Το «καινοτόμο» παρελθόν και οι σύγχρονες τεχνικές δόμησης. Κλειώ Αξαρλή, Δρ Αρχιτέκτονας, καθηγήτρια ΑΠΘ

Transcript

1 Το «καινοτόμο» παρελθόν και οι σύγχρονες τεχνικές δόμησης Κλειώ Αξαρλή, Δρ Αρχιτέκτονας, καθηγήτρια ΑΠΘ

2 Βιώσιμη ανάπτυξη (sustainable development) Έχει ως στόχο την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και την «αντιμετώπιση των τρεχουσών αναγκών σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο, με την εκμετάλλευση των πηγών του πλανήτη, χωρίς να υπονομεύεται η δυνατότητα να καλυφθούν οι ανάγκες που θα προκύψουν στις μελλοντικές γενεές».

3 Καινοτομία ενέργεια που χαρακτηρίζεται από νέα πρωτοποριακή αντίληψη των πραγμάτων Καινοτομία στην αρχιτεκτονική, δεν σημαίνει μόνον τεχνολογική πρόοδος με την εφαρμογή νέων πρωτοποριακών μεθόδων δόμησης και χρήση νέων υλικών, αλλά περισσότερο προσπάθεια για τη συμβίωση* αυτών με τις φυσικές, ιστορικές, πολιτισμικές, κοινωνικές και οικονομικές παραμέτρους που οριοθετούν τη περιοχή *με την έννοια της βιολογίας: συνύπαρξη δύο διαφορετικών ειδών, κατά την οποία ωφελούνται αμοιβαία

4 η παραδοσιακή αρχιτεκτονική κάθε εποχής και κάθε τόπου εμπεριέχει τη συσσωρευμένη εμπειρία και πρακτική πολλών αιώνων και γίνεται μία συνεχής πηγή γνώσης για τις επόμενες γενιές. Η χρήση τοπικών υλικών στην κατασκευή των κτιρίων, η προσαρμογή στο τοπικό περιβάλλον και στο ανάγλυφο, και ο εναρμονισμός με τις τοπικές κλιματικές συνθήκες είναι παράγοντες, οι οποίοι, σε συνδυασμό με τους οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες, συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής ταυτότητας κάθε περιοχής.

5 Ωστόσο, η μαζική ανοικοδόμηση των ελληνικών πόλεων κατά τον 20 αιώνα, σε συνδυασμό με τη γενίκευση της χρήσης νέων υλικών, οδήγησε σε μία ρήξη με την κατασκευαστική λογική του παρελθόντος και σε μία σταδιακή εγκατάλειψη των αρχών, στις οποίες βασιζόταν η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, με όλες τις αρνητικές συνέπειες που έχει αυτό.

6 Καβάλα, συνοικία του Βύρωνα 72 κατοικίες, 1928 Σ. Αγγελούδη, «Η καβάλα πρίν και τώρα», 2008

7 Καβάλα, συνοικία του Βύρωνα, τέλος του 20 ου αιώνα Σ. Αγγελούδη, «Η καβάλα πρίν και τώρα», 2008

8 Αυτό που στο παρελθόν το θεωρούσαμε τυπικό και αποτέλεσμα κοινής λογικής για την αρχιτεκτονική, έχει λίγο πολύ ξεχαστεί με τη βιομηχανοποίηση της παραγωγής, αλλά τώρα ξαναέρχεται στην επικαιρότητα μέσα στο πλαίσιο της εξοικονόμησης ενέργειας και του περιβαλλοντικού προβληματισμού και ξαναγίνεται καινοτόμο

9 Σήμερα οι τεχνικές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής αναδύονται ξανά ως «καινοτόμες» τεχνικές λύσεις για να συμβάλλουν στην επίλυση των σύγχρονων περιβαλλοντικών προβλημάτων και να προσφέρουν εναλλακτικές λύσεις στην αρχιτεκτονική πρακτική για θέματα που σε μεγάλο βαθμό ευθύνονται για τη σημερινή ενεργειακή κρίση. Σ αυτό το πλαίσιο, η ανακοίνωση θέτει το ερώτημα:

10 Ποιά είναι τα καινοτόμα στοιχεία που η παραδοσιακή αρχιτεκτονική «δανείζει» και «διδάσκει» στη σύγχρονη αρχιτεκτονική με στόχο τη βιωσιμότητα?

11

12

13 σχεδιάζοντας με το κλίμα και για το κλίμα

14 Σχεδιάζοντας κτίρια στο εύκρατο κλίμα, μερικά από τα σημαντικά προβλήματα που ο αρχιτέκτονας πρέπει να αντιμετωπίσει είναι: Παροχή συνθηκών άνεσης το χειμώνα με τη μικρότερη κατανάλωση ενέργειας Προστασία από τη ζέστη του καλοκαιριού Παροχή ικανοποιητικού δροσισμού

15 Tο ιδανικό σπίτι πρέπει να είναι δροσερό το καλοκαίρι και ζεστό το χειμώνα

16 Σ ένα σπίτι με νότιο προσανατολισμό, οι ακτίνες του ήλιου διεισδύουν στη στοά το χειμώνα, αλλά το καλοκαίρι επειδή η τροχιά του ήλιου είναι ψηλά και πάνω από τη στέγη, υπάρχει σκιασμός. Συνομιλία του Σωκράτη με τον Ισομάχο Xenophon s works Memorabilia and Oecionomicus Γι αυτό πρέπει να κτίζουμε τα σπίτια μας με μεγάλη νότια πρόσοψη και με στέγαστρο ώστε να δέχεται το χειμερινό ήλιο, και τη βορινή πλευρά με μικρότερο ύψος, ώστε να προστατεύεται το κτίριο από τους ψυχρούς ανέμους

17 Όλυνθος 5 ος αιώνας-430π.x. σαφής γεωμετρική διάταξη των δρόμων διαιρεί την πόλη σε οικοδομικά τετράγωνα. Οι βασικοί δρόμοι είναι κατά τη διεύθυνση ανατολήδύση Η διάταξη όλων των κτιρίων είναι ισοδύναμη και ο κύριος προσανατολισμός νότιος

18 Όλυνθος (430 π.χ.) Τετράγωνο σχήμα, κοινή θεμελίωση, στέγη και βορεινός τοίχος για τα κτίρια του οικοδομικού τετραγώνου Βορεινά παράθυρα μικρά και προστατευμένα κύριοι χώροι διημέρευσης προσανατολισμένοι προς το νότο και ηλιοπροστατεύονται με μια στοά η στοά είναι ανοιχτή προς την αυλή που διαχωρίζεται από τον κοινόχρηστο δρόμο με ένα χαμηλό τοίχο

19 Πολεοδομία και αρχιτεκτονική στην Πέλλα (η κλασσική και ελληνιστική -συνέχεια της πρώτης- πόλη της Πέλλας), Ιπποδάμειο σύστημα Πλάτος δρόμων: 9 μ. στην κατεύθυνση Α. Δ. και 6μ στον άξονα Β. Ν. Οικοδομικά τετράγωνα πλάτους 47μ. και ποικίλου μήκους. Ρυμοτομικό σχέδιο : Δυο ζώνες οικοδομικών τετραγώνων με μήκος 125 μ. μια ζώνη 110 μ., ακλουθούν άλλες δυο με μήκος 125μ., μια με μήκος 150 μ., και τέλος δύο των 125 μ.

20 Ηλιασμός τριών οικοδομικών τετραγώνων -Δεκέμβριος Ηλιασμός τριών οικοδομικών τετραγώνων Ιούνιος Δεκέμβριος 9:00 Ιούνιος 9:00 Δεκέμβριος 12:00 Ιούνιος 12:00 Δεκέμβριος 15:00 Οικονομίδου, Αξαρλή, 2013 Ιούνιος 15:00

21 Ο σχεδιασμός του βυζαντινού σπιτιού βασίζεται στις ίδιες «αρχές ηλιασμού» Βασικό χαρακτηριστικό αποτελεί η εσωτερική αυλή- αίθριο Μια νέα αρχή σχεδιασμού επικρατεί λόγω του επικλινούς εδάφους: το «δικαίωμα στη θέα και στον ήλιο» που καθορίζει τις αποστάσεις μεταξύ των κτιρίων Βυζαντινή περίοδος Γαλάτιστα Χαλκιδικής

22 ηλιασμός

23 Κατά κανόνα, τα κτίσματα στρέφουν την κύρια όψη τους στο νότο ή νοτιοανατολικά ώστε να επιτυγχάνεται καλύτερος ηλιασμός και προστασία από τους βόρειους ανέμους.

24 ΘΑΣΟΣ οι προσόψεις των κατοικιών στρέφονται νότια νοτιοανατολικά, μεγιστοποιώντας τα θερμικά κέρδη από τον ήλιο

25 Θασος, Κάστρο τα πλήρη επικρατούν έναντι των κενών, ως βασική αρχή προστασίας από τις καιρικές συνθήκες στη βορινη /ανατολικη/δυτική όψη

26 Θεολόγος Θάσου Στο ισόγειο χωροθετούνταν οι βοηθητικές χρήσεις (αποθήκη και στάβλος), στον όροφο η κατοικία

27 τα ανοίγματα είναι ελάχιστα στους βοηθητικούς χώρους του ισογείου και αυξάνονται σε αριθμό στους κύριους χώρους διαμονής του ορόφου

28 Πως το αντιμετωπίζει η σύγχρονη πόλη?

29 Πολυκατοικιες με ισοδυναμες οψεις

30 η Παραδοσιακή αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη τα περισσότερα ανοίγματα είναι στην προσήλια νότια πλευρά, ενώ στη βορεινή πλευρά τα ανοίγματα είναι περιορισμένα σπίτι στη Θεσσαλονίκη αρχ. Κ. Αντωνίου, Κ. Αξαρλή

31 Ημιυπαίθριοι χώροι-ηλιοπροστασία

32 Μπαλκόνια, εξώστες, λιακωτά (χαγιάτια), υπόστυλοι υπαίθριοι χώροι, έχουν οργανικό ρόλο στην κλίμακα της κατοικίας βελτιώνουν το μικροκλίμα, στεγάζουν, σκιάζουν, προστατεύουν την είσοδο, τη σκάλα, τον φούρνο, τμήμα της αυλής, έχουν το μεγαλύτερο μέρος τους σε εσοχή και το υπόλοιπο εξέχει ώστε να μην είναι εκτεθειμένα στις καιρικές συνθήκες και εξυπηρετούν όσες λειτουργίες της κατοικίας μπορούν να γίνουν σε ημιυπαίθριο χώρο.

33 Το χαγιάτι: ημιυπαίθριος, ανοιχτός υπόστυλος στεγασμένος χώρος στο ισόγειο ή τον όροφο διοχετεύει φυσικό φως και καθαρό αέρα στους χώρους κύριας διαμονής με τους οποίους επικοινωνεί Ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες κάθε περιοχής κλείνει η μιά ή και οι δύο πλευρές του και μετατρέπεται σε πολυλειτουργικό κλειστό αλλά εξίσου φωτεινό χώρο συγκεντρώσεων / διαμονής κ.λπ., κοινωνικοί περιορισμοί και πολιτισμικά ήθη κάνουν περισσότερο ή λιγότερο διάτρητη την όψη του. Μετά την επανάσταση και με τον ερχομό του νεοκλασικισμού εμφανίζονται στις όψεις και οι ακάλυπτοι εξώστες (μπαλκόνια).

34 ΜΟΥΣΘΕΝΗ χαγιάτι σε όλη την πρόσοψη

35 ΜΟΥΣΘΕΝΗ χαγιάτι σε τμήμα της πρόσοψης

37 Η σύγχρονη πόλη: περιμετρικά μπαλκόνια υπαίθριας διαμονής (?) ανεξάρτητα από τον προσανατολισμό

38 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη σπίτι στο Πανόραμα αρχ. Ν. Καλογήρου

39 Σαχνισι: κλειστή προεξοχή του ορόφου, η οποία προκύπτει από την ανάγκη ορθογωνισμού και αύξησης του εμβαδού του χώρου που περικλείει. Το σαχνισί κατέχει κι εδώ εξέχουσα θέση ως μέρος της σύνθεσης. Μεταβάλλει τη θέση και τη μορφή του ανάλογα με τον τύπο της κατοικίας, αλλά διατηρεί το ρόλο του ως βασικού ρυθμιστή των εσωτερικών συνθηκών θερμοκρασίας, Σαχνισιά παράλληλα προς τον τοίχο του ισογείου στην Εγνατία Οδό φωτισμού και αερισμού

40 Σαχνισιά: συμπαγείς ή με ανοίγματα προεξοχές για χειμερινή χρήση

42 Καβάλα, Οδός Μεσολογγίου, στις αρχές και στο τέλος του 20 ου αιώνα

43 η Παραδοσιακή αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη

44 Μεταβατικοι χώροι-αυλές

45 Η αυλή είναι ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία που επιβιώνουν από την αρχαιοελληνική στη βυζαντινή και τη μεταβυζαντινή παράδοση Η αυλή διευκολύνει τον αερισμό, το φωτισμό και τη θέα της κατοικίας, ενώ με τα συνθετικά της στοιχεία (φύτευση, περιμετρικά κτίσματα, υπόστεγα κ.λπ.) δημιουργεί συνθήκες ποιοτικής παραμονής στο ύπαιθρο καθ όλη τη διάρκεια του χρόνου, όντας ταυτόχρονα προστατευμένη και αποκομμένη από το δρόμο.

46 Ημιυπαίθριοι χώροι-μεταβατικοι χώροι στο κύριο σώμα του κτιρίου Οι κύριοι χώροι κατοίκησης είναι προστατευμένοι από τις καιρικές συνθήκες και διατάσσονται γύρω από μια αυλή Η διάκριση μερταξύ εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος δεν είναι σαφής Κύριοι υπαίθριοι χώροι που σκιάζονται το καλοκαίρι Αναπαράσταση κατοικίας της κλασσικής εποχής

47 Εσωστρεφείς αυλές με ψηλούς μαντρότοιχους. Τα κτίσματα στρέφονται προς τον ιδιωτικό υπαίθριο και φυτεμένο χώρο (Τρίκαλα)

48 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη Σπίτι στη Θεσσαλονίκη, εσωτερική αυλή αρχ, Ν. Καλογήρου Το Βυζαντινό μουσείο στη Θεσσαλονίκη αρχ. Κ. Κρόκος

49 Κατασκευή του κελύφους: θερμομόνωση και θεμοχωρητικότητα

50 θερμοκρασίες Σαντορίνη, υπόσκαφα Ε. Ανδρεαδακη-Χρονάκη, 1985 ΣΑΝΤΟΡΙΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

51 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη σπίτι στην Αντίπαρο Αρχιτέκτονας: decaarchitecture

52 Η πέτρα, οι πλίνθοι, ο τσατμάς εκτός από τοπικά υλικά, σε συνδυασμό με το μεγάλο πάχος που απαιτείται για στατικούς και κατασκευαστικούς λόγους, προσφέρουν θερμοχωρητικότητα, ώστε τα κτίρια να διατηρούνται δροσερά το καλοκαίρι και να περιορίζονται κατά το δυνατόν οι θερμικές απώλειες το χειμώνα Λιθοδομή και ωμόπλινθοι

53 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη Oaxaca School of Plastic Arts, Mexico Architect: Taller de Arquitecture Mauricio Rocha

54 το δώμα και η θερμομόνωση Το κύριο χαρακτηριστικό των υλικών κατασκευής στην περίπτωση της οριζόντιας κάλυψης είναι η έντονη «εντοπιότητά» τους: σε αντίθεση με τη στέγη, για την κατασκευή τής οποίας απαιτείται κατεργασμένη ξυλεία και τεχνητά ή επεξεργασμένα υλικά κάλυψης (κεραμίδια, λίθινες πλάκες). Tο δώμα ή λιακός συγκροτείται σχεδόν αποκλειστικά από απλά, φυσικά υλικά που απαντούν στον άμεσο περίγυρο: ξύλα, σχεδόν ακατέργαστα συνήθως, μια ποικιλία από ελαφρά φυτικά υλικά όπως καλάμια, φύκια, βούρλα, ξερόκλαδα, υπολείμματα της αποφλοίωσης των ξύλων, λίθινες πλάκες και διάφορα κατά τόπους είδη χώματος, υλικά δηλαδή που μπορούν να περισυλλεγούν ελεύθερα από τον περιβάλλοντα χώρο, συνδυάζονται απεριόριστα, με την ευρηματικότητα που γεννά συνήθως η ανάγκη

55

56 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη νέα οικολογικά υλικά

57 Δροσισμός: Φυσικός αερισμός

58 Σαντορίνη Η παραθύρα Άνοιγμα σε υψηλό σημείο δέχεται τη μεσημεριανή δροσερή αύρα και τη διαχέει στο κτίριο

59 Ηλιακές καμινάδες

60 διαμπερή ανοίγματα στη διεύθυνση των επικρατούντων ανέμων κατοικίες στη Φλώρινα Μικρές οπές για αερισμό Λεχώνια Πηλίου. Ο πύργος του Ολύμπιου

61 Κίνηση αέρα λόγω διαφοράς θερμοκρασίας

62 στενομέτωπα κτίρια με μια πρόσοψη: -μονόπλευρος αερισμός -φεγγίτες πάνω από το κύριο άνοιγμα

64

65 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη Σκάφθηκαν χοάνες μέσα στη μάζα του που καταλήγουν σε στόμια σαν σχισμές. Ο αέρας καθώς εισχωρεί επιταχύνεται και κατά την έξοδό του λειτουργεί σαν προστατευτικό πέτασμα, εκτρέποντας τον άνεμο που χτυπάει επάνω του. Σπίτι στη Σαντορίνη Αγνή Κουβελά, 1993

66 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη Queens Building De Montfort University, Leicester,UK. Architects: Short and Ford Associates Ionica office building Cambridge UK. Architects: Thomas Herzog with contribution by N. Kaiser and M. Volz

67 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη BRE Garston, Watford, Hertfordshire, UK αρχ. Feilden Clegg Architects Εμπορικό κέντρο, Harare, αρχ. Pearce Partnership,

68 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη (και για το δροσισμό των υπαίθριων χώρων) EXPO grounds, Seville, Spain Eco-bulevard, Vallecas, Madrid, Spain

69 στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική γίνεται χρήση στοιχείων βλάστησης με στόχο τον σκιασμό και την αποφυγή θάμβωσης Οι αυλές έχουν μεγάλα φυλλοβόλα δέντρα και αναρριχητικά φυτά. Αυτά, παρέχουν σκιά το καλοκαίρι καιεπιτρέπουν τη διείσδυση της ηλιακής ακτινοβολίας τον χειμώνα

70 Bλάστηση σε κοινόχρηστους και ιδιωτικούς χώρους

72 Θεσσαλονίκη

73 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη φύτευση οριζόντιων επιφανειών Theodosiou, T. et al, 2014 Επιφ ανειακές θερμοκρασίες εκτεθειμένων και σκιασμένων τμημάτων σκουρόχρωμου τοίχου (ημέρα μετρήσεων 19/7/2001) εκτεθειμέν ο τμήμα σκ ιασμένο τμήμα θερμοκ ρασία εξωτερικού χώρου θερμοκ ρασία εσωτερικού χώρου Θερμο κρασί α ( C) Ώρες (hr) φύτευση κατακόρυφων επιφανειών Axarli, K.et al 2007

74 η Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική διδάσκει στη Σύγχρονη πράσινες όψεις

75 να αντλήσουμε στοιχεία από την παραδοσιακή μας αχιτεκτονική, γιατί η βιοκλιματική /αειφορική/ βιώσιμη αντίληψη υλοποιείται μέσα από την ανάπτυξη μιας αρχιτεκτονικής προσαρμοσμένης στο περιβάλλον, με τη χωρίς υπερβολές, χρήση τεχνικών μέσων, με οικολογική σύνεση και προβλεπτικότητα, που αποφεύγει τη σπατάλη των πηγών και επιδιώκει το ευ ζην για τα μέλη της κοινωνίας Οι λύσεις του παρελθόντος παραμένουν «καινοτόμες»

76 Το «καινοτόμο» παρελθόν και οι σύγχρονες τεχνικές δόμησης: παραδείγματα από την Ελλάδα Δρ Κλειώ Αξαρλή, αρχιτέκτονας, καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ, Στην αρχιτεκτονική, αυτό που στο παρελθόν θεωρούνταν «τυπικό» και «κοινής λογικής» επανέρχεται στο προσκήνιο κάτω από το πρίσμα της εξοικονόμησης ενέργειας και της οικολογίας και εμφανίζεται ως «καινοτόμο». Στη σημερινή εποχή της ενεργειακής κρίσης, οι αρχιτέκτονες προσπαθούν να βρουν τρόπους να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας εφαρμόζοντας τις αρχές του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Είναι σημαντικό να εξετάσει κανείς τα παραδείγματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, γιατί οι παραδοσιακοί μάστορες κατάφερναν αξιοποιώντας το κλίμα της περιοχής και ένα μικρό ποσοστό από τις διαθέσιμες ενεργειακές πηγές, να δημιουργήσουν κτίρια με συνθήκες θερμικής άνεσης για τους χρήστες. Σήμερα οι τεχνικές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής αναδύονται ξανά ως εναλλακτικές τεχνικές λύσεις για να λύσουν τα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα και να δώσουν εναλλακτικές λύσεις στην αρχιτεκτονική πρακτική. Σ αυτό το πλαίσιο, η ανακοίνωση θέτει το ερώτημα: ποια είναι τα «καινοτόμα» στοιχεία που η παραδοσιακή αρχιτεκτονική δανείζει στη σύγχρονη? Με την ανάλυση παραδειγμάτων παραδοσιακής αρχιτεκτονικής από την Ελλάδα, θα γίνει προσπαάθεια να δειχτεί ότι νέες αρχιτεκτονικές μορφές προκύπτουν από την μετεξέλιξη των παλαιών και ότι η καινοτομία είναι μια διαδικασία επαναφοράς παλαιών τεχνικών και μέσων και σύζευξή τους με νέα υλικά και μορφές.

77 The "innovative" past and the contemporary building techniques: examples from the greek context Dr Kleo Axarli, architect, professor of the School of Architecture, Aristoteles University of Thessaloniki, Greece, What was regarded as typical and common sense in architecture many years ago, was more or less forgotten during the industrialization period, but now emerges again, under the prism of energy conservation and eco-friendliness, and becomes innovative. Architects are now exploring ways to reduce energy consumption through "green" or bioclimatic design. It is critical to look at the vernacular, because for hundreds of years common builders managed to build using just a small percentage of the available energy resources and managed to create buildings with pleasant thermal conditions consuming small account of energy. Today, vernacular techniques re-emerge as part of the set of technological alternatives available to solve present-day environmental problems, offering alternatives to conventional architectural practices that are highly accountable for today s energy crisis. This presentation poses the question what are the innovative aspects that vernacular architecture provides to contemporary design of buildings? Through the analysis of examples of vernacular design principles and techniques from several areas in Greece, it will be shown that: often new architectural forms emerge studying the past, innovation is a process relocating architectural practice to new forms of expression and creative paths