την εθελοντική εργασία για το πλαίσιο προσφοράς (συγκεκριμένα καθήκοντα, ωράριο, διάρκεια κ.λπ) αλλά ούτε και η παροχή αποζημίωσης για τα έξοδα π.χ μετακίνησης. 6. Δεν υπαγορεύεται από κανόνες ανταποδοτικότητας στα πλαίσια της οικογένειας, της φυλής, ή της ιδιότητας του μέλους της οργάνωσης 7. Απευθύνεται στο κοινωνικό σύνολο, χωρίς να κάνει διακρίσεις σύμφωνα με το φύλο, την ηλικία, την κοινωνική τάξη και θέση, την εθνότητα, την πίστη Στατιστικά στοιχεία της παγκόσμιας παρουσίας του εθελοντισμού. Η έλλειψη επαρκών στοιχείων και οι διαφορετικές ερευνητικές προσεγγίσεις κάνουν αδύνατο τον ακριβή υπολογισμό έτσι τα ποσοτικά δεδομένα έχουν περιορισμένη ερμηνευτική αξία. Αναφέρουμε στοιχεία για τον εντοπισμό του εθελοντισμού στις Η.Π.Α τα οποία είναι ιδιαιτέρως εντυπωσιακά. Κατά τα τελευταία χρόνια οι εθελοντές στις Η.Π.Α αποτελούν το 45% εως 50% του ενήλικου πληθυσμού, δηλαδή περίπου 100 εκατομμύρια άτομα. Η ετήσια απόδοση τους ανέρχεται σε 20 δισεκατομμύρια ώρες εθελοντικής εργασίας ή το ισοδύναμο 9 εκατομμυρίων θέσεων πλήρους απασχόλησης. Η χρηματική αξία 35 Ο. Στασινοπούλου, «Εννοιολόγηση και Οριοθέτηση του Εθελοντισμού στην Ιστορική του Εξέλιξη», Δ Συνδιάσκεψη Γυναικών Εκπροσώπων Ι.Μ., Αθήνα 3 4 Ιουνίου

28 αυτής της εργασίας αυξάνεται τα τελευταία χρόνια και σήμερα εκτιμάται γύρω στα 160 εκατομμύρια ευρώ(independentsector, 2003a,b) Στο Ηνωμένο Βασίλειο η ετήσια αξία της εθελοντικής εργασίας ανέρχεται σε 41 δις ευρώ, στην Ολλανδία σε 10,46 δις ευρώ ή στο αντίστοιχο θέσεων πλήρους απασχόλησης. Εκτιμάται ότι ο εθελοντισμός συνεισφέρει αξία που αντιστοιχεί στο 8% με 14% του παγκόσμιου ακαθάριστου προϊόντος 36 Οι γυναίκες δραστηριοποιούνται με μεγαλύτερη συχνότητα σε κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες υγείας ενώ οι άνδρες δραστηριοποιούνται περισσότερο στον αθλητισμό, την αναψυχή και τον πολιτισμό. Το μεγαλύτερο ποσοστό εθελοντών, ως προς το σύνολο του πληθυσμού, παρουσιάζουν οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ακολουθούν οι χώρες της Λατινικής Αμερικής και άλλες χώρες του αναπτυγμένου κόσμου (Αυστραλία, Η.Π.Α, Ιαπωνία, Ισραήλ) ενώ υπολείπονται οι χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Στις Η.Π.Α οι περισσότεροι εθελοντές προσφέρουν τις υπηρεσίες τους με σειρά ποσοστού συμμετοχής σε θρησκευτικές οργανώσεις, στην εκπαίδευση και την παροχή υπηρεσιών προς τους νέους, στις κοινωνικές και κοινοτικές υπηρεσίες, σε νοσοκομεία ή άλλους τομείς που σχετίζονται με την υγεία και ακολουθούν οι αστικές, πολιτικές, επαγγελματικές και διεθνείς δραστηριότητες, αθλητισμός, τέχνες και πολιτισμός, η προστασία του περιβάλλοντος και των ζώων και τέλος η δημόσια ασφάλεια Βλ. Π. Πολυζωίδης ό.π. σελ Βλ. Π. Πολυζωίδης, ό.π. σελ

29 7. Νέες μορφές ανάπτυξης του εθελοντισμού. Όπως προαναφέραμε ο εθελοντισμός αποτελεί ένα δυναμικό φαινόμενο και ως τέτοιο έχει υποστεί αλλαγές στην πάροδο του χρόνου. Η σύγχρονη εθελοντική δράση εμφανίζει ιδιαιτερότητες ως προς: Την οργανωτική μορφή Τον τρόπο παρέμβασης Τα κοινωνικά κίνητρα Την πολιτική διάσταση Όπως αναφέρεται εκτενέστερα από τον Α. Λιοδάκη όσον αφορά τους τρόπους παρέμβασης, τα νέα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εθελοντισμού που εμφανίζονται είναι: α) Η προσφορά εθελοντικής εργασίας δεν εντοπίζεται πλέον μόνο ως βοήθεια προς τους φτωχούς αλλά αφορά και την καταπολέμηση της φτώχειας ως κοινωνικού φαινομένου επίσης οι εθελοντικές δράσεις συνδυάζουν παλιές με νέες μεθόδους παρέμβασης (δικτυωμένη κοινωνική εργασία). Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας δράσης είναι η τράπεζα χρόνου. β) Τα νέα κοινωνικά κίνητρα που έχουν να κάνουν λιγότερο με φιλανθρωπία και περισσότερο με προάσπιση θεμελιωδών δικαιωμάτων. γ) Η εμφάνιση της πολιτικής διάστασης που απουσίαζε από παλιότερες μορφές εθελοντικής δραστηριότητας. δ) Η δημιουργική λειτουργία του εθελοντισμού ως πεδίου έκφρασης κοινωνικού πλουραλισμού, πνεύματος, αλληλεγγύης, που αναφέρεται σαφώς υπέρ των λιγότερο ευνοούμενων ατόμων και της αυτοεκπροσώπησης των πολιτών. 29

30 ε) Το προοδευτικά αυξανόμενο οικονομικό του μέγεθος που συμβάλλει στη λεγόμενη «αλληλέγγυα οικονομία» που εκφράζεται με τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. 38 Ποιο συγκεκριμένα: Οι νέες μορφές εθελοντισμού που εμφανίζονται είναι οι ακόλουθες: Η επικέντρωση του σε ειδικές ομάδες.προκειμένουοι εθελοντικές οργανώσεις να εξασφαλίσουν το απαραίτητο δυναμικό επικεντρώνονται στα χαρακτηριστικά συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων και προσπαθούν να ανιχνεύσουν τα ιδιαίτερα κίνητρα και τις απαιτήσεις τους Ο οικογενειακός εθελοντισμός ως ταυτόχρονη παροχή εθελοντικής εργασίας από ζευγάρια, γονείς και παιδιά και ευρύτερες οικογένειες Ο εταιρικός εθελοντισμός, κατά τον οποίο εργαζόμενοι μιας ιδιωτικής επιχείρησης εταιρικής κοινωνικής ευθύνης συμμετέχουν σε εθελοντικές δραστηριότητες έχοντας κάποιες διευκολύνσεις στο ωράριο, στη χρήση του εξοπλισμού κ.λπ Ο δικτυακός εθελοντισμός, κατά τον οποίο υπάρχει μεγάλη ποικιλία δικτυακών τόπων των εθελοντικών οργανώσεων όπως: α) Κάποιοι είναι αποκλειστικά δέκτες δωρεών β) άλλοι τόποι αποτελούν χώρο παροχής πληροφόρησης γ) άλλοι πεδίο ανταλλαγής απόψεων, δ) άλλοι συνδέουν την προσφορά με την ζήτηση εθελοντικής εργασίας όσον αφορά τον απαιτούμενο και διαθέσιμο χρόνο, τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες, ε) κάποιοι εστιάζουν σε ένα συγκεκριμένο πεδίο δράσης, στ)άλλοι κάνουν δημοπρασίες, ή διαφημίζουν προϊόντα και υπηρεσίες που διαθέτουν ενώ ζ) άλλοι συνδυάζουν πολλά από τα παραπάνω χαρακτηριστικά. η) Ακόμη 38 Αντώνης Λιοδάκης, «Εθελοντισμός: ένα ερώτημα σήμερα», Διαδίκτυο. efelontismos.pdf. 30

31 υπάρχουν και εμπορικοί ιστότοποι που επιστρέφουν ένα ποσοστό του κύκλου εργασιών τους σε εθελοντικές οργανώσεις. Όσον αφορά την οργάνωση των εθελοντικών οργανώσεων,έχει προκύψει ο θεσμός του μάνατζερ εθελοντικών πόρων, ο οποίος ασχολείται με την διαδικασία εύρεσης, εκπαίδευσης, τοποθέτησης, παρακολούθησης και επιβράβευσης των εθελοντών. 39 Όλο και ποιο συχνά παρατηρούμε να παίρνουν τη θέση αμιγώς εθελοντικών οργανώσεων μικτές μορφές όπου συνυπάρχουν η αμειβόμενη απασχόληση και η εθελοντική προσφορά. Οι νέες αυτές οργανώσεις κινητοποιούν σειρά φόβων για τη διατήρηση της εσωτερικής ισορροπίας των εθελοντικών οργανώσεων αλλά και τη μεταβολή του αρχικού οράματος. Έτσι ο σύγχρονος ρόλος των εθελοντικών οργανώσεων είναι: Η ενίσχυση της κοινωνικής αλληλεγγύης και συνοχής Η διεκδίκηση δικαιωμάτων, η πληροφόρηση και εκπροσώπηση πολιτών, ιδιαίτερα εκείνων που ανήκουν στις «ευπαθείς ομάδες», για την υλοποίηση των δικαιωμάτων τους. Συχνά ομάδες αυτοβοήθειας προχωρούν στη διεκδίκηση των απαραίτητων υποδομών αλλά και το αντίθετο ομάδες διεκδίκησης αναπτύσσουν υποστηρικτικές δομές. Η παροχή υπηρεσιών και λειτουργία κοινωνικών δομών όπου πρέπει να υπογραμμισθεί ξανά ότι η εθελοντική προσφορά αποτελεί μια υπολογίσιμη μορφή πλούτου Η ανάπτυξη καινοτόμων μορφών παρέμβασης και νέας κουλτούρας διακυβέρνησης Ο ρόλος του εθελοντισμού στην δημιουργία νέων επαγγελμάτων και θέσεων εργασίας αναδεικνύεται σημαντικός, 40 ώστε να αναφέρεται από τον Αμερικάνο οικονομολόγο JeremyRiflin στο βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας» ότι θα 39 Βλ. Π. Πολυζωίδης ό.π. σελ Ο. Στασινοπούλου ό.π. σ

32 αποτελέσει την κύρια λύση στο ζήτημα της ανεργίας και της κρίσης του κράτους πρόνοιας. 8. Κίνητρα για την ανάπτυξη της εθελοντικής προσφοράς. Αν και είναι αποδεκτό από τους περισσότερους ότι το κάθε άτομο προσπαθεί να επιτύχει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ικανοποίησή του πολλά άτομα ενεργούν με τρόπο που ωφελεί τους άλλους, προσφέροντας υλική και ψυχολογική βοήθεια σε άτομα που πλήττονται ποικιλοτρόπως, σε διάφορους εράνους σε δημόσιες δωρεές για κοινωφελή έργα καθώς και σε πράξεις αλτρουισμού και αυτοθυσίας. Οι εξηγήσεις είναι πολλές, μπορεί να προσδοκούν ανταπόκριση, να επιδιώκουν κοινωνική προβολή αλλά ή να αισθάνονται ευχαρίστηση όταν προσφέρουν στους άλλους, ή να το θεωρούν χρέος τους. 41 Σε εμπειρικό επίπεδο διαπιστώνεται ότι η εθελοντική συμπεριφορά διαφοροποιείται έντονα με βάση κοινωνικά, δημογραφικά και άλλα χαρακτηριστικά: τα ατομικά κίνητρα εθελοντικής συμπεριφοράς διαφέρουν μεταξύ φύλων, των ηλικιακών ομάδων, των επαγγελματικών κατηγοριών και των μορφωτικών και εισοδηματικών επιπέδων. Τα προσωπικά κίνητρα για την ανάπτυξη εθελοντικής δραστηριότητας διακρίνονται σε αλτρουιστικά (αλληλεγγύη προς τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, συμπόνια, παροχή ελπίδας), σε εγωκεντρικά (η αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου, η δημιουργία γνωριμιών, η απόκτηση δεξιοτήτων και εμπειριών) και κίνητρα αίσθησης υποχρέωσης (θρησκευτικό καθήκον, ανταποδοτικότητα, πολιτική δράση για επιθυμητές αλλαγές). Η Αμερικανική Απογραφή 41 Βλ. Θ. Λιανός ό.π. σ

33 Εθελοντικής Λειτουργίας διακρίνει έξι κύριες ομάδες κινήτρων: αξία, κατανόηση, εκτίμηση, κοινωνικότητα, καριέρα, προστασία 42 Η δυσκολία εντοπισμού των ατομικών κινήτρων οδήγησε στην αναζήτηση τρόπου/ων μέτρησης τους. Στο πλαίσιο της περιγραφικής φαινομενολογικής ανάλυσης, τα ατομικά εθελοντικά κίνητρα αναλύονται στη βάση μιας κλίμακας τεσσάρων διαστάσεων: προσφορά απολαβή, διάρκεια δοκιμή/εμπειρία, σκέψη δράση και εγγύτητααπόσταση. Καθένας από τους πόλους της κάθε διάστασης συνδέεται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και η εκάστοτε προσωπική εθελοντική στάση βαθμολογείται ως προς την προτίμηση ή την αποστροφή του σε αυτά (Yeung, 2004) Μεταξύ των οκτώ πόλων του μοντέλου δημιουργούνται αλληλεπιδράσεις, οι οποίες είναι περισσότερο ή λιγότερο ισχυρές μεταξύ της κάθε εξεταζόμενης δυάδας. Η μέτρηση της ατομικής συμπεριφοράς με βάση τις επιδόσεις σε καθεμιά από τις τέσσερις διαστάσεις σχηματίζει τον προσωπικό χάρτη υποκίνησης. Από τη δεκαετία του 80 και μετά οι σύγχρονοι εθελοντές ενδιαφέρονται, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, για προσωπικά οφέλη, άμεση συσχέτιση προσφοράςαποτελεσμάτων, ελευθερία επιλογής και υψηλό βαθμό ελέγχου (Hustings, 2001 Hustings και Lammertyn, 2003 Kuhnlein, 1998 Olk, 1989). Το φαινόμενο του εθελοντισμού διέρχεται μια περίοδο μετασχηματισμού προς μια νέα, περισσότερο εξατομικευμένη(eckstein 2001), αποκεντρωμένη(beck, 1997), επαγγελματική(meijs και Hoogstad, 2001) και κοσμική μορφή(inglehart, 1990 Anheier και Salamon, 2001 Hacket και Mutz, 2002) Βλ.Π.Πολυζωίδηςό.π. σελ Βλ. Π.Πολυζωίδης, ό.π. σελ

34 Τα κίνητρα των εθελοντών δεν είναι κατά ανάγκη σταθερά, αλλά μπορούν να μεταβάλλονται στο χρόνο (Ryan etal, 2001). Κατά τη Μάγκου(2012) 44, η σημασία που αποδίδει κανείς σε κάθε ένα από τα κίνητρα διαφέρει από άτομο σε άτομο και εξαρτάται από τις ανάγκες τους (ό,τι χρειάζεται για την επιβίωση και την ευτυχία του, είτε είναι φυσική είτε ψυχολογική ανάγκη), τις αξίες τους (ό,τι θεωρεί ωφέλιμο και ενεργοποιείται για να το αποκτήσει ή να το διατηρήσει) και τους στόχους του (τα μέσα που οδηγούν στην πραγμάτωση των αξιών, δηλαδή ο μηχανισμός που μετατρέπει τις αξίες σε πράξεις).επίσης είναι δυνατό να λειτουργούν ταυτόχρονα, καθώς δεν είναι αμοιβαίως αποκλειόμενα (Widjaja, 2010). Έτσι, ένας νέος άνθρωπος μπορεί να επιθυμεί την εθελοντική δραστηριότητα τόσο παρακινούμενος από κίνητρα που σχετίζονται με την καριέρα, όσο και από άλλα που σχετίζονται με τις αξίες του. 45 Τα κίνητρα κάθε ατόμου διαφοροποιούνται στη διάρκεια του χρόνου και έτσι πολλές εθελοντικές οργανώσεις αποδέχονται πλέον εθελοντές ακόμη και με εμφανώς ιδιοτελή κίνητρα βασιζόμενοι στις θεωρίες περί αλλαγής της συμπεριφοράς. Οπωσδήποτε ως σοβαροί παράγοντες, που ενισχύουν την μακροχρόνια εθελοντική δραστηριότητα, αναδεικνύονται η διοίκηση της εθελοντικής εργασίας, όπως ήδη αναφέρθηκε, και η εκπαίδευση των εθελοντών. Η εκπαίδευση των εθελοντών εξασφαλίζει την ασφάλεια τους και το σπουδαιότερο η προσφορά τους προς το κοινωνικό σύνολο γίνεται πιο αποτελεσματική. 44 Μαρία Μάγκου, «Διδάσκοντας» τον εθελοντισμό. Ένα εγχειρίδιο για τον καθηγητή της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, εκδ. Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα Β. Σταματελόπουλος, Ε. Χουντάλα, Β. Χριστοδούλου, Στάσεις και απόψεις Σπουδαστών/τριων του Τ.Ε.Ι Ηρακλείου Κρήτης για τον εθελοντισμό, Πτυχιακή Εργασία Τμήματος Κοινωνικής Εργασίας, Τ.Ε.Ι Ηρακλείου Κρήτης, Ιούνιος

35 9. Δικαιώματα και υποχρεώσεις του εθελοντή. Παρενθετικά είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι εθελοντικές οργανώσεις συμπεριλαμβάνουν τις έννοιες της διοίκησης και της εκπαίδευσης στην καταγραφή των δικαιωμάτων τους. 46 Ο εθελοντής έχει δικαίωμα: Να βρίσκεται σε ένα ασφαλές και υγιές περιβάλλον Να έχει γνώμη για την εργασία που θα παράσχει Να αποφασίζει πότε και πόση ώρα θα διαθέσει Να έχει εκπαίδευση, υποστήριξη, επίβλεψη και καθοδήγηση Να εκφράζει ελεύθερα την γνώμη του και να αναπτύσσει πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της ομάδας Εκτός από τα δικαιώματα που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι εθελοντές θα πρέπει: να τηρήσουν και μια σειρά από υποχρεώσεις ανάλογα με την εκάστοτε οργάνωση. Αν όμως ένας εθελοντής δεν θέλει να αναλάβει αυτές τις υποχρεώσεις, τότε το «συμβόλαιο» μεταξύ εθελοντή και οργάνωσης δεν είναι ενεργό. Επομένως, οι εθελοντές θα πρέπει να ακολουθήσουν τις εξήςυποχρεώσεις: 1. Να τηρήσουν τον κώδικα της οργάνωσης από τον οποίο προκύπτουν και οι κανόνες της διαδικασίας του εθελοντισμού 2. Να σέβονται και να ακολουθούν τους όποιους κανονισμούς της οργάνωσης, τον κώδικα δεοντολογίας της, καθώς και τις υπόλοιπες απαιτήσεις της 46 Όπ.π. Διαδίκτυο, Σχεδία στην Πόλη, 35

36 3. Να ενημερώνουν τους εκάστοτε υπεύθυνους της οργάνωσης για τυχόν αλλαγές ως προς τη διαθεσιμότητά τους και τις ώρες 4. Να συμμετέχουν σε ατομικά και ομαδικά εκπαιδευτικά προγράμματα, έτσι ώστε να βελτιώσουν τις δεξιότητες τους προκειμένου να ανταποκρίνεται καλύτερα στα καθήκοντά τους 5. Να δεσμεύονται να μην διαρρεύσουν γραπτές ή προφορικές πληροφορίες σχετικές με την οργάνωση στην οποία εργάζονται σε άλλα άτομα, αρχές ή άλλες οργανώσεις, εκτός και αν οι επικεφαλής της οργάνωσης τους ζητήσουν κάτι τέτοιο. 6. Να συνεργάζονται με τους συναδέλφους τους, με το έμμισθο προσωπικό όσο και με τους υπόλοιπους εθελοντές, σε ισότιμη βάση 7. Οφείλουν να αναφέρουν περιστατικά που μπορεί να συμβούν και κατά τα οποία η συμπεριφορά της οργάνωσης δεν συνάδει με ηθικά κριτήρια (εδώ περιλαμβάνεται και η παράνομη συμπεριφορά εκ μέρους των διευθυντών της οργάνωσης, του έμμισθου προσωπικού ή άλλων εθελοντών) Αιτίες ανάπτυξης του εθελοντισμού στη σύγχρονη κοινωνία. Οι λόγοι που οδηγούν είτε τα άτομα είτε ομάδες και οργανώσεις στον εθελοντισμό έχει διαπιστωθεί ότι είναι οι ακόλουθες 48 : α. Η κρίση του κοινωνικού κράτους. 47 Βλ.Β. Σταματελόπουλος, Ε. Χουντάλα, Β. Χριστοδούλου, όπ π.βασιλείου Ι. Καλλιακμάνη, Εθελοντισμός και κοινωνική ευθύνη, εκδ.μυγδονία,θεσ/νίκη 2002,σ.30 κ.ε. 36

37 Εδώ και αρκετά χρόνια αλλά ιδιαίτερα σήμερα με την οικονομική ένδεια που μαστίζει την κοινωνία μας το κράτος δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην αντιμετώπιση άμεσων και πιεστικών κοινωνικών προβλημάτων και κυρίως στην αντιμετώπιση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ενθαρρύνεται έτσι η κάλυψη των αναγκών αυτών από την κοινωνία των πολιτών αλλά και την ανάπτυξη εθελοντικών οργανώσεων, κυρίως ΜΚΟ, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που αναλαμβάνουν, σε ποικίλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας την κάλυψη των αναγκών. Η δράση των εθελοντικών οργανώσεων σε τοπικό ή διεθνές επίπεδο μειώνει το κόστος προσφοράς των υπηρεσιών και πρακτικά συμβάλει στην διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, εξασφαλίζοντας με τον τρόπο αυτό την απτή κοινωνική χρησιμότητα. β. Η κρίση των πολιτικών κομμάτων, των πολιτικών και της πολιτικής. Ιδιαίτερα σήμερα στην παγκοσμιοποιημένη μετακοινωνία η πολιτική και οι πολιτικοί έχουν ηχηρά και έντονα διαψεύσει τις προσδοκίες των πολιτών για τον κοινωνικό μετασχηματισμό και έχουν οδηγήσει στην παντελή απαξίωση του πολιτικού συστήματος και της πολιτικής ως έννοιας γενικότερα. Το κενό αυτό έρχεται σταδιακά να καλύψει,με αλματώδη βηματισμό, ο εθελοντισμός και η υπό διαμόρφωση κοινωνία των πολιτών. Κινήματα «αγανακτισμένων», δράσεις αυτοοργάνωσης,στάσεις αμεσοδημοκρατίας και προσπάθειες πρόκλησης της κοινωνικής συμμετοχής κάνουν έντονα την εμφάνισή τους τουλάχιστον σε Ευρωπαικό επίπεδο. Βέβαια πεποίθησή μας είναι,ότι η πολιτική ως έννοια,φιλοσοφία και στάση ζωής εμφανίζεται και σήμερα,άλλωστε και η εθελοντική οργάνωση των πολιτών δεν στερείται πολιτικών κριτηρίων και κινήτρων. Αυτό όμως που έχει 37

38 διαψεύσει τους πολίτες είναι η κομματική άσκηση της πολιτικής, ως μέσο και τρόπος αλλαγής της κοινωνίας και προώθησης της κοινωνικής συμμετοχής 49. γ. Οι νέες λειτουργίες της ελευθερίας και του συνεταιρίζεσθαι. Η τρίτη αιτία αφορά την αντίληψη που εδραιώνεται στην κοινωνία και σύμφωνα με την οποία η προάσπιση των αξιών της αξιοπρέπειας, της ισότητας, της αλληλεγγύης και της κοινωνικής ευθύνης, δηλαδή των βασικών αξιών του κοινωνικού κράτους δεν είναι υπόθεση μόνο του πολιτικο διοικητικού συστήματος αλλά και των αυτοοργανωμένων πολιτών 50. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο AndreGorz: «Η έξοδος από την σημερινή κρίση της κοινωνίας πρέπει να αναζητηθεί ταυτόχρονα σε λιγότερη αγορά, λιγότερο κράτος και περισσότερες ανταλλαγές που δεν κυριαρχούν ούτε το χρήμα, ούτε από την διοίκηση, αλλά θεμελιώνονται σε δίκτυα αυτοβοήθειας εθελοντικής συνεργασίας, αυτοοργανωμένης αλληλεγγύης στην ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών. 51 δ. Η συνταγματική λειτουργία του εθελοντισμού 52. Η συνταγματική λειτουργία του εθελοντισμού ορθώνεται σε δύο επίπεδα. Από την μια μεριά η εθελοντική δράση αποτελεί ένα μέσο για την προστασία και προαγωγή θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων και από την άλλη η 49 Χρήστος Γιανναράς, Η παρακμή ως πρόκληση,,εκδ.νέα Σύνορα,Αθήνα 1999,σ. 50 π.β. Καλιακμάνη,ο.π. σ Αντρέ Γκόρζ,Οι δρόμοι του παραδείσου,εκδ.κομμούνα,αθήνα Α.Λιοδάκης,«Εθελοντισμός:ένα ερώτημα σήμερα» 38

39 εθελοντική δράση αποτελεί έκφραση θεμελιωδών συνταγματικών αρχών, όπως της αρχής του πλουραλισμού, της αρχής της συμμετοχής, της αρχής της αλληλεγγύης και της αρχής της επικουρικότητας. Το εθελοντικό φαινόμενο αποκαλύπτει μια εσωτερική σχέση μεταξύ των αρχών αυτών. Συγκεκριμένα ο εθελοντισμός αποτελεί αποτελεί μια μορφή αυτο οργάνωσης της κοινωνίας (πλουραλισμός) που προσφέρει μια σημαντική δυνατότητα στους πολίτες να διαμορφώσουν ή να τροποποιήσουν την κοινωνική πραγματικότητα (συμμετοχή) με την αυθόρμητη και ανιδιοτελή παροχή υπηρεσιών από τις οποίες ωφελούνται «τρίτοι» συμπολίτες ή η κοινωνία γενικότερα (αλληλεγγύη) σε μια σχέση συνεργασίας και επικοινωνίας με τους δημόσιους θεσμούς (επικουρικότητα). 11. Προβληματισμοί στην εκδήλωση της εθελοντικής προσφοράς. Θα αποτελούσε σοβαρή παράλειψη στην παρούσα εργασία αν δεν κάναμε μια σύντομη αναφορά και στους κινδύνους που προκύπτουν από την εφαρμογή των νέων μορφών εθελοντισμού. α. Εργαλειακότητα Η κοινωνία πολιτών ως σκιώδες κράτος. Η δημόσια χρηματοδότηση αποτελεί τον σημαντικότερο δίαυλο για την εισβολή του κράτους στον εθελοντικό τομέα και την παροχή κινήτρων/ αντικινήτρων προκειμένου να επηρεάσει τον προσανατολισμό του, τις μεθόδους εργασίας και παρέμβασής του, εν τέλει τη φιλοσοφία του. Η εργαλειακή χρήση του προνοιακού εθελοντισμού λαμβάνει πληθώρα μορφών: από τον πελατειακό εναγκαλισμό και την προνομιακή σύμπραξη με συγκεκριμένες εθελοντικές 39

40 οργανώσεις στην κρατικοποίηση ή/ και στη δημιουργία εθελοντικών οργανώσεων εκ των άνω για την αξιοποίηση συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων. β. Εμπορευματοποίηση Η κοινωνία πολιτών ως σκιώδης αγορά. Η μείωση της δημόσιας επιχορήγησης των εθελοντικών οργανώσεων λόγω της δημοσιονομικής κρίσης πιέζει τις εθελοντικές οργανώσεις στη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων τους και την αύξηση εμπορικών δράσεων για την αύξηση εσόδων (πχ. παροχή έμμισθων υπηρεσιών σε τρίτους) Οι στρατηγικές επιβίωσης των ΜΚΟ στο νέο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον μπορεί να οδηγήσουν σε απώλεια του κοινωνικού τους χαρακτήρα και της προστιθέμενης αξίας τους ως «σχολείων της δημοκρατικής συμμετοχής και ευθύνης». γ. Επαγγελματικοποίηση. Συναφή με την εργαλειακότητα και την εμπορευματοποίηση είναι η στήριξη των εθελοντικών οργανώσεων σε ένα όλο και πιο ισχυρό επαγγελματικό σώμα («επαγγελματίες του εθελοντισμού, επαγγελματίες της πρόνοιας»), η οποία συμβάλλει στην ανατροπή της σχέσης μεταξύ εθελοντών και μη εθελοντών μέσα στις οργανώσεις υπέρ των δεύτερων. Η ανάγκη χρήσης επιστημονικών μεθόδων, και μάλιστα, όπως προαναφέρθηκε, αρκετών που αναφέρονται στο management, τις δημόσιες σχέσεις και την επικοινωνιακή στρατηγική, αλλά και οι αυξημένες διαχειριστικές και γραφειοκρατικές διατυπώσεις για την 40

41 επιλεξιμότητα των οργανώσεων σε συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα καθιστά την προσφυγή σε επαγγελματίες σχεδόν αναγκαστική. 53 Ειδικά για το κράτος πρόνοιας σοβαρό κίνδυνο επίσης αποτελεί η ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση των υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας η οποία εξυπηρετεί τη μείωση των δημοσίων δαπανών, την κερδοφορία των ιδιωτών αλλά και τον έλεγχο των περιθωριοποιημένων ομάδων Βλ. Δ. Μπουρίκος, ό.π. σ Βλ. Χ. Πουλόπουλος, ό.π. σ

42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β B. ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ ΥΠΟ ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ. 1. Η αγάπη ως το θεμέλιο της προσφοράς και του εθελοντισμού. Η θεμελιώδης για την Χριστιανική πίστη εντολή της αγάπης, της ανιδιοτελούς και αδούλωτης, χωρίς συμφέροντα και επιδιώξεις, είναι η μεγάλη καινοτομία του Χριστού στην ιστορία και τον κόσμο 55.Η αγάπη περιγράφεται ως στάση ζωής, σε σύγκριση με άλλες μορφές αρετών, πιο πλούσια από τα υλικά αγαθά, καθώς ο άνθρωπος όταν δεν έχει αγάπη, δεν έχει καμία ηθική αξία. Ειδικότερα, ο Απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί τη λέξη «αγάπη», η οποία εκφράζει το συνολικό δώρο του εαυτού μας στον άλλο και όχι τη σχεδόν ταυτόσημη λέξη «έρως», που περιλαμβάνει την ιδιοκτησία και την ολοκλήρωση 56. Ενώ, ήδη στο Δεκάλογο της Παλαιάς Διαθήκης, η αγάπη προς τον Θεό και η αγάπη προς τον πλησίον αποτελούν τις δύο κύριες και αρχικές εντολές, με την ενανθρώπιση του Κυρίου, η έννοια της αγάπης εμπλουτίζεται και αποκτά την 55. Α Κορινθ. ιγ, Ο Ύμνος της Αγάπης, όπως είναι γνωστή στον χριστιανικό κόσμο το τμήμα του ιγ κεφαλαίου της Α Προς Κορινθίους Επιστολής του Αποστόλου Παύλου προς την παλαιοχριστιανική αδελφότητα της αρχαίας Κορίνθου, είναι ένα από τα πιο αξιόλογα κείμενα της Αγίας Γραφής.Σύμφωνα με την επιστολή του Αποστόλου Παύλου, το δώρο της αγάπης έχει τόσο μεγάλη αξία που ξεπερνά κάθε αρετή. Ο Απόστολος των Εθνών, όπως είναι επίσης γνωστός ο Απόστολος Παύλος, επισημαίνει ότι η αγάπη είναι η επιθυμία για την καλοσύνη και την ευτυχία. Αποτελεί ένα ειλικρινές κατόρθωμα του εαυτού μας, αφού από αυτήν αντλούμε τη δύναμη να ξεπεράσουμε τον εγωισμό μας (οὐ λογίζεται τὸ κακόν, ιγ 5). Υπογραμμίζει επίσης τη σημασία της πίστης μέσα από μια αδιάκριτη εμπιστοσύνη (πάντα πιστεύει, πάντα ελπίζει ιγ, 7) 56. Ό.π. Α Κορινθ. ιγ,

43 κυρίαρχη και βασική αξία που πλέον χαρακτηρίζει την ανθρωπότητα εν «Χριστώ Ιησού». Η αγάπη του Δωρεοδότη Θεού προς το τέλειο δημιούργημά του, τον άνθρωπο, φανερώνεται δια του σχεδίου της Θείας Οικονομίας, με την έλευση του Υιού Του στον κόσμο, με σκοπό να σώσει την φθαρτή φύση του ανθρώπου και να οδηγήσει τον τελευταίο στην αιώνια Βασιλεία των Ουρανών. Η αγάπη αποτελεί το κύριο «συστατικό» στοιχείο των ενεργειών του Θεού προς τον άνθρωπο και μόνο δι αυτής φανερώνεται και η Παντοδυναμία του Θεού στον κόσμο. Ο Χριστός με την επίγεια δράση του, τη διδασκαλία του, τα θαύματά του, το Πάθος του και την ένδοξη Ανάστασή του, φανερώνει στον άνθρωπο όλη του την αγάπη και τον προτρέπει να ενεργεί, όπως και ο Ίδιος, δια αυτής απέναντι στον πλησίον του για να μπορέσει να απαλλαγεί από την φθορά και την αμαρτία και να απολαύσει των αιωνίων αγαθών, «Αλλήλων τα βάρη βαστάζετε, και ούτως αναπληρώσατε τον νόμον του Χριστού» 57.Ο απόστολος Παύλος παρακινεί τους πιστούς να υπομένουν ο ένας τα ελαττώματα του άλλου όχι μία μόνο φορά, αλλά σε χρόνο ενεστώτα, κάθε φορά, πάντοτε. Έχει νόημα αυτή η λεπτομέρεια. Μερικοί υπομένουν μια, δύο, τρεις φορές τα βάρη των συνανθρώπων τους και κατόπιν τους λένε: «Δεν υποφέρεστε, εξαντλήθηκε η υπομονή μας. Μέχρις εδώ!». Αλλά το πνεύμα του ευαγγελίου δεν είναι αυτό. Ο λόγος του Θεού διδάσκει να μην εξαντλείται ποτέ η υπομονή των πιστών, αλλά να εφαρμόζουν το «ανεχόμενοι αλλήλων εν αγάπη» 58 να εφαρμόζουν το «προσλαμβάνεσθε αλλήλους, καθώς και ο Χριστός προσελάβετο υμάς εις δόξαν Θεού» 59. Ο Χριστός βάσταξε τα βάρη όλων των ανθρώπων, «Τας ασθενείας ημών έλαβε και τας νόσους εβάστασε» 60. Σήκωσε στους ώμους Του τις αμαρτίες όλου του κόσμου. Οι πιστοί γιατί να μη βαστάζουν κάποια από τα βάρη των συνανθρώπων τους και έτσι να μαρτυρούν την αγάπη Του; 57. Γαλ. ς Εφεσ. δ Ρωμ. ιε Ματθ. η

44 Οι πιστοί Χριστιανοί οφείλουν να αισθάνονται την εφαρμοσμένη αγάπη προς τους άλλους ως χρέος, που οφείλουν να την ξεχρεώσουν. Ο Απόστολος Παύλος εξηγεί και για ποιό λόγο οφείλουν να το κάνουν. Διότι βαστάζοντας ο ένας τα ελαττώματα του άλλου, εκπληρώνουν τελείως τον νόμο του Χριστού. Ο νόμος του Χριστού είναι ο νόμος της αγάπης. «Νόμον Χριστού την αγάπην εκάλεσεν. Αυτού γαρ εστιφωνη εντολήν καινήν δίδωμι υμίν, ίνα αγαπάτε αλλήλους» 61, ερμηνεύει ο άγιος Θεοφύλακτος. Εκείνοι που αγαπούν ειλικρινά το Θεό και τους αδελφούς, βαστάζουν ο ένας τα βάρη του άλλου, αναπληρώνοντας έτσι τον νόμο του Χριστού που είναι ο τέλειος νόμος της αγάπης. Η αγάπη στον άνθρωπο, στον συνάνθρωπο, ιδιαίτερα δε σ αυτόν που έχει ανάγκη, βρίσκει το προτύπωμά της, στη μεγάλη αγάπη του Χριστού για τον άνθρωπο, όπως άλλωστε εμφανίζεται στην Ενανθρώπιση Του, κατ επέκταση στη θυσία του Σταυρού και στη συντριβή του θανάτου δια της Αναστάσεως. Σύμφωνα με τους Πατέρες,ο Θεός είναι αγάπη «Ὁ Θεός ἀγάπῃ ἐστί καί ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καί ὁ Θεός ἐν αὐτῷ» 62,και ως εν υπάρχον εις τους αιώνες στην Εκκλησία, ενυπάρχει και η αγάπη. Η αγάπη, ως πρώτη και βασική εντολή της πίστεώς μας, αποτελεί τη βάση της Χριστιανικής ζωής, μαζί με την πίστη της Εκκλησίας. Ο γέροντας Σωφρόνιος, όπως και πολλοί άλλοι πατέρες λέει: Αγαπώ άρα υπάρχω 63. Η έννοια της αγάπης χαρακτηρίζει το σύνολο της υπάρξεως του χριστιανού και αποτελεί το βασικότερο σημείο επαφής του με το Θεό. 61. Ιωανν. ιγ Ιωάν. δ, π. Νικολάου Σαχάρωφ, «Ἀγαπῶ ἄρα ὑπάρχω», Η θεολογική παρακαταθήκη του γέροντα Σωφρονίου, εκδ. Ἐν πλῶ, Αθήνα

45 Μετά την αγάπη προς τον Θεό, η δεύτερη εντολή είναι η αγάπη προς τον συνάνθρωπο, τον κάθε άνθρωπο, ακόμη και τον εχθρό 64 και βεβαίως πρωτίστως προς «τούς χρείαν έχουσιν», δηλαδή κυρίως τους ανθρώπους που έχουν ανάγκη. 2. Η αγάπη προς τον πλησίον,ως έμπρακτη προσωπική εκδήλωση της αγάπης προς τον Θεό. Δεν υπάρχει καμία δυνατότητα σωτηρίας για τον άνθρωπο, αν δεν αγαπήσει τον πλησίον του. Και βέβαια ως πλησίον υπολογίζεται ο κάθε άνθρωπος, ανεξάρτητα από γεωγραφική γειτνίαση, φυλή, φύλο, θρησκεία και εθνικότητα. Θεολογικά η αγάπη προς τον συνάνθρωπο έπεται της αγάπης προς τον Θεό. Η αγάπη προς το Θεό καλλιεργεί την αγάπη προς τον πλησίον αλλά και η αγάπη προς τον πλησίον οδηγεί στην αγάπη προς το Θεό 65. Η χριστιανική αγάπη εκδηλώνεται με συγκεκριμένο τρόπο και αφορά το κάθε συγκεκριμένο πρόσωπο του κάθε ανθρώπου που βρίσκεται σε ανάγκη. Ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και ανεπανάληπτος, δημιουργία κατ εικόνα Θεού με σκοπό της ύπαρξής του να οδηγηθεί δια των έργων του, και πρώτιστα την εκδήλωση της έμπρακτης αγάπης, σε κοινωνία με το Θεό, στο καθ ομοίωσιν. Επομένως τόσο η προσφορά η εκδήλωση της αγάπης όσο και η λήψη η αποδοχή της,έχει βαθιά προσωπικό χαρακτήρα. Πέραν όμως του προσωπικού της χαρακτήρα, η αγάπη αυτή εκδηλώνεται έμπρακτα δεν αποτελεί μια γενικόλογη και συναισθηματική μόνο εκδήλωση 64. Ματθ. στ, Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική ΙΙ, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Βλ. Οσίου Ισαάκ του Σύρου, Αγάπη προς τον πλησίον, εις περιοδικό «Ονήσιμος», τευχ.11, Αθήνα

46 συμπάθειας αλλά παίρνει σάρκα και οστά με συγκεκριμένους πρακτικούς τρόπους 66. Χαρακτηριστική αναφορά στην έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης προς τον συνάνθρωπο, που όμως αποτελεί και εκδήλωση της ουσιαστικής αγάπης του ανθρώπου προς το Θεό αποτελεί η αναφορά του Χριστού στην τελική κρίση του ανθρώπου, κατά την ένδοξη και Δευτέρα παρουσία του Κυρίου: «τότε ἐρεῖ ὁ βασιλεὺςτοῖς ἐκ δεξιῶναὐτοῦ δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένηνὑμῖν βασιλείαν ἀπὸκαταβολῆς κόσμου. ἐπείνασα γάρ, καὶἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶσυνηγάγετέ με, γυμνός, καὶπεριεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇἤμην, καὶἤλθετεπρός με... ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφʹ ὅσονἐποιήσατεἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶἐποιήσατε» 67. Εκεί φαίνεται ξεκάθαρα με ποιο πρακτικά τρόπο ο πιστός χριστιανός εκδηλώνει την αγάπη του προς τον Θεό. Ο τρόπος αυτός άμεσα συνδέεται με την παροχή ανυστερόβουλης βοήθειας στον φτωχό, τον πεινασμένο, τον άρρωστο, το φυλακισμένο. Η στάση αυτή του Χριστιανού αποτελεί και τη βάση της εθελοντικής του προσφοράς. Επιπλέον με αυτόν τον τρόπο εκδηλώνεται και μια καθολική αυτοπροσφορά, προσφορά του ίδιου του εαυτού του ανθρώπου που δίνει στον πλησίον όλη του την βοήθεια, τη συμπαράσταση και την συμπόνοια με σκοπό το κοινό καλό και δια αυτού την 66. Βλ. Οσίου Ισαάκ του Σύρου, Αγάπη προς τον πλησίον, εις περιοδικό «Ονήσιμος», τευχ.11, Αθήνα 2010 : «Βίασε τον εαυτό σου, σαν συναντήσεις τον διπλανό σου, να τον τιμήσεις παραπάνω από το μέτρο του. Φίλησε τα πόδια του και τα χέρια του, και κράτησέ τα πολλές φορές με πολλή τιμή, και βάλε τα επάνω στα μάτια σου, και παίνεψέ τον ακόμα και για κείνα που δεν έχει. Και σαν χωριστεί από σένα, πες γιʹ αυτόν κάθε καλό και τιμημένο, γιατί μ αυτά και με τέτοια τον τραβάς στο καλό και τον κάνεις να ντρέπεται από τα καλά τα λόγια που του είπες, και σπέρνεις σ αυτόν σπόρους της αρετής. Κι από την τέτοια συνήθεια πού συνηθίζεις τον εαυτό σου, τυπώνεται μέσα σου τύπωμα καλό, και θ αποκτήσεις ταπείνωση μέσα σου, και χωρίς κόπο κατορθώνεις τα μεγάλα. Κι όχι μονάχα αυτό, μα κι αν έχει κάποια ελαττώματα, σαν τιμηθεί από σένα, εύκολα παραδέχεται από σένα τη γιατρειά του, επειδή ντρέπεται από την τιμή πού του έδωσες. Τούτον τον τρόπο να χεις πάντα, να γλυκομιλάς και να τιμάς όλους τούς ανθρώπους, και να μην ερεθίζεις κανέναν, είτε να τον πεισμώνεις, μήτε για την πίστη του, μήτε για τα κακά τα έργα του. Φύλαγε τον εαυτό σου να μην προσβάλεις κανένα σε κάποιο πράγμα. Γιατί έχουμε στον ουρανό κριτή πού δεν κοιτάζει πρόσωπο». 67. Ματθ. κε, 34 36,

47 Δόξα του Θεού, που αγαπά, συγχωρεί, στηρίζει, ενώνει και φροντίζει τον κάθε άνθρωπο που απευθύνεται σε Αυτόν. 3. Η έμπρακτη εκδήλωση της αγάπης στηρίζεται σε αρχές που αποτελούν τη βάση της εθελοντικής προσφοράς.θεολογική πλαισίωση. Η ελεύθερη και αβίαστη αυτή προσφορά του συνόλου της ύπαρξης του ανθρώπου χαρακτηρίζεται από ανιδιοτέλεια. Πως άλλωστε διαφορετικά θα μπορούσε να γίνει μια που η αγάπη αυτή θεμελιώνεται οντολογικά στο Θεό, ο Οποίος γνωρίζεται και κατανοείται από τον άνθρωπο, το κτίσμα Του, δια των ενεργειών Του προς αυτόν ως αγάπη. Η εκδήλωση της αγάπης των ανθρώπων μεταξύ τους πραγματοποιείται κατά μίμηση και μετοχή της θείας αγάπης 68, δηλαδή μετοχή στη ζωή της Τριαδικής Θεότητας. Ο Τριαδικός Θεός είναι αγάπη, ως ομοούσια και αδιαίρετη Τριάδα προσώπων που κοινωνεί ελεύθερα και αποτελεί η κοινωνία αυτή προτύπωμα της ελεύθερης κοινωνίας προσώπων μεταξύ των ανθρώπων 69. Επιπροσθέτως υπογραμμίζουμε ότι η εκδήλωση της αγάπης αφορά σε όλο τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική οντότητα. Δεν περιορίζεται μόνο στις ανάγκες του πνεύματος και της ψυχής αλλά αναφέρεται και επεμβαίνει και στις υλικέςσωματικές ανάγκες του ανθρώπου. Άλλωστε η κοινωνία στα πνευματικά προϋποθέτει και την κοινωνία στα υλικά αγαθά, που θεολογικά είναι υποδεέστερα, διαφορετικά πρόκειται για σοβαρή και αδικαιολόγητη ηθική ασυνέπεια. 68. Γεωργίου Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σ Του Ιδίου, Ορθόδοξη θεολογία και κοινωνική ζωή, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1996, σ

48 Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η ανάγκη για τον πιστό της έμπρακτης «απόδειξης» της αγάπης με καλά έργα και όχι μόνο με μια «ανώδυνη και τακτοποιημένη» θρησκευτικότητα. Σημειώνουμε χαρακτηριστικά αυτό που πριν δεκάξι αιώνες υπογραμμίζει ο Μ. Βασίλειος: «Οἷδα πολλούς νηστεύοντας, προσευχομένους, πᾶσαν τήν άπανον εὐλάβειαν ἐπιδεικνυμένους,ὀβολόν δέ ἕνα μή προϊεμένους τοῖς θλιβομένοις. Τί ὄφελος τούτοις τῆς λοιπῆς ἀρετῆς; οὐ παραδέχεται αὐτούς ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν» 70. Η εκδήλωση της αγάπης βρίσκει την έκφρασή της στην Εκκλησία, μια που η Εκκλησία θεωρείται και αναγνωρίζεται ως κοινωνία ανθρώπων. Είναι κατά τον Αγ. Γρηγόριο τον Παλαμά «Κοινωνία θεώσεως». Είναι η εσχατολογική κοινωνία που προσλαμβάνει τους ανθρώπους σε ένωση με τον Τριαδικό Θεό 71. Στην Εκκλησία ο άνθρωπος, ως πρόσωπο, μετέχει κυρίως δια των μυστηρίων, με πρώτιστο την Θεία Ευχαριστία, σε μια συνεχή και αδιάλειπτη ένωση με το Θεό 72. Με τη συμμετοχή του αυτή γίνεται με απτό και συγκεκριμένο τρόπο λήπτης της θείας αγάπης, που χαρακτηρίζει πλέον την ύπαρξή του και στη συνέχεια την αναπαράγει και στις σχέσεις του με τους συνανθρώπους του.η Θεία Ευχαριστία δεν είναι μια προσευχή ή τελετή, όπως οι άλλες ακολουθίες. Είναι το μυστήριο της πραγματικής παρουσίας του Χριστού μαζί με την προσευχόμενη Εκκλησία Του και της αμοιβαίας εκδήλωσης αγάπης της αγάπης του Χριστού προς τον άνθρωπο και του τελευταίου προς τον Θεό διά της προσευχής και της συμμετοχής στα μυστήρια της Εκκλησίας αλλά και διά της αγάπης του στον πλησίον. Είναι Ευχαριστία πρώτα του Χριστού και μετά γίνεται και των πιστών. Πάνω από όλα όμως η Θεία Ευχαριστία γίνεται το μυστήριο της 70. PG 95, 1489C. Πρβλ. Θανάση Ν. Παπαθανασίου, Κοινωνική δικαιοσύνη και ορθόδοξη θεολογία, μια προκήρυξη, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2006, σ Γ. Μαντζαρίδη, οπ.π.σ.91. Πρβλ. Σταύρου Γιαγκάζογλου, Κοινωνία Θεώσεως. Η σύνθεση Χριστολογίας και Πνευματολογίας στο έργο του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, εκδ. Δόμος, Αθήνα Βλ. Αθανασίου Γιέφτιτς, Χριστός, Η Χώρα των ζώντων, εκδ. Ίνδικτος, Αθήνα 2007,σσ

49 ενότητας της Εκκλησίας. Οι μετέχοντες σʹ αυτήν γίνονται «εις» εν Χριστώ 73 με την ενότητα των καρδιών τους («έν ενί στόματι και μια καρδία»). Αυτό διδάσκει ο Απ. Παύλος στην Α Προς Κορινθίους, όπου υπογραμμίζει ότι το ένα εκκλησιαστικό σώμα ταυτίζεται εκεί με τον ευχαριστιακό άρτο: «Ότι εις άρτος, έν σώμα οι πολλοί έσμεν» 74. Αυτή η ενότητα που φανερώνει τη συστηματική και σε ευρύτερες διαστάσεις εκδήλωση της αγάπης χαρακτηρίζεται συνήθως και ως φιλανθρωπία, σύμφωνα με τον καθ. Γ. Μαντζαρίδη 75. Η έννοια της φιλανθρωπίας είναι πρωτίστως θεολογική. Φιλάνθρωπος είναι ο Θεός. Ο άνθρωπος γίνεται φιλάνθρωπος μιμούμενος τον Θεό και φυσικά ανταποκρινόμενος σε αυτή του την φιλανθρωπία εκδηλώνει και την αγάπη του. Η εκδήλωση της αγάπης προς τον συνάνθρωπο συνδέεται στενά με την έννοια της φιλανθρωπίας. Οι δύο αυτοί όροι χρησιμοποιούνταν ως συνώνυμοι στη διδασκαλία της Εκκλησίας και συχνά ο ένας αντικαθιστούσε τον άλλο σε τακτική βάση. Σύμφωνα με τον π. Δημήτριο Κωνσταντέλο, ενώ στις πρώτες χριστιανικές γραφές η χρήση του όρου «αγάπη» είναι κυρίαρχη, μετά τον γ αιώνα χρησιμοποιούταν ολοένα και περισσότερο ο όρος «φιλανθρωπία» 76. Βέβαια η εξέλιξη αυτή δεν είναι ξένη και από την θεσμική ανάπτυξη της Εκκλησίας και της θεμελίωσης του Χριστιανισμού ως επικρατούσας θρησκείας μετά τους διωγμούς. Η κοινωνική διάσταση της φιλανθρωπίας αποτελεί επίσης ένα χαρακτηριστικό που τονίζεται από τους Πατέρες. Αυτή η διάσταση πραγματοποιείται μέσα στην Εκκλησία, που όπως τονίσαμε είναι η ίδια πραγμάτωση της αληθινής κοινωνίας. Στην Εκκλησία συντίθεται αρμονικά η 73. Γαλ. γ, Α Κορινθ. ι Γ.Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, εκδ.π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007,σ Βάντσος Μιλτιάδης και Κυρούδη Μαρίνα, «Μια Ορθόδοξη θεώρηση της φιλανθρωπίας και της εκκλησιαστικής διακονίας», περ.christianbioethics τ.13,( ),

50 οριζόντια (μεταξύ των ανθρώπων) με την κατακόρυφη κοινωνικότητα (Θεού και ανθρώπου). Γι αυτό άλλωστε είναι και θεανθρώπινη κοινωνία, που βοηθάει τον άνθρωπο να ολοκληρώσει τον σκοπό της ύπαρξής του, που είναι η ένωση του με τον Θεό, η θέωση 77. Χαρακτηριστική εκδήλωση της κοινωνικής διάστασης της φιλανθρωπίας είναι η πρώτη Εκκλησία των Ιεροσολύμων, που χαρακτηριζόταν από κοινοκτημοσύνη και αλληλοβοήθεια 78. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, σε αντίθεση με τις άλλες δύο χριστιανικές ομολογίες, τον Προτεσταντισμό, που βλέπει την φιλανθρωπία ενταγμένη στην κοινωνική ηθική και τον Ρωμαιοκαθολικισμό, που αναπτύσσει κοινωνική διδασκαλία με στόχο την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων άρα και της φιλανθρωπίας, ακολουθώντας την Αποστολική παράδοση δεν ευνοεί τη διαμόρφωση ενός ιδιαιτέρου συστήματος αναφοράς για την κοινωνική ζωή 79. Η στάση της στην αντιμετώπιση των προβλημάτων είναι ταυτόχρονα καταφατική και αποφατική. Καταφατική γιατί τα πάντα τα αντιμετωπίζει στο πνεύμα της διακονίας των ανθρώπων και για να μπορέσει να διακονήσει πρέπει να έχει γνώση και θέση αναφορικά με τα προβλήματα και την αντιμετώπισή τους, ένα τέτοιο παράδειγμα μπορεί να θεωρηθεί η στάση και το συνολικό φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας σήμερα στην αντιμετώπιση της οικονομικής καχεξίας και της γενικότερης ηθικής, πνευματικής αλλά και υλικής κρίσης. Είναι όμως ταυτόχρονα και αποφατική, γιατί δεν παύει να πιστεύει ότι «ενός εστί χρεία», δηλαδή της πίστεως και της ευαρέσκειας στο Θεό. Ούτε όμως η επιδίωξη της θέωσης,ως σκοπού της ζωής του ανθρώπου δικαιολογεί την αδιαφορία για 77. Γεωργίου Μαντζαρίδη, Χριστιανική Ηθική ΙΙ, εκδ.πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010, σ Βλ.επ. Αρχ.Γεωργίου,καθ.Ι.Μ.Οσίου Γρηγορίου, Η Θέωσις ως σκοπός της ζωής του ανθρώπου, ΣΤ εκδ. Ι.Μ.Οσίου Γρηγορίου, Άγιον Όρος Πραξ. β, Κωνσταντίνου Π. Κωτσιόπουλου, Θεολογία, Οικονομία, Κοινωνία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2015, σσ Ιδιαίτερα εύστοχες οι παρατηρήσεις του συγγραφέα αναφορικά με την Ορθόδοξη πνευματικότητα, ως στάση που προάγει την κοινωνική δικαιοσύνη, τον κοινοτισμό και την αλληλεγγύη σε αντιδιαστολή με τις γενικότερες δυτικές απόψεις. 50

51 την καθημερινότητα, ούτε η φροντίδα για την καθημερινότητα δικαιολογεί τον παραμερισμό του ενός τελικού σκοπού Η διαφορά στη σημασία και στην άσκηση της φιλανθρωπίας και του εθελοντισμού μεταξύ της Εκκλησίας και άλλων κρατικών ή μη κερδοσκοπικών φορέων. Το γεγονός της Εκκλησίας είναι κύρια εκδήλωση της φιλανθρωπίας του Θεού, με την έννοια της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο. Όπως τονίστηκε από την αρχή, η φιλανθρωπία αυτή παρόλο που υπήρχε ως εκδήλωση και στην Παλαιά Διαθήκη, απέκτησε εντελώς νέα διάσταση με την Ενανθρώπιση, την πρόσληψη δηλαδή όλης της ανθρώπινης φύσης μαζί με τη Θεία στο Πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Έτσι η ανθρώπινη φύση εξαγιάστηκε, και παρ όλη τη φθαρτή της μορφή, συνέπεια άλλωστε της πτώσης, θεωρήθηκε πλέον ικανή προς την θέωση αποκατάσταση δηλαδή του κατ εικόνα με σκοπό το καθ ομοίωση. Έτσι, η φιλανθρωπία του χριστιανισμού είναι συνέπεια και συνέχεια της Θεανθρωπίας της Εκκλησίας 81. Αυτή η Θεανθρωπία, ουσιαστικά, σημαίνει Χριστοκεντρικότητα, πλήρη δηλαδή και ανεπανάληπτη ένωση της Θεότητας και της ανθρωπότητας στο πρόσωπο του Χριστού. Όπως ακριβώς ο Θεός γίνεται άνθρωπος και κοινωνεί το Θείο με το ανθρώπινο στοιχείο, διαμέσου του Θεανθρώπου Χριστού, κατά ανάλογο τρόπο ο χριστιανός άνθρωπος κοινωνεί του πάθους κάθε συνανθρώπου του, έτσι ώστε η εκκλησιαστική φιλανθρωπία να αποτελεί έμπρακτη εφαρμογή και συγκεκριμένη ενσάρκωση της Θεανθρωπίας Γ. Μαντζαρίδη, οπ.π., σ Μάριος Μπέγζος, «Κοινωνική δικαιοσύνη και εκκλησιαστική φιλανθρωπία», Απόστολος Τίτος, τ. 4, Ιούνιος 2006, σ Όπ.π., σ

52 Στο γεγονός αυτό, της Θεανθρώπινης διάστασης του έργου της έμπρακτης αγάπης προς τον πλησίον, θεμελιώνεται και η ουσιαστική διαφορά στην άσκηση της φιλανθρωπίας μεταξύ της Εκκλησίας και άλλων φορέων, όπως του Κράτους (θεσμοθετημένη κοινωνική πρόνοια),μ.κ.ο, ιδιωτικών μη κερδοσκοπικών φορέων κ.λπ. Η Εκκλησία ενδιαφέρεται,όπως τονίστηκε, για την πνευματική πρωτίστως, χωρίς να παραθεωρεί και την υλική και ψυχολογική υγεία και ευεξία των πασχόντων συνανθρώπων μας, δίνοντας την ευκαιρία ανακαίνισης του συνόλου της ψυχοσωματικής ολότητας, που είναι ο άνθρωπος. Η έννοια και πρακτική της ελεημοσύνης και της φιλανθρωπίας απέκτησε την ανιδιοτελή και ουσιαστική της έκφραση στην πρώτη αρχαία χριστιανική Εκκλησία. Άλλωστε η ελεημοσύνη, ως λέξη, απαντάται στο ελληνικό αλφάβητο, ενώ στο Εβραϊκό χαρακτηρίζει μόνο τη φροντίδα του Θεού προς τους ανθρώπους, και όχι των ανθρώπων προς τον συνάνθρωπο 83. Ενώ ως έννοια η φιλανθρωπία, στον προχριστιανικό κόσμο, νοείται κυρίως ως «φιλία» του Θεού ή των θεών με τους ανθρώπους, για τους Χριστιανούς, η φιλανθρωπία είναι πράξη κενώσεως φανερώνεται με την έλευση και αυτοπροσφορά του Χριστού και την ενεργό συμμετοχή Του στον ανθρώπινο πόνο. Επομένως και οι πιστοί ασκούν τη φιλανθρωπία ως κοινωνοί και μιμητές της φιλανθρωπίας του Χριστού. Η φιλανθρωπία κάνει την εμφάνισή της στον κόσμο από την προχριστιανική εποχή, ιδιαίτερα στους Ισραηλίτες και στους αρχαίους Έλληνες. Η έννοια της φιλανθρωπίας εστιάζεται ακριβώς στη δημιουργία του κόσμου και στην ενσάρκωση και θυσιαστική αγάπη του Χριστού. Η Παλαιά Διαθήκη μας 83. Δ. Μωραΐτου, Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ.5ος, εκδ. Αθ. Μαρτίνος, Αθήναι 1964, σ

53 λέει ότι το «μεγάλο έργο του Θεού» είναι η δημιουργία του κόσμου 84. Το έργο ή τα έργα του Θεού είναι όλη η ζωή του Χριστού όσα έκανε και είπε. Όταν ο λαός ρώτησε τον Ιησού «Τι πρέπει να κάνουμε δια να εργασθούμε τα έργα του Θεού;» ο Ιησούς αποκρίθηκε: «Τούτο είναι το έργο του Θεού, να πιστεύετε σ Aυτόν που έστειλε Εκείνος» 85. Ξέροντας αυτό ο ΑββάςΑπολλώ, ξεκινώντας κάθε έργο πού έκανε, έλεγε: «Πηγαίνω να εργασθώ με τον Χριστό σήμερα για τη σωτηρία της ψυχής μου (η σωτηρία) είναι η ανταμοιβή που μας δίνει». Το έργο του Χριστού κορυφώνεται στη Σταύρωση και στη Ανάσταση. Ο Χριστός καλεί όλους που είναι κουρασμένοι και φορτωμένοι να μαθητεύσουν κοντά του και Αυτός που είναι πράος και ταπεινός, διδάσκει με τη ζωή του ότι, μέσα από την πραότητα, την ταπείνωση και την αποδοχή της προσωπικής αδυναμίας, οι κουρασμένοι και φορτωμένοι θα βρουν ανάπαυση από τον πόνο και τη δυστυχία 86. Αυτό το κάλεσμα περικλείει μεγάλη χαρά αλλά και αρκετές δυσκολίες. Γνωρίζοντας τις δυσκολίες της προσφοράς και της αποδοχής, ο Χριστός δοκιμάζει αυτούς που έχουν αναλάβει την ευθύνη της διακονίας, ρωτώντας: «Μπορείτε να πιείτε το ποτήρι το οποίο εγώ θα πιω; ή να βαπτισθείτε στο βάπτισμα στο οποίο εγώ θα βαπτισθώ;» 87. Αυτή είναι η ερώτηση που θέτει σε όλους μας, που επιθυμούμε να συμμετάσχουμε στη φιλανθρωπία Του και να καθίσουμε στη Βασιλεία Του. Μετά την ερώτηση αυτή, μας οδηγεί στο Σταυρό για να μας δείξει ότι συμμετέχει στον πόνο μας. Απλώνει τα χέρια Του, δέχεται τον πόνο όλων και τον κάνει δικό του. Απλώνει τα χέρια Του και καλεί όλη την ανθρωπότητα να συσταυρωθεί μαζί Tου: «Καγώ εάν υψωθώ εκ της γης, πάντας ελκύσω προς εμαυτόν» 88. Μας καλεί να νιώσει ο καθένας τον πόνο που βιώνει στον εαυτό του και τον πόνο που είναι γύρω του και έπειτα να γνωρίσουμε την θυσιαστική αγάπη που νιώθει Αυτός για όλο τον κόσμο. Θα κριθούμε στο βαθμό που αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε αυτό 84. Γεν.ii, Ιωάν. στ, Ματ. ια, Ματθ. κ, Ιωάν.ιβ 32 53

54 το κάλεσμα, στο βαθμό που αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε τη ζωή Του. Θα κριθούμε στον βαθμό που αποδεχόμαστε ή απορρίπτουμε τον πόνο που είναι μέσα μας και γύρω μας και που βιώνουμε τη δική Του αγάπη. Έτσι εμείς, ο λαός, πληγωμένοι από την έλλειψη αγάπης, και ο Ιησούς, πληγωμένος από τις συνέπειες της απορρίψεως, είμαστε κρεμασμένοι απάνω στο Σταυρό μαζί με τον Χριστό, μεταξύ ουρανού και γης, και κραυγάζουμε : «Θεέ μου Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες;» Έτσι, δια του Σταυρού, ο Χριστός μας καθοδηγεί στην απραξία και στην απάθεια της βιοτικής μέριμνας. Στην συνέχεια, μας καλεί να αναστηθούμε μαζί Του, οπότε η θλίψη του κόσμου τούτου μεταμορφώνεται σε χαρά και αγαλλίαση. Γενικότερα όμως πρόκειται για υποτυπώδη διαδικασία, ενώ στον Ισραήλ προσδιορίζεται από στενές εθνικές αντιλήψεις. Αφορά κυρίως τους ομοεθνείς και με την ίδια θρησκεία αδελφούς. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η νέα σημασία που δίνει ο ίδιος ο Χριστός στην έννοια του πλησίον. Η παραβολή του καλού Σαμαρείτη 89 κάνει ξεκάθαρα μέτοχο της φιλανθρωπίας τον κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από φυλή, θρησκεία, επάγγελμα και φύλο. Τα πάντα πλέον στον κόσμο είναι καινά, καινούργια, και τα βλέπει κανείς στο νέο πλαίσιο της χριστιανικής αγάπης. Η Εκκλησία, ως νέος Ισραήλ, άντλησε στοιχεία στην άσκηση της φιλανθρωπίας από τον αρχαίο Ισραήλ. Αυτά όμως βαπτίσθηκαν στο πνεύμα της οικουμενικής φιλανθρωπίας, που υπαγορεύει η χριστιανική αγάπη, και δημιούργησαν νέες προοπτικές στην κοινωνική ζωή 90. Στη νέα εν Χριστώ ζωή, βασικό στοιχείο του κηρύγματος είναι η φροντίδα και το ενδιαφέρον για τους φτωχούς, τους ασθενείς, τους αιχμαλώτους, τις χήρες, τα ορφανά. 89. Λουκ. ι, Γ. Μαντζαρίδη, Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, όπ.π., σ

55 Στη λατρεία της Εκκλησίας υπάρχουν συνεχείς επικλήσεις που αναφέρονται αφενός στην Θεία φιλανθρωπία και αφετέρου προτρέπουν τους ανθρώπους ως τέκνα του Θεού να ασκήσουν τη φιλανθρωπία 91. Στην καθολική συναπτή της Λειτουργίας του Ιακώβου του Αδελφοθέου, ο διάκονος προσεύχεται μεταξύ άλλων και «ὑπέρ τῶν καρποφορούντων καί καλλιεργούντων ἐν ταῖς ἁγίαις τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίαις καί μεμνημένων τῶν πενήτων,χηρῶν καί ὀρφανὦν,ξένων...» Ο εθελοντισμός, ως έμπρακτη εφαρμογή της αγάπης στην Εκκλησία του Χριστού. Βασική αρχή στην Εκκλησία του Χριστού είναι η ελευθερία και η αυτοδιάθεση των μελών της. Τίποτε και ποτέ δεν γίνεται και δεν μπορεί να γίνεται με τη βία, τον εξαναγκασμό. Αναφέρουμε ενδεικτικά την ρήση του Αποστόλου Παύλου, που πολύ ξεκάθαρα τονίζει ότι η οποιαδήποτε φιλανθρωπία ή εξυπηρέτηση δεν πρέπει να γίνεται «εκ λύπης ή εξ ανάγκης» και συμπληρώνει: «Ιλαρόν γαρ δότην αγαπά ο Θεός» 93. Είναι επομένως εύλογο ότι στους κόλπους της Εκκλησίας ο εθελοντισμός κατέχει κυρίαρχη και προνομιακή θέση 94. Ο εθελοντισμός, όμως, που ως αρχή έχει το «όστις θέλει» του Κυρίου μας, δεν αποτελεί μια περιστασιακή και μόνο κοινωνικά ενταγμένη και 91. Βλ. Βάντσος Μιλτιάδης και Κυρούδη Μαρίνα, Μια Ορθόδοξη θεώρηση της φιλανθρωπίας και της εκκλησιαστικής διακονίας, οπ.π, σ Βλ. Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Θεία Λειτουργία Ιακώβου του Αδελφοθέου, β εκδ., Θεσσαλονίκη 1997, σ Β Κορ. θ, Μητροπολίτου Πάφου Γεωργίου, Εκκλησία και η σχέση της με τον εθελοντισμό, παρουσίαση σε συνέδριο για τον εθελοντισμό, Πάφος Κύπρου aspx. 55

56 παραδεδεγμένη συμπεριφορά. Για το Χριστιανό ο εθελοντισμός είναι διακονία, δηλαδή κένωση θυσία, γιατί στο πρόσωπο του εκάστοτε πλησίον ο Χριστιανός αντικρίζει το Πρόσωπο του Κυρίου. Η εθελοντική προσφορά που βασίζεται στη Χριστιανική πίστη χρειάζεται κάποιες προϋποθέσεις, προκειμένου να έχει ποιότητα, καθολικότητα και διάρκεια 95. Δεν μπορεί ως θυσιαστική πράξη έμπρακτης αγάπης, ούτε να επιβληθεί, ούτε να υποδειχθεί, ούτε να απαιτηθεί. Για τον Χριστιανό, ο εθελοντισμός είναι αποτέλεσμα έμπνευσης, με βασικό πρόσωπο που εμπνέει, τον ίδιο τον Κύριο, ο οποίος,άλλωστε, αποτελεί τον Πρώτο και βασικό εθελοντή που θυσιάστηκε εκούσια (δηλαδή εθελοντικά) με τη σταυρική του θυσία για την σωτηρία του κόσμου: «Ἐπειδή γάρ ὁ μονογενής τοῦ Θεοῦ Λόγος, Θεός ὑπάρχων καί ἐκ Θεοῦ, κεκένωκεν ἑαυτόν, κατά τάς Γραφάς, καθείς ἐθελοντής εἰς ὃπερ οὐκ ἦν, καί τήν ἀδοξοτάτην ταύτην σάρκα ἠμπέσχετο, καί ἐν τῆ τοῦ δούλου μορφῆ πέφηνε, γεγονώς ὑπήκοος τῶ Θεῶ καί Πατρί μέχρι θανάτου» 96. Ο εθελοντισμός τίθεται έστω και αν δεν κατονομάζεται ως κορωνίδα σε κάθε προσπάθεια της Εκκλησίας. Όλες οι σχετικές διατάξεις της Εκκλησίας, οι νόμοι και οι προτροπές της, επαφίενται στην καλή προαίρεση των μελών της, στον εθελοντισμό των χριστιανών. Παρακάτω θα δούμε πως ο εθελοντισμός, η φιλανθρωπία και δια αυτών η εκδήλωση της αγάπης προς τον Θεό και τον συνάνθρωπο εκδηλώθηκαν σε διάφορες εκφάνσεις της Ιστορίας, τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη. 95. π.β. Ι Καλλιακμάνη, Εθελοντισμός και κοινωνική ευθύνη, εκδ.μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2002, σ.33 κ.ε. 96. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Εις την Γένεσιν, 7,PG 69, 375D 56

57 Στην Παλαιά Διαθήκη Ξεκινώντας από την Παλαιά Διαθήκη, δια της οποίας ο Θεός προετοίμαζε τον κόσμο για να δεχτεί την θεία αποκάλυψη, θα δούμε ότι υπάρχουν πολλές διατάξεις και προτροπές για επιτέλεση της φιλανθρωπίας, στις οποίες φαίνεται ο εθελοντικός χαρακτήρας τους. Τα ευεργετικά αποτελέσματά τους στους οποιουσδήποτε αποδέκτες, είναι αποτέλεσμα του εθελοντισμού των πιστών, όπως φαίνεται στις ιερές γραφές. α) Στο Δευτερονόμιο υπάρχει διάταξη που απευθύνεται στους ευσεβείς Εβραίους και τους προτρέπει να μη θερίζουν πλήρως ένα αγρό, ούτε να τρυγούν πλήρως ένα αμπέλι, ούτε και να μαζεύουν για δεύτερη φορά τις ελιές από τα ελαιόδεντρα. Θα πρεπε να μείνει και μια ποσότητα για τους φτωχούς. Αυτή τη διάταξη την εφαρμόζουν ακόμα και σήμερα πολλοί Χριστιανοί, αφήνοντας εθελοντικά, εκ προαιρέσεως, ένα μέρος των εισοδημάτων τους στους έχοντας ανάγκη. β) Στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει και η διάταξη της δεκάτης. Το 1/10 των εσόδων της παραγωγής, θα έπρεπε ο ευσεβής Ισραηλίτης να το δίνει για τους φτωχούς, τις χήρες, τα ορφανά και τους λευΐτες. Στην Παλαιά Διαθήκη ήταν προτροπή που επαφίεται στον εθελοντισμό των ευσεβών Εβραίων. γ) Ολόκληρη, η Παλαιά Διαθήκη είναι γεμάτη από προτροπές για την αντιμετώπιση της φτώχειας και των άλλων αναγκών των συνανθρώπων: «Ανοίγων ανοίξεις την χείρα σου των αδελφώ σου τω πένητι και τω αδελφώ σου τω επιδεομένω» 97. «Ως σοι υπάρχει κατά το πλήθος, ποίησον εξ αυτών ελεημοσύνην» 98 «Μη αποστρέψης το πρόσωπόν σου από πτωχόν. Από δεομένου μη 97. Δευτ. ιε, Τωβ. δ, 8 57

58 αποστρέψης οφθαλμόν» 99.«Διάθρυπτεπεινώντι άρτον σου και πτωχούς αστέγους είσαγε εις τον οίκον σου. Εάν ίδης γυμνόν περίβαλε» 100. δ) Ένα από τα καθήκοντα του Μεσσία, την έλευση του οποίου προαναγγέλλει όλη η Παλαιά Διαθήκη, είναι να υπερασπιστεί τα δικαιώματα των ενδεών και των φτωχών, αφού αυτός «κρινεί τους πτωχούς του λαού και σώσει τους υιούς των πενήτων» και θα σταλεί «ευαγγελίσασθαιπτωχοίς» 101. Έτσι η φιλανθρωπία και η ελεημοσύνη, που είναι τοποθετημένες σε εθελοντική βάση, αποτελούν ουσιώδες στοιχείο της αληθινής βιβλικής ευσέβειας,ενώ ταυτόχρονα έχουν και μιαν κοινωνική διάσταση. Στοχεύουν στη θεραπεία κοινωνικών ανισοτήτων και στην αποφυγή κοινωνικών αναταραχών. Στην Καινή Διαθήκη. Στην Καινή Διαθήκη η φιλανθρωπία παραμένει πάντα σε εθελοντική βάση, παίρνει άλλη σημασία, αποκτά καθαρά θεολογικό χαρακτήρα. Ο άνθρωπος έχει αξία ως ψυχή. «Ηγοράσθη τιμής» 102. Δεν ελυτρώθη «αργυρίω ή χρυσίω» αλλά, «τιμίω αίματι ως αμνού αμώμου και ασπίλου Χριστού» 103. Γι αυτό κι η επιτέλεση της φιλανθρωπίας προς τον άνθρωπο αντανακλά στον ίδιο τον Θεό. Ο ίδιος ο Χριστός είπε: «Εφ όσον εποιήσατε ενί τούτων των αδελφών μου, εμοί εποιήσατε», όπως χαρακτηριστικά το σημειώσαμε και παραπάνω. Έχει λοιπόν, πέραν της εθελοντικής χροιάς, και μια θεολογική πτυχή η επιτέλεση της φιλανθρωπίας. 99. Όπ.π Ησ. 58, Ψαλμ. 71, Α Κορ. ζ, Α Πετρ. ι, 17 58

59 Η περίπτωση του καλού Σαμαρείτη (Λουκ. ι,25 37) Η θέση της Εκκλησίας στο θέμα του εθελοντισμού δίνεται αριστοτεχνικά στην παραβολή του Καλού Σαμαρείτη 104. Και ο Καλός Σαμαρείτης γίνεται το πρότυπο του Χριστιανού εθελοντή. Σύμφωνα με την παραβολή: Ζήτησε κάποιος νομικός να μάθει για τις προϋποθέσεις της αιώνιας ζωής. Κι ο Χριστός του επιβεβαίωσε εκείνο που ο νόμος έλεγε «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Κι εκείνος, για να δικαιολογηθεί, ρώτησε «και τις εστί μου πλησίον;». Ποιος είναι ο πλησίον μου για να τον αγαπήσω σαν τον εαυτό μου; Με αφορμή αυτή την ερώτηση ο Χριστός εκφώνησε την παραβολή: Κάποιος Ιουδαίος που πήγαινε από την Ιερουσαλήμ στην Ιεριχώ έπεσε σε ληστές. Αυτοί τον λήστεψαν, τον γύμνωσαν, τον τραυμάτισαν και τον εγκατέλειψαν. Κάποιος ιερεύς της Μωσαϊκής ιερωσύνης περνούσε απ εκεί, είδε τον τραυματισμένο αλλά δεν σταμάτησε. Το ίδιο κι ένας λευΐτης, ένας κατώτερος κληρικός. Ένας Σαμαρείτης, όμως, παραδοσιακός εχθρός των Ιουδαίων, περνώντας κατέβηκε από το ζώο του, περιποιήθηκε τις πληγές του, τον έβαλε στο ζώο του και τον πήρε στο κοντινότερο πανδοχείο νοσοκομείο. Έμεινε μαζί του το βράδυ, παρακολούθησε τη θεραπεία και το πρωί φεύγοντας έδωσε δυο δηνάρια, αρκετά σημαντικό ποσό, στον ιδιοκτήτη του πανδοχείου, για τα έξοδα της θεραπείας. Του είπε, μάλιστα, ότι θα επιστρέψει, να πληροφορηθεί προσωπικά για την πρόοδο της υγείας του τραυματία και να πληρώσει ό,τι επιπλέον χρωστά. Ρώτησε τότε ο Χριστός τον νομικό: «Ποιος νομίζεις ότι έγινε πλησίον σ αυτόν που έπεσε στους ληστές;». Ο νομικός ρώτησε «ποιος είναι ο πλησίον μου;» 104 ο.π.γεωργίου (Μητρ. Πάφου), «Εκκλησία και η σχέση της με τον εθελοντισμό», ομιλία σε συνέδριο για τον εθελοντισμό, Πάφος Διαδίκτυο. article/131.aspx 59

60 (στατικό ερώτημα). Ο Χριστός ρώτησε «ποιος έγινε;», δυναμικό το ερώτημα. Και η απάντηση ήταν φυσική: Ο Σαμαρείτης, εκείνος που τον ευσπλαχνίστηκε. Στην παραβολή αυτή φαίνονται τα χαρακτηριστικά της εθελοντικής προσφοράς προς ανακούφιση του συνανθρώπου. α) Ο εθελοντής προσφέρει τις υπηρεσίες του προς όλους. Η προσφορά του είναι προσφορά «άνευ όρων και ορίων». Ο Σαμαρείτης έδειξε την αγάπη του σ ένα πληγωμένο Ιουδαίο, σ ένα δηλαδή κατά παράδοση εχθρό του, διδάσκοντας έμπρακτα ότι η προσφορά πρέπει να επεκτείνεται προς όλους. Αρχίζει βέβαια από τους ανθρώπους του στενού οικογενειακού μας περιβάλλοντος, με τους οποίους μάς συνδέουν δεσμοί αίματος. Επεκτείνεται ύστερα στους ομοεθνείς μας, με τους οποίους έχουμε κοινή θρησκεία και πατρίδα. Φτάνει όμως σε όλους τους ανθρώπους, ακόμα και τους εχθρούς μας, με τους οποίους έχουμε την κοινή ανθρώπινη φύση. β)ο εθελοντής προσφέρει τις υπηρεσίες του αθόρυβα και ανιδιοτελώς. Ο Σαμαρείτης πρόσφερε τις υπηρεσίες του χωρίς τυμπανοκρουσίες σ ένα γυμνό άγνωστό του. Δεν τον γνώριζε προηγουμένως και δεν θα μπορούσε να προσδοκά κάποιαν ανταπόδοση για τις ενέργειές του. Σήμερα οι άνθρωποι, που ζουν εκτός του πνεύματος του εθελοντισμού και του Χριστιανισμού, πριν εκδηλωθούν, πριν ξανοιχτούν προς τους συνανθρώπους τους, κάμνουν τους υπολογισμούς τους: Θα επισκεφθούν κάποιον άρρωστο, αν κι εκείνος τους επισκέφθηκε όταν βρίσκονταν στην ίδια κατάσταση ή αν υπολογίζουν ότι θα τους επισκεφθεί όταν βρεθούν σ αυτή. Θα συγχαρούν κάποιον σε μιαν περίσταση χαράς του ιδίου ή της οικογένειάς του, αν προσδοκούν ανάλογη ανταπόδοση απ αυτόν. Ενεργώντας έτσι όμως, κάνουμε πράξεις ισολογισμού, ασκούμε εμπόριο, δεν συμπεριφερόμαστε ως άνθρωποι με αισθήματα. 60

61 γ) Η εθελοντική προσφορά δεν εξαντλείται σε φιλανθρωπία της στιγμής. Είναι ολοκληρωμένη αγάπη. Ο Σαμαρείτης δεν θεώρησε ότι έκαμε το καθήκον του με το να παραδώσει τον τραυματία στο πανδοχείο. Μεριμνά για την πλήρη αποθεραπεία, δίνοντας «δύο δηνάρια τω πανδοχεί» 105. δ) Η εθελοντική προσφορά, τέλος, δεν περιλαμβάνει μόνο ή κυρίως τα υλικά αγαθά. Επεκτείνεται σε όλες τις ανάγκες του ανθρώπου.ο Σαμαρείτης δεν υπόσχεται να στείλει τυχόν επί πλέον έξοδα. Θα περάσει ο ίδιος να πληροφορηθεί για τη θεραπεία ( εγώ εν τω επανέρχεσθαί με 106 ) Μπορεί ο άλλος να είχε ανάγκη μιας κουβέντας, λίγης παρέας, ενός ενθαρρυντικού λόγου. Και πράγματι σήμερα, με τη βαναυσότητα του σύγχρονου πολιτισμού, η μοναξιά είναι η μεγαλύτερη μάστιγα της κοινωνίας. Μέσα στις πολυπληθείς πόλεις ο άνθρωπος ανωνυμοποιείται, ζει μόνος και πεθαίνει μόνος. Η κραυγή τού για τριανταοκτώ χρόνια παράλυτου της Βηθεσδά, «άνθρωπον ουκ έχω» 107, κατάντησε να είναι κραυγή αγωνίας όλων των σημερινών ανθρώπων. Μιμούμενοι τον Σαμαρείτη θα πρέπει να γινόμαστε άνθρωποι για τον κάθε συνάνθρωπό μας, σε όλες τις ανάγκες του. Αυτή λοιπόν είναι η θέση της Εκκλησίας απέναντι στα ιδεώδη και στις επιδιώξεις, αλλά και στο συνολικό ρόλο του εθελοντισμού στην κοινωνία. Κι αφού γίνεται χωρίς τυμπανοκρουσίες, οποιαδήποτε, εθελοντική, έστω, προσφορά της Εκκλησίας, δεν θα είχε νόημα η οποιαδήποτε αναφορά σε σειρά έργων που αυτή κάνει, υπηρετώντας τον κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη. Πολύ συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Εκκλησία απευθύνεται στην ανθρωπιά του καθενός μας για την αντιμετώπιση κάθε είδους ανάγκης των συνανθρώπων μας. Όπως ακριβώς κάνει, ο εθελοντισμός. Γι αυτό κι είναι 105. Λουκ. ι, Όπ.π Ιωάν. ε, 7. 61

62 προτροπή της Εκκλησίας προς όλους να πυκνώσουν τις τάξεις του εθελοντισμού και να βοηθήσουν στην υλοποίηση των ευγενών επιδιώξεών του. 6. Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης και η σημασία της ανάπτυξης του εθελοντισμού ως μέσου αποκατάστασής της. Το έργο της διακονίας δε σταματά κατά τους Πατέρες μόνο στην παροχή βοήθειας στους πάσχοντες φτωχούς και αδυνάτους μέσω της φιλανθρωπίας, αλλά περιλαμβάνει και την υπεράσπιση και προστασία των αδικούμενων, την κατάκριση και καταγγελία της κοινωνικής αδικίας και εκμετάλλευσης και την προσπάθεια για την πραγμάτωση της κοινωνικής δικαιοσύνης 108. Η κοινωνική διάσταση της φιλανθρωπίας δεν μπορεί να αγνοεί και την αποκατάσταση της κοινωνικής αδικίας που υφίστανται οι φτωχοί. Ενώ οι Πατέρες δια των λόγων τους και του προσωπικού τους παραδείγματος διδάσκουν την αντοχή και την συγγνώμη στην προσωπική αδικία που υφίστανται οι πιστοί, στην περίπτωση της κοινωνικής εκμετάλλευσης και της αδικίας από τους δυνατούς των φτωχών και αδυνάτων, στηλιτεύουν αυτή την κατάσταση και συστήνουν συχνά αναδιανομή των αγαθών ενώ προτρέπουν και 108. Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, «Μάχη περί το δόλωμα; Μαρτυρία, φιλανθρωπία και προσηλυτισμός στον Ιουλιανό τον Παραβάτη και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο», Χρυσοστομικό Συμπόσιο, Η προσωπικότητα και η θεολογία Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2007, σσ Πρβλ. του Ιδίου, Κοινωνική δικαιοσύνη και ορθόδοξη θεολογία, μία προκήρυξη,εκδ. Ακρίτας

63 τους άρχοντες και κρατούντες να αναλάβουν ρόλους κοινωνικής δικαιοσύνης και προστασίας των αδυνάτων 109. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Μ. Βασίλειος, που την περίοδο λιμού, άλλοι εκ του ποιμνίου του πέθαιναν από την πείνα,ενώ άλλοι κρατούσαν τα αγαθά τους και σάπιζαν στις αποθήκες, ή εκμεταλλεύονταν τους φτωχούς με έντοκα δάνεια τότε εκφώνησε τρεις θαυμάσιες ομιλίες: «Πρόςπλουτούντας», Εις το «καθελῶ μου τάς ἀποθήκας», «Ἐν λιμῶ καί αὐχμῶ», και κάλεσε τους πλούσιους να δώσουν στους φτωχούς από τα αγαθά που κατείχαν 110. Το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι και σήμερα επίκαιρο και επιτακτικό. Η βιβλικοπατερική παράδοση της εκκλησίας δημιουργεί της προϋποθέσεις να τεθεί εκ νέου, ήδη τίθεται, στο σύγχρονο κόσμο. Οι αξίες της συνεργασίας, της αλληλεγγύης, της αδερφοσύνης, της αποδοχής του άλλου είναι αξίες που η Εκκλησία και η ορθόδοξη παράδοση κατέχουν αιώνες τώρα, αυτές πρέπει να τεθούν εκ νέου στο σύγχρονο κόσμο, παρέχοντας μια διαφορετική πρόταση για τη ζωή των ανθρώπων. Παράλληλα με το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης, που σαφώς παραπέμπει και στην αναδιανομή του πλούτου, τίθεται σήμερα με ιδιαίτερη σφοδρότητα,συνεπεία βέβαια και της οικονομικής και γενικότερης κρίσης που οι δυτικές κοινωνίες, τουλάχιστον, αντιμετωπίζουν, σε κριτική η έννοια της φιλανθρωπίας. Η παραδοσιακή φιλανθρωπία θεωρείται ένας ξεπερασμένος τρόπος κοινωνικής φροντίδας για το σύγχρονο κράτος πρόνοιας, ο οποίος στηρίζεται σε σχέσεις εξάρτησης μεταξύ του παρέχοντος βοήθεια και του λήπτη. Στη σύγχρονη κοινωνία υπάρχει ποικιλία κοινωνικών προβλημάτων και ο τρόπος αντιμετώπισής τους απαιτεί ποικιλία παρεμβάσεων που ο παραδοσιακός 109. Ιωάννης Σ. Πέτρου, Κοινωνική Δικαιοσύνη. Το πρόβλημα της κοινωνικής δικαιοσύνης στην παράδοση της Ορθοδοξίας, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη βλ. Μεγάλου Βασιλείου,Ὀμιλία ρηθείσα ἐν λιμῶ καί αὐχμῶ. PG 31, σελ Εἰς το Καθελῶ μου τάς ἀποθήκας(λουκ.12,18)και Περί πλεονεξίας PG 31,σελ , Πρός πλουτοῦντας, P.G 31, σελ

64 τρόπος άσκησης της φιλανθρωπίας με τις πρακτικές του, δεν διαθέτει. Γι αυτό η φιλανθρωπία είναι ατελής μορφή κοινωνικής φροντίδας, που δημιουργεί σχέσεις εξάρτησης, εγκλωβίζει αυτόν που βρίσκεται σε ανάγκη σε ένα είδος απραξίας και οδηγεί στην αναπαραγωγή μορφών κοινωνικής περιθωριοποίησης και αποκλεισμού 111. Αντίθετα η ισότιμη αντιμετώπιση των ανθρώπων απαιτεί να βλέπει κανείς την αντιμετώπιση των προβλημάτων μέσα από τη σκοπιά των δικαιωμάτων του ανθρώπου αλλά και των υποχρεώσεων του κράτους και της κοινωνίας προς τα αδύναμα μέλη. Η έννοια βέβαια της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, που σχετίζεται και με τη θεολογία του προσώπου δίδει απάντηση σε μία σύγχρονη θεώρηση για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων. Η ανάπτυξη της αλληλεγγύης του εθελοντισμού και γενικότερα της συν εργατικότητας και της αυτοοργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών αποτελούν απάντηση στη σύγχρονη εκδοχή της άσκησης φιλανθρωπίας. Η αλληλεγγύη αποτελεί ενεργό δέσμευση, που αναλαμβάνεται από πολίτες προσανατολισμένους σε κάποιο κοινό καλό. Δίχως παρόμοια δέσμευση η ελευθερία και η ισότητα χάνουν την καθολικότητά τους. Άνδρες και γυναίκες, γηγενείς και μετανάστες, νέοι και ηλικιωμένοι, ενεργοποιούνται εθελοντικά και αυτο οργανώνονται. Δημιουργούν μαζί κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία, κοινωνικά παντοπωλεία, αγορά τροφίμων χωρίς μεσάζοντες, χαριστικά παζάρια, δίκτυα για φθηνή και αμοιβαία παροχή υπηρεσιών, καθώς και για νομική υποστήριξη. Οι πρωτοβουλίες αυτές, συμβάλλουν καθοριστικά στη δημοκρατική διαμόρφωση της κοινωνίας και στην ανάπτυξη υψηλότερου πολιτισμικού επιπέδου. Κατ αρχάς για ποικιλόμορφη αλληλοβοήθεια, που καθίσταται επιτακτική εν όψει 111. Ιωάννη Σ. Πέτρου, Χριστιανισμός και κοινωνία, εκδ.βάνιας, Θεσσαλονίκη 2004, σ

65 άμεσων αναγκών επιβίωσης. Επιπρόσθετα συμβάλλουν, στην ανόρθωση του ηθικού σε μια κοινωνία καταπονούμενη από στερήσεις και βασανιστική κοινωνική ανασφάλεια εξαιτίας της «ανάλγητης» κυβερνητικής πολιτικής. 112 Η σύγχρονη εκδοχή στη άσκηση της φιλανθρωπίας και της κοινωνικής μέριμνας συμπεριλαμβάνει όλες αυτές τις νέες εκδοχές που αναπτύχθηκαν στις κοινωνίες ως αποτέλεσμα των κοινωνικών μετασχηματισμών στην πάροδο των αιώνων. Όμως η βασική κεντρική ιδέα της αγάπης στον Θεό και στο συνάνθρωπο, με την ανάπτυξη θυσιαστικής προσφοράς και αυτοδιάθεσης με πλήρη ταπείνωση και απόλυτο σεβασμό στο πρόσωπο του κάθε αδελφού συνεχίζει να αποτελεί την βασική κεντρική ιδέα στην άσκηση των καλών έργων από την Εκκλησία. 7. Εθελοντισμός στην ενορία. Το βασικό κύτταρο δράσης και ζωής της χριστιανικής κοινότητας είναι η ενορία. Εκεί ξεδιπλώνεται κυρίως η έννοια της χριστιανικής αγάπης και ο εν Χριστώ αδελφός ιδωμένος ως μοναδικό και ανεπανάληπτο πρόσωπο τυγχάνει από την κοινότητα της στήριξης και της βοήθειας. Στην ενορία η ευχαριστιακή κοινότητα πέραν του Ευχαριστιακού της έργου γύρω από το «Ποτήριον της Ζωής», πραγματώνει, ως Θεανθρώπινη 112. Σταμάτη Κωνσταντίνου, Φιλανθρωπία και αλληλεγγύη, ομιλία του καθηγητή της Νομικής ΑΠΘ στο συνέδριο Εκκλησία και Αριστερά,25/1/

66 συλλογικότητα, την ύπαρξή της με την έμπρακτη ευσπλαχνία, τη φιλανθρωπία, δηλαδή την έμπρακτη κοινωνική αλληλεγγύη 113. Με το έργο της Κοινωνικής Διακονίας (ενοριακά προγράμματα και κλειστές προνοιακές μονάδες) και με την βοήθεια ιερέων, εθελοντών εθελοντριών και ενίοτε μισθωτών επαγγελματιών διαδραματίζει ένα πολύπλευρο ρόλο στην εξυπηρέτηση ευπαθών ομάδων και στην κάλυψη προσωπικών και οικογενειακών κοινωνικών αναγκών 114. Ένα γλαφυρό κείμενο που με παραστατικό τρόπο καταδεικνύει την εθελοντική δραστηριότητα στην ενορία είναι το παρακάτω, επιλέξαμε να το παραθέσουμε αυτούσιο προκειμένου να δείξουμε με κάπως πιο παραστατικό τρόπο την δραστηριοποίηση των ανθρώπων μέσα στο ενοριακό πλαίσιο. Μέσα στο πολύπλευρο ενοριακό έργο η εθελοντική προσφορά η διακονία, όπως χαρακτηριστικά την ονομάζουμε στη γλώσσα της Εκκλησίας μας, είναι δεδομένη. «Από το παιδάκι που διακονεί στο Άγιο Βήμα μέχρι τον Επίτροπο, από τον κατηχητή, μέχρι τον χοροδιδάσκαλο, μουσικοδιδάσκαλο, και...από την κυρία του φιλόπτωχου, μέχρι την άγνωστη σ εμάς κυρία ή γιατρό ή εκπαιδευτικό, ή νοσηλεύτρια, ή κοινωνική λειτουργό, ή..,(πόσα θα μπορούσε να απαριθμήσει κανείς..!) Όλοι αυτοί που για την αγάπη του Χριστού μας, εμφανώς διακονούν τους συνανθρώπους τους ἢ το ενοριακό έργο όλοι αυτοί, ενταγμένοι στο σώμα της Εκκλησίας μας ασκούν αυτό που εμείς σήμερα (επὶ το κοσμικότερον) αποκαλούμε εθελοντισμό. Ὁ εθελοντισμός λοιπόν για την Εκκλησία μας δεν είναι μία καινούργια λειτουργία αλλά μια νέα σύγχρονη ορολογία. Μία ορολογία (μια λέξη) ἡ οποία αν και δεν είναι δυνατόν να αποδώσει στην πληρότητά της την έννοια της διακονίας, συμβάλλει στο να είναι δυνατή ἡ συνεργασία και επικοινωνία της 113 Ζορμπά Κων/νου, «Η οικονομική κρίση ως αντίδοτο στην αντιμετώπιση της πνευματικής κρίσης», περ. Θεολογία τ.83,τε.2 ο,απρ Ιουν 2012,σ Χριστίνα Βάγια, «Οργάνωση του εθελοντισμού στην ενορία και η συμβολή των υπηρεσιών γυναικείων θεμάτων», άρθρο στο διαδίκτυο, Θεσσαλονίκη

67 Εκκλησίας μας με το «σύγχρονο» κόσμο. Με άλλα λόγια, ἡ Εκκλησία μας, χρησιμοποίει την έννοια του εθελοντισμού (αν και μειώνει ουσιαστικά την έννοια του διακονήματος), για να συνεννοείται και να συνεργάζεται με τον κόσμο, και όχι για να εκφράσει στο σύνολό του αυτό που επιτελείται στο ενοριακό έργο με το εκκλησιαστικό διακόνημα. Το εκκλησιαστικό διακόνημα, δεν έχει μόνο τεράστιες πνευματικές διαστάσεις, αλλά και αιώνιες προεκτάσεις, οι οποίες παραμένουν άγνωστες,» 115 Βέβαια η ενοριακή εθελοντική δράση επεκτείνεται σε κάθε τομέα της ανθρώπινης δραστηριοποίησης. Από τα ενοριακά συσσίτια,που αποτελούν ίσως το πιο συνηθισμένο και γνωστό τρόπο άσκησης του ενοριακού έργου,μέχρι οτιδήποτε μπορεί κανείς να στεφτεί και η ανθρώπινη δημιουργικότητα και φιλαδελφία να επινοήσει. Η ενεργοποίηση της ενοριακής κοινότητας σήμερα, όπου οι ανάγκες των ανθρώπων είναι πολλές, άμεσες και συχνά επιτακτικές δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο, αλλά να αντιμετωπίζεται ως ένα ζητούμενο που χρειάζεται όρεξη, οργάνωση και κυρίως γνώση και πίστη από την μεριά των υπευθύνων προκειμένου να επιτευχθεί. Μεγάλο μέρος των εθελοντικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο πλαίσιο της ενορίας αφορούν, όπως είναι ευνόητο, τη φιλανθρωπία και τη βοήθεια στον εμπερίστατο αδελφό. Όμως δεν είναι έξω από την εθελοντική δραστηριοποίηση στην ενορία και ζητήματα που αφορούν τον πολιτισμό και την καλλιέργεια του πνεύματος των ανθρώπων καθώς και ζητήματα που αφορούν την προστασία του περιβάλλοντος π.βασίλειος Κοντογιάννης, Εκκλησία και εθελοντισμός, ενορία και διακονία ασθενών, 116 π.βασιλείου Ι. Καλλιακμάνη, Εθελοντισμός και κοινωνική ευθύνη, Θεσσαλονίκη 2002, εκδ.μυγδονία,σ. 45 κ.ε. 67

68 Η ενορία, ως ζωντανό κοινωνικό κύτταρο είναι σε θέση να παρέχει ευκαιρίες συνεργασίας με την τοπική αυτοδιοίκηση, συλλόγους και οργανώσεις της κοινότητας, σχολεία και εκπαιδευτήρια για συντονισμένες και μεθοδευμένες προσπάθειες εφαρμογής κοινωνικών προγραμμάτων. Επίσης στο ενοριακό πλαίσιο δίνεται η ευκαιρία σε πολίτες ενορίτες που ασχολούνται με το εθελοντικό έργο, και ιδιαίτερα στους νέους, να επικοινωνήσουν ουσιαστικά μεταξύ τους να αλληλεπιδράσουν εκφράζοντας την αλληλεγγύη τους στους συνανθρώπους τους που έχουν ανάγκη και με την εθελοντική συνδρομή τους να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση τοπικών προβλημάτων, να αισθανθούν κοινωνικά χρήσιμοι και συναισθηματικά πλήρεις. Οι ποιμένες της ενορίας, εξάλλου, εξελίσσονται πνευματικά και οι ίδιοι αλλά με τη στάση τους πρέπει να αποτελούν πηγή έμπνευσης και πνευματικής καλλιέργειας και για τους εθελοντές ενορίτες, τονίζοντας με το κήρυγμα της Εκκλησίας την αγάπη, την ανοχή, την κοινωνική ευθύνη το σεβασμό στον συνάνθρωπο. Είναι δυνατό στο επίπεδο της ενορίας,πέρα από τα συνηθισμένα και γνωστά πλαίσια εκδήλωσης του φιλανθρωπικού έργου να οργανώνονται και πρωτότυπα και καινοτόμα προγράμματα βοήθειας και υποστήριξης των ανθρώπων που βρίσκονται σε ανάγκη. Ήδη σε αρκετές ενορίες τα τελευταία χρόνια, χάρη και σε φωτισμένους ποιμένες αλλά και σε δραστήριους και δημιουργικούς ενορίτες δημιουργούνται προγράμματα που σέβονται την ατομικότητα και την ιδιοπροσωπία του κάθε συνανθρώπου μας που είναι δέκτης της βοήθειας. Νέες ευκαιρίες ανάπτυξης του εθελοντικού έργου της Εκκλησίας προκύπτουν και από τη δημιουργική και αμοιβαία επωφελή συνεργασία με άλλους κοινωνικούς φορείς που έχουν τεχνογνωσία στην παροχή 68

69 κοινωνικοπρονοιακού έργου. Ενδεικτικά αναφέρω την πρόσφατη συνεργασία μεταξύ της Ιεράς Μητροπόλεως Ιωαννίνων και των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος για τη δημιουργία στα Γιάννενα του τοπικού Κέντρου Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας. Προκειμένου από τη μεριά της Εκκλησίας να ενισχυθεί και να οργανωθεί περαιτέρω ο εθελοντισμός οι ποιμένες της Εκκλησίας στο πλαίσιο της ενοριακής δράσης, είναι απαραίτητο να αναπτύξουν πολλαπλή αποστολή: Με τη στάση τους να εμπνεύσουν στους ενορίτες τους την ανιδιοτελή αγάπη προς τον πλησίον. Να επιμείνουν στην ποιότητα, την καθολικότητα και τη διάρκεια της εθελοντικής προσφοράς. Να εμπνεύσουν την ευγνωμοσύνη προς τους εθελοντές αυτών που δέχονται τη βοήθεια. Αυτή η συμπεριφορά βαθαίνει και κάνει πιο ουσιαστικό και ποιοτικό το εθελοντικό έργο, ενώ εξασφαλίζει και τη συνέχεια και ανάπτυξή του. Πάντα βέβαια με σεβασμό στην προσωπικότητα και ιδιαιτερότητα της κάθε περίπτωσης. Να καλλιεργήσουν το ορθοδόξο ασκητικό ήθος μεταξύ των εθελοντών. Με τη ποιμαντική βοήθεια και υποστήριξη οι εθελοντές ανατρέφονται πνευματικά, προκόπτουν κατά Θεόν και βιωματικά συναισθάνονται την πεμπτουσία της ορθοδοξίας π.βασιλείου Ι Καλλιακμάνη, οπ.π, σσ

70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Γ Η ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ. ΟΙ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ. 1. Η ανάπτυξη της εθελοντικής προσφοράς. Εθελοντισμός είναι η προσωπική συνεισφορά ενός ατόμου και δε σχετίζεται με κέρδος, αμοιβή ή καριέρα, αλλά στοχεύει στην ευημερία των συνανθρώπων αλλά και της κοινωνίας, ως σύνολο. Η προσφορά αυτή αφορά χρόνο, ατομικές, επιστημονικές, κοινωνικές, κ.α. δεξιότητες που όμως δεν ζητούν ανταμοιβή και είναι αποτέλεσμα ελεύθερης αυτοδιάθεσης του προσώπου. Η άσκηση του εθελοντισμού σήμερα περιλαμβάνει την άμεση παροχή υπηρεσιών, τη συμμετοχή σε ομάδες δράσης για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού (πχ. την καθαριότητα από τα σκουπίδια μιας παραλίας), τη συνηγορία ή και την ανάπτυξη κοινωνικού ακτιβισμού για την υποστήριξη και προώθηση ζητημάτων που αφορούν είτε μεμονωμένα άτομα είτε ομάδες ατόμων, τη συμμετοχή στη διοίκηση ή στη λειτουργία δημοσίων ή ιδιωτικών φορέων και οργανισμών, την αλληλοβοήθεια καθώς και ένα ευρύ φάσμα πολλών και διαφόρων άτυπων μορφών βοήθειας και υποστήριξης. Η φύση της εθελοντικής προσφοράς είναι πολυδιάστατη και οπωσδήποτε συνεισφέρει, σύμφωνα με εκτιμήσεις του οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, στην 70

71 ποσοτική, τουλάχιστον αύξηση του παγκοσμίου ακαθαρίστου προϊόντος, μεταξύ 14% με 8% 118. Πέραν της επίδρασης που ασκεί ο εθελοντισμός στους ίδιους τους εθελοντές, αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα: α. Ένα πρωτογενές, που αφορά την αμεσότητα της παρέμβασης και την ωφέλεια που άμεσα δέχεται τόσο ο φορέας στον οποίο εφαρμόζεται η εθελοντική προσφορά, όσο και ο ίδιος ο εθελοντής β. Ένα δευτερογενές επίπεδο που αναφέρεται στο κοινωνικό κεφάλαιο που παράγεται, δηλαδή δημιουργείται από την εθελοντική εργασία και τις ευεργετικές επιδράσεις της ευρύτερα στην κοινωνία, συνεπεία της κοινωνικής κινητικότητας και της κοινωνικής συμμετοχής. Ο εθελοντισμός,τουλάχιστον σε μια πιο οργανωμένη και θεσμική μορφή, συνδέεται με κάποια τουλάχιστον σχηματοποίηση συλλογικής οργάνωσης γι αυτό άλλωστε παρέχεται στο επίπεδο του κράτους ή κυρίως στο επίπεδο των διαφόρων μη κυβερνητικών οργανώσεων. Στη σύγχρονη εποχή και μέσα στον κυκεώνα της κρίσης και της γενικότερης οικονομικής και πνευματικής κυρίως καχεξίας ο εθελοντισμός ή καλύτερα το κίνημα του εθελοντισμού αποτελεί μια δύναμη ελπίδας για τον κόσμο. Το φαινόμενο του εθελοντισμού αποκτά νέες και πρωτότυπες διαστάσεις που ξεπερνάνε κατά πολύ τις παραδοσιακές αρχές της φιλανθρωπίας. Η οργανωμένη εθελοντική δράση, αποτελεί μια σημαντική έκφραση της «κοινωνίας των πολιτών», που δια του εθελοντισμού και της έμπρακτης κοινωνικής αλληλεγγύης διαμορφώνει τις νέες προϋποθέσεις άρσης του 118. Περικλή Πολυζωίδη,Εθελοντισμός στην Κοινωνική Προστασία, έκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2006, σ

72 κοινωνικού αδιεξόδου, που ο σύγχρονος τρόπος ζωής και η κρίση του καπιταλιστικού συστήματος έχει οδηγήσει τις κοινωνίες σήμερα. Άλλωστε η ενδυνάμωση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας και η αξία της συλλογικότητας, σύμφωνα με τον Fr.Morin, αποτελούν απάντηση στην οικονομική κρίση, που ο συγκεκριμένος διανοητής χαρακτηρίζει «κρίση πολιτισμού» 119. Στην ελληνική κοινωνία ο εθελοντισμός θεμελιωμένος στην ορθόδοξη παράδοση και εμπειρία αποκτά πλέον νέες εκφάνσεις και μορφές μέσα από δυνατότητες αυτοοργάνωσης και ελεύθερης έκφρασης 120. Ο εθελοντισμός,πλέον, όπως αναδύεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο,αποτελεί, τον τρίτο πυλώνα της οικονομίας, παρέχοντας υλικά αγαθά και υπηρεσίες σε τομείς που αδυνατούν να προσφέρουν το κράτος και η ελεύθερη αγορά. Οι εθελοντικές οργανώσεις με χαρακτήρα καθαρά μη κερδοσκοπικό εκτείνονται σήμερα σε όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, από την στήριξη στον άνθρωπο που βρίσκεται σε ανάγκη και χρειάζεται βοήθεια,(σε κάθε ηλικία και κοινωνική ή από άποψη υγείας κατάσταση) μέχρι και ευρύτερο περιβάλλον, είτε το φυσικό είτε το ανθρωπογενές. Η έννοια της «κοινωνίας των πολιτών» καταλαμβάνει τον κοινωνικό χώρο μεταξύ του νοικοκυριού και του κράτους ενώ ο «τρίτος τομέας» της οικονομίας αφορά τον οικονομικό χώρο μεταξύ του κράτους και της αγοράς 121 και αποτελεί την τομή του μη κερδοσκοπικού τομέα και της κοινωνικής οικονομίας Fr.Morin, Ένας κόσμος χωρίς τη WallStreet. Προτάσεις για ένα νέο παγκόσμιο σύστημα, εκδ. Ημερησία, Αθήνα 2014, σ.143. Περισσότερα βλ. Κων/νου Κωτσιόπουλου, Θεολογία, οικονομία, κοινωνία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2015., σ Αντώνης Λιοδάκης, εθελοντισμός ένα ερώτημα σήμερα, εις /efelontismos.pdf Περικλής Πολυζωίδης, οπ.π., σ

73 Με τον όρο «κοινωνική οικονομία», σύμφωνα με τον Πολυζωίδη, εννοούμε το σύνολο της συλλογικής οικονομικής δραστηριότητας που δεν έχει ως στόχο την επίτευξη κερδών, αλλά την εξυπηρέτηση των μελών ή το συλλογικό όφελος. Ενώ,ως «μη κερδοσκοπικός τομέας», θεωρείται το σύνολο των μη κυβερνητικών οργανώσεων που έχουν μία τυπική οργάνωση, θεσμική ανεξαρτησία, είναι αυτοδιοικούμενες και έχουν εκ της σύστασής τους σημαντικό βαθμό εθελοντικής συμμετοχής σε επιχειρησιακό, διοικητικό ή οργανωτικό επίπεδο ενώ, φυσικά δεν υπάρχει στη σύστασή τους διανομή των κερδών. Γίνεται επομένως κατανοητό από τα προηγούμενα ότι οι μη κυβερνητικές οργανώσεις αποτελούν την πεμπτουσία του τρίτου μη κερδοσκοπικού τομέα της οικονομίας και αποτελούν αυτό που ονομάζεται «κοινωνική οικονομία» 122. Στην Ελλάδα,η εκδήλωση και ανάπτυξη της εθελοντικής προσφοράς σε τρίτους είναι αποτέλεσμα μίας σειράς εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων. Τέτοιοι μπορούν να θεωρηθούν, οι αξίες της Χριστιανικής πίστης και η δράση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η σχέση Εκκλησίας κράτους οικογένειας μέσα από τις διαμορφωθείσες κυρίαρχες αντιλήψεις για το ρόλο των δύο φύλων, οι επικρατούσες αντιλήψεις για την οργάνωση και τις κοινωνικά αποδεκτές μορφές εργασίας, η έκταση και η μορφή που έχει στη χώρα μας η επίσημη απασχόληση και η φύση της αμοιβής της, η επίδραση των πολέμων, της μετανάστευσης και παλιννόστησης και των καταστάσεων ανάγκης (πχ. η εκδήλωση και διαχείριση του «προσφυγικού» ζητήματος στη χώρα μας και οι εγχώριες και Ευρωπαϊκές διαστάσεις του, αποτελεί ένα τέτοιο επίκαιρο ζήτημα του καιρού μας) ακόμη η 122 Κων/νου Π. Κωτσιόπουλου,Θεολογία,Οικονομία,Κοινωνία, στο άρθρο «Κοινωνική οικονομία και Χριστιανισμός», εκδ.μυγδονία, Θες/νίκη 2015, σ.283, δίδεται μία πλήρης περιγραφή της κοινωνικής οικονομίας «Η Κοινωνική Οικονομία ως αλληλέγγυα οικονομία, ως ηθική οικονομία μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που στηρίζει και προωθεί τον εθελοντισμό, συνενώνει δυνάμεις ανθρώπων, στηρίζει την τοπική κοινωνία, προωθεί τον κοινοτισμό των προσώπων και δημιουργεί θέσεις εργασίας σε πάσχοντες και ενδεείς ανθρώπους και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες (μακροχρόνια άνεργοι. άτομα από ευπαθείς κοινωνικές ομάδες,αμεα,κ,α). Ονομάζεται και τρίτος τομέας της οικονομίας αφού κινείται πέρα από την κλασική λογική του κερδοσκοπικού οφέλους του ιδιωτικού τομές και του Δημοσίου». 73

74 αναγνώριση και κάλυψη διαφορετικών αναγκών μεταξύ αγροτικού και αστικού χώρου μέσα από διάφορες και διαφορετικές ατομικές και συλλογικές μορφές, ο βαθμός και ο χαρακτήρας της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής, η επίδραση διεθνών οργανισμών, όπως πχ. η Ευρωπαϊκή ένωση, η συγκρότηση του ιδιωτικού οικιακού καθώς και του δημόσιου κρατικού χώρου ο διαχωρισμός και η διαπλοκή τους καθώς και η οριοθέτησή τους όλοι αυτοί είναι σημαντικοί παράγοντες που καθορίζουν την εκδήλωση και τη μορφοποίηση του εθελοντισμού στη χώρα Η ιστορική παρουσία και εξέλιξη του εθελοντισμού και της οργανωμένης κοινωνικής αλληλεγγύης στην Ελλάδα. Η «καταγωγή» και ιστορική εξέλιξη του εθελοντισμού, ως τρόπου ζωής στην Ελλάδα (και όχι μόνο) οφείλεται, σύμφωνα με την Όλγα Στασινοπούλου 124, σε τρεις μεγάλες πολιτισμικές παραδόσεις: 1. Τη συμμετοχή στα κοινά. Χαρακτηριστικό του πολίτη της Ελληνικής αρχαιότητας της δημοκρατίας της πόλης κράτους. Εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία η συμμετοχή στη συλλογική μορφή της πόλης, η δραστηριοποίηση για το κοινό καλό. Πράξη πολιτική και ηθική. 2. Τη διακονία. Κυρίως όπως αυτή είχε οργανωθεί στο Βυζάντιο. Η διακονία, ως έκφραση αγάπης προς τον πλησίον και επομένως προς το Θεό. Στην περίπτωση αυτή η διακονία είναι αποτέλεσμα της πίστης και της εγγύτητας, προσέγγισης στο Θεό και στο συνάνθρωπο, άρα αποτέλεσμα σχέσης μεταξύ προσώπων. 123 Π. Πολυζωίδης, οπ.π σ Όλγα Στασινοπούλου, «Εννοιολόγηση και Οριοθέτηση του Εθελοντισμού στην Ιστορική του εξέλιξη», Δ Συνδιάσκεψη γυναικών εκπροσώπων Ι.Μ, Αθήνα 3,4/6/

75 3. Την κοινότητα. Ως ζωντανό οργανισμό συλλογικής κάλυψης αναγκών μέσα από διευρυμένα δίκτυα ανταποδοτικότητας προσφοράς. Η έννοια της κοινότητας αναπτύχθηκε ιδιαίτερα την περίοδο της Τουρκοκρατίας στους διάφορους Ελληνικούς Ορθόδοξους πληθυσμούς στον Ελλαδικό χώρο και στο εξωτερικό και χαρακτηριζόταν από την αλληλοβοήθεια και αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των μελών της και την από κοινού, αφενός αντιμετώπιση της οθωμανικής διοίκησης (φορολογία, κ.λπ.) και αφετέρου την ανάπτυξη και υποστήριξη προγραμμάτων για τη μόρφωση και τη βελτίωση της ζωής των Ελλήνων ( δημιουργία εκπαιδευτηρίων, ναών, κ.λπ.).η κοινοτική παράδοση λειτούργησε ως βάση και ώθηση για την ανάπτυξη του οργανωμένου εθελοντισμού με σημαντικό έργο 125. Και οι τρεις αυτοί παράγοντες που επηρέασαν και καθόρισαν την πορεία του Ελληνισμού έχουν ασκήσει ουσιαστική επίδραση στη διαμόρφωση του εθελοντισμού ως κίνημα και στάση ζωής. Έχουμε έτσι ένα σύνθετο, δυναμικό πεδίο στο οποίο συνυπάρχουν διαφορετικές ιστορικά και πολιτισμικά τάσεις και εκφράσεις αυτής της οργανωμένης μορφής αλληλεγγύης, ένα πλαίσιο που στηρίζεται στην κοινή αποδοχή ορισμένων αξιών, την αγάπη και το πάθος της προσφοράς Αρχαιότητα. Ήδη από την αρχαιότητα η φιλανθρωπία και η φιλοξενία βρισκόταν υπό την προστασία των θεών. Με τον όρο φιλανθρωπία όμως, οι αρχαίοι δεν 125. Περισσότερα βλ. Κωνσταντίνου Π. Κωτσιόπουλου, Η κοινότητα. Συμβολή στην κοινωνιολογική διερεύνηση του Χριστιανισμού, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη Εξάλλου βλ. του ιδίου, Κοινωνιολογική θεώρηση της συντεχνίας των Αμπελακίων Θεσσαλίας , στο Θεολογία, Οικονομία, Κοινωνία, εκδ. Μυγδονία Θες/νίκη 2015 σ Εκεί ο συγγραφέας αναλύει και διερευνά κοινωνιολογικά το θεσμό της κοινότητας με παράδειγμα τα Αμπελάκια Θεσσαλίας και τη σημασία που είχαν στην ανάπτυξη του συλλογικού πνεύματος των υποδούλων Ελλήνων. 75

76 εννοούσαν την «αγάπη του πλησίον», όπως τη διακηρύττει το Ευαγγέλιο 126, ούτε όπως την ασκούν από τα χρόνια του Βυζαντίου οι χριστιανικές κοινωνίες. Κατά τη διάρκεια των δείπνων της Εκάτης τοποθετούνταν τρόφιμα κοντά σε πηγές και περάσματα για να μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν από τους ταξιδιώτες. Εξάλλου, σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, τα κρατικά νοσηλευτικά ιδρύματα της εποχής στηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό στην συχνή χρηματική και υλική υποστήριξη των ελευθέρων πολιτών και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια μεγάλων θρησκευτικών τελετών. Οι πολίτες αυτοί οργανώνονταν σε συλλόγους τους «ερανιστές», οι οποίοι αναγνωρίζονταν επίσημα από το κράτος 127. Γενικότερα, η αξία του ανθρώπου στην αρχαιότητα αφορά τη θέση του ως μέλους της πολιτείας, προκειμένου το κράτος να επιτελέσει τους σκοπούς του. Συχνά γίνεται αναφορά σε επιβαλλόμενη από την πολιτεία βρεφοκτονία και νηπιοκτονία, ιδιαίτερα δύσμορφων και αναπήρων παιδιών. Άλλωστε, κατά τις φιλοσοφικές και παιδαγωγικές θεωρίες του Πλάτωνα και Αριστοτέλη, η πολιτεία έπρεπε να καθαρίζεται από οτιδήποτε περιττό 128. Είναι παντελώς ξένη η έννοια και η αξία του προσώπου, του ενός εκάστου ανθρώπου, έννοια που θα φέρει στον κόσμο ο Χριστός Χριστιανισμός Βυζάντιο. Όπως και σε άλλη συνάφεια καταδείχθηκε, η έννοια της αγάπης, της αγάπης προς τον συνάνθρωπο, είναι η βασική αξία που χαρακτηρίζει όλες τις ενέργειες των χριστιανών, τόσο κατά την πρώτη Εκκλησία, σύμφωνα με τις πράξεις των Αποστόλων, όσο και την Βυζαντινή περίοδο. Είναι καθοριστική η 126. Λουκ. ιβ Π. Πολυζωίδης, οπ.π σ Ε.Θεοδώρου, Λήμμα Φιλανθρωπία,Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Αθ. Μαρτίνος, τ. 11ος, Αθήναι 1967, σ

77 περίοδος αυτή για την εξέλιξη και ανάπτυξη του εθελοντισμού καθώς και της μεθοδολογίας του. Μέσα από την αξία του προσώπου και την θεώρηση της αγάπης ο χριστιανός άνθρωπος βλέπει στο πρόσωπο του κάθε άλλου τον Κύριο και γι αυτό το λόγο, κενωτικά βιώνει τη σχέση με τον συνάνθρωπο. Ο άνθρωπος αποκτά τη μοναδική αξία ως πρόσωπο, ο κατ εικόνα Θεού πλασμένος άνθρωπος δια της ενανθρώπισης, της σταυρικής θυσίας και της Ανάστασης του Θεανθρώπου Χριστού ανεβαίνει σε θρόνο δόξας, μοναδικό. Πλέον ο καθένας, ασθενής, φτωχός, παραμελημένος, φυλακισμένος άνθρωπος είναι υποκείμενος δόξας και βοήθειας. Είναι ένας από τους ελάχιστους αδελφούς Του Κυρίου 129 στον οποίο αξίζει κάθε φροντίδα από τους αδελφούς του προκειμένου να τύχουν της θείας επιβράβευσης. Η ψυχή του ανθρώπου είναι πολυτιμότερη από το καθετί 130. Ακόμη ο άνθρωπος «ἠγοράσθη τιμῆς» 131 δεν λυτρώθηκε«ἀργυρίῳ ἥ χρυσίῳ,ἀλλά τιμίω αἵματι ὡς ἀμνοῦ ἀμώμου καί ἀσπίλου Χριστοῦ,» 132. Έτσι λοιπόν στο Χριστιανισμό η έννοια της φιλανθρωπίας ως τρόπος εκδήλωσης της αγάπης και της ελεημοσύνης, απέκτησε άλλο βάθος και πλάτος, άλλη σημασία και αξία. Στην Εκκλησία, όπως διαβάζουμε στο Βιβλίο των Πράξεων των Αποστόλων, η προσευχή και η ελεημοσύνη ήταν αχώριστες από την αρχή. Ο Απόστολος Παύλος λέει: «ἕκαστοςὑμῶν παρʹ ἑαυτῷτιθέτωθησαυρίζωνὅ,τι ἂν εὐοδῶται» 133 έτσι ώστε, αν χρειαστεί, να είναι έτοιμοι να στερηθούν χάριν της φιλανθρωπίας. Υπάρχουν χαρακτηριστικά ιστορικά γεγονότα, μέσα από τα οποία φανερώνεται η φιλανθρωπία του Χριστού και κατ επέκταση η αγάπη του για τους πονεμένους ανθρώπους. Στο ναό των Ιεροσολύμων ήταν μια φτωχή χήρα, η 129. Ματθ. κε, Ματθ.ς ις, Α Κορ. ς, Α Πέτρ. α, Α Κορ.ις, 2. 77

78 οποία όταν ήρθε έβαλε δύο λεπτά τα πιο μικρά κέρματα, και ο Κύριός μας της δίνει υψηλό έπαινο: «προσκαλεσάμενος τοὺς μαθητὰςαὐτοῦεἶπεναὐτοῖς, ἀμὴν λέγω ὑμῖνὅτι ἡ χήρα αὕτη ἡ πτωχὴπλεῖον πάντων ἔβαλεν τῶν βαλλόντων» 134.Ο Κύριος θεωρεί την ελεημοσύνη της χήρας πιο πολύτιμη απ αυτή που έβαλαν όλοι μαζί και απ αυτή που έβαλαν οι πλούσιοι, επειδή «πάντες γὰρ ἐκ τοῦ περισσεύοντος αὐτοῖςἔβαλον, αὕτηδὲ ἐκ τῆς ὑστερήσεωςαὐτῆς πάντα ὅσαεἶχενἔβαλεν, ὅλον τὸν βίον αὐτῆς» 135. Ας μην ξεχνούμε και την θαυματουργή σίτιση των πέντε χιλιάδων ανθρώπων, δείγμα της αγάπης και της φιλανθρωπικής δράσης του Χριστού: «... ἐσθιόν των δὲ αὐτῶν λαβὼν ὁ ἰησοῦς ἄρτον καὶ εὐλογήσας ἔκλασεν καί δοὺς τοῖς μαθηταῖς εἶπεν, λάβετε φάγετε, τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά μου καὶ λαβὼν ποτήριον καὶ εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς λέγων, πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες τοῦτο γάρ ἐστιν τὸ αἷμά μου τῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν» 136. Ο Χριστιανισμός αποκαλύπτει στους ανθρώπους ότι ο Θεός όχι μόνος έδειχνε τα θαύματα της αγάπης και της ελεημοσύνης προς τους ανθρώπους, αλλά με όλους τους τρόπους τόνιζε την ανάγκη της προνοητικής και της καλόψυχης συμπεριφοράς προς τον πλησίον, συνοδευόμενης επί τούτου με την ήπια στάση προς την προσφορά χωρίς οποιοδήποτε ύφος ματαιοδοξίας και φιλοδοξίας. Τον άνθρωπο που κάνει καλό πρέπει να κυβερνά μόνο μία αρχή, αγάπη προς τον Θεό και αγάπη προς τον πλησίον που είναι απαλλαγμένες από κάθε αυτοθαυμασμό για τα διαπραττόμενα καλά έργα. Η αρχή αυτή εκφράστηκε στα λόγια της Επί του Όρους ομιλίας του Χριστού, η οποία αποτυπώθηκε από τον Απόστολο και Ευαγγελιστή Ματθαίο: «προσέχετε τὴν δικαιοσύνηνὑμῶνμὴποιεῖνἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπωνπρὸς τὸ θεαθῆναι αὐτοῖς: εἰδὲμή γε, μισθὸν οὐκ ἔχετε παρὰ τῷ πατρὶὑ μῶν τῷ ἐν τοῖς 134. Μαρκ. Ιβ, Μαρκ. Ιβ, Ματθ.κς,

79 οὐρανοῖς. ὅταν οὖν ποιῇς ἐλεημοσύνην, μὴ σαλπίσῃς ἔμπροσθέν σου, ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ ποιοῦσιν ἐν ταῖς συναγωγαῖς καὶ ἐν ταῖς ῥύμαις, ὅπως δοξασθῶσιν ὑπὸ τῶν ἀνθρώπων: ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἀπέχουσιν τὸν μισθὸν αὐτῶν. σοῦ δὲ ποιοῦντος ἐλεημοσύνην μὴ γνώτω ἡ ἀριστερά σου τί ποιεῖ ἡ δεξιά σου. ὅπως ᾖ σου ἡ ἐλεημοσύνη ἐν τῷ κρυπτῷ: καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷἀποδώσει σοι» 137. Επομένως, η ελεημοσύνη πρέπει να είναι όχι μόνο μυστική από τους ανθρώπους, αλλά κατά κάποιον τρόπο και μυστική από τον ίδιο τον ευεργέτη, ώστε να μην προκαλέσει έπαρση. Εννοείται ότι ο Θεός δέχεται μόνο την νόμιμη θυσία. Μόνο «αποδίδοντας τα του Καίσαρος τω Καίσαρι» 138, έχοντας καταβάλλει πλήρως τους δασμούς και φόρους μπορείς να αρχίσεις την εκτέλεση των έργων του Θεού και συνεπώς να φανερώσεις την αγάπη σου. Πολύ ανεπτυγμένη ήταν η φιλανθρωπία στο Βυζάντιο. Όλοι οι μεγάλοι Πατέρες της Εκκλησίας με τα κηρύγματά τους συνιστούσαν και προέτρεπαν την ελεημοσύνη και την ευποιῒα. Οι χριστιανοί και η Εκκλησία ανέλαβαν μεγάλο αγώνα για την ανακούφιση των αναξιοπαθούντων και εμπεριστάτων. Αθάνατα μνημεία του χριστιανικού πνευματικού πολιτισμού και ειδικότερα της χριστιανικής κοινωνικής πρόνοιας των βυζαντινών χρόνων είναι τα ποικίλα ευαγή και φιλανθρωπικά ιδρύματα, τα οποία έγιναν, είτε από την εκκλησία, είτε από την Πολιτεία, που την ενέπνεε το χριστιανικό πνεύμα και το φωτεινό παράδειγμα της Εκκλησίας. Οι μεγάλοι Πατέρες υπήρξαν καινοτόμοι, διότι εισήγαγαν την συστηματική οργάνωση των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Ο Μέγας Βασίλειος χρησιμοποίησε την κληρονομιά από την περιουσία της μητέρας του, καθώς και μεγάλες προσφορές από πλουσίους φίλους και γνωστούς του, ακόμη και από τον πρώην εχθρό του αυτοκράτορα Ουάλεντα, για να ιδρύσει ένα συγκρότημα ιδρυμάτων : νοσοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, ξενώνα για τούς πτωχούς 137. Ματθ.ις, Λουκ. κε 25 79

80 ταξιδιώτες και επισκέπτες, νοσοκομείο για μεταδοτικές ασθένειες, όπου και ο Ίδιος εγκαταστάθηκε, την περίφημη Βασιλειάδα 139. Η βυζαντινή φιλανθρωπία δεν περιοριζόταν σε συμπτωματικές πράξεις ελεημοσύνης και προσφοράς προς τους έχοντας ανάγκη. Η Εκκλησία είχε δημιουργήσει ειδικό ταμείο από κληροδοτήματα, δωρεές και προσφορές του οποίου το κεφάλαιο χρησιμοποιούταν με συστηματικό τρόπο για την ενίσχυση των φτωχών σε συγκεκριμένες ημερομηνίες και γιορτές του έτους. Στενά συνδεδεμένα με τη φιλανθρωπική δραστηριότητα της Εκκλησίας, των μοναστηριών, και των ιδιωτών, λαϊκών και κληρικών, ήταν τα πολυάριθμα φιλανθρωπικά ιδρύματα του Βυζαντίου: ορφανοτροφεία, γηροκομεία, ξενώνες, νοσοκομεία κ.ά., που απολάμβαναν γενναιόδωρη υποστήριξη των ευσεβών βυζαντινών αυτοκρατόρων και τις πλούσιες δωρεές σε κτηματική περιουσία 140. Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα που υπήρχαν στο Βυζάντιο συνιστούν τον κύριο μηχανισμό μέσω του οποίου μετουσιωνόταν σε πράξη η χριστιανική αρχή της φιλανθρωπίας και επιτυγχανόταν η αρωγή προς τους ενδεείς. Η Εκκλησία, αρχικά, ως θεσμός και οργανισμός γρήγορα ανήγαγε τη φιλανθρωπική δραστηριότητα σε ένα από τα βασικά καθήκοντά της. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι όταν, κατά την ύστερη Βυζαντινή εποχή, το Κράτος δεν είχε τα οικονομικά μέσα να συντηρήσει ιδρύματα και διαδικασίες πρόνοιας, την αποστολή αυτή επωμίστηκαν κυρίως η Εκκλησία και τα μοναστήρια 141. Η ίδρυση και λειτουργία φιλανθρωπικών ιδρυμάτων συνιστά στο εξής πάγια πρακτική στο ανατολικό, βυζαντινό, τμήμα της άλλοτε Ρωμαϊκής 139. Αρχ. Τιμοθέου Άνθη, Το κοινωνικό έργο της Εκκλησίας της Ελλάδος σήμερα, Ομιλία εκφων.ειςκαρδίτσα 1/12/2004. Για τη Βασιλειάδαβλ.και Κωτσιόπουλου Κων/νου, Θεολογία, Οικονομία, Κοινωνία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2015, σ Δημήτριος Ιω. Κωνσταντέλος, Πενία, Κοινωνία και φιλανθρωπία στον μεταγ. μεσαιωνικό Ελ. κόσμο, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1994.σ Constandelos, D.J., Byzantine philanthropy and Social Welfare, New Brunswick New Jersey 1968, σσ

81 Αυτοκρατορίας, για να εισαχθεί αργότερα και στη Δύση, μέσα και από βυζαντινές επιδράσεις. Η πρόνοια για τους ενδεείς δεν περιορίστηκε σε καθαρά ιδρυματική μορφή. Διατηρήθηκε, για παράδειγμα, η πρακτική της διανομής από την Εκκλησία και τα μοναστήρια τροφίμων και άλλων ειδών ανάγκης στο πλαίσιο της καθιερωμένης ελεημοσύνης κατά τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές, ενώ αξιοποιούνταν η διάθεση φιλανθρωπικής προσφοράς από ευσεβείς γυναίκες, τις λεγόμενες «διακόνισσες», που μεριμνούσαν για την κατ οίκον φροντίδα ενοριτών οι οποίοι βρίσκονταν σε κατάσταση ανάγκης 142. Η πρόνοια που παρεχόταν μέσα από τα ιδρύματα, με δέκτες τους τροφίμους τους, μπορεί να θεωρηθεί αποτελεσματικότερη από το εξωιδρυματικό σύστημα παροχών. Επιπλέον, τα ιδρύματα αυτά εξασφάλιζαν εξειδικευμένη μέριμνα ανάλογα με τις επιμέρους κατηγορίες αναξιοπαθούντων στις οποίες απευθύνονταν. Υπήρχαν έτσι επιμέρους ιδρύματα με διακριτούς ρόλους, όπως νοσοκομεία, πτωχοτροφεία, γηροκομεία, ξενοδοχεία, το αυτοκρατορικό ορφανοτροφείο, και άλλα ιδρύματα μεγαλύτερης εξειδίκευσης, π.χ. λεπροκομεία, τα οποία ανταποκρίνονταν στις ιδιαίτερες ανάγκες κάθε κατηγορίας ενδεών Τουρκοκρατία. Ελληνική επανάσταση. Κατά την περίοδο αυτή ουσιαστικά η εθελοντική εργασία βασίστηκε στην Εκκλησία. Μεγάλο μέρος των εσόδων της πήγαινε για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Τα μοναστήρια, αποτελούσαν, μεταξύ των άλλων λειτουργιών τους, και θύλακες εθελοντισμού. Εκεί το υπόδουλο γένος ανάσαινε, μορφωνόταν και υπόμενε την δουλεία.το φιλανθρωπικό έργο της Εκκλησίας την περίοδο αυτή έχει ως πολύτιμους εμπνευστές καιστηλοβάτες Άγιους ανθρώπους που έκαναν πράξη την εν Χριστώ Αγάπη. Ενδεικτικά αναφέρουμε δύο, τον Άγιο Κοσμά τον 142. Όπ.π., σσ ,88 81

82 Αιτωλό και την Αγία Φιλοθέη την Αθηναία (Μπενιζέλου) 143. Και οι δύο αυτοί Άγιοι της Εκκλησίας μας ανέπτυξαν μαζί με την μεγάλη εκπαιδευτική τους δράση και συγκεκριμένες δράσεις για την προστασία και ασφάλεια των ορφανών και απόρων παιδιών και παρακίνησαν πλήθος εθελοντών για την επιτυχή εκπλήρωση των στόχων τους. Ειδικότερα η Αγία Φιλοθέη δραστηριοποιήθηκε για την απελευθέρωση σκλάβων και την περίθαλψη γυναικών που δραπέτευαν από τα χαρέμια 144.Παράλληλα με την Εκκλησία, η ευρεία οικογένεια και εκτεταμένα, καταρχάς άτυπα, κοινοτικά δίκτυα ήταν οι κύριοι φορείς κοινωνικής προστασίας. Οι Ελληνικές κοινότητες (συντεχνίες) τόσο μέσα στην αιχμαλωσία όσο και στην Ευρώπη ανέλαβαν αξιόλογες πρωτοβουλίες εθελοντικής προσφοράς για μέλη που είχαν ανάγκη, είτε πρόνοιας, είτε εκπαίδευσης. Τότε δημιουργήθηκαν ορφανοτροφεία και κέντρα φροντίδας για τα απροστάτευτα παιδιά, σχολεία, γηροκομεία κ.α. Τέτοια ήταν, το Παπάφειο ορφανοτροφείο Θεσσαλονίκης, το ίδρυμα Γ. Σταύρου στα Ιωάννινα, το ορφανοτροφείο της Πριγκίππου του Οικ. Πατριαρχείου και άλλα στη Βιέννη, Βουδαπέστη, Βάρνα, Βενετία, Αλεξάνδρεια, Αστόρια, κ.ά Πολύ μεγάλη υπήρξε η συμβολή των Ελλήνων του εξωτερικού των μεγάλων Εθνικών Ευεργετών που δεν ξεχνούν τον τόπο τους. Eκδηλώνουν έμπρακτα και σε μεγάλο βαθμό τα αισθήματα αγάπης τους. Κάνουν δωρεές σε μονές, ιδρύουν σχολεία και νοσοκομεία, προικίζουν κορίτσια, σπουδάζουν ορφανά, υποστηρίζουν τους λογίους και κυρίως βοηθούν χωρίς να επιδεικνύονται Μιχαήλ Γ.Τρίτου, Κοσμάς ο Αιτωλός, εκδ. Αποστολική διακονία, Αθήνα Π. Πολυζωίδη, οπ.π., σ. 109 και επίσης Κ. Πανουτσοπούλου, Κοινωνική Πρόνοια: Ιστορική εξέλιξη Σύγχρονες τάσεις, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1984, σ Ευάγγελος Θεοδώρου,Θ.Η.Ε. λήμμα Φιλανθρωπία,τ.11ος, όπ.π., σ Μεταξύ των μεγάλων ευεργετών είναι: ο Ι.. Βαρβάκης, οι Ζωσιμάδες, οι Σίνες, ο Μιχαήλ Τοσίτσας, ο Απόστολος Αρσάκης, ο Ανδρέας Συγγρός, ο Γεώργιος Αβέρωφ, ο Ιωάννης 82

83 2.4. Νεοελληνικό κράτος. Στα χρόνια μετά την επανάσταση του 1821 το νεοσυσταθέν κράτος αντιμετωπίζει μεγάλο πρόβλημα επιβίωσης. Έτσι την πρώτη περίοδο λειτουργίας του νεοελληνικού κράτους η κοινωνική προστασία ασκείται κυρίως χάρη σε γενναιόδωρες δωρεές και κληροδοτήματα Ελλήνων εθνικών ευεργετών. Τότε δημιουργούνται πάσης φύσεως ιδρύματα, που η σύσταση και λειτουργία τους στηρίζονταν σε μεμονωμένες ενέργειες του κράτους, της Εκκλησίας ή πλουσίων Ελλήνων του εξωτερικού 147. Με τη σταθεροποίηση του Ελληνικού κράτους σταδιακά, κατά τα μέσα του 19ου αιώνα, η φιλανθρωπία αποτέλεσε την κύρια μορφή άσκησης κοινωνικής παρέμβασης και μέσο διατήρησης της κοινωνικής ειρήνης. Την περίοδο αυτή δημιουργήθηκαν εθελοντικοί σύλλογοι και εταιρείες 148 που ανάπτυξαν σημαντική κοινωνική δράση και ίδρυσαν πτωχοκομεία, ορφανοτροφεία και επαγγελματικές σχολές. Αυτά τα ιδρύματα διοικούνταν και ελέγχονταν από εθελοντικά διοικητικά συμβούλια τα οποία είχαν ενεργώ ανάμειξη στην καθημερινή τους λειτουργία 149. Από πλευράς κράτους δεν υπάρχει την περίοδο αυτή η ανάλογη μέριμνα εξαιτίας της γενικότερης πολιτικής αστάθειας που επικρατεί και δυσχεραίνει μακροπρόθεσμα σχέδια ανάπτυξης. Οι ιδιωτικές προσπάθειες, όταν δεν Χατζηκυριάκος, ο Κ. Εμπειρίκος, ο Ευγενίδης κ.ά. Περισσότερα βλ. Κασσιανή Πανουτσοπούλου, όπ.π., σσ Π. Πολυζωίδη, οπ.π., σ.109 κ.ε 148. Όπ.π. Τέτοιες εταιρείες είναι: η «Φιλανθρωπική Εταιρεία Κυριών», η «Ελεήμων Εταιρεία»,ο φιλολογικός σύλλογος «Παρνασσός», ο «Σύλλογος Γυναικών Υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως», η «Φιλόπτωχος Εταιρεία Κυριών», η αδελφότητα «Η Καλή Προαίρεσις» και η «Ένωσις Ελληνίδων» Τέτοια ιδρύματα ήταν: Το Αμαλίειο Ορφανοτροφείο κοριτσιών, το πτωχοκομείο της Ελεήμονος Εταιρείας, το Άσυλο Ανιάτων, το ορφανοτροφείο Αρρένων Χατζηκώνστα, το Βρεφοκομείο Αθηνών, κ.άλ. 83

84 συνοδεύονται από συστηματική κρατική δραστηριότητα, δεν αρκούν για να καλύψουν τα κενά και τις ελλείψεις που υπάρχουν στην Ελλάδα. Οι φιλανθρωπικές οργανώσεις αναπτύσσουν στενούς δεσμούς με την Εκκλησία και το κράτος περιορίζεται στον ρόλο του εξ αποστάσεως ελεγκτή. Ανέκαθεν, στην ανακούφιση των φτωχών συνέβαλλαν οι οικονομικά ευκατάστατοι 150. Περί το τέλος του 19ου αιώνα αρκετές από τις εθελοντικές αυτές οργανώσεις που είχαν κοινωνικοπρονοιακό προσανατολισμό ανέλαβαν εθνικοαπελευθερωτική δράση με προκάλυμα της προνοιακή προσφορά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί στη Θεσσαλονίκη η «Φιλόπτωχος Αδελφότητα Ανδρών» που ενώ ιδρύθηκε το 1871 με δηλωμένο σκοπό την περίθαλψη απόρων, τα μέλη της έπαιξαν ουσιαστικό υποστηρικτικό ρόλο στον Μακεδονικό Αγώνα. Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή οι εθνικοί ευεργέτες και οι φιλέλληνες του εξωτερικού αποσύρονται και τη θέση τους καταλαμβάνουν οργανωμένα φιλανθρωπικά σωματεία και χριστιανικές αδελφότητες. Έτσι έχουμε εθελοντικές ομάδες που εξελίσσονται σε ισχυρούς μη κυβερνητικούς φιλανθρωπικούς οργανισμούς που έχουν σημαντικό ρόλο στην υγειονομική περίθαλψη, στην υγεία και στην πρόνοια. Τέτοιοι οργανισμοί είναι το Σώμα Ελλήνων Προσκόπων, το Σώμα Ελληνίδων Οδηγών, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός. Κατά τη διάρκεια της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου περιορίζεται σημαντικά ο εθελοντισμός 151. Προβάλει, την εποχή αυτή επιτακτικό και άμεσο το ζήτημα της εξεύρεσης τροφής και η ανάγκη ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Με κύριο φορέα, για άλλη μία φορά, την Εκκλησία, δημιουργείται η Κεντρική 150. Βασιλική Β. Παππά, Ηθική θεώρηση του Εθελοντισμού, Μεταπτ. εργασία, σ.47 κ.ε. Θεσσαλονίκη Π.Πολυζωίδη,οπ.π., σ

85 Επιτροπή Συσσιτίων, ο Εθνικός Οργανισμός Χριστιανικής Αλληλεγγύης, το ΠΙΚΠΑ, κ.αλ. Την περίοδο αυτή προσφέρουν την υποστήριξή τους και διεθνείς εθελοντικές οργανώσεις, όπως ο Ερυθρός Σταυρός, η Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη Αμερικής και Καναδά, η βρετανική Oxfarm. Στις δεκαετίες η άσκηση του εθελοντισμού, πέραν της Εκκλησίας, ελέγχεται από το Κράτος. Την περίοδο αυτή δημιουργούνται και άλλες φιλανθρωπικές οργανώσεις που έχουν ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισμό. Μετά το 1974 (μεταπολίτευση) και ιδιαίτερα μετά το 1980 και με σταθμό την ένταξη της χώρα μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, εμφανίζονται διάφορες εθελοντικές οργανώσεις, που έχουν και διεθνή παρουσία. Οργανώσεις όπως η Unisef, τα Παιδικά Χωριά SOS, η Διεθνής Αμνηστία, κ.α. κάνουν την εμφάνισή τους την περίοδο αυτή. Παράλληλα δημιουργούνται σταδιακά και πλήθος άλλων οργανώσεων που δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς στην Ελληνική κοινωνία ως αποτέλεσμα αναζητήσεων σε τομείς όπως ο πολιτισμός, η καταπολέμηση των διακρίσεων, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η οικολογία, το περιβάλλον, η παγκόσμια ειρήνη. Η στάση του κράτους σταδιακά μετατοπίζεται από την προσπάθεια ελέγχου σε μια, τουλάχιστον φαινομενικά, προσπάθεια υποστήριξης και θεσμικής αναγνώρισης των εθελοντικών οργανώσεων. Έτσι στον κυβερνητικό προγραμματισμό για την κοινωνική πρόνοια της περιόδου προβλέπεται στενή συνεργασία μεταξύ κράτους και οργανώσεων, χαρτογράφηση τους και οικονομική ενίσχυσή τους (Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας, 1985: 384). Αργότερα (1989) διαπιστώνεται η πενιχρή πρόοδο στην εφαρμογή των κυβερνητικών σχεδίων σχετικά με τον εθελοντισμό και παραπέμπεται η εκ νέου στόχευση, ως βασική προτεραιότητα, στον προγραμματισμό της περιόδου (Κέντρο 85

86 Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, 1989: 138). Ο προτεινόμενος σχεδιασμός δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Αρκετά αργότερα, 2002, το ΥΠΕΣΔΔΑ δρομολογεί εκ νέου νόμο για τον εθελοντισμό και τις εθελοντικές οργανώσεις. Προβλέπονταν σε προσχέδιο νόμου διάφορες καινοτόμες και σύγχρονες ρυθμίσεις που θα κωδικοποιούσαν και θα διευκόλυναν την ανάπτυξη του εθελοντισμού στη χώρα μας. Ενδεικτικά αναφέρουμε, τη δημιουργία μητρώου εθελοντικών οργανώσεων, τη δυνατότητα θέσπισης φοροαπαλλαγών για την κοινωφελή, μη κερδοσκοπική δράση τους, την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των εθελοντών και εργαζομένων στις εθελοντικές οργανώσεις, κ.λπ. Τελικά όμως, για άγνωστους λόγους, το σχετικό νομοσχέδιο δεν προωθήθηκε ποτέ για ψήφιση στη Βουλή Ο εθελοντισμός στην Ελλάδα σήμερα. Τα τελευταία χρόνια υπήρξαν στη χώρα πρωτοβουλίες εθελοντικών ομάδων και ευρεία παροχή εθελοντικής εργασίας με αφορμή κάποια συγκυριακά γεγονότα. Αυτά ήταν, οι σεισμοί του 1999, οι ολυμπιακοί αγώνες του 2004, οι φωτιές του 2007 στην Ηλεία. Τότε παρατηρήθηκε μια αυξημένη και πολύ οργανωμένη εθελοντική κινητοποίηση Ελλήνων πολιτών που οδήγησε σε θεαματικά αποτελέσματα. Όλες αυτές οι κινητοποιήσεις αποτελούν ενεργή έκφραση της «κοινωνίας των πολιτών». Όμως οι δραστηριότητες αυτές είχαν κυρίως ευκαιριακό και αποσπασματικό χαρακτήρα. Από το 2010 έως και σήμερα 2016, η Ελλάδα βρίσκεται σε μία παρατεταμένη, γενικευμένη και δυστυχώς αυξανόμενη σε ένταση, οικονομική 152. Π. Πολυζωίδης, οπ.π., σ. 114 κ.ε. 86

87 αλλά και γενικότερη κρίση 153. Απειλείται η κοινωνική οργάνωση και συνοχή της Ελληνικής κοινωνίας και μεταβάλλεται ραγδαία η μορφή της κοινωνικής πρόνοιας στη χώρα. Την ίδια στιγμή καταγράφονται όμως πολυάριθμες πρωτοβουλίες εταιρειών, ιδρυμάτων, συλλόγων, μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ), εθελοντικών ομάδων και άτυπων δικτύων με σκοπό είτε την παροχή άμεσης κοινωνικής και υλικής βοήθειας είτε την ανάπτυξη ευρύτερης στήριξης για την ανάδειξη των κοινωνικών, υλικών προβλημάτων των ομάδων που πλήττονται από την κρίση και την άσκηση πίεσης προς το πολιτικοκοινωνικό σύστημα για την επίλυσή τους. Συνεχώς αναπτύσσονται νέες και κάποιες μάλιστα αρκετά πρωτότυπες πρωτοβουλίες αλληλεγγύης πολιτών. Ο χαρακτήρας αυτών των δράσεων ξεκινά από την υλική υποστήριξη ατόμων και οικογενειών που πλήττονται από την κρίση και επεκτείνεται σε ομάδες αυτοβοήθειας και αυτοδιαχείρισης, σε νέες πρωτοβουλίες της Εκκλησίας που αφορούν την παροχή κοινωνικής φροντίδας, νέες δομές κοινωνικής φροντίδας Δήμων, συμμετοχή εταιρειών στη χρηματοδότηση και υλοποίηση κοινωνικών προγραμμάτων, χρήση του διαδικτύου για την λειτουργία δικτύων εναλλακτικής οικονομίας ( ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών χωρίς τη μεσολάβηση χρήματος) καθώς και διάφορες άλλες πρωτοβουλίες κοινωνικής αλληλεγγύης και φροντίδας 154. Όλες αυτές οι πρωτοβουλίες έχουν τυπικό αλλά και άτυπο χαρακτήρα. Δηλαδή αφορούν αφενός θεσμοθετημένους, οργανωτικούς φορείς, που είτε εκπορεύονται από τη γενική κυβέρνηση, τον ιδιωτικό κοινωνικό τομέα (εταιρική κοινωνική ευθύνη), είτε στηρίζονται σε υπάρχοντα δίκτυα κοινωνικής 153. Περί της κρίσης και των αιτίων της βλ. Κωνσταντίνου Π. Κωτσιόπουλου, Θεολογία, Οικονομία, Κοινωνία, εκδ. Μυγδονία,Θεσσαλονίκη 2015,σ.8 κ.ε Μπουρίκος Δημήτρης, «Κοινωνική αλληλεγγύη στην Ελλάδα της κρίσης: Νέο κύμα ανάδυσης της κοινωνίας των πολιτών ή εμπέδωση της κατακερματισμένης κοινωνικής ιδιότητας του πολίτη;», Ερευνητικό κείμενο Νο 3, ΕΛΙΑΜΕΠ, Αθήνα,Απρίλιος 2013, σ.6 κ.ε. 87

88 αλληλεγγύης (π.χ. Εκκλησία, ΜΚΟ κοινωνικής φροντίδας), 155 είτε δημιουργούνται εντελώς νέες δράσεις (π.χ. «κίνημα της πατάτας», δίκτυα ανταλλακτικής οικονομίας), είτε αφορούν δράσεις που αναπτύσσονται εντελώς άτυπα, σε επίπεδο φιλικών δικτύων, γειτονιάς, σχολείου και χώρων εργασίας και συνιστούν τον άτυπο εθελοντισμό ενώ αποτελούν μία πηγαία έκφραση της «κοινωνίας των πολιτών». Από όλες αυτές τις πρωτοβουλίες πολιτών η οργανωμένη δράση των ΜΚΟ κοινωνικής φροντίδας, των ομάδων που δραστηριοποιούνται εθελοντικά από κινητοποίηση κρατικών ή δημοτικών οργανισμών, των Εκκλησιαστικών ομάδων οργανώσεων 156 και η δράση των άτυπων εθελοντικών ομάδων αλληλεγγύης συνιστούν τον προνοιακό εθελοντισμό. Η Ελλάδα διαθέτει διαχρονικά ένα από τα υψηλότερα ποσοστά πληθυσμού που θεωρεί ότι ο εθελοντισμός είναι σημαντικός. Συγκεκριμένα με ειδικότερη έμφαση στα επιμέρους πεδία εθελοντισμού που αναφέρονται στο περιβάλλον (50% έναντι 2% στην ΕΕ27),στην κοινωνική αλληλεγγύηκαι ανθρωπιστική βοήθεια (43% έναντι 37% στην ΕΕ27) και στην υγειονομική φροντίδα(36% έναντι 32% στην ΕΕ27). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι με βάση τα συγκριτικά στοιχεία , η αύξηση του ποσοστού στην υγειονομική φροντίδα (+14%) είναι σχεδόν διπλάσια από την αντίστοιχη ποσοστιαία αύξηση στην ΕΕ Σύμφωνα με τον ίδιο μελετητή (Μπουρίκος 2013) τα παραπάνω στοιχεία αφορούν τον οργανωμένο τυπικό εθελοντισμό. Υπάρχει όμως και η συμμετοχή Ελλήνων πολιτών σε άτυπα δίκτυα κοινωνικής αλληλεγγύης, που 155. Γενικά σήμερα ασκείται κριτική αναφορικά με τη δράση και τη σημασία των ΜΚΟ και την θέση τους στην Κοινωνική Οικονομία, τη σχέση τους με το κράτος κ.α. για περ.διερ. Άκης Σακελλαρίου, Το κράτος,οι ΜΚΟ και οι άλλοι, αρθ.γνώμης,παρατηρητήριο για την κρίση,ελιαμεπ,ν15,μάρτιος Πρόκειται για ΜΚΟ Θρησκευτικής Πίστης, δηλαδή εθελοντικές οργανώσεις που λειτουργούν στο πλαίσιο της Εκκλησίας είτε γύρω από την Εκκλησία και η κοινωνική τους δράση εμπνέεται και καθοδηγείται από την κοινωνική αποστολή και διδασκαλία της Εκκλησίας. Δ.Μπουρίκος, οπ.π, σ Μπουρίκος Δ. οπ.π., σ

89 κυρίως συνιστούν ομάδες είτε για αυτοβοήθεια είτε για στήριξη ευάλωτων ατόμων και αφορούν διάφορες δραστηριότητες που πραγματοποιούνται έξω από την οικογένεια και το νοικοκυριό και πέρα από το κράτος και την αγορά. Η άτυπη αυτή εθελοντική συμμετοχή στην Ελλάδα, αποτυπώνεται σε δύο έρευνες. Μία που πραγματοποιήθηκε από την ΕΛΣΤΑΤ για το 2005 και μία της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς (ΓΓΝΓ) για το Σύμφωνα με την έρευνα της ΕΣΥΕ (2008) για το έτος 2005, ο βαθμός συμμετοχής σε άτυπες κοινωνικές δραστηριότητες είναι συνολικά 18,9%, με διαφοροποίηση μεταξύ φτωχών (14,7%) και μη φτωχών (20%) 158. Το ποσοστό αυτό είναι σχεδόν διπλάσιο του αντίστοιχου για τη συμμετοχή σε τυπικές κοινωνικές οργανώσεις, περίπου στο 10% (στις οποίες μάλιστα συμπεριλαμβάνονται τα κόμματα και οι συνδικαλιστικοί φορείς). Εξαιρουμένων των κομμάτων και των συνδικάτων, η σχέση συμμετοχής σε άτυπες και τυπικές εθελοντικές δραστηριότητες είναι ακόμα μεγαλύτερη υπέρ της άτυπης δραστηριότητας. Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε σήμερα τον αριθμό των εθελοντικών οργανώσεων, μοιραία αναφερόμαστε στις οργανώσεις που εμφανίζονται με τυπική οργάνωση και μορφή. Είναι τουλάχιστον δυσχερές, έως αδύνατο να καταγραφούν οι άτυπες μορφές εθελοντισμού. Έτσι, σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του Μητρώου των ΜΚΟ κοινωνικής φροντίδας (Δεκέμβριος 2012), (μητρώου που θεσμοθετήθηκε με το ν.2646/1998 για την ανάπτυξη εθνικού συστήματος κοινωνικής φροντίδας και τηρείται σήμερα από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής αλληλεγγύης, ΕΚΚΑ), έχουν πιστοποιηθεί 545 οργανώσεις, εκ των 158. Ως άτυπες κοινωνικές δραστηριότητες θεωρούνται εκείνες που λαμβάνουν χώρα εκτός οργανωτικού πλαισίου και αφορούν την βοήθεια σε συνανθρώπους, όπως πχ η φροντίδα ασθενών σε νοσοκομείο ή στο σπίτι, η αγορά βασικών ειδών για τα άτομα με προβλήματα υγείας εισοδήματος, η συνοδεία ανήμπορων ατόμων στις μετακινήσεις τους, οι επιτροπές πρωτοβουλίας σε γειτονιές και τοπικό επίπεδο. Βλ. ΕΣΥΕ, Το ποσοστό συμμετοχής 18,9% σε άτυπες κοινωνικές δραστηριότητες αντανακλά διαφορετικής έντασης συμμετοχή (καθημερινά συμμετέχει το 0,6%, εβδομαδιαία το 1,7%, μηνιαία το 6,2% και ετήσια το 10,5%). 89

90 οποίων το μεγαλύτερο τμήμα είναι οι ΜΚΟ Θρησκευτικής Πίστης, δηλαδή εθελοντικές οργανώσεις που λειτουργούν στο πλαίσιο της Εκκλησίας είτε γύρω από την Εκκλησία και η κοινωνική τους δράση εμπνέεται και καθοδηγείται από την κοινωνική αποστολή και διδασκαλία της Εκκλησίας. Οι πιστοποιημένες οργανώσεις σαφώς αποτελούν ένα περιορισμένο δείγμα του συνόλου των εθελοντικών οργανώσεων πρόνοιας και κοινωνικής αλληλεγγύης. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι έχει πιστοποιηθεί ένας πολύ μικρός αριθμός (περίπου 80) εθελοντικών οργανώσεων και ΜΚΟ Θρησκευτικής Πίστης, όταν και μόνο ο αριθμός των συλλόγων ενοριτών με δράση κοινωνικής αλληλεγγύης στην Αττική υπερβαίνει πολλαπλάσια τον αριθμό αυτό 159. Στην καταγραφή αυτή των οργανώσεων συμπεριλαμβάνονται όλες οι εκφάνσεις τους και οποιαδήποτε νομική μορφή και αν έχουν, όπως κληροδότημα, ΝΠΙΔ μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, σωματείο, σύλλογος, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία, ειδικά αναγνωρισμένο φιλανθρωπικό ίδρυμα, κ.α. Μερικές τουλάχιστον από τις πρωτοβουλίες πολιτών που εθελοντικά αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια από διάφορους φορείς (κράτος, ΟΤΑ, Εκκλησία, ΜΚΟ, άτυπα δίκτυα) και έχουν ως στόχο την ανακούφιση συνανθρώπων μας που πλήττονται από την κρίση και έχουν διασπαρθεί σε όλη την επικράτεια είναι οι παρακάτω: Διανομή τροφίμων από επαγγελματικούς συλλόγους. 159.Μπουρίκος Δ., οπ.π., σ

91 Διάφορες επαγγελματικές ομάδες έχουν δραστηριοποιηθεί για την παροχή τροφίμων σε πολίτες που εκδηλώνουν σχετικό ενδιαφέρον. Οι προσπάθειες αυτές, εκτός από ένδειξη κοινωνικής αλληλεγγύης, αποτελούν και ενέργειες δημοσιοποίησης προβλημάτων των οικείων επαγγελματικών συλλόγων. Για παράδειγμα, παραγωγοί και λιανοπωλητές λαϊκών αγορών προβαίνουν σε συχνές διανομές τροφίμων σε συμπολίτες τόσο σε κεντρικά σημεία των πόλεων όσο και κατά τη διάρκεια λειτουργίας των λαϊκών αγορών. Η δραστηριότητα αυτή δεν σέβεται την αξιοπρέπεια και την αξία των προσωπικών δεδομένων των ωφελουμένων, συχνά η προσφορά γίνεται με όρους δημοσιότητας και η γενικότερη εντύπωση είναι μια εντύπωση εξαθλίωσης. Συστηματική διανομή τροφίμων: Από τα παραδοσιακά συσσίτια στα κοινωνικά παντοπωλεία. Το πεδίο αυτό γνωρίζει σημαντική αύξηση τόσο σε επίπεδο καλυπτόμενων πληθυσμιακών ομάδων (φτωχοί, οικογένειες σε κρίση, άστεγοι, μαθητές) όσο και εύρους εμπλεκόμενων φορέων. Δίπλα στον κυρίαρχο ρόλο της Εκκλησίας με το εκτεταμένο δίκτυο ενοριακών κέντρων αγάπης και οργανωμένων συσσιτίων, 160 μια ιδέα που αναπτύχθηκε ως καινοτομικό κοινωνικό πρόγραμμα στο πλαίσιο της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης 161 (κοινωνικό παντοπωλείο), 160. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας (Μπουρίκος Δ., όπ.π.,2013) η Εκκλησία άμεσα (κέντρα αγάπης ενοριών, συσσίτια) ή έμμεσα (συσσίτια εκκλησιαστικών φιλανθρωπικών συλλόγων) λειτουργεί 192 σχετικά κοινωνικά προγράμματα σε όλη την Ελλάδα, μη συμπεριλαμβανομένων της Κρήτης και των Δωδεκανήσων, διαφορετικών Εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών Σύμφωνα με αναφορές στο διαδίκτυο, η ιδέα του κοινωνικού παντοπωλείου γεννήθηκε στη Γαλλία το 1995 με πρωτοβουλία των εργαζομένων του ομίλου εταιρειών Carrefour. Έτσι, και στην Ελλάδα, το πρώτο κοινωνικό παντοπωλείο ιδρύθηκε από τον ομώνυμο όμιλο (Carrefour Μαρινόπουλος) τον Δεκέμβριο του 2007 στην Αθήνα, για να ακολουθήσει παρόμοια πρωτοβουλία στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ίδιας της εταιρείας, τα ανωτέρω κοινωνικά παντοπωλεία στεγάζονται σε κτίρια που παραχώρησαν οι Δήμοι με δικαιούχους 200 οικογένειες σε κάθε Δήμο που αντιμετωπίζουν σημαντικά οικονομικά προβλήματα και επιλέγονται από τις Κοινωνικές Υπηρεσίες των Δήμων ( Σήμερα η δραστηριότητα αυτή έχει επεκταθεί περιλαμβάνοντας για το 2014,2015 και συνεργασία με τα 91

92 συγκέντρωσε την προσοχή εθελοντών, δήμων, συλλόγων, συνδικάτων, απέκτησε θεσμική κατοχύρωση σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης και εξελίσσεται στο πιο διαδεδομένο νέο προνοιακό πρόγραμμα στην Ελλάδα της κρίσης 162. Καταγράφονται, επίσης, κοινωνικά προγράμματα ιδρυμάτων σε συνεργασία με ερευνητικά ινστιτούτα για την σίτιση και προώθηση της υγιεινής διατροφής μαθητών. Διαμεσολάβηση μεταξύ παραγωγών καταναλωτών για την προμήθεια τροφίμων με χαμηλό κόστος. ( Το επονομαζόμενο Κίνημα της πατάτας ). Ουσιαστικά πρόκειται για άτυπες εθελοντικές ομάδες που δραστηριοποιούνται ανά την Ελλάδα και προσπαθούν να πετύχουν ιδιαίτερα χαμηλές τιμές σε διάφορα, κατά κανόνα αγροτικά προϊόντα, φέρνοντας σε άμεση επαφή τους καταναλωτές με τους παραγωγούς των προϊόντων αυτών, παραγκωνίζοντας έτσι τους μεσάζοντες. Εναλλακτικά δίκτυα ανταλλακτικής οικονομίας τράπεζες χρόνου. Η δημιουργία ανταλλακτικών δικτύων οικονομίας στηρίζεται συνήθως στη χρήση ενός εναλλακτικού νομίσματος, με το οποίο τα μέλη έχουν συναλλαγές μεταξύ τους. Κάθε μέλος ανταλλάσσει διαδικτυακά προϊόντα και υπηρεσίες με τα άλλα μέλη, ενώ διοργανώνονται και ανταλλακτικά παζάρια. Τα δίκτυα αυτά είναι ανοιχτής πρόσβασης και εκτός της διευκόλυνσης ανταλλαγής Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος και την υποστήριξη 600 οικογενειών που υποστηρίζονται από τα Κέντρα Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας (ΚΣΠΟ) των Παιδικών Χωριών SOS Σύμφωνα με το άρθρο 2 του ν. 4071/2012, το κοινωνικό παντοπωλείο είναι υπηρεσία παροχής ειδών πρώτης ανάγκης για τη σίτιση και ένδυση απόρων κατοίκων και τα παρεχόμενα είδη προέρχονται από δωρεές και χορηγίες ή και αγορά από τον ίδιο τον Δήμο. Αυτή η νέα προνοιακή δομή έχει ενταχθεί στη δράση για το εθνικό δίκτυο άμεσης κοινωνικής παρέμβασης που χρηματοδοτείται από το ΕΣΠΑ και λειτουργεί υπό την σύμπραξη ο.τ.α. ή ν.π.δ.δ. με φορείς μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα (σωματεία, ιδρύματα, εταιρείες αστικού σκοπού, συνδικαλιστικές οργανώσεις, επαγγελματικές ενώσεις, νπιδ). Άμεσοι ωφελούμενοι είναι άτομα ευρισκόμενα σε κατάσταση φτώχειας ή απειλούμενα από φτώχεια και έμμεσα ωφελούμενοι οι άνεργοι που θα απασχοληθούν στις εν λόγω δομές (διοικητικοί υπάλληλοι, κοινωνικοί επιστήμονες και υποστηρικτικό προσωπικό), βλ. Μπουρίκος Δ., όπ.π., σ

93 αγαθών χωρίς χρήματα ευνοούν την ενίσχυση της αλληλο βοήθειας αλλά και της συνηγορίας και διεκδίκησης για διάφορα κοινωνικά προβλήματα 163. Κοινωνικά ιατρεία και κοινωνικά φαρμακεία. Έχει ιδιαίτερα αυξηθεί συνεπεία της γενικευμένης ανεργίας η έλλειψη φαρμακευτικής και ιατρικής κάλυψης σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού.κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία λειτουργούσαν πριν την κρίση ΜΚΟ που παρείχαν φροντίδα σε μετανάστες, πρόσφυγες και άστεγους. Σήμερα, κοινωνικά ιατρεία και φαρμακεία λειτουργούν υπό την σκέπη ΜΚΟ και εθελοντικών κινήσεων πολιτών και για τον υπόλοιπο πληθυσμό. Κοινωνικά φροντιστήρια. Ομάδες εθελοντών εκπαιδευτικών, ΜΚΟ, Δήμοι και η Εκκλησία έχουν εμπλακεί ενεργά στην ίδρυση και λειτουργία κοινωνικών φροντιστηρίων με σκοπό την δωρεάν παροχή εκπαιδευτικής αρωγής σε μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, οι οικογένειες των οποίων, λόγω των δύσκολων οικονομικών συνθηκών που έχουν δημιουργηθεί, δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα συγκεκριμένα έξοδα. Η παρεχόμενη εκπαιδευτική αρωγή προέρχεται από εθελοντές εκπαιδευτικούς. Κριτήριο ένταξης των ενδιαφερομένων στο κοινωνικό φροντιστήριο είναι το συνολικό εισόδημα των συνοικούντων με το δικαιούχο, λαμβάνονται δε υπόψη παράγοντες όπως η οικογενειακή κατάσταση, τα κοινωνικά προβλήματα, η ανεργία, προβλήματα υγείας 164. Ομάδες αυτοβοήθειας, αυτοδιαχειριζόμενοι αγροί και λαχανόκηποι Δίκτυα ανταλλακτικής/αλληλέγγυας οικονομίας λειτουργούν (ενδεικτικά) στην Αθήνα, την Φθιώτιδα, την Σύρο, τη Λαμία, την Βέροια, την Πιερία, το Μοσχάτο, τα Χανιά, την Κέρκυρα, τη Ροδόπη, την Ιεράπετρα, την Πάτρα, την Μαγνησία, την Αχαΐα, την Αργολίδα, τον Κορυδαλλό και την Κώ. Βλ. χαρακτηριστικά: Κοινωνικά Φροντιστήρια λειτουργούν (ενδεικτικά) στους Δήμους Κηφισιάς, Πεύκης Λυκόβρυσης, Κερατσινίου, Ταύρου, Νέας Μάκρης, Μεγάρων,Πειραιά, Θεσσαλονίκης, Ηρακλείου, Χανίων, Κορίνθου, Πάτρας, Ναυπλίου, Αιγίου, Ξάνθης και Πρέβεζας. 93

94 Η ανάγκη εξασφάλισης βασικών διατροφικών προϊόντων σε συνδυασμό με την ανάδειξη της αξίας της αυτοδιαχείρισης και της τοπικής παραγωγής έχει αποτελέσει πεδίο ανάπτυξης πρωτοβουλιών άτυπων ομάδων. Οι αυτόδιαχειριζόμενοι αγροί υπήρξαν το πρότυπο για την ένταξη ενός νέου κοινωνικού προγράμματος στο εθνικό δίκτυο άμεσης αντιμετώπισης της φτώχειας: Ο δημοτικός λαχανόκηπος αναφέρεται στην κατανομή ενός ενιαίου αρδευόμενου και περιφραγμένου αγροκτήματος σε ομάδα ωφελούμενων (ισομερή τεμάχια) προκειμένου να τα καλλιεργήσουν με αποκλειστικό σκοπό την εξασφάλιση τροφίμων. Και πολλές άλλες δραστηριότητες ομάδων και φορέων έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια. Η κοινωνική κουζίνα, που στοχεύει στη φθηνή και υγιεινή διατροφή ανθρώπων που βρίσκονται σε ανάγκη και τώρα τελευταία και ο κοινωνικός καφές ή φαγητό κ.λπ. είναι τέτοιες δραστηριότητες, εφευρέσεις αλληλεγγύης μέσα στην κρίση. Τον τελευταίο καιρό ένα πολύπλοκο και πολύπτυχο ανθρωπιστικό ζήτημα έκανε την έντονη εμφάνιση του στη χώρα μας αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη. 165 Πρόκειται για το προσφυγικό ζήτημα, που με ιδιαίτερη σφοδρότητα εμφανίστηκε στην Ελληνική κοινωνία, μεσούσης της οικονομικής κρίσης, ιδιαίτερα το 2015 και συνεχίζει επίσης και φέτος (2016). Με τον όρο προσφυγικό σήμερα εννοούμε την αναγκαστική και συχνά βίαιη μετακίνηση μεγάλων ομάδων πληθυσμού από εμπόλεμες περιοχές του πλανήτη προς περιοχές ειρήνης και ευημερίας. Την εποχή αυτή στην Ελλάδα και στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι σε εξέλιξη η αθρόα μετακίνηση μεγάλων ομάδων πληθυσμού που προέρχονται από εμπόλεμες περιοχές της Μέσης Ανατολής (Συρία, Ιράν και Αφγανιστάν). Η χώρα μας (και η Ιταλία, λιγότερο) βρέθηκε κυριολεκτικά στη δίνη του κυκλώνα λόγω της γειτνίασης της με τις εμπόλεμες περιοχές, της 165 Μία ορθόδοξη και εμπεριστατωμένη άποψη σχετικά με το προσφυγικό ζήτημα δες, Μία κριτική παρέμβαση με αφορμή το προσφυγικό, τμ.θεολογίας,θεολογική σχολή ΑΠΘ, Ιανουάριος

95 μεγάλης έκτασης των θαλασσίων κυρίως συνόρων της και της εξ αυτού του γεγονότος μεγάλης δυσκολίας φύλαξης των συνόρων της, με αποτέλεσμα την συνεχή «χρησιμοποίηση» της «αδυναμίας» αυτής από λαθροδιακινητές από τη γείτονα Τουρκία και τη συνεχή παράνομη διακίνηση προσφύγων από τις θαλάσσιες οδούς. Η διακίνηση αυτή θέτει συχνά σε κίνδυνο τη ζωή των προσφύγων, που είναι εκτεθειμένοι στις αντίξοες συχνά καιρικές συνθήκες του Αιγαίου πελάγους. Δυστυχώς παρά την προσπάθεια διάσωσης του Ελληνικού λιμενικού σώματος τα ναυάγια, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες, είναι συχνά και η απώλεια ανθρωπίνων ζωών, ιδιαίτερα μικρών παιδιών ένα «σύνηθες» φαινόμενο. Εξάλλου η μετακίνηση ομάδων προσφύγων με κάθε πρόσφορο σε αυτούς μέσο, πολλές φορές και με τα πόδια, ανά την Ελληνική επικράτεια στην προσπάθειά τους κυρίως να διασχίσουν τη χώρα μας με στόχο τις χώρες της δυτικής Ευρώπης, είναι ένα γεγονός που αποτελεί μία άλλη πτυχή του «δράματος των προσφύγων», όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται. Όλη αυτή η κατάσταση δημιούργησε ένα νέο «κίνημα» εθελοντισμού σχεδόν από το σύνολο της Ελληνικής κοινωνίας. 166 Τόσο το επίσημο κράτος, συχνά με αμφίβολη επιτυχία, αλλά και η Εκκλησία, οι οργανωμένες ΜΚΟ, δηλαδή οι φορείς και οι οργανώσεις που αποτελούν τον τυπικό εθελοντισμό αλλά και ομάδες πολιτών λιγότερο ή περισσότερο οργανωμένες, ακόμη και μεμονωμένα άτομα, χαρακτηριστικότερο παράδειγμα οι κάτοικοι των νησιών μας που δέχονται την μεγάλη πληθώρα των προσφύγων, αλλά και γενικότερα όλοι αυτοί που συγκροτούν τον άτυπο εθελοντισμό δραστηριοποιήθηκαν και συνεχίζουν να δρουν με σκοπό την ανακούφιση και υποστήριξη των προσφύγων στην προσπάθειά τους να έχουν ένα ασφαλές μέλλον,έστω μακριά από την πατρίδα τους. 166 Βλ.Ενδεικτικά, Εθελοντική εργασία ή πρακτική άσκηση, Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Διαδίκτυο, a voluntee. 95

96 Βέβαια το προσφυγικό ζήτημα έχει πολλές πτυχές και σίγουρα στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης μόνο νύξη του θέματος μπορεί να γίνει, στο βαθμό που ενεργοποιεί και προκαλεί την αθρόα και συχνά αυθόρμητη, εθελοντική ενεργοποίηση για δράση πολιτών και οργανισμών. Είναι βέβαιο ότι θα απασχολήσει αρκετά τόσο την Ελληνική κοινωνία όσο και την Ευρώπη γενικότερα. 3. Εθελοντισμός στον τομέα της προστασίας του παιδιού. Οι ΜΚΟ που ασχολούνται με το παιδί και εφαρμόζουν προγράμματα εκπαίδευσης και ανάπτυξης του εθελοντισμού. Οι εθελοντές είτε ως άτομα είτε ως ομάδες, σύλλογοι κ.λπ. δραστηριοποιούνται προνομιακά κυρίως σε ένα κομμάτι δράσης των ΜΚΟ, στο πλαίσιο που αφορά κυρίως τη βοήθεια και συμπαράσταση στον άνθρωπο στις ποικίλες ανάγκες του, είτε σε υγειονομικές υπηρεσίες είτε, κυρίως, σε υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας. Ο τομέας αυτός είναι ο τομέας της κοινωνικής προστασίας όπου βεβαίως, πέραν των ΜΚΟ, δραστηριοποιείται το κράτος, η Εκκλησία και ο ιδιωτικός κερδοσκοπικός τομέας. Ένας ιδιαίτερος τομέας της κοινωνικής προστασίας, στον οποίο παραδοσιακά έχουν αναπτυχθεί δράσεις εθελοντών, που ορισμένες χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη καινοτομία και πρωτοτυπία είναι ο τομέας της παιδικής προστασίας. Η παιδική προστασία αφορά την ανάπτυξη προγραμμάτων και δράσεων για τη φροντίδα και υποστήριξη του παιδιού που ζει σε περιβάλλοντα κυρίως εκτός της φυσικής του οικογένειας αλλά και την υποστήριξη της οικογενειακής δομής στις περιπτώσεις εκείνες που αυτή διατρέχει σοβαρό κίνδυνο αποσάθρωσης και διάλυσης. Η υποστήριξη αυτή λαμβάνει χώρα στο «πεδίο», 96

97 δηλαδή μέσα στην κοινότητα χωρίς απαραίτητα να χρειασθεί το παιδί να απομακρυνθεί από τη φυσική του οικογένεια. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στις κυριότερες μη κερδοσκοπικές οργανώσεις που ασχολούνται με προγράμματα υποστήριξης για το παιδί. Κατ αρχάς θα αναφερθούμε σε ορισμένες οργανώσεις που έχουν πανελλήνια εμβέλεια και κυρίως και διεθνή παρουσία. Επίσης θα αναφερθούμε σε ορισμένες οργανώσεις που δραστηριοποιούνται μόνο στην πόλη μας και μία από την ευρύτερη περιοχή. Τελειώνοντας αυτή τη μικρή έρευνα μας θα αναφερθούμε και σε μία σύγχρονη εθελοντική πρωτοβουλία υποστήριξης παιδιών και των οικογενειών τους. Οι οργανώσεις που θα παρουσιάσουμε αποτελούν ένα δείγμα (θέλουμε να πιστεύουμε αντιπροσωπευτικό) της οργανωμένης εθελοντικής προσφοράς προς το παιδί στη χώρα μας. Οπωσδήποτε υπάρχουν και άλλες δράσεις και πρωτοβουλίες εθελοντών προς την υποστήριξη του παιδιού που είτε έχουν ένα τοπικό και περιορισμένο χαρακτήρα είτε έχουν ξεφύγει της αντίληψης μας. 3.1 Εθελοντικές οργανώσεις με διεθνή παρουσία και πανελλήνια εμβέλεια. Με πανελλήνια εμβέλεια και διεθνή δράση στην χώρα μας δραστηριοποιούνται οι παρακάτω οργανώσεις: α. UNICEF. Η UNICEF 167 προάγει τα δικαιώματα και την ευημερία κάθε παιδιού σε κάθε της δράση. Εργάζεται σε 190 χώρες και περιοχές για να κάνει πράξη αυτή 167 UNISEF, Adjustment with a Human Face. Protecting the Vulnerable and Promoting Economic Growth. Oxford 1987, ClarendsonPress. 97

98 τη δέσμευση, ρίχνοντας ιδιαίτερο βάρος στο να βοηθήσει τα πλέον ευάλωτα και περιθωριοποιημένα παιδιά, εργαζόμενη προς όφελος όλων των παιδιών οπουδήποτε και να βρίσκονται. Η Ελληνική Εθνική Επιτροπή της UNICEF ιδρύθηκε το 1977 και μέχρι σήμερα εργάζεται για να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει την ελληνική κοινωνία για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά στον αναπτυσσόμενο κόσμο καθώς και για να υποστηρίξει ουσιαστικά τα προγράμματα βοήθειας της UNICEF 168. Οι Εθνικές Επιτροπές της UNICEF είναι αυτόνομες. Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που από κοινού υποστηρίζουν το έργο της UNICEF σε σε όλο τον κόσμο. Το έργο της UNICEF στηρίζεται κυρίως στην εθελοντική προσφορά του κόσμου και στα έσοδα από τις πωλήσεις των γνωστών σε όλους μας προϊόντων της UNICEF. Δραστηριοποιείται σε τέσσερις βασικούς τομείς: Εκπαίδευση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Μάθηση και διδασκαλία σχετικά με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού τις διατάξεις και τις αρχές, καθώς και την ʺπροσέγγιση με βάση τα δικαιώματαʺ με στόχο να ενδυναμωθούν τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες ώστε να αναλάβουν δράση και να θέσουν τα δικαιώματα των παιδιών σε εφαρμογή στην καθημερινή τους ζωή σε όλα τα επίπεδα. Ενημέρωση. Η Ελληνική Εθνική Επιτροπή της UNICEF ενημερώνει του πολίτες απευθείας με τη διάθεση ενημερωτικού υλικού αλλά και μέσω των μέσων μαζικής ενημέρωσης. 168 Κανελλόπουλου Λάμπρου, «UNISEF : Η δράση της στον κόσμο. Προβλήματα Στόχοι Προοπτικές», στο βλ. Λ.Αποστολίδη Σ.Παπασπυρόπουλου, Το εθελοντικό κίνημα στην Ελλάδα και η κοινωνία των πολιτών,εκδ.ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002,σ

99 Συλλογή Πόρων. Διατηρώντας την ανεξαρτησία της, τα έσοδα της UNICEF προέρχονται αποκλειστικά από πωλήσεις προϊόντων και τις εθελοντικές συνεισφορές κρατών και ιδιωτών. Πωλήσεις προϊόντων Κάρτες & δώρα UNICEF Οι κάρτες και τα δώρα UNICEF προσφέρουν ικανοποίηση σε αυτούς που γνωρίζουν ότι στέλνουν ευχές σε αγαπημένους ανθρώπους αλλά ταυτόχρονα βοηθούν κάποια παιδιά να ζήσουν καλύτερα 169. β. ACTIONAID. Aναπτύσσει τα προγράμματά της, χωρίς να επιβάλλει λύσεις. Συνεργάζεται με τους ανθρώπους των κοινοτήτων δράσης της και διεκδικεί από κοινού σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο τις λύσεις που θα τους βοηθήσουν μακροπρόθεσμα να αλλάξουν τη ζωή τους με τις δικές τους δυνάμεις 170. Η οργάνωση επικεντρώνει τη δράση της σε 5 διεθνείς προτεραιότητες: 1. Γεωργία και Φυσικοί Πόροι: Εξασφάλιση βιώσιμης γεωργίας και πρόσβαση των κατοίκων στη γη και τον φυσικό της πλούτο, ώστε να έχουν επαρκή τροφή, πόσιμο νερό και σταθερό εισόδημα. 2. Πολιτική επιρροή των φτωχών: Αύξηση της επιρροής των ανθρώπων που ζουν σε συνθήκες φτώχειας, ώστε να προστατεύονται από την αδικία και να καθιστούν υπόλογες κυβερνήσεις και εταιρίες. 3. Εκπαίδευση: Ποιοτική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά και ενδυνάμωση των νέων, καθώς εκείνοι αποτελούν το μέλλον στη μάχη ενάντια στη φτώχεια και την ανισότητα με τη unicef/unicef/2 170 Γιατοέργοτηςaction aidβλ. act:on aid, action λόγου,τ.12,13, Ιουλ Σεπτ, Οκτ Δεκεβρ.2015, επίσης : education. actionaid.gr 99

100 4. Συρράξεις και Καταστροφές: Προστασία των ανθρώπων σε εμπόλεμες καταστάσεις και έκτακτες καταστροφές ώστε να μπορούν να διαχειρίζονται τους κινδύνους και τις συνέπειές τους. 5. Γυναίκες και κορίτσια: Προστασία των κοριτσιών και των γυναικών και ενδυνάμωση τους ώστε να διασφαλίζεται η ζωή και η αξιοπρεπής τους διαβίωση. Προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι του προγράμματος η οργάνωση αναπτύσσει το πρόγραμμα αναδοχής παιδιού. Σημειώνουμε τα παρακάτω, τα οποία χαρακτηριστικά αναγράφονται στον ηλεκτρονικό ιστότοπο της οργάνωσης: «Καλωσόρισες στον κόσμο της Αναδοχής Παιδιού. Σε όποια χώρα και αν βρίσκεται το παιδί του οποίου είσαι Ανάδοχος, αποκτάς μαζί του και με την κοινότητά του, μία μοναδικά προσωπική σχέση. Μία σχέση που ξεκινάει με την φωτογραφία που θα λάβεις μετο παιδί που στηρίζεις καθώς και πληροφορίες για τη ζωή του. Στη συνέχεια, κάθε 2 χρόνια θα λαμβάνεις μία καινούργια φωτογραφία για να έχεις τη χαρά να το βλέπεις να μεγαλώνει. Είναι εξίσου συναρπαστική στιγμή όταν λαμβάνεις ένα προσωπικό μήνυμα ή/και μια ζωγραφιά από το Ανάδοχο παιδί σου, 2 φορές το χρόνο. Μέσα από τα γράμματα και τις ζωγραφιές του, ανακαλύπτεις τον κόσμο του και τις σκέψεις του. Αν το θελήσεις, μπορείς και εσύ να του στείλεις λίγα λόγια για σένα με την κάρτα αποστολής μηνύματος στο Ανάδοχο παιδί ή μία φωτογραφία σου, κάτι που θα του δώσει μεγάλη χαρά. Οποιαδήποτε άλλη πληροφορία χρειαστείς θα τη βρεις στο ενημερωτικό έντυπο Προγράμματος Αναδοχής Παιδιού. Παράλληλα, οι συνεργάτες μας στις κοινότητες της Αναδοχής θα σου στέλνουν 2 φορές το χρόνο εκθέσεις προόδου της κοινότητας ώστε να βλέπεις ξεκάθαρα με ποιο τρόπο η συμμετοχή σου αλλάζει τις ζωές των 100

101 κατοίκων. Και τι γίνεται με τα νέα της ActionAid Ελλάς; Αυτά στα στέλνουμε με το περιοδικό μας Action Λόγου, ένα περιοδικό γεμάτο από χαμογελαστούς ανθρώπους. Ανθρώπους που εσύ στηρίζεις, εθελοντές που ταξιδεύουν μέχρι την άκρη του κόσμου στις χώρες δράσης μας, τους συνεργάτες μας που πασχίζουν καθημερνά για μία ακόμα νίκη. Έχει οτιδήποτε «άξιον λόγου» εμπνέεται από εσένα και στηρίζεται σε εσένα» 171. γ. Οργάνωση ΗΟΜΕ STARTHELLAS. Το Ηome Start είναι ένα πρόγραμμα που απευθύνεται σε κάθε οικογένεια που αντιμετωπίζει δυσκολίες ή βρίσκεται υπό πίεση και έχει τουλάχιστον ένα παιδί προσχολικής ηλικίας. Κατάλληλα επιλεγμένοι και εκπαιδευμένοι εθελοντές προσφέρουν σε τακτική βάση (συνήθως μια φορά την εβδομάδα), κατ οίκον, υποστήριξη, φιλία και πρακτική βοήθεια, για όσο χρόνο χρειαστεί. Στηρίζουν τις οικογένειες έτσι ώστε να ξεπερνιούνται οι όποιες δυσκολίες και να προλαμβάνονται τα σοβαρότερα προβλήματα που μπορεί να εκδηλώσουν. Το πρόγραμμα στοχεύει στη βελτίωση της αυτοπεποίθησης και την ενίσχυση της αυτοδυναμίας των οικογενειών, ώστε να γίνουν ικανές να ανταποκριθούν στον γονεϊκό τους ρόλο, να αξιοποιούν άλλες υπηρεσίες και να αναπτύσσουν κοινωνικά δίκτυα και συναναστροφές. Οι υπηρεσίες του προγράμματος είναι δωρεάν και εμπιστευτικές. Ένα πρόγραμμα Home Start λειτουργεί ως μια ανεξάρτητη μη κυβερνητική, μη κερδοσκοπική οργάνωση. Επιπλέον, μπορεί να λειτουργήσει και στα πλαίσια φορέων των οποίων οι message 101

102 σκοποί συνάδουν με τους σκοπούς του Home Start με την προϋπόθεση ότι αυτοί αποδέχονται τα πρότυπα πρακτικής και δεοντολογίας του Home Start. Το κάθε πρόγραμμα πλαισιώνεται από έναν τουλάχιστον αμειβόμενο συντονιστή, που είναι υπεύθυνος για την οργάνωση και λειτουργία του προγράμματος και την καθοδήγηση των εθελοντών. O συντονιστής επίσης προωθεί την ανάπτυξη τοπικού δικτύου από υπηρεσίες οι οποίες συνδέονται με το πρόγραμμα για την καλύτερη δυνατή κάλυψη των αναγκών των οικογενειών. Το Home Start μπορεί να βοηθήσει: Μονογονεϊκές οικογένειες Πολύτεκνες οικογένειες Μητέρες με επιλόχεια κατάθλιψη Οικογένειες νέο εγκατεστημένες στην περιοχή Μοναχικούς ή απομονωμένους γονείς Οικογένειες μεταναστών κάθε προέλευσης Οικογένειες όπου υπάρχει πρόβλημα υγείας ή αναπηρίας Κάθε οικογένεια, με τουλάχιστον ένα παιδί προσχολικής ηλικίας. Το Home Start σε παγκόσμιο επίπεδο Το Home Start είναι ένα διεθνές πρόγραμμα που ξεκίνησε το 1973 στη Μ. Βρετανία και μέσα σε λίγα χρόνια αναπτύχθηκαν προγράμματα σε περισσότερες από 20 χώρες. Το πρώτο πρόγραμμα Home Start στην Ελλάδα αναπτύχθηκε πιλοτικά στη Θεσσαλονίκη το 2004, στο συνοικισμό του Φοίνικα του δήμου Καλαμαριάς. Σήμερα λειτουργούν δύο προγράμματα: ένα στον Δήμο 102

103 του Βόλου που ξεκίνησε το 2006 και ένα στην Αθήνα, στο 7ου Διαμέρισμα, που ξεκίνησε τον Απρίλιο του Τα ελληνικά προγράμματα συντονίζονται και εποπτεύονται από τον Εθνικό Συντονιστή που είναι η Home Start Ελλάς. Όλες οι χώρες με προγράμματα Home Start εντάσσονται σε ένα παγκόσμιο δίκτυο το οποίο συντονίζεται από την Home StartWorldwide(www. homestartinternational.org). Τα προγράμματα Home Start σε όλο τον κόσμο δεσμεύονται να ακολουθούν κοινά πρότυπα πρακτικής και δεοντολογίας που κατοχυρώνουν τον ιδιαίτερο και μοναδικό τους χαρακτήρα 172. Στη συνέχεια αναφερόμαστε σε οργανώσεις με πανελλήνια εμβέλεια όχι όμως διεθνή παρουσία. δ. Το Χαμόγελο του παιδιού. Ο Εθελοντικός Οργανισμός για τα παιδιά «Το Χαμόγελο του Παιδιού» ξεκίνησε τη δράση του το 1995 έχοντας από την πρώτη στιγμή δίπλα του εθελοντές, οι οποίοι από τότε δε σταμάτησαν να στηρίζουν δυναμικά το έργο του. Η βοήθειά τους καταλυτική στον καθημερινό αγώνα για τη στήριξη χιλιάδων παιδιών και οικογενειών που αντιμετωπίζουν σοβαρά ζητήματα.οι εθελοντές είναι πολύτιμοι αρωγοί στην καθημερινή και πανελλαδική προσπάθειά για την επίτευξη του οράματος του Ιδρυτή της οργάνωσης, του 10χρονου Ανδρέα Γιαννόπουλου: ένα χαμόγελο για όλα τα παιδιά. Είναι ο πυρήνας της φιλοσοφίας της, «η καρδιά» των δράσεών της και εξίσου σημαντικοί με το εργατικό δυναμικό, καθώς απασχολούνται σχεδόν σε όλες τις δράσεις και καλύπτουν βασικές ανάγκες. Η ενεργοποίηση των εθελοντών γίνεται ανάλογα με τις ανάγκες που προκύπτουν, φυσικά πάντα σύμφωνα με τη διαθεσιμότητά και την επιθυμία τους. Είναι σίγουρο ότι χωρίς τη συνεισφορά τους, το εύρος των 172. HomeStartHellas, Οδηγός εθελοντών, επιμ. Ελένη Βραδή, Αθήνα

104 δράσεων του Οργανισμού δε θα μπορούσε να είναι τόσο μεγάλο. Στον Οργανισμό «Το Χαμόγελο του Παιδιού» πιστεύουν ότι ο εθελοντισμός δεν είναι απόφαση μίας στιγμής, δεν είναι ένα χόμπι ή μια ασχολία με στόχο να καλύψεις κάποιες ελεύθερες ώρες. Είναι στάση ζωής, που πηγάζει από τη βασική ανάγκη κάθε ανθρώπου για αλληλεγγύη 173. Όλοι οι άνθρωποι είναι χρήσιμοι και μπορούν να προσφέρουν όταν το θέλουν πραγματικά. Γιατί ο εθελοντισμός πηγάζει από το θέλω και μόνο «ΑΝ ΕΝΩΘΟΥΜΕ ΟΛΟΙ ΘΑ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΟΥΜΕ» (από το ημερολόγιο του Ανδρέα Γιαννόπουλου, ). Οι δράσεις της οργάνωσης εκτείνονται σε πολλούς τομείς. Ενδεικτικά αναφέρουμε από τον ιστότοπο της οργάνωσης Εθνική τηλεφωνική γραμμή για τα παιδιά SOS Ευρωπαϊκή Γραμμή για τα εξαφανισμένα παιδιά Amber Alert Hellas ΠανελλήνιοΚέντροΆμεσης Κοινωνικής Επέμβασης Εθνικό Κέντρο για τα εξαφανισμένα και υπο εκμετάλλευση παιδιά Τα σπίτια ς Στήριξη παιδιών με προβλήματα διαβίωσης Στήριξη παιδιών με προβλήματα υγείας Δημιουργική απασχόληση στα Νοσοκομεία Παίδων Κινητές Ιατρικές Μονάδες 173 Το Χαμόγελο του Παιδιού, Σχέδιο δράσης για την οριζόντια δικτύωση και το συντονισμό υπηρεσιών και φορέων κοινωνικής αλληλεγγύης για το παιδί, Αθήνα 2009, ΕΥΔ ΕΠΥγεία Πρόνοια 104

105 Προληπτική Ιατρική Ενημέρωσηγονέων παιδιών και εκπαιδευτικών Καταγγελίες για παιδιά θύματα κακοποίησης παραμέλησης Συμβουλευτική και ψυχολογική υποστήριξη παιδιών και εφήβων Επιτόπιες παρεμβάσεις Κοινωνική & συμβουλευτική υποστήριξη παιδιών&οικογένειας Κέντρο Νοτιοανατολικής Ευρώπης για την εξαφάνιση και εκμετάλλευση παιδιών Παράλληλεςδράσεις Δίκτυα Yποδομές 174. ε. Κιβωτός του Κόσμου. Η «Κιβωτός του Κόσμου» είναι Μη Κερδοσκοπικός Οργανισμός Ειδικής Μέριμνας και Προστασίας Μητέρας και Παιδιού, που δραστηριοποιείται πάνω στη μέριμνα παιδιών που ζούσαν σε συνθήκες παραμέλησης και εγκατάλειψης, χωρίς ιατρική φροντίδα, χωρίς μέλλον, τα περισσότερα από μονογονεϊκές οικογένειες, και πολλά χωρίς γονείς. Η «Κιβωτός του Κόσμου» ιδρύθηκε το 1998 από έναν εικοσιεξάχρονο ιερέα, τον π. Αντώνιο Παπανικολάου με όπλα την αγάπη του για τα παιδιά και την επιθυμία του για τη δημιουργία μιας φωλιάς στοργής και φροντίδας για τα παιδιά αυτά της «άλλης» Αθήνας. Ο εθελοντισμός, εδώ είναι πολυεπίπεδος, καθώς το έργο της Κιβωτού πλαισιώνεται από ανθρώπινο δυναμικό εκατοντάδων εθελοντών. Καθημερινά

106 στον χώρο του Κέντρου Εκπαίδευσης, Στήριξης και Φροντίδας του παιδιού, απασχολούνται αμέτρητοι εθελοντές. Όλοι τους και ο καθένας με τον δικό του μοναδικό τρόπο προσθέτουν το δικό τους λιθαράκι έμπρακτα και με μεγάλη αγάπη. Πέραν των εθελοντών που εργάζονται στις εγκαταστάσεις της «Κιβωτού του Κόσμου», έχει δημιουργηθεί και ένα εκτεταμένο δίκτυο εθελοντώνσυνεργατών που παρέχουν αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες τους στον πληθυσμό της Κιβωτού, όπως για παράδειγμα γιατροί όλων των ειδικοτήτων καθώς και ιδιωτικά διαγνωστικά κέντρα ή ιδιωτικές κλινικές που παρέχουν δωρεάν περίθαλψη σε παιδιά και γονείς, φροντιστήρια που παρέχουν δωρεάν μαθήματα για τα παιδιά. Επίσης αρκετοί δικηγόροι παρέχουν δωρεάν υπηρεσίες νομικής υποστήριξης 175. στ. ELIZA. Εταιρεία κατά της κακοποίησης του παιδιού. Οι στόχοι του Ελίζα είναι : Εφαρμογή της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού στο σχεδιασμό και την υλοποίηση κάθε προγράμματος του Σωματείου ΕΛΙΖΑ που αφορά παιδιά που έχουν υποστεί βία ή που είναι σε αυξημένο κίνδυνο παραβίασης βασικών τους δικαιωμάτων. Πρόληψη της παραμέλησης και κακοποίησης παιδιών. Στήριξη των γονιών που συχνά γίνονται βίαιοι χωρίς να το θέλουν και αποζητούν ένα χέρι πραγματικής βοήθειας. Ενημέρωση του κοινού για το φαινόμενο της κακοποίησης και παραμέλησης των παιδιών στην Ελλάδα και επιμόρφωση επαγγελματιών

107 σχετικά με τα πλέον σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα που αφορούν την παιδική προστασία και τις διεθνείς και ευρωπαϊκές συμβάσεις που δεσμεύουν κάθε χώρα για την εφαρμογή των επιταγών τους. Το σωματείο «Εliza» συνεργάστηκε με τα Παιδικά Χωριά SOS και δημιούργησαν από κοινού τον ξενώνα για κακοποιημένα παιδιά SOS Eliza στο Μαρούσι. Πλέον ο ξενώνας αυτός λειτουργεί με την ευθύνη μόνο των Παιδικών Χωριών SOS. ζ. ΑΡΣΙΣ. Η «ΑΡΣΙΣ» είναι κοινωνική μη κυβερνητική οργάνωση που δραστηριοποιείται από το 1992 για την υποστήριξη των παιδιών και των νέων και την προάσπιση των δικαιωμάτων τους. Λειτουργεί με κέντρα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, το Βόλο, την Κοζάνη και την Αλεξανδρούπολη, ενώ έχει αναπτύξει δραστηριότητες και σε πολλές άλλες πόλεις. Το όραμα της «ΑΡΣΙΣ» είναι μία κοινωνία με ίσες ευκαιρίες για όλους τους νέους και σεβασμό στα δικαιώματα τους, όπως αυτά αναφέρονται στην ελληνική και διεθνή νομοθεσία, ιδίως τη Διεθνή Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Αποστολή της «ΑΡΣΙΣ» είναι η ανάληψη δράσεων για την πρόληψη του κοινωνικού αποκλεισμού των νέων. Στο πλαίσιο αυτό, αναπτύσσει μεθοδολογίες και εργαλεία για την υποστήριξη των νέων, οργανώνει και συμμετέχει σε δίκτυα, συνεργάζεται με δημόσιες υπηρεσίες και μη κυβερνητικές οργανώσεις και διατυπώνει προτάσεις στο πεδίο της κοινωνικής πολιτικής για τα παιδιά και τους νέους. 107

108 Η «ΑΡΣΙΣ»δουλεύει κυρίως με νέους και νέες ηλικίας 15 έως 21 χρονών, και κατά περίπτωση με μικρότερα παιδιά ή μεγαλύτερα πρόσωπα που βιώνουν συνθήκες ζωής επιβαρυντικές για την ομαλή προσωπική τους ανάπτυξη και την πρόσβαση τους στα κοινωνικά αγαθά. Συνθήκες, όπως η ανεπαρκής υποστήριξη από την οικογένεια, η παραμέληση, η κακοποίηση, η εκμετάλλευση, η απόρριψη από το εκπαιδευτικό σύστημα, η μετανάστευση, η προσφυγιά, η έλλειψη στέγης, η ανεργία, η σύγκρουση με το νόμο, η διαβίωση σε ιδρύματα ή σωφρονιστικά καταστήματα, κ.α. Η «ΑΡΣΙΣ» πλαισιώνεται από ειδικευμένα στελέχη και εκπαιδευμένους εθελοντές 176 και δουλεύει με βάση τις συλλογικές αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης, της αποδοχής, της δημοκρατίας και του αμοι βαίου σεβασμού. Στο γραφείο της κάθε πόλης όπου δραστηριοποιείται, υπάρχει ομάδα στελεχών που μοιράζονται τις ευθύνες σχεδιασμού, ανάπτυξης και παρακολούθησης του έργου της. Οι εθελοντές εντάσσονται σε ομάδες και εποπτεύονται από τα υπεύθυνα στελέχη. Η «ΑΡΣΙΣ» συναντά τους πολίτες για να μοιραστεί μαζί τους τις κατακτήσεις, τους προβληματισμούς και τις προτάσεις της, με στόχο την συμμετοχή τους στην προσπάθεια βελτίωσης της θέσης και του ρόλου των νέων στην κοινωνία. Η «ΑΡΣΙΣ» πιστεύει ότι οι νέοι μπορούν να νικήσουν τις συνθήκες που τους οδηγούν στην απομόνωση. Αρκεί στην προσπάθεια αυτή να είμαστε μαζί τους Aρσις, Ενδιαφέρεσαι να γίνεις εθελοντής, ενημ.φυλλάδιο προσέλκυσης εθελοντών imaste/i arsis/ 108

109 η. Μαζί για το παιδί Η Φιλοσοφία, το όραμα και οι στόχοι Ποιοι είναι; Η Ένωση «Μαζί για το Παιδί» είναι μια ομπρέλα δέκα κοινωφελών σωματείων μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, που ξεκίνησε να λειτουργεί το 1996 με σκοπό να ενώσει ισότιμα τις προσπάθειές τους για τα παιδιά σε ανάγκη. Μαζί τα δέκα σωματεία προσφέρουν ετησίως συντονισμένες υπηρεσίες και ένα καλύτερο μέλλον περισσότερων από παιδιών κάθε χρόνο εκ των οποίων τα σε συστηματική βάση. Η Φιλοσοφία Στην Ένωση «Μαζί για το Παιδί» πιστεύουν, ότι όλοι μαζί, μπορούν να πετύχουν περισσότερα και ουσιαστικότερα αποτελέσματα ενώνοντας τις δυνάμεις τους και το αποδεικνύουν καθημερινά κάνοντας πράξη τη φιλοσοφία τους, που δεν είναι άλλη από το «η ισχύς εν τη ενώσει». Το όραμα Η δημιουργία ενός διευρυμένου δικτύου υπηρεσιών, σε συνεργασία με αξιόπιστους και εξειδικευμένους φορείς ανά την Ελλάδα και το εξωτερικό, με σκοπό την ανακούφιση κάθε παιδιού σε ανάγκη. Οι στόχοι Παροχή υλικής, πνευματικής, ιατρικής και ηθικής υποστήριξης σε βρέφη, παιδιά, εφήβους και νέους Ψυχοκοινωνικήστήριξηοικογενειών 109

110 Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινωνικού συνόλου για το παιδί που βρίσκεται σε ανάγκη Διάδοση των αρχών και των μεθόδων του εθελοντισμού Συνεργασία με οργανώσεις για το παιδί και τον έφηβο Προαγωγή της επιστημονικήςέρευνας Εξεύρεση πόρων (οικονομικών και υλικών) για τη συνέχιση και την ανάπτυξη του έργου των μελών και των συνεργατών της Ένωσης Εθελοντικές οργανώσεις με τοπική δράση στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. α. Άσυλο του παιδιού. Το «Άσυλο του παιδιού» είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που, από το 1919, επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη σωστή κάλυψη των βασικών αναγκών (στέγαση, σίτιση, ανάπαυση κ.λπ.) και στη συνεχή βελτίωση της διαπαιδαγώγησης παιδιών εργαζομένων γονέων, βρεφικής, νηπιακής, προσχολικής και σχολικής ηλικίας στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Στο «Άσυλο του Παιδιού» ανήκουν δύο νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου: 1. Το σωματείο «Άσυλο του Παιδιού», ειδικά αναγνωρισμένο ως φιλανθρωπικό που συστήθηκε το Διοικείται από δεκαμελές Δ.Σ. που αποτελείται από εννιά αιρετά μέλη και έναν εκπρόσωπο της Παμμηχανικής Ένωσης Δ. Π. Μ. Β. Ε

111 2. Το ίδρυμα «Άσυλο του Παιδιού» που συστήθηκε το Το Δ.Σ. του ιδρύματος συγκροτείται από τον Νομάρχη και απαρτίζεται από εννιά τακτικά μέλη του Σωματείου και τρία μέλη οριζόμενα από τον ίδιο τον Νομάρχη από τα οποία το ένα μέλος εκτελεί χρέη Κυβερνητικού Επιτρόπου. Για πάνω από 85 χρόνια αποτελεί ένα θεσμό στο χώρο του εθελοντισμού και της προσφοράς προς την οικογένεια και το παιδί. Ο θεσμός αυτός ξεκίνησε από εθελόντριες μέλη της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης στις πρώτες δύσκολες δεκαετίες του περασμένου αιώνα με τα προβλήματα και τις κοινωνικές αλλαγές που έφεραν οι πόλεμοι. Λειτουργεί συνέχεια μέχρι σήμερα και προσφέρει αδιάλειπτα τις υπηρεσίες του παρά τις αντιξοότητες των καιρών (πόλεμοι, κατοχή, οικονομικές δυσχέρειες, φυσικές καταστροφές κ.λπ.). Ήδη από το 1922 το «Άσυλο του Παιδιού» άρχισε να εφαρμόζει το θεσμό του ολοήμερου σχολείου, που πρόσφατα υιοθετήθηκε και από την ελληνική πολιτεία. Σήμερα το «Άσυλο του Παιδιού» υπηρετεί δύο κύριες δραστηριότητες: Την Παιδική Εστία όπου εντάσσονται το Βρεφοκομείο, το Ολοήμερο Νηπιαγωγείο και το Ολοήμερο Δημοτικό Σχολείο. Στο «Άσυλο του Παιδιού» φοιτούν κάθε χρόνο πάνω από 600 παιδιά, ηλικίας από 2 μηνών μέχρι 12 χρόνων. Ένα μεγάλο ποσοστό από αυτά τα παιδιά αποφοιτούν έχοντας διανύσει μια δωδεκαετή αναπτυξιακή πορεία. 111

112 παιδιού 179. Το Πνευματικό Κέντρο που ασχολείται με την ολόπλευρη ανάπτυξη του β. Σωματείο Μέλισσα. Ο επίσημος τρόπος για να συστηθεί η οργάνωση είναι ότι, «Η Μέλισσα» είναι ένα Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, με αντικείμενο την παιδική προστασία για κορίτσια. Εποπτεύεται από την Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας του Δήμου Θεσσαλονίκης και επιχορηγείται κατά ένα μικρό ποσοστό από το Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης μέσω της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Στη «Μέλισσα» εθελοντές είναι όλοι. Αυτό σημαίνει ότι εθελοντικά τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου αναλαμβάνουν πολλές φορές χρέη υπαλλήλου προκειμένου να μειώσουν το κόστος. Εθελοντές είναι οι συνοδοί των παιδιών στις δραστηριότητες και τις εξόδους τους. Εθελοντές είναι οι γιατροί και οι νοσηλευτές που βοηθούν στην περίθαλψη και φροντίδα των παιδιών. Εθελοντές οι εκπαιδευτικοί που στέκονται δίπλα στα παιδιά και τα στηρίζουν στον αγώνα που δίνουν καθημερινά για να ξεπεράσουν τους εαυτούς τους. Εθελοντές και οι επαγγελματίες που, μέσα από την ειδικότητά του ο καθένας, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους όποτε η Στέγη τους έχει ανάγκη. Ακόμα και οι εργαζόμενοι στη «ΜΕΛΙΣΣΑ» θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν άτυπα εθελοντές καθώς βρίσκονται πάντα δίπλα στα παιδιά, ανεξάρτητα από ωράρια και αργίες, προκειμένου να μη νιώσουν ξανά την αδιαφορία και το περιθώριο. Η ανταμοιβή όλων μας είναι ένα χαμόγελο και μια αγκαλιά. Η αίσθηση της αυτοπραγμάτωσης και η γαλήνη που αποκομίζουμε με την προσφορά

113 γ. Ελληνικό παιδικό χωριό στο Φίλυρο Το «Ελληνικό Παιδικό Χωριό» στο Φίλυρο είναι αναγνωρισμένο Σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Είναι ανεξάρτητο από Διεθνείς Οργανισμούς και φορείς, δεν έχει ιδρυματικό χαρακτήρα και είναι το πρώτο Ελληνικό Παιδικό Χωριό. Λίγα μόλις χιλιόμετρα από την πόλη της Θεσσαλονίκης, πάνω στην κορυφή του Φιλύρου, σ ένα τόπο ξερό, πετρώδη και κακοτράχηλο, όμως με μια υπέροχη θέα, «φύτρωσε» ξαφνικά μια μικρή, χρωματιστή πολιτεία: Το πρώτο «Ελληνικό Παιδικό Χωριό». Τα οχτώ πρώτα σπίτια, ένα κτίριο διοικήσεως, μια εκκλησία. Σκοπόςτου «Ελληνικού Παιδικού Χωριού» είναι η μόνιμη και μακροχρόνια παροχή φροντίδας, μόρφωσης, στέγης και ψυχολογικής στήριξη των παιδιών στη βάση της Ελληνο ορθόδοξης Παράδοσης και των αρχών της Παιδαγωγικής και της Ψυχολογίας. Το «Ελληνικό Παιδικό Χωριό» επιδιώκει να προσφέρει τους βασικούς όρους της οικογενειακής ζωής σε παιδιά των οποίων οι γονείς είτε δεν υπάρχουν πλέον στη ζωή, είτε δεν μπορούν να διατηρήσουν την ευθύνη της γονικής μέριμνας για διάφορους λόγους. Ο σκοπός αυτός πραγματοποιείται με την υποστήριξη της ανάπτυξης του παιδιού κατά το πρότυπο της οικογένειας που αποτελεί το θεμελιώδες κύτταρο της κοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο επιδιώκεται η ψυχονοητική ανάπτυξη και κοινωνική ένταξη των παιδιών που έχουν χάσει την στήριξη αυτή και που είναι απαραίτητη για να ενταχθούν ως αυτόνομα και ολοκληρωμένα μέλη στην Ελληνική κοινωνία και ακολούθως στην Ενωμένη Ευρώπη 181. δ. Πρωτοβουλία για το Παιδί. Μία αξιόλογη εθελοντική πρωτοβουλία αρκετά κοντά στη Θεσσαλονίκη

114 είναι στην περιοχή της Ημαθίας η «Πρωτοβουλία για το Παιδί». O Σύλλογος «Πρωτοβουλία για το Παιδί», ιδρύθηκε στη Βέροια τον Απρίλιο του Σήμερα, δραστηριοποιούνται στους κόλπους του 350 μέλη και 200 περίπου ενεργοί εθελοντές. Πεδίο δράσηςτης Δομής είναι πρωτίστως η φροντίδα και η προστασία παιδιών που, προερχόμενα από οικογένειες που δυσλειτουργούν ή είναι διαλυμένες, βιώνουν την παραμέληση, την ψυχολογική και σωματική βία, την περιθωριοποίηση και την απόρριψη, τόσο μέσα στο σπίτι, όσο και μέσα στο σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον, καθώς και η παντοειδής ενίσχυση των οικογενειών τους. Ακόμη, ομάδες στόχους της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί» αποτελούν οι ευπαθείς οικογένειες με παιδιά και οι ευπαθείς ομάδες του τοπικού πληθυσμού που πλήττονται από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Εμβέλεια λειτουργίας Οι υπηρεσίες που προσφέρουν οι Δομές της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί» παρέχονται συμπληρωματικά προς τις αντίστοιχες κρατικές. Η εμβέλεια της λειτουργίας της Ημερήσιας Φροντίδας και του Κέντρου Αναφοράς είναι τοπική (Νομός Ημαθίας και γύρω του περιοχές), ενώ αυτή της Κλειστής Φιλοξενίας εκτείνεται σε ολόκληρη τη χώρα. Ημερήσια Φροντίδα Από τον Μάρτιο του 2010 λειτουργεί στη Βέροια το «Σπίτι Ημερήσιας Φροντίδαςπαιδιών» με αυτά τα χαρακτηριστικά. Στο «Σπίτι της Βέροιας», με τη βοήθεια του επιστημονικού προσωπικού (Κοινωνική Λειτουργός, δύο Παιδαγωγοί, δύο Ψυχολόγοι, μία Γραμματέας) και των εθελοντώνόλων των τομέων (σίτιση, μαθησιακή υποστήριξη, ψυχαγωγία, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, δημιουργική απασχόληση, συνοδεία σε εξωτερικές δραστηριότητες) 114

115 φιλοξενούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας σε διάφορους κύκλους, περί τα 20 παιδιά ηλικίας 4 έως 18 ετών σε συνθήκες οικογενειακής θαλπωρής. Στα παιδιά παρέχεται συστηματική ψυχολογική υποστήριξη, διαπαιδαγώγηση και κάθε είδους βοήθεια, ενώ στις οικογένειές τους παρέχεται κοινωνική ψυχολογική υποστήριξη, καθώς και υλική βοήθεια. ΚέντροΑναφοράς Το Κέντρο Αναφοράςτης δομής δέχεται καθημερινά πολλές κλήσεις για βοήθεια, σε παιδιά, εφήβους και γονείς που αντιμετωπίζουν προβλήματα ενδοοικογενειακής βίας, αποκλίνουσας συμπεριφοράς, δυσκολίας σχέσεων, ένδειας κλπ. Στους ανθρώπους αυτούς παρέχεται άμεση βοήθεια με τη συνεργασία των ειδικών (υπηρεσίες κοινωνικής λειτουργού και ψυχολόγου, νομική και ψυχοκοινωνική υποστήριξη, υλική βοήθεια κλπ). Στο ίδιο Κέντρο γίνονται δεκτές καθ όλο το εικοσιτετράωρο, καταγγελίες για περιστατικάπαραμέλησης, εγκατάλειψης ή και κακοποίησης παιδιών, με άμεση και αποτελεσματική αντίδραση εκ μέρους του ειδικού προσωπικού της οργάνωσης 182. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των εθελοντικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στην παιδική προστασία στο επόμενο κεφάλαιο της μελέτης μας θα αναφερθούμε στα «Παιδικά Χωριά SOS» και στον εθελοντισμό που λαμβάνει χώρα στη συγκεκριμένη οργάνωση

116 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Δ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΩΡΙΑ SOS ΕΛΛΑΔΟΣ. 1.Τα Παιδικά Χωριά SOS. Μέσα στον 20 ο αιώνα αναθεωρούνται έντονα, ιδιαίτερα στον δυτικό κόσμο, και κυρίως στην Ευρώπη, οι ιδέες και οι αντιλήψεις περί της διαπαιδαγώγησης και της φροντίδας των παιδιών, που για διάφορους λόγους δεν μπορούν να ανατραφούν στη φυσική τους οικογένεια. Ο ιδρυτής, και πρώτος πρόεδρος των Παιδικών Χωριών SOS, ο Δρ. HermanGmeiner, μέσα από το αξιακό πλέγμα των αρχών του ανθρωπισμού και της φροντίδας στον συνάνθρωπο και με τοπίο την ολοκληρωτική καταστροφή μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο, έχει την ιδέα να συνενώσει δύο ηλικιακές ομάδες ανθρώπων που βγαίνουν από το πόλεμο με πολλές δυσκολίες και απώλειες. Από τη μία μεριά γυναίκες νέες που έχασαν τους συζύγους ή τα παιδιά τους στη δίνη του πολέμου και από την άλλη παιδιά ορφανά και εγκαταλειμμένα εξαιτίας του πολέμου. 183 Έτσι ενώνονται οι δύο αυτές ομάδες και «κατασκευάζονται» οι πρώτες οικογένειες SOS. Ήδη είχε θεμελιωθεί η αντίληψη ότι η προστασία παιδιών και μητέρων σε ένα οικογενειακό περιβάλλον, εξασφαλίζει καλύτερες προοπτικές και θετική πρόγνωση αφενός 183 Νοϊμπάουερ Α, Η Μητέρα στο Παιδικό Χωριό SOS, εκδ. ΡάονχντρουκΙνσμπουργκ, Αυστρία. 116

117 για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη των παιδιών,αφετέρου ο οικογενειακός τύπος δημιουργεί θετική προδιάθεση για την άρση του ιδρυματισμού στοιχείων που ενυπήρχαν στο παραδοσιακού τύπου ίδρυμα. Η δυναμική αυτής της ιδέας, που εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα πρωτοποριακή, ενέπνευσε τόσους πολλούς που από την ίδρυση του πρώτου χωριού,λειτουργούν σήμερα σε όλο τον κόσμο περισσότερα από 2000 προγράμματα και παρέχουν υπηρεσίες σε περισσότερα από παιδιά. 184 Η φιλοσοφία ανάπτυξης όλου αυτού του έργου στηρίζεται κυρίως στην αρχή της έμπρακτης κοινωνικής αλληλεγγύης, που έχοντας ως έργο την προστασία του παιδιού και της οικογένειας ουσιαστικά ενισχύει την κοινωνική συνοχή της κοινωνίας και μέσω αυτής της μορφής οικογενειακής φροντίδας αίρεται ο κίνδυνος του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι ποιοτικές προδιαγραφές στις παιδαγωγικές αντιλήψεις για την προστασία και φροντίδα των παιδιών παίζουν καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη προγραμμάτων στα παιδικά Χωριά SOS. 1.1 Οι Ρίζες Το πρώτο Παιδικό Χωριό SOS ιδρύθηκε από τον Δρ. HermanGmeiner, όπως και παραπάνω ήδη έχουμε αναφέρει, το 1949 στο Imst, του Τυρόλο στην Αυστρία. Ως άνθρωπος είχε δεσμευτεί να βοηθάει παιδιά που βρίσκονται σε ανάγκη παιδιά που είχαν χάσει τα σπίτια τους, την ασφάλεια τους και τις οικογένειές τους σαν αποτέλεσμα του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Σήμερα, με την υποστήριξη πολλών χορηγών και συνεργατών, το SOS KDI έχει αναπτυχθεί προκειμένου να βοηθάει παιδιά σε όλο τον κόσμο Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος, ενημερωτικό έντυπο

118 Αναλαμβάνει δράση για τα παιδιά ως ανεξάρτητη μη κυβερνητική οργάνωση. Σέβεται διαφορετικές θρησκείες και πολιτισμούς, και εργάζεται σε χώρες και κοινότητες, όπου η αποστολή μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη. Εργάζεται στο πνεύμα της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού και προωθεί τα δικαιώματα αυτά σε ολόκληρο τον κόσμο. Σύμφωνα με την ιδέα των Παιδικών Χωριών SOS, η οργάνωση τους υπήρξε πρωτοπόρος σε μια προσέγγιση οικογενειακού τύπου που σχετίζεται με τη μακροχρόνια φροντίδα ορφανών και εγκαταλειμμένων παιδιών. Η ζωή και η οργάνωση των Παιδικών Χωριών SOS έχει σαν βάση τις τέσσερις παιδαγωγικές αρχές, όπως αυτές διατυπώθηκαν από τον HermanGmeiner και είναι: Η Μητέρα: Κάθε παιδί έχει έναν γονιό για να το φροντίζει. Η Μητέρα SOS χτίζει μια στενή σχέση με κάθε παιδί που της έχει ανατεθείκαι παρέχει την ασφάλεια, την αγάπη και τη σταθερότητα που κάθε παιδί χρειάζεται. Σαν επαγγελματίας στη φροντίδα των παιδιών, ζει μαζί με τα παιδιά που της έχουν ανατεθεί, καθοδηγεί την ανάπτυξή τους και έχει την ευθύνη του σπιτιού και της οικογένειάς της. Αναγνωρίζει και σέβεται το οικογενειακό υπόβαθρο, τις πολιτιστικές ρίζες και την θρησκεία του κάθε παιδιού. Αδέλφια: Οι οικογενειακοί δεσμοί αναπτύσσονται και δημιουργούνται νέοι. Κορίτσια και αγόρια διαφόρων ηλικιών ζουν μαζί ως αδέλφια, με πρωταρχικό καθήκον τη διατήρηση και παραμονή των φυσικών αδελφών μέσα στην ίδια οικογένεια. Αναπτύσσονται και μαθαίνουν μαζί να μοιράζονται τις ευθύνες και όλες τις χαρές και λύπες της καθημερινής ζωής. Αυτά τα παιδιά και η Μητέρα SOS οικοδομούν συναισθηματικούς δεσμούς που διαρκούν για μια ζωή. 118

119 Το Σπίτι:Κάθε Οικογένεια έχει το δικό της σπίτι. Το Σπίτι SOS είναι το σπίτι κάθε Οικογένειας, με τη δική του ξεχωριστή αίσθηση, τον ρυθμό και την καθημερινότητα του. Το Σπίτι αποτελεί το φυσικό καταφύγιο για κάθε παιδί και βιώνει μια πραγματική αίσθηση της ασφάλειας και ατομικότητας. Το Χωριό: Η Οικογένεια SOS είναι μέρος της ευρύτερης κοινωνίας. Το Χωριό, είναι η φυσική προέκταση της Οικογένειας SOS. Αποτελεί το κοινωνικό περιβάλλον που επιτρέπει στα παιδιά ν αναπτυχθούν με ασφάλεια αλλά παράλληλα είναι και μία γέφυρα προς την κοινωνία, καθώς τα παιδιά μαθαίνουν να συμμετέχουν ενεργά σε αυτή 185. Όπως ορίζουν τα Παιδικά Χωριά SOS τους κατευθυντήριους στρατηγικούς τους σκοπούς,αυτοί συνοψίζονται σε τέσσερις απλές βασικές θέσεις για τα παιδιά που μεγαλώνουν στον κόσμο μας. Αυτές είναι: Κάθε παιδί ανήκει σε μια οικογένεια. Η οικογένεια είναι η καρδιά της κοινωνίας. Μέσα σε μια οικογένεια κάθε παιδί είναι προστατευμένο και απολαμβάνει το αίσθημα ότι ανήκει κάπου. Εδώ, τα παιδιά μαθαίνουν τις αξίες, να μοιράζονται ευθύνες και να διαμορφώνουν μακροχρόνιες σχέσεις. Το οικογενειακό περιβάλλον τους παρέχει γερά θεμέλια πάνω στα οποία θα χτίσουν τη ζωή τους. Κάθε παιδί μεγαλώνει με αγάπη. Μέσα από την αγάπη και την αποδοχή, συναισθηματικά τραύματα επουλώνονται και χτίζεται η εμπιστοσύνη. Τα παιδιά μαθαίνουν να 185. Διαδίκτυο: villages.gr 119

120 εμπιστεύονται και να πιστεύουν στον εαυτό τους και τους άλλους. Με αυτήν την αυτοπεποίθηση κάθε παιδί μπορεί να αναγνωρίσει και να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του. Κάθε παιδί μεγαλώνει με σεβασμό. Η φωνή του κάθε παιδιού ακούγεται και λαμβάνεται σοβαρά υπόψη. Τα παιδιά συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων που επηρεάζουν τη ζωή τους και καθοδηγούνται να αναλάβουν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξή τους. Το παιδί μεγαλώνει με σεβασμό και αξιοπρέπεια ως ένα πολύτιμο μέλος της δικής του οικογένειας και κοινωνίας. Κάθε παιδί μεγαλώνει με ασφάλεια. Τα παιδιά προστατεύονται από κακοποίηση, παραμέληση και εκμετάλλευση και παραμένουν ασφαλή. Έχουν στέγη, φαγητό, υγειονομική φροντίδα, μόρφωση και σταθερούς συναισθηματικούς δεσμούς Πεποιθήσεις και στάσεις των Παιδικών Χωριών SOS. Προκειμένου να τεθούν σε εφαρμογή οι βασικοί επιδιωκόμενοι σκοποί,τα Παιδικά Χωριά αναλαμβάνουν σημαντικές δεσμεύσεις αναφορικά με την αποστολή τους,που είναι η προστασία και φροντίδα παιδιών που βρίσκονται σε ανάγκη. Αντιγράφουμε σχετικά από το διαδικτυακό τόπο: 186. Όπ.π. Δικτυακός τόπος, villages.gr 120

121 «Δημιουργούμε οικογένειες για παιδιά που βρίσκονται σε ανάγκη, τα βοηθάμε να διαμορφώσουν το δικό τους μέλλον και συμμετέχουμε στην ανάπτυξη των κοινοτήτων που ανήκουν. Συμμετέχουμε στην κοινοτική ζωή και ανταποκρινόμαστε στις ανάγκες κοινωνικής ανάπτυξης των πιο ευάλωτων παιδιών και νέων ανθρώπων. Δημιουργούμε εγκαταστάσεις και προγράμματα πρόληψης, που έχουν στόχο την ενίσχυση οικογενειών για την αποφυγή της εγκατάλειψης των παιδιών. Ενώνουμε τις προσπάθειές μας, με μέλη της κοινότητας για την παροχή εκπαίδευσης και υγειονομικής περίθαλψης, καθώς και για ανταπόκριση σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Τι κρατάει δυνατή την οργάνωση (σύμφωνα με τις πεποιθήσεις τους): Αναλαμβάνουμε δράση Έχουμε αμφισβητήσει τις παραδοσιακές μεθόδους φροντίδας των ευάλωτων ομάδων της κοινωνίας μας και συνεχίζουμε να πρωτοπορούμε με καινοτόμες προσεγγίσεις παιδικής μέριμνας. Βοηθάμε παιδιά που δεν έχουν πού αλλού να στραφούν. Κρατάμε τις υποσχέσεις μας Είμαστε αφοσιωμένοι στο να βοηθάμε τα παιδιά να έχουν μια καλύτερη ζωή. Το κάνουμε αυτό καλλιεργώντας σταθερές σχέσεις με τους χορηγούς μας, τους συνεργάτες μας και τις κοινότητες στις οποίες έχουμε τις ρίζες μας. Πιστεύουμε ότι με την μακροπρόθεσμη δέσμευση έχουμε έναν ουσιαστικό και διαρκή αντίκτυπο. 121

122 Πιστεύουμε ο ένας στον άλλο Πιστεύουμε στις ικανότητες και το δυναμικό του καθενός. Υποστηρίζουμε και σεβόμαστε ο ένας τον άλλον, και οικοδομούμε ένα περιβάλλον όπου μπορούμε να προσεγγίσουμε τις ευθύνες μας με αυτοπεποίθηση. Σε μια ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης εμπνεόμαστε να μοιραστούμε τις εμπειρίες μας και να μάθουμε ο ένας από τον άλλο. Είμαστε αξιόπιστοι εταίροι Από το 1949 έχουμε δημιουργήσει ένα Οργανισμό που εμπνέει εμπιστοσύνη στους χορηγούς, τις κυβερνήσεις και σε άλλους εταίρους οι οποίοι μας υποστηρίζουν στην αποστολή μας. Η μεγαλύτερη ευθύνη μας είναι η εγγύηση της ευημερίας των παιδιών διασφαλίζοντας υψηλού επιπέδου φροντίδα. Με τον τρόπο αυτό είμαστε δεσμευμένοι να χρησιμοποιούμε όλα τα κεφάλαια και τους πόρους με σύνεση, σεβασμό και ευθύνη. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνεται στον ιστότοπο του Οργανισμού: «Αυτές είναι οι βασικές πεποιθήσεις και στάσεις πάνω στις οποίες ο οργανισμός έχει χτιστεί, και αυτές είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι της επιτυχίας μας. Αυτές οι σταθερές αξίες κατευθύνουν τις δράσεις μας, τις αποφάσεις και τις σχέσεις καθώς εργαζόμαστε για την εκπλήρωση της αποστολής μας.» Ανάπτυξη του οργανισμού στην Ελλάδα. Από το 1975 ο οργανισμός των Παιδικών Χωριών SOS,ξεκίνησε και στη χώρα μας, χάρη στην πρωτοβουλία της καςκλώντια Κατσαρά, που είχε γνωρίσει τα Παιδικά Χωριά από το εξωτερικό,και με τη συμπαράσταση και τη βοήθεια 187. Όπ.π. villages.gr 122

123 μίας μικρής και συνεκτικής ομάδας με όραμα δημιούργησε το σωματείο με την επωνυμία: Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος. Τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος έχουν βραβευθεί από την Ακαδημία Αθηνών, τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό, το Κοινωφελές Ίδρυμα «Α. ΩΝΑΣΗΣ», το Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και πολλούς συλλόγους και οργανώσεις για το έργο τους προς το μοναχικό παιδί. Το Σωματείο διοικείται από 9μελές Διοικητικό Συμβούλιο, του οποίου τα 7 μέλη εκλέγονται ανά 3ετία από την Γενική Συνέλευση των μελών και τα 2 μέλη ορίζονται από την Διεθνή Ένωση των Παιδικών Χωριών SOS ως εκπρόσωποί της. Η θητεία του σημερινού σύνθεση Διοικητικού Συμβουλίου λήγει το Τα έξοδα λειτουργίας και ανάπτυξης των Παιδικών Χωριών SOS καλύπτονται αποκλειστικά και μόνο από τις μικρές ή μεγάλες δωρεές των φίλων, υποστηρικτών ιδιωτών, εταιριών, οργανισμών και ιδρυμάτων. 2.1.Προγράμματα μακρόχρονης φροντίδας οικογενειακού τύπου. Ο τρόπος λειτουργίας όλων αυτών των προγραμμάτων διέπεται από τις αξίες της κοινωνικής αλληλεγγύης και διασφαλίζει και προάγει στο μέγιστο βαθμό τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η σύνολη παιδαγωγική λειτουργία αποσκοπεί στο να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις και να εξασφαλίσει τις συνθήκες εκείνες που εγγυώνται τη πλήρη κάλυψη των φυσικών, διανοητικών και ψυχοκοινωνικών αναγκών του κάθε παιδιού, δίνοντας του τη δυνατότητα να αναπτύξει το δυναμικό του, ούτως ώστε ως υπεύθυνος και ανεξάρτητος ενήλικας να διεκδικήσει ισότιμα μια δημιουργική ζωή. 123

124 Η φροντίδα των παιδιών διέπεται από την αρχή της εξατομικευμένης προσέγγισης. Αυτό διασφαλίζεται μέσω: (α) της διαδικασίας υποδοχής του παιδιού. (β) της δημιουργίας ιδιαίτερων σχέσεων με τη Μητέρα SOS, που αποτελεί τον κύριο δίαυλο, διαμέσου του οποίου οργανώνεται και βιώνεται η πραγματικότητα και αποτελεί τον κύριο παράγοντα ανατροφής του κάθε παιδιού. (γ) της εκπόνησης και εφαρμογής εξατομικευμένων σχεδίων φροντίδας, για κάθε παιδί ξεχωριστά. Τα σχέδια αυτά λαμβάνουν υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες του καθενός, τις κλίσεις και τις ικανότητές του και περιλαμβάνουν οργάνωση της καθημερινότητας σε ατομικό και «οικογενειακό» επίπεδο, ψυχοθεραπευτική προσέγγιση και άλλες ειδικές παρεμβάσεις αποκαταστασιακού και υποστηρικτικού χαρακτήρα όταν αυτές απαιτούνται, υποστήριξη της σχολικής επίδοσης, προστασία της υγείας, δραστηριότητες κοινωνικοποίησης και διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου, ρυθμίσεις για την επαφή με τις βιολογικές οικογένειες, κ.λπ. (δ) της αξιολόγησης της πορείας του κάθε παιδιού ξεχωριστά και της εφαρμογής διορθωτικών παρεμβάσεων όταν αυτές απαιτούνται. Η αποφυγή της απώλειας της ατομικότητας και η αντιμετώπιση του κάθε παιδιού ως υποκείμενου δικαιωμάτων και όχι απλά ως αντικείμενου προστασίας θεωρείται εκ των ων ουκ άνευ συνθήκη για την ελαχιστοποίηση της ιδρυματικής αντιμετώπισης. Η συνέχεια της προσωπικής ιστορίας, η συγκρότηση της υποκειμενικής ταυτότητας, η επεξεργασία του άγχους αποχωρισμού από τη φυσική οικογένεια, η υποστήριξη για τη βίωση της πραγματικότητας στην οποία το κάθε παιδί ζει, η ανάπτυξη σχέσεων, η υπέρβαση των καθημερινών δυσκολιών, το κτίσιμο προοπτικών, ο εφοδιασμός με ικανότητες και προσόντα 124

125 κατά τη διάρκεια της παραμονής στα Παιδικά Χωριά SOS αποτελούν ζητήματα, η διαχείριση των οποίων γίνεται μέσω των εξατομικευμένων σχεδίων και αποτελούν έργο του προσωπικού του Οργανισμού και των εξωτερικών συνεργατών του. Σημαντικό επίσης είναι το γεγονός πως αποφεύγεται η «συσκότιση» γεγονότων και συναισθημάτων (τυπικό χαρακτηριστικό της ιδρυματικής λειτουργίας). Αντίθετα, τα παιδιά υποστηρίζονται προκειμένου να βιώνουν την πραγματικότητα και όχι να την αποφεύγουν. Σε αυτή την περίπτωση, σημαντικός είναι ο ρόλος του προσωπικού που βοηθά τα παιδιά να επεξεργάζονται αυτά τα βιώματα και να τα μετέρχονται όσο το δυνατό πιο δημιουργικά. Η διατήρηση και ο εμπλουτισμός των σχέσεων με την κοινότητα είναι ένα ακόμη στοιχείο που δείχνει την ποιότητα της φροντίδας και το μη ιδρυματικό της χαρακτήρα. Στα Παιδικά Χωριά SOS, τόσο η πολιτική όσο και η πρακτική που ακολουθείται δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτήν ακριβώς τη διάσταση. Τα παιδιά που μεγαλώνουν στα Παιδικά Χωριά SOS, φοιτούν στα σχολεία της περιοχής, ενθαρρύνονται να συμμετέχουν σε δραστηριότητες της κοινότητας, όπως κάθε άλλο παιδί, ενθαρρύνονται να συναναστρέφονται είτε στο ίδιο το Χωριό είτε στην κοινότητα παιδιά εκτός Χωριών, χρησιμοποιούν τις διευκολύνσεις της κοινότητας, κλπ. Συγχρόνως, όχι μόνο τα παιδιά, αλλά και το προσωπικό ιδιαίτερα οι μητέρες και ο διευθυντής συμμετέχουν ή ενθαρρύνονται να συμμετέχουν σε δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχουν οι γονείς των παιδιών, όπως οι συνελεύσεις και τα συλλογικά όργανα γονέων και κηδεμόνων μαθητών σχολείων, κλπ. Επιπλέον, στην κατεύθυνση της συνδιαλλαγής με την κοινότητα, τα Παιδικά Χωριά SOS είναι ανοικτά σε επισκέψεις ομαδικές και ατομικές όποιου θέλει να τα επισκεφτεί, όπως γίνεται σε ένα κανονικό σπίτι. 125

126 Αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς η πρόβλεψη που υπάρχει σχετικά με τις «μεταβάσεις». Έχει προβλεφθεί η δημιουργία μεταβατικών πλαισίων προκειμένου να δίνεται η δυνατότητα σε κάθε παιδί να προσαρμόζεται όσο το δυνατό πιο ομαλά στις διάφορες φάσεις της παραμονής του. Τα μεταβατικά πλαίσια παρέχονται κατά την είσοδο του παιδιού στο Παιδικό Χωριό SOS(«σπίτι φιλοξενίας») και κατά τη διαδικασία προετοιμασίας για τη μετάβασή του στη Στέγη Νέων («σπίτι μετάβασης»). Η πορεία ενός παιδιού που φιλοξενείται στα Παιδικά Χωριά SOS είναι μια πορεία προς την ανεξαρτησία και την αυτονόμηση και σε αυτή την προοπτική συντείνει το σύνολο των παρεμβάσεων μας ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΩΡΙΑ SOS. Κριτήρια Εισαγωγής Παιδιού Στα Παιδικά Χωριά SOS γίνονται δεκτά τα παιδιά των οποίων οι φυσικοί γονείς ή τα πρόσωπα που έχουν την επιμέλειά τους, αδυνατούν για διάφορους λόγους (κοινωνικούς, ιατρικούς, οικονομικούς κ.α.), να ασκήσουν πλήρως τον γονεϊκό τους ρόλο και να παρέχουν την απαιτούμενη και κατάλληλη φροντίδα για την ομαλή ανάπτυξή τους. Η εισαγωγή των παιδιών γίνεται μέχρι την ηλικία των 8 ετών κατόπιν εμπεριστατωμένης κοινωνικής έρευνας και γίνονται δεκτά παιδιά ανεξαρτήτως φύλου, θρησκείας και εθνικότητας, χωρίς σωματικά/νοητικά ψυχιατρικά προβλήματα. Το Σωματείο αναλαμβάνει την επιμέλεια των παιδιών που βρίσκονται υπό τη προστασία του καθώς η φροντίδα που παρέχει προσφέρεται σε μια μακροχρόνια, συνεχή και σταθερή βάση. 126

127 Θα πρέπει να τονισθεί η προσπάθεια που καταβάλλεται ούτως ώστε, εκεί που οι συνθήκες το επιτρέπουν, το παιδί να μην αποκόπτεται από τη φυσική του οικογένεια, αλλά αντίθετα να εργάζεται κανείς από κοινού μαζί της στη κατεύθυνση της πιθανής επανασύνδεσής του. Σε κάθε περίπτωση, πρωταρχική μέριμνα είναι η διαδικασία εισαγωγής να εξασφαλίζει την καλύτερη δυνατή προετοιμασία του παιδιού και τη συμμετοχή του σε όλες τις φάσεις (ανάλογα με την ηλικία) υπηρετώντας το πραγματικό του συμφέρον α.ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOS ΒΑΡΗΣ. Είναι το πρώτο Παιδικό Χωριό SOS που δημιουργήθηκε στη χώρα μας, σε μία έκταση 23 στρεμμάτων, που μας παραχωρήθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας. Το έργο θεμελίωσε το 1977, ο τ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας, αείμνηστος Κωνσταντίνος Τσάτσος. Τον Μάιο του 1979 και ενώ οι οικοδομικές εργασίες στο Παιδικό Χωριό SOS είναι σε εξέλιξη, ξεκινά η λειτουργία της πρώτης οικογένειας SOS με τρία αδέλφια, τη Μητέρα SOS και τη θεία σε ένα νοικιασμένο σπίτι στην Αμφιθέα. Λίγο αργότερα μια δεύτερη οικογένεια SOS δημιουργείται στο Π. Φάληρο στο διαμέρισμα που παραχωρεί γι αυτό το σκοπό η Ιδρύτρια και Επίτιμη Πρόεδρος του Σωματείου κυρία Κλ. Κατσαρά. Τον Σεπτέμβριο του 1982 παραδίδονται τα πρώτα σπίτια και οι οικογένειες SOS μετακομίζουν εκεί, όπως και ο Διευθυντής του Χωριού με τη δική του οικογένεια. Στις 18 Μαΐου του 1984 γίνονται τα επίσημα εγκαίνια της λειτουργίας του Παιδικού Χωριού SOS Βάρης με την παρουσία του Ιδρυτή των Παιδικών Χωριών SOS Δρ. Herman Gmeiner και της τότε Υφυπουργού Υγείας Πρόνοιας Μ. Κυπριωτάκη Όπ.π. villages.gr 127

128 Σήμερα το Παιδικό Χωριό SOS Βάρης, αποτελείται από 12 σπίτια οικογενειών SOS, για 72 παιδιά, το σπίτι του Διευθυντή, το σπίτι των Θείων, το σπίτι για τα εργαστήρια και το Κοινοτικό όπου στεγάζονται γραφεία, βιβλιοθήκη, μελετητήριο κλπ. Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχει το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, μια αίθουσα πολλαπλών εκδηλώσεων, ένα γήπεδο, μία παιδική χαρά και το ανοικτό θέατρο «ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΕΤΗ». Απασχολούνται 32 άτομα σε ημερήσια βάση (επιστημονικό, παιδαγωγικό και διοικητικό προσωπικό) και το σύνολο των κτιριακών εγκαταστάσεων είναι τμ β. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOS ΠΛΑΓΙΑΡΙ. Το Παιδικό Χωριό SOSΠλαγιαρίου είναι το δεύτερο που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα και λειτουργεί από το Εγκαινιάσθηκε τον Οκτώβριο του 1998 από τον τ. Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο. Το Παιδικό Χωριό SOSΠλαγιαρίου οικοδομήθηκε σε μία έκταση 29 στρεμμάτων, η οποία αποκτήθηκε το 1991 χάρις στο κληροδότημα LEONPISANI. Αποτελείται από 10 σπίτια οικογενειών SOS για 60 παιδιά, τον Ξενώνα προστασίας και θεραπείας κακοποιημένων βρεφών και νηπίων, το σπίτι του Διευθυντή, το σπίτι των Θείων, το σπίτι για τα εργαστήρια και το Κοινοτικό όπου στεγάζονται γραφεία, βιβλιοθήκη, μελετητήριο κλπ. Στον περιβάλλοντα χώρο υπάρχει το εκκλησάκι του Αγίου Σπυρίδωνα, γήπεδα, 2 παιδικές χαρές και το ανοικτό θέατρο «ΑΛΙΚΗ ΒΟΥΓΙΟΥΚΛΑΚΗ». Απασχολούνται 27 άτομα σε ημερήσια βάση (επιστημονικό, παιδαγωγικό και διοικητικό προσωπικό) και το σύνολο των κτιριακών εγκαταστάσεων είναι τμ. 128

129 2.1.1.γ. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOS ΘΡΑΚΗΣ. Το Παιδικό Χωριό Θράκης είναι το τρίτο που δημιουργήθηκε στην χώρα μας σε έκταση 15 στρεμμάτων που παραχωρήθηκε το 2002 από την Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και τη Νομαρχία Έβρου στο Αρίστηνο Αλεξανδρούπολης. Στο Παιδικό Χωριό SOS Θράκης συνδυάζεται, για πρώτη φορά, το πρόγραμμα μακρόχρονης φιλοξενίας παιδιών με τη παροχή κοινωνικών υπηρεσιών προληπτικού χαρακτήρα σε οικογένειες της ευρύτερης περιοχής. Το Παιδικό Χωριό SOS Θράκης αποτελείται : Από έξι σπίτια οικογενειών SOS, για μακρόχρονη προστασία και φροντίδα τουλάχιστον 50 παιδιών που στερούνται την φυσική τους οικογένεια, με αντίστοιχους κοινόχρηστους χώρους και γραφεία. Από ένα Συμβουλευτικό Κέντρο, το οποίο προσφέρει δωρεάν υπηρεσίες ψυχολογικής, λογοθεραπευτικής και μαθησιακής ενίσχυσης σε παιδιά και οικογένειες της ευρύτερης περιοχής. Από ένα Κέντρο Ημέρας για παιδιά με ειδικές ανάγκες (ηλικίας ετών), στο οποίο λειτουργούν εργαστήρια επαγγελματικής αποκατάστασης και εκμάθησης τεχνών δ. ΠΑΙΔΙΚΟ ΧΩΡΙΟ SOSΚΡΗΤΗΣ. Tο Παιδικό Χωριό SOS Κρήτης στο Ηράκλειο έχει ξεκινήσει από το Μάιο του Είναι ένα ενδιαφέρον πρωτοποριακό έργο καθώς είναι τo πρώτο Παιδικό Χωριό SOS μέσα σε πόλη, όπου οι οικογένειες SOS ζουν σε 129

130 ενοικιαζόμενα σπίτια. Η πρώτη οικογένεια SOS ζει σε ανεξάρτητο οίκημα και από τις αρχές Σεπτεμβρίου έχει ξεκινήσει η λειτουργία του δεύτερου Σπιτιού SOS μέσα στην πόλη. Παράλληλα σε έκταση που έχει δωρηθεί στον οργανισμό στην περιοχή Φοινικιά Ηρακλείου ξεκινάει η ανέγερση τριών νέων Σπιτιών SOS που θα ολοκληρωθούν τον Ιούνιο του Στέγες Νέων. (Αθήνα Θεσσαλονίκη). Η Στέγη Νέων είναι η συνέχεια της παιδαγωγικής διαδικασίας που έχει ξεκινήσει στο Παιδικό Χωριό SOS. Τα παιδιά που μεγαλώνουν στα Παιδικά Χωριά SOS όταν φθάσουν στη μέση εφηβεία αρχίζουν σταδιακά να προετοιμάζονται ούτως ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες και τις απαιτήσεις της ενήλικης ζωής ως αυτόνομα και ανεξάρτητα άτομα. Η Στέγη Νέων καλείται να βοηθήσει τους έφηβους/ νέους να αποκτήσουν επίγνωση της κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύοντας την αυτοπεποίθηση τους, την ικανότητά τους να αυτενεργούν και να αποφασίζουν αναλαμβάνοντας την ευθύνη των επιλογών τους ενώ παράλληλα τους στηρίζει στις δυσκολίες και στα προβλήματα που τυχόν θα προκύψουν. Πριν την είσοδο στη Στέγη Νέων προβλέπεται μια διαδικασία προετοιμασίας στο χώρο του Παιδικού Χωριού SOS διάρκειας έως 2 ετών (Σπίτι Μετάβασης). 130

131 2.1.2.α.ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΕΓΗ ΝΕΩΝ α. «Ημιαυτόνομη» Φάση Η υποστήριξη του Σωματείου προς τους νέους ες που μεγάλωσαν στα προγράμματα SOS δεν σταματά στην ενηλικίωσή τους, ούτε και μετά την αποχώρηση των νέων από τη Στέγη. Στο βαθμό που και ίδιος ο νέος το επιθυμεί υπάρχει μέριμνα ούτως ώστε να υποστηριχθεί στη φάση της κοινωνικής του ένταξης στη βάση των ατομικών του αναγκών και δυνατοτήτων με τελικό στόχο την πλήρη ανεξαρτητοποίησή του. Η φάση αυτή (ημιαυτόνομη) διαρκεί μέχρι 2 χρόνια και οι νέοι υποστηρίζονται τόσο οικονομικά όσο και συμβουλευτικά από το παιδαγωγικό προσωπικό και τον υπεύθυνο συνεργάτη της Στέγης β. Ανεξαρτητοποίηση Ο όρος ανεξαρτητοποίηση αναφέρεται στην διαδικασία κατά την οποία ο νέος/νέα ενήλικας γίνεται ανεξάρτητος και κάνει πλέον τις προσωπικές του επιλογές, με την ευθύνη που αυτό συνεπάγεται, σε όλα τα επίπεδα της ζωής του. Μετά και την ολοκλήρωση της ημιαυτόνομη φάσης, θεωρούμε ότι ο νέος α έχει αποκτήσει τις βασικές κοινωνικές δεξιότητες προκειμένου να ενσωματωθεί ως υπεύθυνος και ενεργός πολίτης στην κοινωνική ζωή. Φυσικά αυτό δεν σημαίνει ότι το Σωματείο αποσύρεται ολοκληρωτικά από την ζωή του νέου/νέας αλλά ότι επαναπροσδιορίζεται η σχέση μαζί του/της. 131

132 Ξενώνες Προστασίας & Θεραπείας Κακοποιημένων Βρεφών & Νηπίων. Σκοπός αρχές Ο Ξενώνας, είναι Μονάδα Ψυχοκοινωνικής Φροντίδας και Αποκατάστασης παιδιών που έχουν υποστεί κακοποίηση ή/και παραμέληση, ηλικίας 0 5 ετών με δυνατότητα παραμονής έως 18 μήνες. Η λειτουργία του Ξενώνα στηρίζεται στις αρχές της κοινωνικής φροντίδας και της θεραπείας περιβάλλοντος, έτσι ώστε να δημιουργεί το κατάλληλο πλαίσιο το οποίο θα δίνει τη δυνατότητα κάλυψης των αναγκών φροντίδας, προστασίας και θεραπείας του παιδιού και της οικογένειας του. Η λειτουργία του Ξενώνα εδράζεται σε δύο άξονες: Στην άμεση προστασία των παιδιών θυμάτων κακοποίησης / παραμέλησης σε ώρα κινδύνου, μέσω της διασφάλισης σταθερού πλαισίου διαμονής κατά την περίοδο της κρίσης, σχεδιασμένου να καλύπτει τις συναισθηματικές, ψυχικές, μαθησιακές, παιδαγωγικές και κοινωνικές ανάγκες τους και της δυνατότητας διορθωτικών σχέσεων και Στη παροχή εξειδικευμένων ψυχοκοινωνικών και ψυχοθεραπευτικών υπηρεσιών προς την οικογένεια των παιδιών με προτεραιότητα την ασφαλή επιστροφή τους στο φυσικό οικογενειακό τους περιβάλλον ή στη περίπτωση που αυτό δεν είναι δυνατό στην αναζήτηση εναλλακτικών σταθερών πλαισίων διαμονής και φροντίδας τους. Το έργο του Ξενώνα στοχεύει και διασφαλίζει το απόλυτο συμφέρον του παιδιού, όπως διατυπώνεται στη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η Ομάδα Προσωπικού αποτελείται από επαγγελματίες ψυχικής υγείας όλων των ειδικοτήτων και των δύο φύλων και από προσωπικό 24ωρης φροντίδας 132

133 (θείες SOS). Οι παρακάτω ειδικότητες θεωρούνται απαραίτητες για τη σωστή λειτουργία του Ξενώνα. Κοινωνικός Λειτουργός, Ψυχολόγος, Νηπιαγωγός, Βρεφονηπιοκόμος, Επισκέπτης Υγείας, Παιδίατρος, Παιδοψυχίατρος, Κλινικός Ψυχολόγος, Νομικός Σύμβουλος, Λογιστής και βοηθητικό προσωπικό. Η Ομάδα Προσωπικού ενδέχεται να πλαισιώνεται και από άλλες ειδικότητες μετά από εισήγηση του Επιστημονικού Υπευθύνου / Επιστημονικής Επιτροπής Ξενώνας SOS EΛIZA. O Ξενώνας SOS ΕΛΙΖΑ, είναι ο πρώτος που δημιουργήθηκε και είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος με το Σωματείο «ΕΛΙΖΑ», Εταιρία Κατά της Κακοποίησης του Παιδιού. Λειτουργεί για τη φροντίδα κακοποιημένων παιδιών ηλικίας 0 5 ετών και φιλοξενεί από 8 έως 10 νήπια για ένα χρονικό διάστημα μέχρι 18 μήνες. Σκοπός του είναι η προστασία του παιδιού, η προσφορά ενός σταθερού πλαισίου διαμονής και η θεραπευτική παρέμβαση στην οικογένεια ώστε να αμβλυνθούν οι παράγοντες επικινδυνότητας. Σημαντική ενίσχυση για τη λειτουργία αυτού του προγράμματος προήλθε από την Ένωση «ΜΑΖΙ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΙΔΙ». Ο Ξενώνας SOS ΕΛΙΖΑ βρίσκεται στο Μαρούσι και στεγάζεται σε ιδιόκτητο κτίριο τωνπαιδικών Χωριών SOS, που προσέφερε η κα Ελένη Παπακωνσταντίνου. Το κτίριο διαμορφώθηκε κατάλληλα χάρη στη δωρεά της AEGEANAIRLINES και των επιβατών της και εκτός των χώρων φιλοξενίας, διαθέτει ανεξάρτητα γραφεία έτσι ώστε να μην εμπλέκονται οι διοικητικές με τις θεραπευτικές λειτουργίες του Ξενώνα. Εγκαινιάσθηκε τον Μάιο του 2009 από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερώνυμο. 133

134 Στελεχώνεται από εξειδικευμένο προσωπικό, ενώ συγχρόνως αξιοποιεί τη συνδρομή εθελοντών. Η γεωγραφική εμβέλεια του Ξενώνα είναι η Αττική και άλλοι νομοί, απόστασης έως 200 χλμ. από την Αθήνα έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η δυνατότητα συνεργασίας με την οικογένεια κάθε παιδιού Προγράμματα Πρόληψης ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ. Σκοπός Τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος στα πλαίσια της φροντίδας για το παιδί και την οικογένεια ξεκίνησαν το 1999 στην Αθήνα (περιοχή Κυψέλης) τη λειτουργία του πρώτου Κέντρου Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας. Βασικός σκοπός του προγράμματος, που αποτέλεσε και το πρώτο άνοιγμα του Σωματείου στην ευρύτερη κοινότητα, ήταν η εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης πολιτικής πρόληψης στην Ψυχική Υγεία η οποία περιελάμβανε: Την πρώιμη ανίχνευση των καταστάσεων στις οποίες τα παιδιά λειτουργούν υπό δυσμενείς συνθήκες ανάπτυξης. Την έγκαιρη διάγνωση που περιλαμβάνει την ταχεία πραγματοποίηση των απαραίτητων διαγνωστικών ελέγχων και την επιλογή της κατάλληλης θεραπείας. Την εγκατάσταση της κατάλληλης θεραπείας και των ενεργειών αποκατάστασης με στόχο τη κατά το δυνατόν αποτροπή της χρονιότητας των διαταραχών και τη παγίωση δυσμενών αποτελεσμάτων για την οικογένεια. 134

135 ΝΙΑΡΧΟΣʺ Στήριξη Οικογενειών σε Κρίση Δωρεά του Ιδρύματος ʺΣΤΑΥΡΟΣ Τα τελευταία χρόνια η οικονομική κρίση που πλήττει τη χώρα μας, επιφέρει μια διαρκή επιδείνωση των συνθηκών ζωής σε όλα τα επίπεδα και την συνακόλουθη δραματική αύξηση του αριθμού οικογενειών και κατά συνέπεια, των παιδιών και των νέων που κινδυνεύουν να βρεθούν εγκλωβισμένοι στον φαύλο κύκλο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Σ αυτές τις συνθήκες, καθίσταται αναγκαία κοινωνική προτεραιότητα η διάθεση οικονομικών και κοινωνικών πόρων για τη στήριξη των οικογενειών που βρίσκονται σε κρίση λόγω φτώχειας, προκειμένου να αποτραπεί το ενδεχόμενο διάλυσής τους. Σε αυτή ακριβώς την κατεύθυνση, χάρη στη μεγάλη δωρεά του Ιδρύματος «ΣΤΑΥΡΟΣ ΝΙΑΡΧΟΣ», λειτουργούν τα Κέντρα Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος και συγχρόνως διευρύνουν και ενισχύουν τη δράση τους σε εννιά πόλεις της χώρας μας, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό πανελλαδικό δίκτυο. Αυτή τη στιγμή οι πόλεις που λειτουργούν τα ΚΣΠΟ των Παιδικών Χωριών SOS είναι: α.αθήνα β.αλεξανδρούπολη γ.ηράκλειο δ.θεσσαλονίκη ε.καλαμάτα 135

136 στ. Κομοτηνή ζ. Πειραιά η. Περιστέρι και θ. Ιωάννινα. Ενώ σύντομα πρόκειται να ξεκινήσει τουλάχιστον ακόμη ένα στην Πάτρα, ανεβάζοντας τον αριθμό των Κέντρων Στήριξης στα δέκα και καλύπτοντας συνολικά όλη την ελληνική επικράτεια. Πρόκειται για μια ολιστική προσέγγιση στη δυσλειτουργική οικογένεια με στόχο την ενδυνάμωσή της και την κατά το δυνατόν αποκατάσταση της ικανότητάς της να ανταποκριθεί θετικά στις ανάγκες της καθημερινότητας με τις δικές της δυνάμεις και να αποτελέσει ένα ασφαλές περιβάλλον φροντίδας για τα παιδιά. Υπηρεσίες Οι υπηρεσίες που παρέχονται δωρεάν στα Κέντρα, αφορούν: Εκτίμηση διάγνωση παιδιών και γονέων Συστηματική συμβουλευτική και υποστήριξη προς τους γονείς για την κατάλληλη αντιμετώπιση των προβλημάτων που αφορούν στην οικογένεια Ψυχολογική υποστήριξη παιδιών και γονέων Ψυχοθεραπευτική παρέμβαση Εκπαιδευτική βοήθεια στα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες Δημιουργική απασχόληση παιδιών 136

137 Υλική βοήθεια σε είδη διατροφής, ένδυσης, υπόδησης, σχολικά, οικιακό εξοπλισμό και σε εξαιρετικά επείγουσες περιπτώσεις, εφόσον υπάρχει δυνατότητα, την επιχορήγηση μέρους του ενοικίου, λογαριασμών ΔΕΗ κτλ. για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Τα Κέντρα και η Κοινότητα Αναπτύσσονται δράσεις με στόχο την αξιοποίηση του «κοινωνικού κεφαλαίου» των τοπικών κοινοτήτων για την πληρέστερη κάλυψη των αναγκών των οικογενειών και των παιδιών. Συγκεκριμένα: Παρέχεται υποστήριξη εκπαιδευτικού συμβουλευτικού χαρακτήρα σε επαγγελματίες που εργάζονται με το παιδί (δάσκαλοι, βρεφονηπιαγωγοί κλπ) Γίνονται παραπομπές και διασύνδεση με φορείς παροχής υπηρεσιών πρόνοιας, υγείας, απασχόλησης κ.ά Προωθείται η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση της ευρύτερης κοινότητας σε θέματα που αφορούν στην προαγωγή των Δικαιωμάτων του Παιδιού Παρέχεται εκπαίδευση σε νέους επαγγελματίες και πρακτική άσκηση σε φοιτητές σχολών Ψυχολογίας, Κοινωνικής Εργασίας και Λογοθεραπείας. Επιστημονικό Προσωπικό Το προσωπικό των Κέντρων αποτελούν: Επιστημονικός υπεύθυνος, Παιδοψυχίατρος, Κοινωνικός λειτουργός, Ψυχολόγος, Ειδικός παιδαγωγός, Λογοθεραπευτής, Εργοθεραπευτής, Δραματοθεραπευτής, Μουσικοθεραπευτής κλπ. 137

138 Κέντρα Ημερήσιας Φροντίδας. Στα πλαίσια της προσπάθειας που καταβάλει το Σωματείο μας προκειμένου να ανταποκριθεί στις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες οικογενειών με παιδιά σε κρίση, ξεκινήσαμε ένα νέο πρόγραμμα το «Κέντρο Ημερήσιας Φροντίδας» (ΚΗΦ). Σκοπός της λειτουργίας Μέσω των παρεχόμενων υπηρεσιών του το ΚΗΦ σε συνεργασία με το τοπικό Κέντρο Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας (ΚΣΠΟ) Αθηνών ή Θεσσαλονίκης προσφέρει τη δυνατότητα μέσα σε ασφαλές και παιδαγωγικά κατάλληλο περιβάλλον στελεχωμένο από ειδικευμένο προσωπικό, αφενός μεν στα παιδιά να έχουν την απαραίτητη μαθησιακή υποστήριξη για να καλύψουν τις απαιτήσεις του καθημερινού τους σχολικού προγράμματος, αναπτύσσοντας παράλληλα τις ψυχοκοινωνικές τους δεξιότητες, αφετέρου δε, στους γονείς τη δυνατότητα να εξασφαλίσουν «ωφέλιμο» χρόνο και υποστήριξη στην εκπλήρωση του γονεϊκού τους ρόλου και της εργασιακής τους αναζήτησης. Πληθυσμός Στόχος Το ΚΗΦ μπορεί να εξυπηρετεί έναν αριθμό παιδιών αναλόγως των συνθηκών και των κτιριακών δεδομένων, αμφοτέρων των φύλων, από 8 έως 15 ετών, χωρισμένο σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες, προσαρμοσμένες στο αντίστοιχο αναπτυξιακό τους στάδιο και τις εκπαιδευτικές τους ανάγκες. 138

139 Κριτήρια ένταξης στο πρόγραμμα Το ΚΗΦ παρέχει τις υπηρεσίες του σε οικογένειες που κατοικούν σε όμορες περιοχές των Κέντρων Στήριξης Παιδιού & Οικογένειας Αθηνών και Θεσσαλονίκης και οι οποίες ανήκουν σταχαμηλά εισοδηματικά στρώματα όπως τεκμαίρεται από την προαπαιτούμενη κοινωνική έρευνα της Κοινωνικής Υπηρεσίας του Σωματείου μας. Επίσης, κοινωνικά κριτήρια όπως η οικογενειακή κατάσταση (μονογονεϊκές, πολύτεκνες οικογένειες, γονείς με σοβαρή σωματική αναπηρία, κτλ) λαμβάνονται υπόψη στην επιλογή ή στη σειρά προτεραιότητας για ένταξη στο πρόγραμμα. Παρεχόμενες υπηρεσίες A. προς τα παιδιά Το ΚΗΦ παρέχει σε συστηματική βάση τις ακόλουθες υπηρεσίες: μαθησιακή υποστήριξη προετοιμασία των μαθημάτων της επόμενης μέρας βάσει των εξατομικευμένων αναγκών τους δημιουργική απασχόληση με περιεχόμενο και δράσεις προσαρμοσμένες στα δεδομένα της κάθε ηλικιακής ομάδας. παροχή ελαφρού γεύματος Snack (sandwich, χυμό, φρούτα) 139

140 Β. προς τους γονείς Το ΚΗΦ διοργανώνει σε συστηματική βάση Ομάδες Γονέων με συμβουλευτικό χαρακτήρα και θεματολογία σχετική με τις απαιτήσεις και τις ανάγκες του γονεϊκού ρόλου και τις κατάλληλες παιδαγωγικές πρακτικές. Στελέχωση Το ΚΗΦ λειτουργεί καθημερινά 5 (πέντε) ημέρες την εβδομάδα, σε7ωρηβάση (12:30 μμ. έως 19:30 μμ.) και τα Σάββατα σε 4ωρη βάση (10:00 έως 14:00). Για την εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία του προγράμματος απαιτείται το εξής προσωπικό: 1 Υπεύθυνος του προγράμματος 1 ή 2 Υπεύθυνοι δημιουργικής απασχόλησης 2 Δάσκαλοι 2 Καθηγητές (Φιλόλογος Μαθηματικός) 1 ή 2 Καθηγητές Αγγλικής γλώσσας 1 Γραμματέας 1 Βοηθητικό προσωπικό με καθήκοντα καθαριότητας/τραπεζοκόμου Εργαστήρια Έκφρασης και Δημιουργικής Απασχόλησης Από το 2005 λειτουργούν Εργαστήρια Έκφρασης και Δημιουργικής Απασχόλησης στα Παιδικά Χωριά SOS στη Βάρη και στο Πλαγιάρι Θεσσαλονίκης, με τη συμμετοχή παιδιών που ζουν στα Χωριά αλλά και παιδιών 140

141 από την ευρύτερη περιοχή των οποίων οι γονείς αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες. Τα Εργαστήρια που λειτουργούν είναι τα εξής: Εικαστικό, Θεατρικό, Μουσικό, Νέων Τεχνολογιών και Έκφρασης μέσω Η/Υ καθώς και Αγγλικής Γλώσσας σε συνεργασία με το Βρετανικό Συμβούλιο. Όλα τα εργαστήρια στεγάζονται σε ειδικούς χώρους, οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί και εξοπλιστεί κατάλληλα, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των παιδιών αλλά και των ειδικών παιδαγωγών που απασχολούνται σε αυτά. Στο πλαίσιο των εργαστηρίων έχει δοθεί η δυνατότητα να γίνονται δεκτά παιδιά αλλά και τους γονείς τους από την ευρύτερη κοινότητα και έτσι αφενός ο κόσμος να γνωρίζει περισσότερα για το έργο του οργανισμού, αφετέρου να ενισχύονται οι δεσμοί ανάμεσα στα παιδιά που ζουν στο Χωριό και στα παιδιά της περιοχής. Στα Εργαστήρια συμμετέχουν περισσότερα από 150 παιδιά και απασχολούνται 10 εξειδικευμένοι συνεργάτες. Η διαμόρφωση των Εργαστηρίων και η λειτουργία τους υποστηρίζεται οικονομικά όλα αυτά τα χρόνια από τη VODAFONE Προγράμματα υποστήριξης οικογενειών προσφύγων. Μέσα στο τα Παιδικά Χωριά SOS με την υποστήριξη και του διεθνούς οργανισμού (SOSKinderdof) αναπτύσσουν προγράμματα υποστήριξης σε προσφυγικές οικογένειες που διέρχονται από τη χώρα μας προκειμένου αφενός να ξεφύγουν από τις εμπόλεμες περιοχές της Μέσης Ανατολής και να μεταβούν με ασφάλεια, συνήθως σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Σήμερα αυτή η αθρόα προσέλευση προσφύγων κυρίως από την Συρία, των Ιράκ και το Αφγανιστάν έχει λάβει διαστάσεις γενικευμένης ανθρωπιστικής κρίσης. 141

142 Τα Παιδικά Xωριά SOS δραστηριοποιούνται στα κέντρα μετεγκατάστασης προσφύγων (Hotspot) που λειτουργούν στη χώρα μας και συγκεκριμένα στο Ελληνικό, Ελαιώνα και Σχιστό στην Αθήνα, στη Μυτιλήνη (Μόρια και Συκαμιά), Χίο και εντελώς πρόσφατα και στα Διαβατά Θεσσαλονίκης. Συγκεκριμένα με άξονα τη δουλειά με τα μικρά παιδιά, μεταξύ των οποίων και ασυνόδευτους ανηλίκους, αλλά και τους εφήβους αναπτύσσονται προγράμματα δημιουργικής απασχόλησης, εκμάθησης της αγγλικής γλώσσας, ψυχοκοινωνικής υποστήριξης, ενισχυτικής διδασκαλίας στις μητρικές τους γλώσσες (Αραβικά, Φαρσί, κ.λπ), γυμναστικής κ.λπ. 3. ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΣΕ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ. Τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος στα πλαίσια της συνεχούς προσπάθειας που καταβάλλουν για τη βελτίωση των υπηρεσιών τους δίνουν ιδιαίτερη σημασία στην επιστημονική έρευνα και συμμετέχουν ως φορέας σε ποικίλα ερευνητικά προγράμματα και δραστηριότητες. Οι κυριότερες εξ αυτών είναι: α.trackingfootprints (2002) Έρευνα που διεξάγεται από την Ακαδημία του SOSKINDERDORFINTERNATIONAL σε παγκόσμια κλίμακα και αφορά σημερινούς ενήλικες που μεγάλωσαν σε δομές SOS. Η χώρα μας συμμετείχε το Περισσότερες πληροφορίες στο sitewww.sos childrensvillages.org β. Quality 4children ( ) 142

143 Έρευνα που εκπονήθηκε με τη συνεργασία τριών διεθνών φορέων παιδικής προστασίας (International Foster Care Organization, SOSK inderdorf International, Federation Internationale de Communautes Educatives) με αντικείμενο την θέσπιση ποιοτικών standards φροντίδας στη βάση των Δικαιωμάτων του Παιδιού σε χώρους εξωοικογενειακής προστασίας. Η χώρα μας συμμετείχε το 2004 και από το 2007 το Σωματείο προωθεί τα ποιοτικά standards φροντίδας στους σχετικούς θεσμούς και χώρους. Περισσότερες πληροφορίες στο sitewww.guality4children.info και στο γ.ekke (2005) Έρευνα αξιολόγησης των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος από εξωτερικό αξιολογητή ΕΘΕΛΟΝΤΕΣ ΣΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ SOS. Η εθελοντική δράση στα πλαίσια της λειτουργίας των διαφόρων προγραμμάτων στα Παιδικά Χωριά SOS είναι απαραίτητο στοιχείο που όμως συμπληρώνει και ποτέ δεν αντικαθιστά την παιδαγωγική και όχι μόνο δουλειά των επαγγελματιών και των Μητέρων SOS 190. Στα άμεσα καθαυτού επαγγελματικά και εκπαιδευτικά θέματα αλλά και στη διαμόρφωση της καθημερινής ζωής των παιδιών εμπλέκονται μόνο σταθερά 189. Εις Διαδίκτυο, villages.gr 190 Βλ. kd.org/news/2015/pages/volunteers Norways thrift shops.aspx WORKING WITH VOLUNTEERS NORWAYʹS SOS THRIFT SHOPS kd.org/news/2014/sosdocuments/1412 Engagement%20Strategy.pdf. 143

144 πρόσωπα όπως π.χ. η Μητέρα SOS και ο κάθε εθελοντής έρχεται να επιτελέσει παράπλευρες δραστηριότητες και να καλύψει αντίστοιχες ανάγκες. Η εμπλοκή των εθελοντών, πάντα με την εποπτεία των επαγγελματιών του χώρου, είναι στοχευμένη στους εξής τομείς: Παιδαγωγική υποστήριξη (π.χ. ενισχυτική διδασκαλία, δημιουργική απασχόληση παιδιών) Διοικητική(π.χ. γραμματειακή υποστήριξη) Στήριξης του συνολικού έργου κυρίως στον τομέα της υλικής ενίσχυσης, μέσα από τις Τοπικές Ομάδες Στήριξης σε διάφορες πόλεις όπου δραστηριοποιούνται προγράμματα Παιδικών Χωριών SOS. Ιδιαίτερα σημαντική τα τελευταία χρόνια είναι η παρουσία οργανωμένων πολυπληθών ομάδων εργαζομένων μεγάλων εταιριών και των οικογενειών τους που προσφέρουν τις υπηρεσίες και την υποστήριξή τους ανάλογα με τις δυνατότητές τους και τις ανάγκες μας στο πλαίσιο της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης, που κάθε εταιρία αναπτύσσει ξεχωριστά. Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η συμβολή των εθελοντών στην επίτευξη των στόχων των Παιδιών Χωριών SOS είναι εξαιρετικά σημαντική και η προσφορά τους ανεκτίμητη. Υπεύθυνο τμήμα για την ανάπτυξη και διαχείριση του εθελοντισμού στα Παιδικά Χωριά SOS, είναι το τμήμα διαχείρισης ανθρώπινου δυναμικού, που εδρεύει στην κεντρική υπηρεσία στην Αθήνα. Για την ανάπτυξη όμως και την συνεχή υποστήριξη των εθελοντών πανελλαδικά στα διάφορα προγράμματα, τόσο προγράμματα φροντίδας και προστασίας, όσο και στα προγράμματα πρόληψης, έχει ορισθεί ένας υπεύθυνος εθελοντών στο κάθε πρόγραμμα, ο οποίος είναι βέβαια έμμισθος εργαζόμενος του προγράμματος, συνήθως 144

145 ειδικότητας Κοινωνικού Λειτουργού, ο οποίος αναλαμβάνει σε συνεργασία και με την κεντρική υπηρεσία τη συνεχή υποστήριξη, την εκπαίδευση και την αξιολόγηση της προσφοράς του κάθε εθελοντή αλλά και της ομάδας των εθελοντών του προγράμματος γενικότερα. Σε ομαδικό όμως πλαίσιο ή κάποιες φορές και σε Πανελλαδικό, οι εθελοντές εκπαιδεύονται και υποστηρίζονται ομαδικά σε τακτικές περιοδικές συναντήσεις. Στη συνέχεια θα περιγράψουμε τα στάδια εισαγωγής των εθελοντών στην οργάνωση, τις διαδικασίες ανάπτυξής τους αλλά και ενδεχόμενης παύσης τους καθώς και θα δώσουμε διάφορα στοιχεία για την εκπαίδευσή τους. 4.1.ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝ Υπεύθυνος Φορέας Υλοποίησης: Παιδαγωγική υπηρεσία Υπεύθυνος Ανθρώπινου Δυναμικού Προσέλκυση α.) Η σταθερή παρουσία και αξιοποίηση εθελοντών στα προγράμματα των Παιδικών Χωριών SOS αποτελεί προτεραιότητα και μέριμνα του οργανισμού. Οι εθελοντές συμπληρώνουν το έργο των επαγγελματιών και λειτουργούν επικουρικά στις ευρύτερες ψυχοπαιδαγωγικές και οργανωτικές λειτουργίες του Οργανισμού. 191 Βλ. Child protection policy and code of conduct for volunteersπαρουσίασησεp.p 145

146 β.) Υπάρχει σταθερή συνάρτηση στην επίσημη ιστοσελίδα του Οργανισμού στην οποία υποψήφιοι εθελοντές μπορούν να συμπληρώνουν ηλεκτρονικά την αίτηση και τα στοιχεία τους Αξιολόγηση α.) Η αξιολόγηση της καταλληλότητας του υποψηφίου εθελοντή καθορίζεται, ανεξάρτητα, από το πεδίο αξιοποίησής του από: 1) την ψυχική του υγεία, 2) την πνευματική του επάρκεια για το έργο που έχει εκτελέσει, 3) τη δυνατότητα συνεργασίας με το προσωπικό της δομής καθώς και με άλλους εθελοντές, 4) τα γενικότερα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του, 5) την πλήρη και άνευ όρων αποδοχή του καταστατικού και των πρακτικών του Οργανισμού, 6) τη δέσμευσή του προς το ζητούμενο έργο, 7) την τήρηση του απορρήτου προσωπικών δεδομένων του εξυπηρετούμενου πληθυσμού, εάν απασχολείται με αυτό. Η συνύπαρξη και των 7 παραγόντων είναι απαραίτητη προκειμένου να υπαχθεί ο υποψήφιος στο εθελοντικό δυναμικό των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος, καθώς και των επαγγελματικών πρακτικών. Η αξιολόγηση γίνεται με ευθύνη του Υπεύθυνου Ανθρώπινου Δυναμικού καθώς και του εκάστοτε υπευθύνου εθελοντών κάθε προγράμματος. Ο διευθυντής της δομής έχει δικαίωμα και υποχρέωση να θέσει βέτο στην αξιοποίηση οποιουδήποτε εθελοντή σε περίπτωση που τεκμηριωμένα κρίνει ότι η τοποθέτησή του στο πρόγραμμα ευθύνης του είναι επισφαλής ή παρακωλύει τη λειτουργία του προγράμματος καθ οιονδήποτε τρόπο. 146

147 β.) Αξιολόγηση Εντός του προγράμματος Ο Υπεύθυνος Εθελοντισμού κάθε δομής (ΥΕΔ) έχει την ευθύνη παρακολούθησης της πορείας και των δραστηριοτήτων του εθελοντή καθώς και την ευθύνη για την αξιολόγηση του έργου που προσφέρει. Ως βασικοί παράγοντες αξιολόγησης χρησιμοποιούνται οι 7 που αναφέρονται στο παράρτημα. Ο Υπεύθυνος Εθελοντισμού Δομής έχει την ευθύνη να μεταφέρει στον Υπεύθυνο Ανθρώπινου Δυναμικού οποιαδήποτε παρατήρηση, επιφύλαξη και αξιολόγηση έχει για τους εθελοντές που απασχολούνται στον τομέα ευθύνης του και να ζητήσει οδηγίες ή και την υποστήριξή του όσον αφορά την πρόοδο έργου του εθελοντή σε περίπτωση που το κρίνει αναγκαίο. Ως χρονικό πλαίσιο αξιολόγησης του έργου ενός εκάστου εθελοντή ορίζεται το 6μηνο. Η αξιολόγηση συντάσσεται γραπτώς από τον Υπεύθυνο Εθελοντισμού Δομής για κάθε εθελοντή ξεχωριστά και αποστέλλεται ηλεκτρονικά στον Υπεύθυνου Ανθρώπινου Δυναμικού, ενώ κοινοποιείται και στο Διευθυντή του προγράμματος. γ.) Εάν η παρουσία του εθελοντή αξιολογηθεί αρνητικά ως προς τη λειτουργία του προγράμματος από τον Υπεύθυνο Εθελοντισμού Δομής ή τον Διευθυντή, ο Υπεύθυνος Εθελοντισμού Δομής οφείλει να ενημερώσει τον Υπεύθυνο Ανθρώπινου Δυναμικού και να συντονίσουν από κοινού την απομάκρυνση του εθελοντή από το πρόγραμμα πριν την αξιολόγησή του 6μηνου. δ.) Η χρήση ψυχομετρικών εργαλείων αξιολόγησης της προσωπικότητας των εθελοντών για την καλύτερη δυνατή εκτίμηση της καταλληλότητας τους, είναι στην διακριτική ευχέρεια του Οργανισμού. 147

148 Εκπαίδευση α.) Όλο το εθελοντικό προσωπικό υποχρεούται να συμμετέχει στις διαδικασίες εκπαίδευσης ευαισθητοποίησης στο Ρόλο του Εθελοντή, που προβλέπονται από τον Οργανισμό. Υπεύθυνος για τον σχεδιασμό, το περιεχόμενο και την υλοποίηση των προγραμμάτων αυτών είναι η Παιδαγωγική Υπηρεσία και συγκεκριμένα ο Υπεύθυνος Ανθρώπινου Δυναμικού. β.) Οι εθελοντές, συμμετέχουν υποχρεωτικά σε προκαθορισμένο αριθμό συναντήσεων (7 δίωρων συναντήσεων) προκειμένου να εξοικειωθούν με τις διαδικασίες, τη φιλοσοφία, τις πρακτικές και τα πρωτόκολλα του Οργανισμού, καθώς και τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε πλαισίου στο οποίο καλούνται να προσφέρουν. Με δεδομένο ότι κάθε πρόγραμμα έχει τις δικές του ιδιαιτερότητες και ανάγκες, ο εθελοντής εξοικειώνεται με το πλαίσιο και με το ειδικό έργο που έχει επιτελέσει σε κάθε περίσταση με την βοήθεια και την υποστήριξη του Υπεύθυνου Εθελοντισμού Δομής. γ.) Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι συνεχής, καθ όλη τη διάρκεια της προσφοράς του εθελοντή. Πραγματοποιείται μέσα από ομαδικές ή και ατομικές συναντήσεις που έχουν υποστηρικτικό χαρακτήρα. δ.) Οι εθελοντές μπορούν να συμμετέχουν ελεύθερα σε εκπαιδευτικές ημερίδες και επιστημονικά συνέδρια που διοργανώνουν ή/και συμμετέχουν τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος κατόπιν ενημέρωσης και διαθεσιμότητας των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος. 148

149 4.1.4 Συνεχής Υποστήριξη α.) Η συνεχής υποστήριξη των εθελοντών στο έργο τους είναι κύριο συστατικό στοιχείο της φιλοσοφίας των Παιδικών Χωριών SOS. Η υποστήριξη τους περιλαμβάνει τη συμμετοχή τους σε ομαδικές συναντήσεις σε προκαθορισμένα διαστήματα με στόχο την εκτίμηση των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν κατά την εκτέλεση του έργου τους, την ενίσχυση τους μέσω εκμάθησης καλών πρακτικών, καθώς και την ουσιαστική ενθάρρυνση αναζήτησης περεταίρω δεξιοτήτων τους που θα τους επιτρέψουν να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στο έργο τους. Ενθαρρύνεται η ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών μεταξύ των εθελοντών με στόχο τη δημιουργία υποστηρικτικών σχέσεων και μεταξύ τους. Υπεύθυνος συντονιστής αυτών των συναντήσεων είναι ο Υπεύθυνος Ανθρώπινου Δυναμικού. Παρόλα αυτά, ο Υπεύθυνος Εθελοντισμού Δομής μπορεί να πραγματοποιήσει αυτές τις συναντήσεις και χωρίς την παρουσία του Υπεύθυνου Ανθρώπινου Δυναμικού εφόσον η παρουσία του 2ου δεν είναι δυνατή. β.) Ο Υπεύθυνος Εθελοντισμού Δομής ενημερώνει γραπτώς τον Υπεύθυνο Ανθρώπινου Δυναμικού για τα αποτελέσματα των συναντήσεων αυτών καθώς και για θέματα που προέκυψαν. γ.) Η υποστήριξη των εθελοντών μπορεί να γίνεται και σε ατομικό επίπεδο κατόπιν αιτήματος του εθελοντή ή εφόσον εκτιμηθεί τέτοια ανάγκη από τους Υπευθύνους. δ.) Η συμμετοχή των εθελοντών στις υποστηρικτικές συναντήσεις, ομαδικές ή ατομικές, είναι υποχρεωτική. 149

150 Ακαταλληλότητα Εθελοντή α.) Σε περίπτωση που το έργο ή η συμπεριφορά του εθελοντή αξιολογηθεί ως προβληματική από τους εμπλεκόμενους επαγγελματίες, συνιστάται αρχικά η αξιολόγηση του προβλήματος από τον Υπεύθυνο Εθελοντισμού Δομής σε συνεργασία με το Διευθυντή του προγράμματος και ακολούθως ενημέρωση του Υπεύθυνου Ανθρώπινου Δυναμικού. Εφόσον οι εκτιμήσεις των εμπλεκομένων συγκλίνουν ως προς την ακαταλληλότητα του εθελοντή και οι υποστηρικτικές συναντήσεις που προβλέπονται δεν έχουν επιφέρει αποτέλεσμα, τότε ο εθελοντής θα διακόπτει την παροχή των βοηθητικών του υπηρεσιών. β.) Η διαδικασία της διακοπής απομάκρυνσης διαφοροποιείται αναφορικά με το αντικείμενο που καλύπτει ο εθελοντής. Σε περίπτωση που προσφέρει υποστηρικτικό βοηθητικό έργο σε παιδιά είναι απαραίτητο να δοθεί χρόνος, ο οποίος αξιολογείται στην περίπτωση Δομής Φροντίδας παιδιών, από το Παιδαγωγικό προσωπικό με την ευθύνη του Διευθυντή, προκειμένου να γίνει το αναμενόμενο κλείσιμο της συνεργασίας προς όφελος του παιδιού. Στην περίπτωση που προσφέρει έργο σε Κέντρο Στήριξης Παιδιού και Οικογένειας ή άλλου τύπου δομής των Παιδικών Χωριών SOS, τον χρόνο αποδέσμευσης του εθελοντή τον καθορίζουν οι συνεργάτες με την ευθύνη του επιστημονικού Υπευθύνου. γ.) Σε κάθε περίπτωση που υπάρχουν υπόνοιες για κακοποίηση ή παρενόχληση παιδιού ή για καταπάτηση των δικαιωμάτων του, (συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής και σωματικής του ακεραιότητας), ο εθελοντής θα διακόπτει υποχρεωτικά τη συνεργασία με τον Φορέα. Οι λεπτομέρειες της απομάκρυνσής του, καθώς και ο τρόπος και ο χρόνος θα είναι 150

151 αποτέλεσμα διεργασιών των επαγγελματιών του Οργανισμού με τελική ευθύνη του Υπεύθυνου Ανθρώπινου Δυναμικού. Τα Παιδικά Χωριά SOS έχουν ενσωματώσει στο Παιδαγωγικό τους πλαίσιο τις οδηγίες καλές πρακτικές που προήλθαν από τη συνεργασία τους με τον Κύκλο Δικαιωμάτων του Παιδιού, υπό την αιγίδα της Ανεξάρτητης Αρχής «Συνήγορος του Πολίτη» Συνεργασία με Τοπικές Ομάδες Στήριξης Τα Παιδικά Χωριά SOS αναγνωρίζουν τον κομβικό ρόλο που διαδραματίζουν οι Ομάδες Στήριξης, στην προβολή του έργου του Οργανισμού καθώς και στην ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των τοπικών κοινοτήτων. Η συμβολή τους στην εξεύρεση εθελοντών είναι καθοριστική. Οι ομάδες στήριξης έχουν τη δυνατότητα πρότασης εθελοντών για κάλυψη αναγκών των προγραμμάτων ενώ η διαβούλευση μαζί τους για τυχόν θέματα που προκύπτουν σε σχέση με τους εθελοντές που προτείνουν είναι θεμιτή. Η τελική ευθύνη διαχείρισης θεμάτων που αφορούν εθελοντικό προσωπικό αφορά αποκλειστικά τους επαγγελματίες του Οργανισμού. Το παρόν δύναται να αναθεωρηθεί 6 μήνες μετά την παραλαβή του από τους Υπευθύνους κάθε προγράμματος. 151

152 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ. Παράρτημα 1. ΓΕΝΙΚΗ Κ ΕΙΔΙΚΗ θεματολογία εκπαίδευσης εθελοντών/tasks Ένταξη στην ιστορική διαδρομή των Π.Χ SOS&Περιγραφή της φιλοσοφίας τους Ξεκινάμε με την ιδέα του HermanGmeiner και την εφαρμογή της μετά το 2 ο παγκόσμιο πόλεμο, μιλάμε δηλαδή για την σύζευξη των δύο ομάδων (των χήρων γυναικών και των ορφανών πολέμου) σε μια ομάδα που θα κάλυπτε τις ανάγκες και των δύο πλευρών προς όφελος κυρίως φυσικά των ορφανών παιδιών. Μιλάμε για το πρώτο Παιδικό Χωριό στην Αυστρία και πως από εκείνο το χωριό φτάσαμε σε χωριά ανάμεσα σε 133 χώρες σε όλο τον κόσμο και πολύ περισσότερα εξειδικευμένα προγράμματα υποστήριξης παιδιού και οικογένειας. Επικοινωνούμε την ιδέα Αδέλφια Σπίτι Μητέρα Χωριό και δίνουμε έμφαση στο ότι τα φυσικά αδέλφια πάνε μαζί και τα παιδιά που δεν έχουν βιολογική συγγένεια μεγαλώνουν στο ίδιο σπίτι σαν αδέλφια, έχοντας μια μητέρα SOS, θεία, που την αντικαθιστά όταν λείπει, παιδαγωγό και φυσικά όλα αυτά στο προστατευτικό πλαίσιο ενός Χωριού. Εξοικείωση με τις Δομές στην Ελλάδα και τη λειτουργία τους Επεξήγηση των αρχών που διέπουν τα Παιδικά Χωριά και πως εφαρμόζονται στα προγράμματα Δίνουμε έμφαση στην 30+ ιστορία των Παιδικών Χωριών στην Ελλάδα στο πως ξεκινήσαμε από το πρώτο Παιδικό Χωριό Βάρης και φτάσαμε στα τρία(+ Πλαγιάρι και Αρίστηνο), με το τέταρτο (Ηράκλειο) να είναι στα σκαριά, ενώ ήδη 152

153 λειτουργεί στην ίδια πόλη το πρώτο σπίτι προσωρινής φιλοξενίας και ετοιμάζεται και το δεύτερο, καλύπτοντας βασικές κοινωνικές ανάγκες του νομού και όχι μόνο. Εξηγούμε σε γενικές γραμμές τον τρόπο και τη φιλοσοφία λειτουργίας του Παιδικού Χωριού, τους επαγγελματίες που εμπλέκονται και κάνουμε μια μικρή αναφορά στους ρόλους. Ακολουθεί η αναφορά στα ΚΣΠΟ και η έμφαση/στροφή του Οργανισμού στην πρόληψη τα τελευταία τέσσερα χρόνια με στόχο την Ολιστική κατά το δυνατόν αντιμετώπιση της δυσλειτουργίας στην οικογένεια που αντιμετωπίζει κρίση με στόχο την ενίσχυσή των μελών της, την κάλυψη των εξειδικευμένων αναγκών της οικογένειας (συμβουλευτική, μαθησιακή υποστήριξη, κλπ) από Ομάδα επαγγελματιών και διαφορετικών ειδικοτήτων η οποία συνεργάζεται με στόχο το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού και της οικογένειάς του. Είναι σημαντικό να τονιστεί το πώς η λειτουργία των ΚΣΠΟ λειτουργεί ως πρωτογενής πρόληψη, ενισχύοντας γονείς και παιδιά, αποτρέποντας την αποσάθρωση της οικογένειας και τελικά την απομάκρυνση των παιδιών από ένα δυνητικά νοσηρό σύστημα. Τέλος περιγράφουμε την ιδιαιτερότητα και την καινοτομία των Παιδικών Χωριών SOS το SOS ΕΛΙΖΑ και την θεραπευτική του ιδιαιτερότητα απέναντι σε βρέφη και παιδιά έως 5 ετών. Τονίζουμε τη βραχύβια παραμονή των παιδιών εκεί με στόχο την άμεση κατά το δυνατόν θεραπευτική τους αποκατάσταση, καθώς και την προοπτική που δίνεται είτε για ένταξη σε Παιδικό Χωριό, είτε σε Οικογένεια Φιλοξενίας SOS η οποία υποστηρίζεται από επαγγελματίες των Παιδικών Χωριών SOS Ελλάδος. 153

154 Δικαιώματα του Παιδιού και εφαρμογή στα Παιδικά Χωριά SOS Παρουσιάζουμε τη χάρτα των δικαιωμάτων του Παιδιού και επεξηγούμε πως κάθε κομμάτι υιοθετείται από τα Παιδικά Χωριά, ουσιαστικά το κάνουμε προκειμένου να αντιληφθούν οι εκπαιδευόμενοι ότι υπάρχει χάρτης των δικαιωμάτων του Παιδιού. Επαγγελματικοί ρόλοι, όρια, οργανόγραμμα Οργανισμού Ο ρόλος των εθελοντών, προσδοκίες περιορισμοί Κάνουμε σαφή αναφορά στο Οργανόγραμμα του Σωματείο από τον Διεθνή Οργανισμό, το Δ.Σ και ούτω καθεξής. Μιλάμε στους εκπαιδευόμενους για τους επαγγελματικούς ρόλους και τι χονδρικά κάνει ο καθένας, (αναφορικά με το πρόγραμμα που εντάσσονται οι εθελοντές αρχικά) για την ανάγκη ύπαρξης ορίων ανάμεσα στους ρόλους των ανθρώπων που εργάζονται με οποιοδήποτε τρόπο στα προγράμματά μας πως αυτή η οριοθέτηση εξυπηρετεί την καλή λειτουργία του προγράμματος και δίνει και στον εξυπηρετούμενο πληθυσμό αίσθηση ασφάλειας. Όσον αφορά το ρόλο του εθελοντή, αυτός δεν μπορεί να επεξηγηθεί σε μια συνάντηση. Αντίθετα, διαμορφώνεται και εμπλουτίζεται κατά το πέρασμα του χρόνου. Ουσιαστικό είναι όμως να κατανοήσουν ειδικά στις πρώτες συναντήσεις ότι: την ευθύνη για το οτιδήποτε αφορά το πλαίσιο και τον εξυπηρετούμενο πληθυσμό την έχουν οι επαγγελματίες σε κάθε περίπτωση και όχι εκείνοι. δεν επιτρέπεται εμπλοκή με τους εξυπηρετούμενους πέρα από αυτή που ορίζει το πλαίσιο. 154

155 είναι υποχρεωμένοι να αναφέρουν οτιδήποτε αφορά εξυπηρετούμενο πληθυσμό στο χώρο που εμπλέκονται και υποπέσει στην αντίληψή τους σε επαγγελματία του χώρου κάτω από οποιαδήποτε περίσταση. ως εθελοντές υπόκεινται όπως και οι επαγγελματίες σε Κώδικά Δεοντολογίας τον οποίο και αποδέχονται εγγράφως και ο οποίος περιγράφει όλες εκείνες τις διαστάσεις του έργου που καλούνται να επιτελέσουν καθώς και όποιους ηθικούς ή άλλους περιορισμούς. ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Ιδρυματική ταυτότητα ( πώς φτιάχνεται μια ιδρυματική ταυτότητα& πώς αποδομείται) Προφίλ κακοποιημένου παραμελημένου παιδιού Προφίλ δυσλειτουργικής οικογένειας: πώς ένα παιδί φέρει τα συμπτώματα Τα τρία ανωτέρω θέματα μπορούν και ίσως θα είναι καλύτερο να συνδεθούν, μιας και το ένα αποτελεί και φυσική συνέχεια του άλλου. Βασικό στοιχείο της εκπαιδευτικής αυτής διαδικασίας είναι ότι δεν πρόκειται για θεωρητική προσέγγιση (μόνο) αλλά κυρίως για μια βιωματική προσέγγιση στη θεωρία και πολύ περισσότερο στην πραγματικότητα που ενδεχομένως συναντήσουν κατά την παρουσία τους στα προγράμματά μας. Ξεκινάμε κάνοντας μια ρητορική ερώτηση για το τι είναι ο ιδρυματισμός, ευκαιρία να διαπιστώσει όλη η ομάδα τι προκαταλήψεις έχει γι αυτό το φαινόμενο, και επίσης ευκαιρία για τον συντονιστή της ομάδας να αρχίσει να αξιολογεί βαθύτερα τις προσωπικότητες των μελών της ομάδας και να έχει μια πρώτη ιδέα για το πώς διαμορφώνεται η δυναμική της σε εκείνη τη φάση. Το πώς θα εξελιχθεί αυτό έχει να κάνει με την απόφαση που θα πάρει ο εκπαιδευτής εκείνη την ώρα: 155

156 θα ακούσει τον καταιγισμό ιδεών της ομάδας σε πρώτο και δεύτερο χρόνο σημειώνοντας σε μεγάλο πίνακα έτσι ώστε να παρακολουθεί όλη η ομάδα και να έχει την ευκαιρία να σβήνει, να αναθεωρεί και να ξαναγράφει,.ή (δεν συστήνεται για νέες ομάδες). θα σημειώνει μόνος/η σε ένα δικό του μπλοκ σημειώσεων και θα τους δίνει feedback ανά τακτά χρονικά διαστήματα ρωτώντας και «προκαλώντας» τις όποιες αμφισβητήσεις αμφιβολίες,πυροδοτώντας έτσι περισσότερο το ενδιαφέρον της ομάδας καλώντας τους να συμφωνήσουν τουλάχιστον κατά 70% στον ορισμό που θα δώσουν για να τον δεχτεί,.ή( δεν συστήνεται για μη έμπειρους εκπαιδευτές). θα τους δώσει την ευκαιρία να διαλεχτούν με γνώμονα τη μεγαλύτερη οικειότητα που νιώθουν εκείνη τη στιγμή και να δουλέψουν από τη 2αδα στην 4αδα κλπ και εκεί να δουλέψουν και να συμφωνήσουν ως μικρές ομάδες για το ποια είναι τα χαρακτηριστικά του ιδρυματισμού παρουσιάζοντας, αφού έχουν συνθέσει τις απόψεις των μελών, όσο διαφορετικές κι αν είναι και να παρουσιάσουν τα αποτελέσματα της συναλλαγής τους σε μια ολομέλεια που θα έχει τη δυνατότητα να κάνει και τις πρώτες της συνδέσεις ως ομάδα. Σε κάθε περίπτωση οι στόχοι ερωτήματα που προκύπτουν είναι: 1. Να δουν οι ίδιοι τα δικά τους ιδρυματικά χαρακτηριστικά και να συνδεθούν με αυτά σε πρώτο επίπεδο 2. Να σχετιστούν, να ανταλλάξουν πληροφορία συγκινησιακή γνωστική 3. Να διαπιστώσουν ότι στην επιλογή που κάνουν με ποιόν θα καθίσουν και με ποιόν θα ανταλλάξουν πληροφορίες λειτουργούν ήδη ασυνείδητα οι 156

157 προκαταλήψεις τους και/ ή το κριτήριο της ασφάλειας οικειότητας (το οποίο θέλουμε σε κάθε περίπτωση 4. Να είναι εργαλείο στη διάρκεια της εκπαίδευσης) 5. Να αντιληφθούν σε πρώτο επίπεδο ότι ο τρόπος που οι ίδιοι σκέπτονται και αντιλαμβάνονται το ιδρυματικό παιδί μπορεί να ενισχύσει αυτή την ταυτότητα ή να την αποδομήσει, ειδικότερα στην καθημερινή επαφή. Πάνω στα αποτελέσματα των ομάδων και μετά τη σύνοψη που οφείλει να κάνει ο εκπαιδευτής, συνθέτοντας τις αφηγήσεις των ομάδων σε μια συνέχεια ο εκπαιδευτής δίνει περισσότερες πληροφορίες για τον ιδρυματισμό περνώντας όμως σε συμπεριφορές του πλαισίου μας που τον αποδυναμώνουν, είτε παίρνοντας παράδειγμα ένα από τα χαρακτηριστικά που ανέφερε η ομάδα και αναλύοντας πώς αποδυναμώνουμε την ιδρυματική συμπεριφορά στο συγκεκριμένο περιστατικό, είτε χρησιμοποιώντας παράδειγμα δικό του. Η ίδια λογική μπορεί να ακολουθηθεί στην επεξήγηση του προφίλ του κακοποιημένου παραμελημένου παιδιού. Εδώ όμως χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή και εγρήγορση από τον εκπαιδευτή, διότι το θέμα από μόνο του ίσως να αφορά τα μέλη της ομάδας περισσότερο απ όσο είναι έτοιμα να το διαχειριστούν. Δηλαδή: εδώ η δουλειά σε ομάδα και η χρήση της οδηγίας «ψάξτε εσείς στη ζωή σας που νιώσατε κακοποιημένοι ή παραμελημένοι ή παραβιασμένοι..και μιλήστε στην ομάδα για το τι μπορεί να συνιστά κακοποίηση παραμέλησηπαραβίαση» δεν συνίσταται ακόμα και σε ομάδες που έχουν δουλέψει πολύ χρόνο και έχουν και μεγάλη συνοχή, πολύ απλά γιατί το ζήτημα από μόνο του αγγίζει θεραπευτικό συμβόλαιο και όχι εκπαιδευτικό βιωματικού χαρακτήρα. Βήμα 1: Εδώ λοιπόν είναι σημαντικό να δώσουμε εμείς στοιχεία για το τι μπορεί να είναι κακοποιητικό ή παραμελητικό περιβάλλον όπως: παράλειψη και ανακολουθία γευμάτων ενός βρέφους ή ενός παιδιού 157

158 παράλειψη αλλαγών πάνας και φροντίδας της περιοχής παράλειψη και ανακολουθία ως προς το πρόγραμμα του ύπνου του παράλειψη και ανακολουθία ως προς το πρόγραμμα διατροφής του κακή ή ελλιπής ή ακατάλληλη για την εξελικτική του φάση ποιότητα τροφής έλλειψη επιτήρησης στην καθημερινή δραστηριότητα και έκθεση σε κινδύνους ελλιπής έλεγχος του περιβάλλοντος στο οποίο μεγαλώνει το παιδί ελλιπής ενασχόληση με την ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη έκθεσή του σε βίαιες και παραβιαστικές για την σωματική και ψυχική του ακεραιότητα συμπεριφορές (φωνές κακοποίηση ξυλοδαρμός έκθεση σε σεξουαλικές συμπεριφορές ενηλίκων σεξουαλική παραβίαση) έλλειψη ψυχαγωγικών και δημιουργικών δραστηριοτήτων έλλειψη ασφαλούς σωματικής επαφής (αγκαλιά) Τα ανωτέρω παραδείγματα αναφέρονται από τον εκπαιδευτή προκειμένου να φτιάξει ο ίδιος/α το προφίλ του παιδιού και να δώσει ερεθίσματα κυρίως συγκινησιακά στους εκπαιδευόμενους. Βήμα 2: (απευθυνόμενοι στην ομάδα)αναλογιζόμενοι πως όλα τα ανωτέρω δημιουργούν αυτή την ταυτότητα του κακοποιημένου παραμελημένου παιδιού σκεφτείτε πως/τι θα μπορούσε να σκέπτεται και πώς να αισθάνεται ένα παιδί το όποιο έχει εκτεθεί όχι απαραίτητα σε όλα τα ανωτέρω αλλά σε κάποια από αυτά τα ερεθίσματα και πως αυτό θα μπορούσε να επηρεάζει την ικανότητα του να προσαρμόζεται και να φτιάχνει σχέσεις. Επιτρέπουμε στην ομάδα να ρίξει καταιγισμό ιδεών και καταγράφουμε αντιδράσεις και την γενικότερη πορεία της ομάδας. Δεν ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι που είναι εκεί ναι μεν εκπαιδεύονται αλλά ταυτόχρονα αξιολογούνται ως προς την ικανότητά τους να παρέχουν υπηρεσίες. 158

159 Τους ζητάμε να γίνουν μικρές ομάδες και να υποθέσουν τι θα αποτελούσε αντίβαρο «επανορθωτική εμπειρία» κατά την άποψή της κάθε ομάδας για ένα παιδί που έχει κακοποιηθεί σε επίπεδο χώρου διαβίωσης (πώς θα έπρεπε να είναι αυτός ο χώρος, τι να περιλαμβάνει), σε επίπεδο προσώπων αναφοράς (ποιοι, πόσοι, τι να είναι αυτοί) και σε επίπεδο έργου διαμόρφωσης σχέσεων και τρόπου ζωής ( τι να κάνουν καθημερινά, πού να στοχεύσουν, που να δώσουν έμφαση). Ουσιαστικά καθρεφτίζουμε και επεξηγούμε μέσα από αυτό τον τρόπο λειτουργίας των Παιδικών Χωριών SOS και πως λειτουργώντας με αυτή τη φιλοσοφία δημιουργούμε μια εναλλακτική αφήγηση για τα παιδιά σε αντίβαρο της τραυματικής εμπειρίας που ήδη κουβαλάνε. Αφού συνδιαμορφώσουμε μια αφήγηση που να περιλαμβάνει τις τοποθετήσεις όλων των μικρών ομάδων, ανοίγουμε σε ολομέλεια (εάν προκύπτει αυτή η ανάγκη) συνθέτουμε και ανατροφοδοτούμε την ομάδα ως προς το τι φτιάξανε οι ίδιοι ως επανορθωτικό περιβάλλον στο εδώ και τώρα και όλο αυτό το συνδέουμε με τη δική μας προσπάθεια και τον δικό μας στόχο να έχουμε ανθρώπους σε συστήματα που υπηρετούν αυτόν ακριβώς τον στόχο. Όσον αφορά τη δυσλειτουργική οικογένεια είναι καλό να δώσουμε εμείς σενάριο όπου π.χ ο πατέρας είναι άνεργος έχει ζήτημα με τη χρήση αλκοόλ και λοιπών ουσιών, έχει παραβατικές συμπεριφορές κατά καιρούς και η παρουσία του στο σπίτι (όταν βρίσκεται εκεί) είναι δυσλειτουργική, παραμελεί τις ανάγκες των παιδιών, και συχνά τους βάζει τις φωνές. Γίνεται περιστασιακά λεκτικά επιθετικός προς τη σύζυγό του ενώ τα παιδιά έχουν γίνει μάρτυρες περιστατικών όπου κινήθηκε απειλητικά εναντίον της. Η μητέρα δείχνει και είναι πολύ κουρασμένη και απογοητευμένη. Έχει μια συνεχή άρνηση απέναντι στα παιδιά και την κάλυψη των αναγκών τους, ενώ τα αφήνει μόνα αρκετή ώρα στο σπίτι, μην αντέχοντας τις συνθήκες εντός, ενώ παράλληλα αναζητά περιστασιακές 159

160 εργασίες. Στο σπίτι οι συνθήκες καθαριότητας, φροντίδας, σίτισης είναι ανεπαρκείς και τα παιδιά (2) Γιάννης 8, Μαρία 6, φαίνεται να αναζητούν συχνά τρόπους να τραφούν ζητώντας από τους γείτονες, ενώ έχει παρατηρηθεί ότι βγαίνουν στην ευρύτερη γειτονιά για επαιτεία, ενώ και στο σχολείο (στο οποίο η φοίτηση είναι ελλιπής), οι δάσκαλοι είναι θορυβημένοι και προσπαθούν, ανεπιτυχώς, να έρθουν σε επαφή με τους γονείς. Σε περίπτωση που το task απευθύνεται σε εθελοντές ΚΣΠΟ, προσθέτουμε και την παράμετρο ότι τα παιδιά υποστηρίζονται από επαγγελματίες του Κέντρου αλλά και από εθελοντές που εμπλέκονται στη μαθησιακή τους υποστήριξη και σε δραστηριότητες δημιουργικής απασχόλησης. διεργασία. Σταματούμε την αφήγηση εδώ με στόχο να ενταχθούν σε βιωματική Πρός την ομάδα: μένοντας στην αφήγηση που ακούσατε ποιους ρόλους αναγνωρίζετε ως εμφανείς και αφανείς; Προφανώς αναμένουμε να ακούσουμε παιδιά, γονείς, δάσκαλοι, κοινότητα, επαγγελματίες κλπ. Στη συνέχεια τους ζητάμε να αφουγκραστούν ως άτομα ποιος ρόλος τους διακίνησε περισσότερο, με ποιόν ρόλο θα ήθελαν να δουλέψουν και να μάθουν περισσότερα γι αυτόν. Τους αφήνουμε να χωριστούν σε ομάδες και η κάθε ομάδα εκπροσωπεί ΕΝΑΝ ρόλο με πολλές φωνές που μπορεί να έχουν και διαφορετικές απόψεις μεταξύ τους. Τους ζητάμε να συζητήσουν ως ρόλος τι αισθάνονται, τι σκέπτονται γι αυτή την κατάσταση που βιώνουν. Θέλουμε να ακουστούν όλες οι φωνές που απαρτίζουν το ρόλο. Δεν υπάρχουν σωστές και λάθος απόψεις και τοποθετήσεις αλλά μόνο αυτό που νιώθει και σκέπτεται κανείς. Ενημερώνουμε την ομάδα ότι στόχος μας είναι να μπουν στα παπούτσια του κάθε ρόλου και να διαπιστώσουν πως αυτός ο ρόλος νιώθει, σκέπτεται, δρα και γιατί και φυσικά όλο αυτό θα το συνδιαμορφώσουν τα μέλη της ομάδας και θέλουμε ως αποτέλεσμα να ακούσουμε τη σύνθεση όλων όσων ακούστηκαν, χωρίς να αποκλειστεί καμία 160

161 φωνή, όσο διαφορετική κι αν ακούγεται, όσο παράξενη ή περίεργη μπορεί να είναι. Ο προσωπικός χώρος των παιδιών ξεκινάει από το δέρμα τους και ολοκληρώνεται στην πύλη του Παιδικού Χωριού SOS. 161

162 Παράρτημα