Τα πολιτεύματα στον Αριστοτέλη και τον Machiavelli. Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία

Transcript

1 Τα πολιτεύματα στον Αριστοτέλη και τον Machiavelli Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Τα πολιτεύματα στον Αριστοτέλη και τον Machiavelli Διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία Του μεταπτυχιακού φοιτητή, Χαράλαμπου Δημαρά, υπό την εποπτεία του καθηγητή φιλοσοφίας, κ. Σωκράτη Δεληβογιατζή ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 «Φιλίαν τε γάρ οιόμεθα μέγιστον είναι των αγαθών ταις πόλεσιν» Αριστοτέλης, Πολιτικά, ΙΙ, 1262 b 7 «Η απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στο πώς ζούμε και στο πώς θα έπρεπε να ζούμε είναι τόσο μεγάλη, ώστε όποιος αφήνει αυτό που γίνεται για εκείνο που θα έπρεπε να γίνεται, προετοιμάζει την καταστροφή του μάλλον παρά τη σωτηρία του» Niccolo Machiavelli, Ο Ηγεμόνας, XV 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή σελ Εισαγωγή στον Αριστοτέλη σελ Εισαγωγή στα πολιτικά 2.1 Η πολιτική ως ηθική σελ Η ταξινόμηση των Πολιτικών σελ Τα πολιτεύματα 3.1 Η διάκριση των πολιτευμάτων σελ Αναζητώντας το πιο δίκαιο πολίτευμα σελ Η μορφολογία του κράτους σελ Επαναστάσεις και διατήρηση των πολιτευμάτων σελ Το ιδεώδες κράτος σελ Εισαγωγή στον Machiavelli σελ Το ιστορικό πλαίσιο και η μέθοδος του Machiavelli σελ Η ηθική στον Machiavelli 6.1 Ο διαχωρισμός της πολιτικής από την ηθική σελ Ο διαχωρισμός της virtu και της fortuna σελ

5 7. Τα πολιτεύματα και η έννοια της ελευθερίας 7.1 Η κυκλική θεώρηση των γεγονότων σελ Ο Ηγεμόνας, οι Διατριβές και η ελευθερία σελ Η κριτική στον Machiavelli σελ Επίλογος σελ Βιβλιογραφία σελ

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λέξη «πολιτική» γεννήθηκε μέσα από την ίδια της τη ρίζα: Την πόλη. Το σύνολο δηλαδή των ανθρώπων που ζουν σε μια οργανωμένη κοινωνία και τις σχέσεις που ρυθμίζουν τις ανάγκες, αλλά και τους σκοπούς τους. Στην αρχαιότητα η πολιτική λογιζόταν σε πολύ πιο στενή έννοια απ ό,τι σήμερα: Η πόλη ισοδυναμούσε με μια κοινωνία, η οποία προερχόμενη από τη λέξη «κοινός» σήμαινε το καθετί που μοιράζονται οι άνθρωποι. Ο άνθρωπος δεν ζει απλά, αλλά συμμετέχει στα δρώμενα, είναι το μέρος ενός συνόλου 1. Η πολιτική, συνεπώς, με τη στενή έννοια του όρου περιλαμβάνει όλες τις υποθέσεις της πόλεως. Ο Αριστοτέλης γράφει τα Πολιτικά σε μια εποχή που η «πόλις κράτος» είναι ακόμη στην ακμή της. Άρα το εννοιολογικό πλαίσιο των Πολιτικών πρέπει να ενταχθεί σε αυτά τα δεδομένα. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος ταυτίζει την πολιτική με τον πρακτικό βίο, την ανθρώπινη πράξη, η οποία όμως σχετίζεται άμεσα και με την ηθική. Ουσιαστικά, μεταξύ πολιτικής και ηθικής στο αριστοτελικό έργο δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός. Η πολιτική θεμελιώνεται ως η αναζήτηση του αγαθού με σκοπό την ευδαιμονία. Είναι σαφές ότι στην πορεία των αιώνων η πολιτική χάνει την στενή της εννοιολογική σημασία και σε αυτήν δίνονται πλέον πολλοί ορισμοί, που συχνά δε συμφωνούν μεταξύ τους. Περισσότερο πλέον ταυτίζεται με την έννοια της εξουσίας, της ισχύος. Άρα, πλέον η πολιτική σχετίζεται άμεσα με την κατανομή της εξουσίας και τους συσχετισμούς δυνάμεων. Στον Μεσαίωνα, σύμφωνα με τη χριστιανική αντίληψη, η ηθική τοποθετείται υψηλότερα από το κράτος, το οποίο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μέσο επιβολής της ηθικής και της δικαιοσύνης με τη θρησκευτική σημασία των λέξεων 2. Στην Αναγέννηση ξεκινάει η μετάβαση από το φεουδαρχικό καθεστώς στην πρώιμη καπιταλιστική κοινωνία και δημιουργούνται τα πρώτα εθνικά κράτη. Ο Niccolo Machiavelli, επηρεαζόμενος και από τον Αριστοτέλη, συνόψισε έναν κώδικα πολιτικής ηθικής, με θεωρητικό στόχο την ένωση των ιταλικών κρατιδίων υπό την εξουσία ενός ηγεμόνα. Στη διάκριση των δύο σχολών για τη μελέτη του φαινομένου της πολιτικής, ο Φλωρεντινός στοχαστής εκπροσωπεί τον πολιτικό ρεαλισμό. Περιγράφοντας ο Edward Carr τις βάσεις του ρεαλισμού, υποστηρίζει ότι 1 R.G. Mulgan, Aristotle s Political Theory, Clarendon Press, Oxford 1977, σ.σ. 13,24. 2 Τ. Κονδύλης, Ν.Machiavelli, τόμος Ι, Κάλβος, Αθήνα 1971, σ.σ

7 τα τρία βασικά αξιώματα που περιλαμβάνονται στο δόγμα του Machiavelli αποτελούν τις βάσεις της ρεαλιστικής φιλοσοφίας. Πρώτον, το ότι η ιστορία είναι μία ακολουθία αιτίων και αποτελεσμάτων. Δεύτερον ότι η θεωρία δε δημιουργεί (όπως υποθέτουν οι ουτοπιστές) πρακτική, αλλά πρακτική θεωρία. Και τρίτον, ότι η πολιτική δεν είναι (όπως υποστηρίζουν οι ουτοπιστές) µία λειτουργία της ηθικής, αλλά η ηθική της πολιτικής 3. Ο Francis Bacon, που επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την πολιτική φιλοσοφία του Machiavelli, σημείωσε πως πρέπει να ευχαριστήσουμε τον Φλωρεντινό φιλόσοφο και τους συγγραφείς αυτού του είδους, που μας δείχνουν ανοιχτά και χωρίς φτιασίδια τι συνηθίζουν να κάνουν οι άνθρωποι και όχι τι έχουν καθήκον να πράξουν 4. Η πολιτική εμφανίζεται στον πολιτικό ρεαλισμό ως η τέχνη του εφικτού. Η έτερη σχολή, η ιδεαλιστική, στηρίζεται στις ηθικές αρχές που πρέπει να διακατέχουν την εφαρμογή της πολιτικής, η οποία είναι η τέχνη της σωστής διακυβέρνησης. Το πρότυπο του καλού πολιτικού διαμορφώνεται μέσα από την απονομή δικαιοσύνης, τον σεβασμό στους νόμους, την προσφορά παιδείας και την αποφυγή της βίας. Έργο της πολιτικής φιλοσοφίας είναι να εξετάσει καθολικά και συστηματικά το πολιτικό φαινόμενο, παράγοντας πολιτικές έννοιες και να «φωτίσει» όλα τα σημεία σύγκλισης των ανθρώπων με την πολιτική, την φύση της εξουσίας και τις συνέπειες που μπορεί να έχει η σχέση αυτή για το μέλλον της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με τον Maurice Merleau- Ponty, άλλωστε, η πολιτική πλευρά της φιλοσοφίας είναι η σκόπευση στο μέλλον. Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στόχος της παρούσας εργασίας είναι να εξηγηθεί και να ερμηνευτεί το έργο των δύο μεγάλων στοχαστών, όπως ο Αριστοτέλης και ο Machiavelli, πάνω στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την πολιτική και την εφαρμογή της στις διάφορες μορφές της. 3 Edward H. Carr, Εισαγωγή στη μελέτη των διεθνών σχέσεων, Η εικοσαετής κρίση , σ Π.Νούτσος, Niccolo Machiavelli, Πολιτικός Σχεδιασμός και Φιλοσοφία της Ιστορίας, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1983, σ.σ

8 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Ο Αριστοτέλης ( π.χ.) αποτελεί τον πλέον πολυσύνθετο νου του αρχαίου κόσμου, τον στοχαστή που θεμελίωσε πολλούς κλάδους της επιστήμης και που άφησε τη δική του παρακαταθήκη στην νεότερη φιλοσοφία. Γεννήθηκε στα Στάγειρα της Χαλκιδικής και ήταν γιος του Νικόμαχου, γιατρού του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα και της Φαιστίδας. Λόγω του πρόωρου θανάτου των γονέων του την ανατροφή του ανέλαβε ο συγγενής του, Πρόξενος. Μόλις στα 17 του χρόνια μετακομίζει στην Αθήνα και εγγράφεται στην Ακαδημία του Πλάτωνα. Στο φιλοσοφικό του έργο, αντίθετα με τις επιστημονικές του πραγματείες, δεν υπάρχει σελίδα, στην οποία να μη διακρίνεται η «σφραγίδα» του πλατωνισμού 5. Στο περιβάλλον της Ακαδημίας έζησε 20 συναπτά έτη, στην αρχή ως μαθητής και έπειτα ως συνεργάτης, άρα γνώρισε τον «μεταγενέστερο» Πλάτωνα. Η μακρά αυτή θητεία στην Ακαδημία ήταν η πιο ισχυρή απ όλες τις επιδράσεις στη φιλοσοφική ανάπτυξη του Αριστοτέλη. Η στάση του Σταγειρίτη απέναντι στον Πλάτωνα και τους συνεργάτες του 6 ήταν εξαρχής κριτική και δημιουργική, αφού ποτέ δεν φοβόταν να εκφράσει με παρρησία τις απόψεις του 7,ακόμη κι αν αυτό του δημιουργούσε αντιπάθειες. Το 347, σε συνδυασμό με το αντιμακεδονικό κλίμα που επικρατεί στην Αθήνα, ο Αριστοτέλης πηγαίνει στην Άσσο της Μικράς Ασίας, μετά από πρόσκληση του ηγεμόνα της πόλης, Ερμία, ο οποίος ήταν προσωπικός του φίλος. Δύο χρόνια αργότερα, ο Φίλιππος Β της Μακεδονίας τον προσκάλεσε να αναλάβει την ευθύνη της μόρφωσης του γιου του, Αλέξανδρου και δεν αρνήθηκε. Η σχέση τους τελειώνει το 340 και μετά από παραμονή επίσης σε Στάγειρα και Δελφούς, ο Αριστοτέλης επιστρέφει στην Αθήνα, όπου το 335 δημιουργεί τον δικό του κύκλο φίλων και μαθητών, το «Λύκειο» 8, ένα ιερό άλσος του Απόλλωνα, κάτω από το Λυκαβητό. 5 W.D. Ross, Αριστοτέλης, μετάφραση Μαριλίζα Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991, σ Κυρίως ο Σπεύσιππος, που ήταν και ανιψιός του, αλλά και οι Ξενοκράτης, Εύδοξος, Ηρακλείδης. 7 Ο Κικέρων μίλησε για το «flumen orationis aureum», το χρυσό ρέμα της ευγλωττίας του. 8 Αργότερα ονομάστηκε και «Περίπατος» 8

9 Ο Αριστοτέλης έβλεπε τον εαυτό του στη διάρκεια των μεταγενέστερων αυτών χρόνων στην Αθήνα ως έναν ανεξάρτητο φιλόσοφο που κατηύθυνε έρευνα, παραδόσεις και εκλέπτυνε τις δικές τους ιδέες. Η προσωπική και επιστημονική επίδραση στους οπαδούς του ήταν αρκετά ισχυρή για να εμπνεύσει μια πάρα πολύ γόνιμη συνέχιση σπουδών μετά τον θάνατό του. Αυτός συνέβη στο 322 στη Χαλκίδα, όπου είχε αποτραβηχτεί υπό την πίεση της αντι-μακεδονικής επανάστασης στην Αθήνα, μετά την αναγγελία θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου 9. Από τα 62 χρόνια της ζωής του, τα 40 καλύπτονται από αδιάλειπτη διδακτική, ερευνητική και συγγραφική δραστηριότητα. Η ζωή του Αριστοτέλη, σύμφωνα με την έρευνα, χωρίζεται σε τρεις εποχές, κατά τις οποίες αυτομάτως διαχωρίζεται και το έργο του. Πρώτον, στα χρόνια της Ακαδημίας ( ), δεύτερον στη μεταβατική εποχή ( ), όπου και άρχισε η «χειραφέτηση» από τον πλατωνισμό. Όσον αφορά στην πολιτική του πραγματεία, αξίζει να αναφερθεί ότι σε αυτό το διάστημα συμπληρώθηκε η «Προπολιτική», ένα πρώτο σχεδίασμα των Πολιτικών. Σύμφωνα με πηγές 10, στην «Προπολιτική» ανήκουν τα βιβλία ΙΙ, ΙΙΙ, VII, VIII των Πολιτικών και περιέχουν το ιδανικό της Πολιτείας και την κριτική των ως τότε πολιτικών ουτοπιών. Τρίτη και τελευταία περίοδος της ζωής και του συγγραφικού του έργου ήταν η δράση στο Λύκειο ( ). Σε αυτό γράφτηκαν το τέταρτο ως το έκτο βιβλίο των Πολιτικών, όπως το μαρτυρεί η μνεία της δολοφονίας του Φιλίππου 11 και ολοκληρώθηκε το συγγραφικό του έργο. Πάντως, το ακριβές χρονοδιάγραμμα και η δομή της συγγραφής των οκτώ βιβλίων των Πολιτικών αποτελούν ακόμη ένα δύσκολο και πολυσυζητημένο θέμα 12. Τα γνωρίσματα της καθεμιάς από τις τρεις περιόδους της πνευματικής του δημιουργίας μπορούν να εκτιμηθούν σωστά, εφόσον προηγηθεί ενδελεχής περιγραφή των γενικών χαρακτηριστικών του, αλλά και της εποχής του. Η συγκέντρωση των αριστοτελικών έργων πήρε τη γνωστή μας διάταξη πιθανότατα από την εποχή της έκδοσης του αριστοτελικού corpus με καθυστέρηση τριών αιώνων από τον θάνατό του. 9 P.E.Easterling B.M.W. Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Δημ.Ν.Παπαδήμα, Αθήνα 2000, σ.σ Τσέλλερ Νέστλε, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, μτφ. Χ. Θεοδωρίδη, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου και Σία Α.Ε., Αθήνα 1990, σ Πολιτικά, V, 1311 b 1-2, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος. 12 W.D. Ross, Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991, σ

10 Αρκετοί μελετητές πάντως πρότειναν ανακατατάξεις στην παραδοσιακή σειρά, μερικά από τα αποτελέσματα της οποίας αμφισβητήθηκαν. Για αυτό και περιοριζόμαστε στην καταγραφή του πολύμορφου έργου. Και μόνο όμως η επιρροή που άσκησε σε μεταγενέστερούς του φιλοσόφους αποδεικνύει τη σπουδαιότητα του συνολικού του έργου. Τα Πολιτικά αλλά και όχι μόνο, αποτέλεσαν αφετηρία πολλών επιστημών, όπως της φιλοσοφίας, της πολιτικής επιστήμης, της ιστορίας, της κοινωνιολογίας, των οικονομικών επιστημών. Πολλοί μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, όπως ο Rousseau, ο Montesquieu, ο Machiavelli, όπως θα δούμε παρακάτω, ο Marx, o Weber και αρκετοί ακόμη επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από το πολύτομο έργο. 10

11 2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ 2.1 Η πολιτική ως ηθική Η πολιτική σκέψη στον Αριστοτέλη, παρά το πέρασμα των αιώνων, εξακολουθεί να διατηρεί την επικαιρότητά της, η οποία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην θεμελιώδη ανθρωπολογική θέση του, που υπερβαίνει τις διαφορετικές νοοτροπίες λαών και εποχών 13. Με τα Πολιτικά του Αριστοτέλη εγκαινιάζεται η πολιτική φιλοσοφία, έρχεται πλέον στα μέτρα της πόλης, βρίσκει την εντελώς ανθρώπινη θέση της μέσα στον κόσμο των «ανθρωπείων πραγμάτων». Είναι το βιβλίο όπου διασταυρώνονται για πρώτη και τελευταία φορά, οι δύο ελληνικοί δρόμοι, που ως τότε έβαιναν ως παράλληλοι, η φιλοσοφική σκέψη και η πόλις 14. Η πολιτική, κατά τον Αριστοτέλη, λαμβάνει την ταυτότητα της πρακτικής επιστήμης, όπως διαφαίνεται ακόμη από τα Ηθικά Νικομάχεια, στα οποία η πολιτική φιλοσοφία αποκαλείται η περί τα ανθρώπεια φιλοσοφία 15 και επιδιωκόμενος σκοπός της είναι το καλό του ανθρώπου. Το αντικείμενο της πολιτικής προκύπτει από την ίδια τη λέξη: Η πόλις. Η πολιτική αναμειγνύεται σε θέματα που αφορούν την πόλιν, η οποία την εποχή εκείνη διατηρείται ακόμη στην ακμή της. Το να ζει ένας Έλληνας του 5 ου αιώνα σε μια ελληνική πόλη, σήμαινε ότι ζει πολιτικά. Η πολιτική ήταν τρόπος ζωής και περιέκλειε την ηθική, την θρησκεία, την εκπαίδευση. Στους αρχαίους Έλληνες το πεδίο της πολιτικής σχηματιζόταν από καθετί που ήταν κοινόν, μη ιδιωτικό, για αυτό και η εξάσκηση της πολιτικής, η συμμετοχή, το πράττειν τα πολιτικά δεν αποτελούσε απλά μια δυνατότητα μέσα σε πολλές, αλλά ήταν η κατ εξοχήν ευγενική ενασχόληση και η μόνη που θα άξιζε και τη ζωή του να θυσιάσει κανείς για χάρη της 16. Η πολιτική στον Αριστοτέλη, ως πρακτική επιστήμη, λογίζεται πάντα σε συνάρτηση με την ηθική. 13 Wolfgang Kullmann, Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, μτφ. Α. Ρεγκάκος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996, σ.σ Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ.σ. 22, Ηθικά Νικομάχεια, Χ b 15, μτφ. Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κακτος, Αθήνα Fransis Wolff, ό.π., σ

12 Η δέσμευση του πολίτη απέναντι στην πόλη δεν είναι τόσο νομική, όσο ηθική. Το κάθε άτομο φροντίζει να κάνει δικές του τις επιμέρους αρετές για να μπορέσει να λειτουργήσει σωστά ως πολίτης. Στα Ηθικά Νικομάχεια 17 αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι η πολιτική ασχολείται με το ηθικά αγαθό και το δίκαιο. Όπως στα Ηθικά λοιπόν το ζητούμενο είναι η ευτυχία του ανθρώπου («ευδαιμονία») έτσι και στα Πολιτικά είναι η ευδαιμονία όλων των πολιτών, η οποία νοείται ως η τελείωση του ήθους και του πνεύματος του ανθρώπου. Η ολοκλήρωση του ανθρώπου, κατά τον Αριστοτέλη, μπορεί να πραγματωθεί μόνο μέσα από την πόλη. Η πολιτική, συνεπώς, θεμελιώνεται στην ηθική ως αναζήτηση του αγαθού, που είναι και ο τελικός σκοπός της πόλης. Κάθε πόλις αποτελεί εκούσια ένωση ανθρώπων, η οποία συστάθηκε προς έναν επιδιωκόμενο σκοπό, την επιδίωξη του αγαθού, της ευδαιμονίας 18. Ο Αριστοτέλης ήρθε σε αντίθεση με τις απόψεις πολλών Σοφιστών, οι οποίοι πίστευαν ότι οι αξίες του «καλού», του «αγαθού» και του «δικαίου» υπάρχουν κατά τρόπο συμβατικό 19. Την περίοδο αυτή γενικότερα εκφράζεται μια αμφισβήτηση προς τις παραδοσιακές πεποιθήσεις. Σύμφωνα με τον Ross 20, αντίθεση υπάρχει και με τους Κυνικούς, σύμφωνα με τους οποίους ο σοφός άνθρωπος είναι αυτάρκης και δεν χρειάζεται να είναι πολίτης μιας χώρας, αλλά του κόσμου. Ο Αριστοτέλης όμως πιστεύει ότι η πόλη είναι «φύσει» και όχι «νόμω». Η άποψη αυτή ενισχύεται από τον χαρακτηρισμό του ανθρώπου ως «πολιτικού ζώου» 21 και επιβεβαιώνεται από το ότι σκοπός της πόλης είναι το «ευ ζην», δηλαδή ο τρόπος ζωής που ταιριάζει στην ανθρώπινη φύση όταν πραγματώνει όλες τις δυνατότητές της 22. Ο άπολις είναι θηρίο ή θεός. Η τελεολογική αυτή άποψη χαρακτηρίζει όλο το σύστημα της σκέψης του. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος ξεχωρίζει τον άνθρωπο σε σχέση με τα άλλα ζώα με βάση τον λόγο, ο οποίος δεν σημαίνει μόνο δυνατότητα επικοινωνίας μέσω της γλώσσας, αλλά και λογική λειτουργία. Θεωρεί ότι ο άνθρωπος από τη φύση του είναι ον πολιτικό, έχει δηλαδή στη φύση του το να ζει σε πόλεις και κατατείνει στο ιδιαίτερο αγαθό, ικανοποιώντας και τη φυσική του ορμή. Κανείς δε θα επεδίωκε να 17 Ηθικά Νικομάχεια, Ι, b 14, μτφ. Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα «Τέλος μεν ουν πόλεως το ευ ζην», Πολιτικά, 1280 b Α.Κ. Μπαγιόνας, Η εξέλιξη των Πολιτευμάτων στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, εκδ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη σ W.D. Ross, Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991, σ Πολιτικά, Α Ι 1252 b 31, μτφ.παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος 22 Α.Κ. Μπαγιόνας, ό.π., σ

13 αποκτήσει όλα τα αγαθά για να τα απολαμβάνει μόνος του, γιατί ο άνθρωπος είναι ον πολιτικό και από τη φύση του έχει την τάση για συμβίωση 23. Μόνο μέσα στα πλαίσια της πόλεως μπορεί να εκμεταλλευτεί τα όπλα, με τα οποία τον έχει προικίσει η φύση. Η αιτία που συμβαίνουν μόνο μέσα στην πόλιν και όχι σε κάποιο άλλο είδος κοινωνίας συνδέεται με το επιχείρημα ότι η πόλις είναι αυτάρκης, παρέχει την ευδαιμονία και είναι «φύσει» 24. Στην ανθρωπολογία του ο Αριστοτέλης είναι «αντι-ατομοκεντρικός», κάτι που τον φέρνει σε αντίθεση -εκτός των Σοφιστών και των Κυνικών- και με τους θεωρητικούς του κοινωνικού συμβολαίου 25. Θέτει σε προτεραιότητα το όλο από τα μέλη, δηλαδή την πόλιν από τα άτομα. Έχοντας καταδείξει λοιπόν όλα τα στοιχεία, από τα οποία αποτελείται η πόλις, στη συνέχεια καταπιάνεται με τα περί διασυνθέσεως και διοικήσεως του οίκου. Αρχίζει με τα ελάχιστα μέρη του «οίκου» που ρυθμίζονται από τη σχέση κύριου και δούλου, συζύγου και συζύγου, πατέρα και τέκνων, αλλά και την τέχνη της απόκτησης αγαθών (χρηματιστική). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις του περί φύσεως του δούλου, ενώ όπως επεσήμαναν οι Ross και During 26, ο Αριστοτέλης περιγράφει ασυναίσθητα την εποχή των μηχανών και ρομπότ: «Κάθε εργάτης είναι συγχρόνως ένα εργαλείο, χωρίς το οποίο τα άλλα εργαλεία δεν κατορθώνουν τίποτε. Αν κάθε (άψυχο) εργαλείο μπορούσε να εκτελέσει το έργο του μετά από διαταγή ή εκ προμελέτης, όπως οι αυτόματες κατασκευές, τις οποίες αποδίδουν στον Δαίδαλο, αν οι σαΐτες μπορούσαν να υφάνουν από μόνες τους και οι χορδές της κιθάρας να παίζουν, οι αρχιτέκτονες δεν θα χρειάζονταν εργάτες και ο κύριος δεν θα χρειαζόταν δούλους 27». 23 Ηθικά Νικομάχεια ΙΧ. 9, 1169b 16-19, μτφ. Ομάδα Κάκτου, εκδ. Κάκτος, Αθήνα R.G. Mulgan, Aristotle s Political Theory, Clarendon Press Oxford, 1977 σ.σ Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου-Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ W.D. Ross, Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991, σ.341 και I. During., σ Πολιτικά, Ι b 30-35, μτφ.παν. Λεκατσά, εκδ. Ι Ζαχαρόπουλος. 13

14 2.2 Η ταξινόμηση των Πολιτικών Οι προαναφερόμενες απόψεις του Αριστοτέλη, περί πόλεως, εκφράζονται στο πρώτο βιβλίο των Πολιτικών, τα οποία αποτελούνται συνολικά από οκτώ βιβλία. Το ακριβές χρονοδιάγραμμα της συγγραφής του, όπως αναφέρθηκε 28 δεν μπορεί να το υπολογίσει κανείς με βεβαιότητα. Καθόλου σίγουρο επίσης δεν είναι αν το έργο συνενώθηκε από τον ίδιο τον φιλόσοφο ή από τον «Περίπατο». 1) Στο Πρώτο Βιβλίο ο Αριστοτέλης προβάλλει τη θεμελιακή του θεώρηση για την πόλιν, την οποία παρουσιάζει ως την τελειότερη μορφή συμβίωσης. Αναφέρεται επίσης στην οργάνωση της οικιακής οικονομίας, ενώ εκτενής είναι και η αναφορά του στο ζήτημα της δουλείας. Μάλιστα, τις αναλύσεις του περί πολιτικής οικονομίας επικαλείται ο Karl Marx στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου. Στα κεφάλαια 1-2 έχουμε την περιγραφή της πόλεως, ως άριστης ανθρώπινης κοινότητας, στα κεφάλαια 3 ως 13 γίνεται λόγος για τα του οίκου και πιο συγκεκριμένα για τις σχέσεις εξουσίας που προκύπτουν, στη διαχείριση και στη δουλεία. 2) Στο Δεύτερο Βιβλίο ο Αριστοτέλης προβαίνει σε μια διερεύνηση των γνωστότερων θεωρητικών και πραγματικών πολιτευμάτων 29. Η σύνδεση με το προηγούμενο βιβλίο γίνεται στο τέλος του 30, εικάζεται όμως ότι είναι πιθανό αυτοί οι στίχοι να προστέθηκαν από αρχαίους εκδότες, για να δώσουν την εντύπωση της συνέχειας των δύο βιβλίων, παρά την αντίθεση στο πνεύμα τους. Εδώ αναλύεται ο άριστος τρόπος της πολιτικής ζωής και γίνονται αντικείμενο κριτικής τα υπαρκτά πολιτεύματα, όπως της πλατωνικής Πολιτείας, των πλατωνικών Νόμων, του Φαλέα, του Ιππόδαμου, αλλά και τα πολιτεύματα της Σπάρτης, της Κρήτης, της Καρχηδόνας. Γίνεται μια επισκόπηση και στους μεγάλους νομοθέτες Λυκούργο, Σόλωνα, Ζάλευκο, Φιλόλαο, Δράκοντα και Πιττακό. Το απαύγασμα του βιβλίου ουσιαστικά είναι η θεωρία ότι το καλύτερο πολίτευμα είναι αυτό που καθιστά μια πόλη «αστασίαστη» και αυτό που εγγυάται τη μικρότερη δυνατή απόσταση μεταξύ των ευπόρων και των απόρων. Ενδιαφέρον και το σημείο 31 που πραγματοποιείται συζήτηση αναφορικά με το αν θα πρέπει να μεταβάλλονται ή όχι οι νόμοι. 28 Πρβ. σ I. During, Αριστοτέλης: Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, Τόμος Β, μτφ. Α. Γεωργίου-Κατσίβελα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994, σ Πολιτικά, Α, 1260 b 20-24, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι Ζαχαρόπουλος. 31 Πολιτικά, 1268 b 25, ό.π.. 14

15 3) Στο Τρίτο Βιβλίο διερευνώνται οι βασικές έννοιες του πολίτη, της πόλης, της πολιτικής αρετής και εξετάζονται τα κυριότερα πολιτεύματα και οι παρεκκλίσεις τους. Το βιβλίο ξεκινάει με προκαταρκτικά ερωτήματα για τη μελέτη των πολιτευμάτων, κατόπιν γίνεται η ταξινόμηση, ενώ τίθεται το πρόβλημα της πολιτικής δικαιοσύνης και της βασιλείας. Το βιβλίο αυτό παρουσιάζεται ως το κεντρικό τμήμα όλου του έργου. Αντίθετα με το πρώτο βιβλίο, εδώ ο Αριστοτέλης δεν καταγίνεται με τα θεμελιώδη ζητήματα του πολιτικού βίου, αλλά έχοντας δεδομένη την ύπαρξη πολιτικού βίου, προχωρεί στα ερωτήματα για τις μορφές του 32. 4) Το Τέταρτο Βιβλίο αποτελεί πρόγραμμα για την πολιτική επιστήμη. Ο Αριστοτέλης θεωρεί έργο της πολιτικής επιστήμης την αναζήτηση του καλύτερου πολιτεύματος, κάτι που συσχετίζεται με τον προσανατολισμό προς την αρετή. Ουσιαστικά με το βιβλίο αυτό περνάμε στο «πραγματολογικό (ρεαλιστικό) στρώμα» των Πολιτικών του Αριστοτέλη (βιβλία IV, V, VI), όπου κυρίαρχο γνώρισμα είναι η αδιάλειπτη αναφορά στα πολύμορφα καθέκαστα 33. Γενικότερα, το Τέταρτο Βιβλίο διαπνέεται από κοινωνιολογικές σκέψεις, οι οποίες δίνουν συχνά έναν τόνο σχετικισμού. Τα βασικά ζητήματα που πραγματεύεται είναι οι στόχοι της σπουδής των πολιτευμάτων, τα ποικίλα είδη των πολιτευμάτων, το άριστα εφαρμόσιμο πολίτευμα στην πράξη, το πολίτευμα που ανταποκρίνεται στο χαρακτήρα της κάθε πόλεως και οι τρεις πολιτειακές αρχές (βουλευτική - εκτελεστικήδικαστική). 5) Το Πέμπτο Βιβλίο αποτελεί τη λογική συνέχεια του Τέταρτου, καθώς ο Αριστοτέλης καλύπτει το ζήτημα που είχε θέσει στο προηγούμενο για το «ποια είναι τα φθαρτικά για τις πολιτείες και ποια τα σωτήρια, όσα είναι κοινά για όλες και όσα αφορούν ιδιαίτερα την καθεμιά και επίσης για ποιες αιτίες είναι φυσικό να συμβαίνουν αυτά» 34. Προς αυτόν τον σκοπό παρέχει άφθονα ιστορικά παραδείγματα, γεωγραφικές αναφορές, συγκεκριμένες βιογραφικές πληροφορίες. Σε αυτό το Βιβλίο ο Αριστοτέλης αναπτύσσει μια ελευθερία σκέψης, μια τελείως απροκατάληπτη εμπιστοσύνη και μια ηθική αταραξία και κατ αυτό τον τρόπο, όπως γράφει ο J. Aubonnet, το Πέμπτο Βιβλίο γίνεται το πρακτικό εγχειρίδιο του πολιτικού, αυτό που ενέπνευσε τον Machiavelli να γράψει τον Ηγεμόνα του ή τους Λόγους για την πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ Fransis Wolff, ό.π., σ Πολιτικά IV, b 22-26, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι Ζαχαρόπουλος. 35 Fransis Wolff, ό.π., σ

16 Αναφορικά με το διάγραμμα του Βιβλίου, ο Αριστοτέλης ξεκινά με τα γενικά αίτια των στάσεων και συνεχίζει με τα αίτια των στάσεων για κάθε πολίτευμα ξεχωριστά. 6) Το Έκτο Βιβλίο συμπληρώνει τις αναλύσεις των προηγούμενων δύο Βιβλίων, αποτελεί όμως μια παραπάνω ανάπτυξη της σπουδής που άρχισε από το Πέμπτο Βιβλίο για τα αίτια «θανάτου» των πολιτευμάτων. Ως αποδέκτης των λεγομένων εδώ νοείται περισσότερο ο νομοθέτης, που είναι ο ιδρυτής της πόλης. Στην εισαγωγή του γίνεται αναφορά στην πολυμορφία των πολιτευμάτων και στα μεικτά πολιτεύματα και έπειτα στις δημοκρατίες, τις ολιγαρχίες και στους αξιωματούχους της πολιτείας. 7) Το Έβδομο Βιβλίο όπως και το επόμενο, θεωρούνται τα πιο αρχαία από τα άλλα μέρη του έργου. Εδώ δίνεται η περιγραφή της «ιδανικής» πόλης, χωρίς να πρόκειται για κάποια «ουτοπία», αλλά για ένα πραγματοποιήσιμο μοντέλο κοινωνίας. Ο Αριστοτέλης περιγράφει τον άριστο βίο και την «άριστη πόλιν» και έπειτα αναφέρεται στην οργάνωσή της. 8) Και τέλος, στο Όγδοο Βιβλίο συνεχίζεται η διαπραγμάτευση του θέματος της εκπαίδευσης, έτσι όπως ξεκίνησε από το προηγούμενο Βιβλίο. Ουσιαστικά, αποτελεί την απάντηση στα τρία ερωτήματα που τέθηκαν στο τέλος του Έβδομου Βιβλίου και έχει να κάνει με το αν η εκπαίδευση των νέων πρέπει να αποτελεί αντικείμενο πολιτικής ρύθμισης, αν η εκπαίδευση πρέπει να είναι δημόσια ή ιδιωτική και με ποια μορφή θα πρέπει να λειτουργεί. 16

17 3. ΤΑ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ 3.1 Η διάκριση των πολιτευμάτων Η συζήτηση για τη διάκριση και την κατάταξη των πολιτευμάτων εκκινεί από το Τρίτο Βιβλίο των Πολιτικών, το οποίο και αποτελεί το κεντρικό τμήμα του έργου. Στο Πρώτο Βιβλίο ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε περισσότερο με ζητήματα του πολιτικού βίου, ενώ τώρα το ενδιαφέρον του στρέφεται στην ουσία και στις διαφορές των μορφών του πολιτικού βίου 36. Από το τέλος του Πρώτου Βιβλίου φάνηκε βέβαια η πρόθεση του Σταγειρίτη για διαχωρισμό σχημάτων διακυβέρνησης μέσα στον οίκο (δεσποτικό, πολιτικό, βασιλικό), αν και το Τρίτο γράφτηκε ανεξάρτητα από το Πρώτο. Το ερώτημα που τίθεται είναι ποια είναι η φύση του κράτους (τι ποτ εστίν η πόλις), ενώ εν συνεχεία διατυπώνεται και η απορία αν συμπίπτουν η ατομική και η κρατική ηθική. Για το πρώτο ερώτημα η απάντηση σχετίζεται με τη συμμετοχή στη δικαστική και την πολιτική αρχή. Επειδή όμως οι πολιτείες διαφέρουν μεταξύ τους, έτσι και η έννοια του πολίτη διαφέρει ανάλογα με τη μορφή του πολιτεύματος. Ο συγκεκριμένος ορισμός του πολίτη πάντως συνάδει περισσότερο με το δημοκρατικό πολίτευμα, αφού έχει δικαίωμα συμμετοχής και όχι απλά κατοχής αξιώματος. Το κράτος ορίζεται ως σώμα πολιτών, που ικανοποιεί τις ανάγκες τη ζωής. Για τον Αριστοτέλη η ταυτότητα ενός κράτους δεν χαρακτηρίζεται από τον τόπο ή τους κατοίκους, αλλά από τους πολίτες, που μετέχουν στην άσκηση εξουσιών και από το πολίτευμα, το οποίο καθορίζει τις τελευταίες. Το πολίτευμα δίνει σε ένα κράτος τον χαρακτήρα του 37. Το πολίτευμα, ακολούθως, ρυθμίζει και τις αρετές του πολίτη. Εδώ τονίζεται ότι τα διαφορετικά πολιτεύματα «επιβάλλουν» και διαφορετικές αρετές, χωρίς να σημαίνει ότι οι αρετές είναι σε κάθε πολίτευμα άριστες. Επίσης, σε αυτό που καταλήγει ο Αριστοτέλης είναι ότι ο πολίτης πρέπει να γνωρίζει να άρχει και να άρχεται. Ποια είναι όμως τα πολιτεύματα; 36 R.G. Mulgan, Aristotle s political theory, an introduction for students of Political Theory, εκδ. Clarendon Press, Oxford 1977, σελ Ο Αριστοτέλης εδώ παρομοιάζει την πόλη με χορό που ενίοτε συμμετέχει σε τραγωδία και ενίοτε σε κωμωδία, χωρίς να αλλάζουν τα μέλη του. Πολιτικά ΙΙΙ, 1276 b

18 Πρώτος ο Αριστοτέλης διατύπωσε την αρχή της κυριαρχίας: «Πολίτευμα είναι η διάταξη ενός κράτους σχετικά με την άσκηση της εξουσίας και ιδιαιτέρως με την ύψιστη, την ανώτατη αρχή» 38, αναφέρει. Και ο Wolff σχολιάζει ότι για τον Αριστοτέλη το είδος του πολιτεύματος καθορίζεται από τις σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα όργανα λήψης πολιτικών αποφάσεων και από τη σχέση όλων αυτών με την κεντρική πολιτική εξουσία, δηλαδή με την κυβέρνηση τη πόλης. Όμως, καταλήγει, αρκεί και μόνο η απάντηση στο ερώτημα «ποιος κυβερνά» για να οριστεί το είδος του πολιτεύματος 39. Το πολίτευμα είναι, συνεπώς, το είδος διακυβέρνησης της πολιτείας. Από αυτόν τον ορισμό, που δεν είναι πρωτότυπος 40, φαίνεται να διαχωρίζεται ο διττός χαρακτήρας του πολιτεύματος. Από τη μία η ηθική του πλευρά και από την άλλη η οργάνωση για την κατανομή των εξουσιών. Ο Αριστοτέλης θα διακρίνει δύο κριτήρια ταξινόμησης των πολιτευμάτων: - Το ένα είναι το αριθμητικό κριτήριο, αφού έχει να κάνει με τον αριθμό των κυβερνώντων. Έχει ουσιαστική σημασία για τη ζωή της πόλης αν η πολιτική δύναμη είναι στα χέρια του ενός, μιας μειοψηφίας ή μιας πλειοψηφίας. - Το δεύτερο έχει να κάνει τον σκοπό του πολιτεύματος. Δίκαιο, λέει ο Αριστοτέλης, είναι κάθε πολίτευμα, αρκεί να εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον. Υπενθυμίζει κάποια συμπεράσματα από το Πρώτο Βιβλίο 41 και καταλήγει στο ότι από τη στιγμή που σκοπός της πόλης είναι η ευδαιμονία, όσα πολιτεύματα αποσκοπούν στο κοινό αγαθό, είναι ορθά, ενώ όσα αποβλέπουν στο όφελος των κυβερνώντων είναι ελαττωματικά. Είναι προφανές ότι ο συνδυασμός των δύο κριτηρίων, παρ ότι αυτά είναι ανεξάρτητα, μας οδηγεί στην ταξινόμηση των πολιτευμάτων από τον φιλόσοφο. Στο έβδομο κεφάλαιο, λοιπόν, ξεχωρίζει τρία ορθά και τρία «ημαρτημένα» πολιτεύματα: Τα ορθά είναι η βασιλεία, που ένας εξουσιάζει προς όφελος όλων, η αριστοκρατία, στην οποία λίγοι 38 Πολιτικά, 1278 b 10-12, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος. 39 Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995,σελ Ανατρέχει στις απαρχές του πολιτικού στοχασμού των Ελλήνων και την τριμερή ταξινόμηση, που πρώτος κατέγραψε ο Ηρόδοτος και έχει να κάνει με τη μοναρχία, την ολιγαρχία και τη δημοκρατία. Ο Αριστοτέλης όμως, σύμφωνα με τον Wolff, πρωτοτυπεί στο ότι παράγει το πολίτευμα συλλογιστικά από τον ορισμό της «πολιτείας» και στο ότι το θεμελιώνει λογικά. Βλ. Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995,σ.σ Το ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι πολιτικόν ζώον, ότι σκοπός είναι το «ευ ζην» κλπ.. 18

19 εξουσιάζουν προς όφελος όλων και η πολιτεία, στο πλαίσιο της οποίας η εξουσία ανήκει σε όλο τον λαό και αποσκοπεί στο γενικό όφελος. Προκαλεί αίσθηση το ότι ο Αριστοτέλης για το τρίτο πολίτευμα χρησιμοποιεί τον όρο «πολιτεία», που σημαίνει πολίτευμα. Στην παράδοση της πολιτικής σκέψης των αρχαίων δεν υπήρχαν δύο ονομασίες για να διαχωρίζονται δύο μορφές λαϊκού πολιτεύματος, κάτι που μαρτυρεί και ο Πλάτων 42. Ο τελευταίος δείχνει όμως ψήγματα δυσπιστίας για τα λαϊκά πολιτεύματα, δεχόμενος μεν τη διάκριση των δύο διαφορετικών μορφών τους, χωρίς να θεωρεί όμως ότι είναι ουσιώδης ώστε να δικαιολογεί και τη δημιουργία ιδιαίτερης ονομασίας. Με τα δύο ανεξάρτητα κριτήρια που υιοθετεί ο Αριστοτέλης γίνεται δυνατή η διαφοροποίηση του «σαθρού» λαϊκού πολιτεύματος από το «ορθό». Αυτό αποτελεί ένδειξη της θετικής εκτίμησης του Σταγειρίτη προς το πολίτευμα. Το ότι διάλεξε τον γενικό όρο «πολιτεία» δείχνει ότι κατά βάθος το βλέπει ως την «καθαυτό πολιτείαν», το κατ εξοχήν δηλαδή πολίτευμα, αφού αυτό ενσαρκώνει την ουσία κάθε γνήσιου τύπου πολιτεύματος 43. Οι παρεκβάσεις των τριών αυτών πολιτευμάτων είναι: η τυραννία, που κυβερνά ο ένας για το ίδιόν του όφελος, η ολιγαρχία, όπου κυβερνούν λίγοι για τα προσωπικά τους συμφέροντα και η «δημοκρατία», στην οποία η εξουσία ασκείται από τους πολλούς, για τα ιδιωτικά τους συμφέροντα. ΣΚΟΠΟΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Από έναν από λίγους από πολλούς Το κοινό συμφέρον Βασιλεία Αριστοκρατία Πολιτεία Τα ιδιοτελή συμφέροντα Τυραννία Ολιγαρχία Δημοκρατία 42 Πλάτων, Πολιτικός, εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ε. Λιακάπος, Ηλ. Λάγιος, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, 291 d. 43 Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ.σ

20 Για τον Αριστοτέλη το σημαντικό βέβαια είναι να διευκρινίσει τον ακριβή χαρακτήρα των πολιτευμάτων και ξεκινάει στο κεφάλαιο 8 από την ολιγαρχία και τη «δημοκρατία». Ο αριθμός των κυβερνώντων δεν αποτελεί τόσο αξιολογικό κριτήριο, όσο ο σκοπός της εξουσίας τους. Για αυτό και θεωρεί λάθος να θεωρούμε τη «δημοκρατία» ως το πολίτευμα που ανήκει στην πλειοψηφία και την ολιγαρχία ως το πολίτευμα που ασκείται από τη μειοψηφία. Γιατί, κατά την άποψη του Σταγειρίτη, δε θα ήταν δυνατόν να ονομάζουμε δημοκρατία το πολίτευμα, στο οποίο μια πλειοψηφία ευπόρων θα έπαιρνε την εξουσία, ούτε ολιγαρχία αν κυβερνούσε μια μειοψηφία απόρων. Γνωρίζοντας ο Αριστοτέλης ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε δύσκολα να συμβεί στην πράξη, παρέθεσε αυτό το επιχείρημα περισσότερο για να δείξει ότι το κριτήριο διαχωρισμού των πολιτευμάτων είναι ποιοτικό, παρά ποσοτικό. Η ουσία των πολιτευμάτων, συνεπώς, καθορίζεται από κοινωνικούς λόγους 44. Αυτό λοιπόν που θεμελιακά ορίζει και αντιδιαστέλλει τα δύο πολιτεύματα είναι η κατοχή της εξουσίας από τους ευπόρους ή του απόρους και όχι από τους πολλούς ή τους λίγους. Αναφορικά με την πολιτεία ο Αριστοτέλης συνδυάζει την αρετή με την πλειοψηφία, ορίζοντάς την ως το πολίτευμα της μεσαίας τάξης, ως μιας ανάμειξης της ολιγαρχίας και της «δημοκρατίας», με στόχο όμως το κοινό συμφέρον. Η διάκριση του λαού σε πλουσίους ή εγκρίτους και σε φτωχούς ή δήμο, με την προσθήκη μιας μεσαίας τάξης, αποτελεί ουσιαστικά τη βάση της αριστοτελικής κατάταξης 45. Τη «δημοκρατία» του Αριστοτέλη ο Άγγλος φιλόλογος Richard Robinson αποκάλεσε ως τη μετέπειτα- «δικτατορία του προλεταριάτου» 46. Η διαφορά των πολιτευμάτων έγκειται ανάλογα με το αν το «κύριον της πόλεως» αποτελείται από τους άπορους, τους εύπορους ή τους μέσους ή από συνδυασμό αυτών των κατηγοριών, όπως συμβαίνει την περίπτωση της ολιγαρχίας, που προσεγγίζει την «πολιτεία». Συνεπώς, η πολιτική φιλοσοφία εδώ, ως επιστήμη της πολιτείας, δεν χωρίζεται από την οικονομία ως επιστήμη, σύμφωνα με την οποία γίνεται η διαχείριση των αγαθών της οικίας και καθορίζονται τα εισοδήματα, οι πρόσοδοι και τα βάρη των κοινωνικών κατηγοριών, που είτε συμμετέχουν, είτε θέλουν να συμμετάσχουν στο «κύριον της πόλεως». 44 R.G. Mulgan, Aristotle s political theory, an introduction for students of Political Theory, εκδ. Clarendon Press, Oxford 1977, σ W.D. Ross, Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993, σ Richard Robinson, Aristotle s Politics, Oxford 1962, σ

21 Το τελευταίο χαρακτηρίζεται από ένα ορισμένο ήθος, δηλαδή ένα σύνολο ψυχολογικών χαρακτηριστικών, που έχουν συλλογική προέλευση και χαρακτήρα, υπόκεινται σε ηθική αξιολόγηση και εκφράζονται με σχετικά σταθερές μορφές συμπεριφοράς. Το ήθος ποικίλλει ανάλογα με τα πολιτεύματα, για αυτό και η πολιτική φιλοσοφία το εξετάζει ως τον τρόπο ζωής του εκάστοτε «κυρίου της πόλεως» και γενικότερα των ελεύθερων πολιτών. Έργο της είναι να καθορίσει αν το ήθος που έχει διαμορφωθεί σε μια πόλη ενισχύει ή υπονομεύει το πολίτευμά της. Η πολιτεία συνεπώς αντιμετωπίζεται και είναι και πολιτικοκοινωνικό σύστημα 47. Αυτό ουσιαστικά που αποσαφηνίζει ο Αριστοτέλης στα πρώτα πέντε κεφάλαια του Τρίτου Βιβλίου είναι ότι το κάθε πολίτευμα είναι η οργάνωση των διαφόρων εξουσιών που ασκούνται από τους πολίτες και ιδιαίτερα της κυρίαρχης εξουσίας και όχι το σύνολο σχέσεων των κυβερνώντων και των κυβερνωμένων. Από αυτή μάλιστα την παρατήρηση προκύπτει διττό κέρδος: Πρώτον, ότι η ανώτατη εξουσία αποτελεί απλά μια επιμέρους περίπτωση μέσα στο σύνολο των ασκουμένων εξουσιών. Δηλαδή, ακόμη και η μοναρχία αν πραγματικά είναι πολιτικό και όχι δεσποτικό σύστημα θα βασίζεται στην προϋπόθεση ότι ο μονάρχης δε διαθέτει όλες τις εξουσίες της πόλης, γιατί είναι ηγεμόνας πολιτών, δηλαδή ανθρώπων που εξ ορισμού καθένας περιβάλλεται με κάποια ορισμένη εξουσία από τον άλλον 48. Προκύπτει αυτομάτως και το δεύτερο κέρδος: Ένα καθεστώς δεν είναι πραγματικά πολιτικό, αν δε βρίσκονται όλοι σε σχέσεις εξουσίας που θα ασκείται από τον έναν στον άλλον. Ο ορισμός του πολιτεύματος συνεπώς έρχεται σε συμφωνία με όλες τις πολιτικές αρχές του Αριστοτέλη και ειδικότερα τον ορισμό του για την πολιτική εξουσία, η οποία ασκείται μεταξύ ίσων και αποβλέπει στο κοινό αγαθό. 47 Αύγουστος Μπαγιόνας, Η εξέλιξη των πολιτευμάτων στα Πολιτικά του Αριστοτέλη, Αριστοτελικά, εκδ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ.Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σελ

22 3.2 Αναζητώντας το πιο δίκαιο πολίτευμα Από το ένατο κεφάλαιο του Τρίτου Βιβλίου ξεκινάει για τον Αριστοτέλη η συζήτηση περί του πιο δικαίου πολιτεύματος, του δικαιότερου τρόπου κατανομής της εξουσίας μέσα σε μια πολιτική κοινότητα. Το αποτέλεσμα είναι μάλλον αποκαρδιωτικό για τον αναγνώστη, από τη στιγμή που δεν ξεκαθαρίζεται σε κανένα σημείο του ποιο από τα πολιτεύματα που παρουσιάστηκαν θεωρείται από τον ίδιο το ιδανικό. Κανένα πολίτευμα δεν προκρίνεται από τον Αριστοτέλη ως το «τέλειο», με την έννοια ότι ο Σταγειρίτης, εν αντιθέσει με τον Πλάτωνα στην Πολιτεία του, δε δέχεται κανένα ως το μόνο σωστό και τα υπόλοιπα ως ελαττωματικά. Απλά υπογραμμίζει ότι όλα τα πολιτεύματα πρέπει να ρυθμίζονται ανάλογα με το χαρακτήρα, τις ανάγκες του λαού και τις εκάστοτε συνθήκες και πως ακόμη και το ατελές πολίτευμα μπορεί να είναι το καλύτερο στο οποίο είναι δυνατό να φθάσει κανείς υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Ως αποτέλεσμα της προηγούμενης θεώρησης, η κάθε πλευρά υποστηρίζει ως το δικό της καθεστώς το πιο σωστό, εν ονόματι μάλιστα της δικαιοσύνης. Με παράδειγμα τις δύο πιο συνήθεις παρατάξεις τον 4 ο αιώνα, οι «ολιγαρχικοί» υποστηρίζουν ότι πρέπει να παρέχεται στους πολίτες τα μερίδια εξουσίας που τους αξίζουν, ανάλογα με τον πλούτο, ενώ οι «δημοκρατικοί» ότι θα πρέπει να δίνεται ίσο μερίδιο εξουσίας, αφού όλοι είναι το ίδιο ελεύθεροι. Μια τέτοιου είδους επιχειρηματολογία όμως κατά τον Αριστοτέλη δεν έχει κανένα απολύτως νόημα, αφού ο σκοπός της πόλης δε βασίζεται στα ιδιωτικά συμφέροντα, η πόλις δε λειτουργεί σαν εμπορική εταιρία με χρηματικές συναλλαγές, αλλά έχει στόχο το κοινό συμφέρον. Ο Αριστοτέλης εδώ δεν αναζητεί το «άριστο» ούτε και το δικαιότερο πολίτευμα. Δίκαιο, κατά την απόλυτη έννοια του δικαίου, είναι κάθε πολίτευμα που αποσκοπεί στο γενικό συμφέρον, όπου δηλαδή η κατανομή δε γίνεται δίκαια ως προς τούτον ή ως προς εκείνον, αλλά είναι δίκαιη πολιτικά για όλους, δίκαιη για την ίδια τη συλλογικότητα, αφού αυτή ανταποκρίνεται στην ουσία καθεαυτή του πολιτικού βίου. Με αυτήν την έννοια λοιπόν η βασιλεία, η αριστοκρατία και η «πολιτεία» μπορούν να θεωρηθούν δίκαια πολιτεύματα, γιατί η αξία ενός πολιτεύματος δεν εξαρτάται από τον αριθμό των κυβερνώντων, αλλά από τον σκοπό στον οποίο αποβλέπουν όποιοι κυβερνούν Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ.σ

23 Το επόμενο, συγγενές πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο Αριστοτέλης αφορά την κατανομή εξουσιών μεταξύ των πολιτών, καθώς είναι απολύτως φυσιολογικό να διερωτηθεί κανείς ποιος είναι ο πιο δίκαιος τρόπος κατανομής. Ο όρος δίκαιος παραπέμπει στην έννοια της «διανεμητικής» δικαιοσύνης που λειτουργεί με την αρχή της αναλογίας. Η αρχή αυτή προβάλλεται στα Ηθικά Νικομάχεια και αναφέρει ότι στον καθένα αντιστοιχεί όσο «x» του ανήκει 50. Το πρόβλημα μπορεί να μην είναι αριστοτελικό, από τη στιγμή που ο φιλόσοφος το βρήκε από τα παλαιότερα χρόνια, όμως ο ίδιος έδωσε τη δική του λύση: Θεωρεί ότι η εξουσία στο πλαίσιο της πόλης δεν είναι αγαθό που θα έπρεπε να κατανεμηθεί ανάλογα με τα προσόντα ή τους τίτλους που διαθέτει ο καθένας, αλλά είναι ένα όργανο στην υπηρεσία του συνόλου. Δεν είναι δίκαιο, συνεπώς, να υπάρχει το αίτημα να κατανεμηθεί δίκαια. Αμφισβητείται δηλαδή και η ίδια η διανεμητική δικαιοσύνη ως αρχή. Για τον Αριστοτέλη, όπως έχει προαναφερθεί, η πόλις δεν έχει συσταθεί για το «ζην», αλλά για το «ευ ζην», για μια ζωή με αξίες και αρετή. Για τους θεωρητικούς του κοινωνικού συμβολαίου 51 οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους ελεύθεροι και συνενώθηκαν δημιουργώντας την πόλιν για να μη βλάπτονται μεταξύ τους. Ο Αριστοτέλης απορρίπτει κάθε φιλελεύθερη, όπως θα τη χαρακτηρίζαμε σήμερα, άποψη, που θεωρεί ως τελικό στόχο της πόλης το άτομο. Δε θεωρεί την πόλιν το μέσο για τη διαφύλαξη της ιδιωτικής ζωής, αλλά αντίθετα για αυτόν η πολιτική συμβίωση είναι το μικρότερο κακό για το άτομο και το μεγαλύτερο καλό για το σύνολο. Η πόλις διαφέρει από τις άλλες μορφές κοινωνίας στο ότι αποβλέπει σε έναν ολοκληρωμένο και αυτάρκη βίο για τις οικογένειες και τα γένη 52, το στοιχείο συνοχής της είναι, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, η φιλία και ο σκοπός της η ευδαιμονία. Το συμπέρασμα, συνεπώς, του ενάτου κεφαλαίου είναι ότι η εξουσία δεν υπόκειται στους κανόνες της διανεμητικής δικαιοσύνης, αφού σκοπός της είναι να εξασφαλίζει την ευτυχία του συνόλου και όχι να υπερασπίζεται τα άτομα 53. Πριν περάσει στην ανάλυση για το ποιοι πρέπει να κατέχουν την εξουσία, ο Αριστοτέλης ξεκαθαρίζει ότι η πολιτική αρετή δεν έχει να κάνει ούτε με την αριστοκρατία, ούτε με κάποιο άλλο αγαθό, αλλά με τη δυνατότητα επαγρύπνησης για την ευδαιμονία της κοινότητας. 50 Όπου x είναι ο προσωπικός συντελεστής, ο οποίος συνυπολογίζεται για την κατανομή. Βλέπε Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Ινστιτούτο του βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ Στην αρχαιότητα οι Σοφιστές Πρωταγόρας, Λυκόφρων (στον οποίο αποδίδεται η πατρότητα της ιδέας του συμβολαίου), Ιππίας, Αντιφών, Κριτίας και μεταγενέστερα φυσικά ο Ρουσσώ. 52 Πολιτικά 1280b 38-40, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος 53 Fransis Wolff, ό.π., σ

24 Ακολούθως, μακριά από την αρχή της διανεμητικής δικαιοσύνης, ορίζει ως πολιτική συμβιωτική κοινότητα αυτή, που η συμμετοχή στη ζωή απονέμεται στον καθέναν ανάλογα με την καταλληλότητά του στον κοινωνικό βίο, τον οποίο ονομάζει πολιτική αρετή. Η τελευταία άποψη αποτελεί το ιδανικό «σκαλοπάτι» για τον Αριστοτέλη να προχωρήσει τη σκέψη του στα κεφάλαια 10 και 11 και να απαντήσει στο ερώτημα που προκύπτει: Σε ποιους μπορεί να παραχωρηθεί η κυρίαρχη εξουσία, όχι βάσει μιας δίκαιης κατανομής, αλλά για τη δικαιότερη άσκησή της προς όφελος του συνόλου; Θεωρητικά υπάρχουν πέντε διεκδικητές της κυρίαρχης εξουσίας: Ο λαός, οι «εύποροι», οι «άριστοι», ο ένας που υπερτερεί έναντι των άλλων και ο τύραννος. Και οι πέντε φαίνεται ότι απορρίπτονται από τον Αριστοτέλη: Ο τύραννος επειδή στηρίζει την εξουσία του στην ωμή δύναμη και μόνο, ο λαός διότι δεν είναι δίκαιο να διαχειρίζεται ή και να αποσπά τα υπάρχοντα των πλουσίων, οι «ολίγοι» γιατί κι αυτοί ενδεχομένως θα είχαν την ευκαιρία να αρπάξουν την περιουσία του λαού, βάσει των συμφερόντων τους, ενώ και οι «άριστοι» και ο ένας, όση αρετή κι αν διέθεταν, θα ήταν άδικο να απέκλειαν όλους τους υπόλοιπους από τους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων 54. Εδώ, όπως και στο προηγούμενο κεφάλαιο, αποκλείονται και πάλι όλοι οι διεκδικητές της εξουσίας, αλλά με άλλον τρόπο: Κανένας δεν μπορεί να επικαλείται a priori τίτλους προκαταβολικής δικαίωσης για τις αποφάσεις του. Ακολούθως, φθάνουμε στο ερώτημα του κεφαλαίου 11: Θα είναι καλύτερο η εξουσία να προσφέρεται σε όλους τους πολίτες, παρά στη μία ή την άλλη κοινωνική ομάδα; Η απάντησή του είναι, με κάποιες επιφυλάξεις, θετική 55. Το πόσο δημοκράτης είναι ο Αριστοτέλης θα πρέπει πάντα να το συσχετίζουμε με την έννοια και τον χαρακτήρα της δημοκρατίας τον 4 ο αιώνα π.χ.. Δεν περιελάμβανε τους δούλους ή τις γυναίκες και έδινε έμφαση στην ιδία συμμετοχή του πολίτη (και όχι δια αντιπροσώπου) στα κοινά. Οι υπέρμαχοι της αριστοκρατίας χρησιμοποιούσαν μειωτικά τη λέξη «δημοκρατία», θέλοντας να δείξουν την εξουσία του όχλου πάνω τους «εκλεκτούς». Για αυτό και η χρήση του όρου «δημοκρατία» από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά διατηρεί τα ίχνη από αυτό το ιστορικό και την αρχική του αμφισημία 56. Συνεπώς, εμφανίζεται απλά ως το αντίθετο της ολιγαρχίας και χρησιμοποιείται με την αρνητική χροιά, 54 Πολιτικά, ΙΙΙ, 10, 1280 b, 16-39, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος. 55 Fransis Wolff, Ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ.σ Fransis Wolff, ο.π., σ

25 ως το παρεκκλίνον πολίτευμα της «πολιτείας». Η ιδέα της ανεξέλεγκτης ελευθερίας δε φαίνεται να αρέσει ιδιαίτερα στον Αριστοτέλη, διότι θεωρεί υπεράνω όλων την εφαρμογή των νόμων, θεωρώντας ότι αυτή είναι η σωτηρία της πόλης 57. Για τον Αριστοτέλη αληθινά ελεύθερα όντα στην πόλη, αλλά και στο κοσμικό σύμπαν, είναι αυτά που διέπονται στη δράση τους από κανόνες και νόμους της ολότητας και όχι αυτά που παρασύρονται από την παρόρμηση και την τύχη. Η κριτική του Αριστοτέλη, δηλαδή, επί της ουσίας, έχει να κάνει περισσότερο με την ατομιστική παραμόρφωση, παρά με την δημοκρατία ως πολίτευμα, στο οποίο κυριαρχεί ο λαός. Η εκτίμησή του για τη λαϊκή κυριαρχία φαίνεται θετική. Ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται τη διακυβέρνηση από τους πολλούς: «Το πλήθος, κανένα μέλος του οποίου δεν είναι σπουδαίος άνδρας, μπορεί όταν αθροίζεται να είναι καλύτερο από εκείνους τους αρίστους, βέβαια όχι ο καθένας χωριστά, αλλά όλοι ως σύνολο, όπως τα δείπνα, στα οποία συμβάλλει ο καθένας είναι καλύτερα από εκείνα που παραθέτει κάποιος με προσωπική δαπάνη. Όταν υπάρχουν πολλοί, ο καθένας διαθέτει ένα μέρος αρετής και σύνεσης, έτσι ώστε, όταν συναθροίζονται, το πλήθος γίνεται σαν ένας άνθρωπος με πολλά πόδια και πολλά χέρια και πολλές αισθήσεις και το ίδιο συμβαίνει με τον χαρακτήρα και τη νόηση», γράφει 58, υποστηρίζοντας ότι το πλήθος ως σύνολο έχει ορθότερη κρίση από το μεμονωμένο άτομο ακόμη και στη μουσική και την ποίηση. Ο Αριστοτέλης εγκαινιάζει την αθροιστική θεωρία, η οποία στηρίζεται σε αυτήν ακριβώς τη θέση: Ότι το πλήθος ενωμένο μπορεί να υπερτερεί των αρίστων. Έτσι, αντικρούεται η ένσταση ότι οι μεγάλες διαφορές σε πνευματικά και ηθικά χαρίσματα καθιστούν κατ ανάγκην το πλήθος ανίκανο να λάβει πολιτικές αποφάσεις με γνώμονα το γενικό συμφέρον. Πρόκειται για μια θεωρία, η οποία είναι αρκετά ρεαλιστική, ώστε να εκκινεί από μια ορισμένη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων, αλλά, παρ όλα αυτά, να μην αντιμετωπίζει ως θεωρητικά αθεμελίωτη τη συμμετοχή όλων των τάξεων στην εξουσία 59. Ο Σταγειρίτης διατυπώνει επιφύλαξη ότι η αθροιστική θεωρία έχει εφαρμογή σε κάθε λαό 60 : «Το αν η διαφορά αυτή μεταξύ των πολλών και των λίγων αρίστων υπάρχει σε κάθε λαό και σε κάθε πλήθος είναι άδηλο. Είναι ίσως, όμως, μα τον Δία, φανερό ότι σε ορισμένες περιπτώσεις κάτι τέτοιο είναι αδύνατο (επειδή το ίδιο ισχύει και για τα ζώα. Αλλά σε τι 57 Πολιτικά, a 34, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι Ζαχαρόπουλος. 58 Πολιτικά, a 42, ό.π.. 59 Wolfgang Kullmann, Η πολιτική σκέψη του Αριστοτέλη, μτφ. Α. Ρεγκάκος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996, σ Πολιτικά, b 15, ό.π.. 25

26 διαφέρουν ορισμένοι λαοί, κατά κάποιον τρόπο, από τα θηρία;). Τίποτα δεν εμποδίζει τα όσα είπαμε να ισχύουν για ένα συγκεκριμένο πλήθος». Για την υπεράσπιση και εφαρμογή της θεωρίας χρησιμοποιούνται τέσσερα επιχειρήματα 61 : - Πολλοί κοινοί άνθρωποι μπορεί να είναι συλλογικά καλύτεροι από τους λίγους και εκλεκτούς, αφού η φρόνηση και η αρετή μπορούν να λογιστούν ως μετρήσιμα μεγέθη. - Ο μόνιμος αποκλεισμός των πολλών από κάθε συμμετοχή στα κρατικά αξιώματα θεωρείται επικίνδυνος, διότι προκαλεί δυσαρέσκεια. - Σημαντικές αποφάσεις, όπως η εκλογή, η επανεκλογή ή η παύση θα πρέπει να λαμβάνονται από τους πολλούς. Οι κυβερνώντες πρέπει να τοποθετούνται στα αξιώματα από αυτούς που βλάπτουν ή ωφελούν, διότι μόνο εκείνοι γνωρίζουν αν είναι σωστοί ή όχι, όπως αντίστοιχα μόνο αυτοί που φορούν τα υποδήματα γνωρίζουν σε ποιο σημείο τους χτυπούν Το ένα άτομο είναι πιο εύκολο να καταληφθεί από πάθος και να παρασυρθεί, χωρίς να γνωρίζει τις πράξεις του, όμως αυτό είναι πολύ δύσκολο να συμβεί σε ένα πλήθος ατόμων. Ο Αριστοτέλης απαντά στους επικριτές του, οι οποίοι θεωρούν ότι ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθεί μια «μετριοκρατία», ότι είναι διαφορετική η αξία ενός συλλογικού σώματος (όπως η βουλή ή το δικαστήριο) με την αξία των ατόμων που την απαρτίζουν. Έτσι, καταλήγει δείχνοντας ότι η λαϊκή κυριαρχία, περιορισμένη στο βουλευτικό και δικαστικό τομέα, λύνει το πρόβλημα της εξουσίας. Για τον During 63, η αθροιστική θεωρία δεν αποτελεί ρήξη με τη σωκρατική και πλατωνική παράδοση της πολιτικής φιλοσοφίας. Ο Αριστοτέλης απλά έχει μια ρεαλιστικότερη άποψη για την κοινωνία σε σχέση με τον Πλάτωνα, ο οποίος θεωρούσε ότι τα προσόντα για την συμμετοχή στην κυβέρνηση πρέπει να είναι μόνο διανοητικά και ηθικά. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι οι άνθρωποι εξαιρετικής υπεροχής είναι σπάνιοι, για αυτό και τα προβλήματα θα ήταν πιο σωστό να ρυθμίζονται από τους πολλούς, παρά από τον έναν, ακόμη κι αν ο καθένας από όλους αποδίδει ελάχιστα. Εδώ επικρατεί η άποψη ότι οι πολλοί μαζί συχνά κρίνουν καλύτερα απ ότι το ένα άτομο μόνο του. 61 W.D. Ross, Αριστοτέλης, μτφ. Μαριλίζα Μήτσου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1993, σ.σ Εδώ ο Αριστοτέλης εκφράζει την άποψη ότι για κάποιες τέχνες όπως η πολιτική, σημαντικότερη είναι η άποψη του χρήστη από του κατασκευαστή. «Ο νοικοκύρης», γράφει, «ξέρει καλύτερα από τον αρχιτέκτονα αν το σπίτι του είναι καλό». 63 I. During, Ο Αριστοτέλης: Παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, Β τόμος, μτφ. Α. Γεωργίου-Κατσίβελα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1994, σ.σ

27 Η ιδέα για την αξία του αθροισμένου λόγου δε θεωρείται συνεπώς ότι έρχεται σε ρήξη με τις θεωρίες του Σωκράτη, του Πλάτωνα, αλλά ακόμη και του ίδιου του Αριστοτέλη 64 στο παρελθόν, που ουσιαστικά υποστηρίζουν ότι μονάχα η κρίση του ειδήμονα ανθρώπου έχει κύρος. Η πρωτοτυπία του Αριστοτέλη σε αυτό το σημείο έγκειται στην ανακάλυψη ότι σε πολιτικά και αισθητικά ζητήματα η ενωμένη κριτική δύναμη ενός ανώνυμου πλήθους είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη δύναμη ενός ειδικού. Φυσικά, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος προϋποθέτει και ένα πολιτιστικό επίπεδο, γιατί δεν επιθυμεί την εφαρμογή της θεωρίας αυτής σε ένα αμόρφωτο πλήθος. Μόνο αν η παιδεία είναι δεδομένη, μπορεί η αθροιστική θεωρία να είναι αποτελεσματική: «Το πλήθος δεν πρέπει να υπερβολικά δουλόφρον», γράφει 65. Συμπερασματικά, μπορεί να αναφερθεί ότι για τις βουλευτικές και δικαστικές αρμοδιότητες, το πρόβλημα της εξουσίας λύνεται με την κυριαρχία του λαού. Ξεκαθαρίζεται, όμως, ότι επειδή ελλοχεύει ο κίνδυνος των αδικιών, κυρίαρχοι θα πρέπει να είναι οι νόμοι. «Αυτό κατορθώνεται, όταν κατορθώνεται, όταν κυρίαρχοι μένουν πάντα οι νόμοι στο πεδίο που τους ανήκει, γιατί είναι δίκαιοι όταν θεσπίζονται με τους κανόνες ενός ορθού πολιτεύματος» 66. Η κυριαρχία του λαού, συνεπώς, προσδιορίζεται από τη συμμετοχή του στη βουλευτική και δικαστική εξουσία, αλλά και από την εφαρμογή των νόμων. Ο Αριστοτέλης στέκεται ιδιαίτερα στις έννοιες της συλλογικότητας, της πολυφωνίας και της πολυμέρειας. Η συνέλευση του λαού, όπως και η ίδια η πόλη, αποτελεί ολότητα και όχι σωρό και μάλιστα με την πρόσμειξη ατομικών προτερημάτων και ελλείψεων προσλαμβάνει μια άλλης τάξης ενότητα. Αυτό το στοιχείο όμως που κάνει την ενότητα αυτή ανώτερη από τα επιμέρους άτομα είναι, όπως το ονομάζει ο Αριστοτέλης, το αποτέλεσμα της φιλίας. Η φιλία είναι η καλύτερη εγγύηση για την κοινωνική ενότητα 67, κάτι που αναφέρει ο φιλόσοφος εύγλωττα στο κείμενό του: «φιλίαν τε γάρ οιόμεθα μέγιστον είναι των αγαθών ταις πόλεσιν» 68. Μια πόλη δίχως φιλία είναι προορισμένη για δεσποτισμό και δεν υπηρετεί το γενικό συμφέρον. Εδώ διαφαίνεται και μια ανθρωπολογική αρχή, ότι μόνο με την αρχή της συλλογικής διαβούλευσης γίνεται κατορθωτή η παρεμβολή της ανθρώπινης δράσης μέσα στην πορεία του κόσμου. Ο Αριστοτέλης 64 Ηθικά Ευδήμεια, Α3, 1215 a Πολιτικά, a 15, μτφ. Παν. Λεκατσά, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος. 66 Πολιτικά 1282 a 41-b 13, ό.π.. 67 Fransis Wolff, ο Αριστοτέλης και η Πολιτική, μτφ. Κώστας Ν. Πετρόπουλος, εκδ. Το Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1995, σ Πολιτικά,ΙΙ b 7-9, ό.π.. 27