ΔΗΜΗΤΡΑ Κ. ΝΑΣΤΟΥ Στίλπωνος 2 & Σωτήρος, Μέγαρα (191 00) Τηλ.:

Transcript

1

2 ΔΗΜΗΤΡΑ Κ. ΝΑΣΤΟΥ Στίλπωνος 2 & Σωτήρος, Μέγαρα (191 00) Τηλ.: Επιμέλεια - Διόρθωση: Μαρώ Τριανταφύλλου Μετάφραση: Δημήτρης Γαρυφάλλης Σελιδοποίηση - Δημιουργικό: Ευγενία Δ. Μπράβου 2006

3 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο πολιτισμός, η παιδεία και η περί αυτόν σπουδή, αποτελεί την ελπίδα του σύγχρονου κόσμου. Είναι η ελκυστικότερη διάσταση της ελληνικής και της ευρωπαϊκής εκπαίδευσης για όλους τους παράγοντες, τους εμπλεκόμενους με την εκπαιδευτική διαδικασία. Για τους ειδήμονες, τους ιθύνοντες και τους εκπαιδευτικούς γιατί είναι η μήτρα πολύτιμων αξιολογικών μεγεθών και συγκρίσεων οι οποίες προάγουν το αγαθό της ζωής και το εκπαιδευτικό αγαθό και τα συνυφαίνουν με το παρόν και το μέλλον. Για τους μαθητές γιατί το πολύμορφο και δυναμικό περιεχόμενό του προσφέρεται για την γνώση μετά παιδιάς. Έτσι ευχάριστα γνωρίζεται ο κόσμος, ο χρόνος, η ιστορία και η πραγματικότητα, ερμηνεύονται τα γεγονότα και συμφιλιώνονται όλα τα στοιχεία της ζωής. Αποκτούμε συνείδηση και επίγνωση για τη θέση μας μέσα στον κόσμο. Συνδεόμαστε με τους άλλους μέσα α- πό τα επιτεύγματα, τα ατοπήματα ή τα οράματά μας. Διδάσκουμε τους επόμενους να οικοδομούν τη ζωή τους με προ-

4 6 Χάρμα ιδέσθαι... 7 νοητικότητα και σύνεση. Για όλους τους ανωτέρω λόγους ο πολιτισμός εμπνέει τους εκπαιδευτικούς σχεδιασμούς και με έναν ιδιαίτερο τρόπο αποτελεί πάντα τη νέα πρόκληση για την εκπαιδευτική εμπειρία. Στην προοπτική μιας τέτοιας φιλοσοφίας το πρόγραμμα «Νέοι και Ευρώπη» στα πλαίσια των εφαρμογών των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων από τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, υιοθετήθηκε από την Δ/νση Δ/θμιας Εκ/σης Δ. Αττικής με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρώτα γιατί βρίσκεται στα όρια της ανάπτυξης των προεκτεθέντων, δεύτερον γιατί προσφέρει ευρωπαϊκή προοπτική στην απόπειρά μας να εμπλέκομε διαρκώς τους μαθητές μας στην παιδιά της γνώσης και του πολιτισμού. Η ιστορική περίοδος που επιλέξαμε είναι μια πλούσια ι- στορική περίοδος, που εκτείνεται από τα τέλη του 3ου αιώνα μέχρι το τέλος της Φραγκοκρατίας και ίσως και λίγο μετά. Χαρακτηριστικά έργα της εποχής είναι το σύμπλεγμα του Κηφισσόδοτου, αδελφού ή πατέρα του Πραξιτέλη (375π.Χ π.Χ.), το τέθριππο με τον ηνίοχο στο Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (350 π.χ.), αντιπροσωπευτική για τα έντονα χαρακτηριστικά των νέων τάσεων στην τέχνη, στην πολιτική και στα γράμματα, που όμως φαίνεται πενιχρά διερευνημένη στην περιοχή της αρμοδιότητάς μας. Από την κατάργηση της Αθηναϊκής δημοκρατίας, από την κρίση της πόλεως και των αξιών της προέκυψε η επιδίωξη της ειρηνικής ατομικής, οικογενειακής και κοινωνικής ζωής. Από την προχριστιανική στην πρωτοχριστιανική νοοτροπία τα τεκμήρια του πολιτισμού είναι πολύμορφα και προέρχονται από ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Η Δυτική Αττική έχει τη δική της συνεισφορά στην μετάβαση αυτή, η οποία εκτίθεται στη συνέχεια του παρόντος πονήματος. Βεβαίως τα διαπραγματευόμενα θέματα δεν εξαντλούνται στην έκθεση του παρόντος πονήματος. Αποτελούν όμως ένα αξιόλογο δείγμα για τις δυνατότητες της πολιτιστικής εκπαιδευτικής κινητικότητας στα πλαίσια του εθνικού και του ευρωπαϊκού εκπαιδευτικού συστήματος. Επιπλέον για μας είναι φόρος τιμής στον χώρο όπου υπηρετούμε τις αξίες και τις φιλοδοξίες της εκπαίδευσης. Έ- χει δε ιδιαίτερη σημασία ότι η τιμή αυτή συν-αποδίδεται με τους νέους, οι οποίοι παραλαμβάνουν την σκυτάλη από τους πρεσβύτερους, σε μια εποχή, η οποία απεγνωσμένα αναζητεί την ταυτότητά της. Νικηταρά Χριστίνα Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Δ/ντρια Δ/νσης Β/θμιας Εκπ/σης Δυτ. Αττικής

5 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τόμος που κρατάτε στα χέρια σας είναι προϊόν συνεργασίας πέντε σχολείων της Δυτικής Αττικής και της Διεύθυνσης Β' Βάθμιας Εκπαίδευσης. Συνεργάστηκαν το 1ο Ενιαίο Λύκειο Ελευσίνας, το 1ο Ενιαίο Λύκειο Μεγάρων, το 1ο TEE Ασπροπύργου, το Ενιαίο Λύκειο Μαγούλας και το Γυμνάσιο-Λύκειο Φυλής. Το θέμα που επιλέξαμε είναι η μελέτη και παρουσίαση αρχαίων και μεσαιωνικών μνημείων της Δυτικής Αττικής και ειδικά των περιοχών γύρω από τα συνεργασθέντα σχολεία. Επειδή η αρχαϊκή και κλασική περίοδος είναι πολύ γνωστή, προτιμήσαμε να περιορίσουμε χρονικά το αντικείμενό μας στην περίοδο από το 2ο αι. π.χ. ως τον 15ο αι., δηλαδή από την εποχή που ονομάζουμε τέλος του αρχαίου κόσμου (2ος π.χ.-6ος μ.χ) ως το τέλος του ελληνικού Μεσαίωνα, την Υστεροβυζαντινή δηλαδή εποχή, που συμπίπτει με το τέλος της Φραγκοκρατίας και την κατάκτηση μετά από λίγο της Ελλάδας από τους

6 10 Χάρμα ιδέσθαι Οθωμανούς Τούρκους. Πρόκειται για μια περίοδο μεγάλη σε χρονική έκταση, σημαντική σε πολιτιστική προσφορά, που σημαδεύεται από την κρίση της πόλης-κράτους, την είσοδο των Ρωμαίων στο προσκήνιο, ενώ αργότερα έχουμε την εμφάνιση και επικράτηση του Χριστιανισμού, την διάσπαση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Δυτική και Ανατολική και την μετάλλαξη σιγά-σιγά του Ανατολικού τμήματος σ' αυτό που ονομάζουμε Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Έ- χουμε, τέλος, την παρακμή του Βυζαντίου, την υποταγή του στους Φράγκους, την σύντομη περίοδο της Φραγκοκρατίας κα φυσικά, την κατάκτηση από τους Τούρκους. Όλα αυτά ε- πηρεάζουν την τέχνη: την αρχιτεκτονική, τα εικαστικά και φυσικά τις τέχνες του λόγου. Σκοπός μας ήταν να δημιουργήσουμε ένα μικρό και εύχρηστο τουριστικό οδηγό, ο οποίος να απευθύνεται κυρίως σε νέους επισκέπτες της περιοχής. Αυτό σημαίνει ότι προσέξαμε ιδιαίτερα δυο πράγματα: Το πρώτο ήταν να διαλέξουμε μνημεία χαρακτηριστικά της ιστορίας και της εξέλιξης της περιοχής. Άρα ο αριθμός των μνημείων από κάθε πόλη είναι περιορισμένος και η καταγραφή δεν είναι εξαντλητική. Είναι, όμως, εκείνα τα μνημεία που είτε είναι απαραίτητο να δει ένας επισκέπτης για να έχει μια καλή εικόνα της περιόδου είτε παρουσιάζουν ένα ιδιάζον αισθητικό ή άλλο ενδιαφέρον ή είναι μνημεία που αγαπάμε πολύ και θέλαμε να τα μοιραστούμε με τους νέους άλλων περιοχών της Ελλάδας αλλά και άλλων χωρών. Το δεύτερο είναι πως φροντίσαμε να μην επεκταθούμε σε ένα πέλαγος πληροφοριών που, όσο ενδιαφέρουσες κι αν είναι, ωστόσο μπορεί να κουράσουν τον μη ειδικό. Άλλωστε όλοι όσοι συμμετείχαμε σε αυτήν την εργασία -μαθητές και εκπαιδευτικοί- ξέρουμε πολύ καλά το πρόβλημα που υπάρχει με την ιστορία: οι μαθητές δεν αγαπούν το μάθημα ακριβώς επειδή πρόκειται για μια κουραστική παράθεση πληροφοριών, ενώ η πραγματική ζωή των παλιότερων κοινωνιών παραλείπεται συστηματικά. Θελήσαμε, λοιπόν, να πούμε κυριολεκτικά δυο πράματα για κάθε μνημείο που να κάνουν τον επισκέπτη να καταλαβαίνει τι βλέπει, γιατί αξίζει να σταθεί για λίγα λεπτά για να το περιεργαστεί και, κυρίως, γιατί αξίζει να το πάρει μαζί του φεύγοντας, να μην το ξεχάσει, να χρησιμοποιεί τη γνώση που αποκόμισε και να τον πλουτίσει η εμπειρία της επίσκεψης. Φωτογραφήσαμε, λοιπόν, όσα μνημεία θεωρήσαμε σημαντικά και έπειτα, αφού διαβάσαμε για το καθένα ξεχωριστά και αφού συμβουλευτήκαμε ειδικούς όπου μπορέσαμε ή όπου υπήρχε η σχετική ανάγκη, έπειτα γράψαμε μια μικρή περίληψη για το καθένα. Παράλληλα μελετήσαμε την ιστορία της περιοχής μας η κάθε ομάδα και συντάξαμε ένα μικρό κατατοπιστικό σημείωμα για την πόλη μας. Έτσι η τελική μορφή του οδηγού μας είναι η εξής: κάθε πόλη παρουσιάζεται με ένα μικρό εισαγωγικό σημείωμα, έπειτα έρχεται το φωτογραφικό υλικό με τον σχετικό υπομνηματισμό και μερικές χρήσιμες πληροφορίες. Επειδή φιλοδοξούμε ο οδηγός μας να είναι χρήσιμος και σε νέους ανθρώπους από άλλες χώρες που δεν μιλούν την ελληνική, στο τέλος παραθέσαμε και μια περίληψη των κειμένων του βιβλίου στα αγγλικά.

7 12 Χάρμα ιδέσθαι Οι πόλεις που παρουσιάζονται στις σελίδες αυτού του βιβλίου βρίσκονται σε μια περιοχή της Ελλάδας δύσκολη και με πολλά προβλήματα κυρίως περιβαλλοντολογικά. Ειδικά η πεδιάδα του Θριασίου είναι μια μεγάλη βιομηχανική ζώνη και σχετικά υποβαθμισμένη πολιτιστικά, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες ομάδων πολιτών τους που συστήνουν συλλόγους με πολιτιστικές δραστηριότητες ή των δημοτικών αρχών. Ωστόσο πρόκειται επίσης και για πόλεις που έ- χουν σημαντικό παρελθόν και δυνατότητες για ένα καλύτερο μέλλον. Η Ελευσίνα είναι ίσως η πιο γνωστή ανάμεσά τους εξαιτίας των περίφημων Ελευσίνιων Μυστηρίων στην αρχαιότητα, ενός καλοδιατηρημένου αρχαιολογικού τόπου (πρόκειται για τον χώρο όπου κατέληγε η πομπή των Μυστηρίων και πραγματοποιούνταν όλες οι σχετικές τελετές) και ενός ενδιαφέροντος Μουσείου, πλούσιου σε ευρήματα από τα μυκηναϊκά μέχρι και τα ελληνιστικά χρόνια. Τα Μέγαρα καθόλου δεν υστερούν σε ιστορία και σημασία. Πόλη που έπαιξε ρόλο από τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια ήδη, ενεπλάκη στον Πελοποννησιακό πόλεμο, συνδέθηκε με μεγάλα ονόματα της φιλοσοφίας και της τέχνης. Η Φυλή πάλι, ιδίως για τους λάτρεις της αρχαιότητας, είναι συνδεδεμένη με το περίφημο φρούριο που δέσποζε σε ολόκληρη την πεδιάδα και στο οποίο στήριζε η Αθήνα για μεγάλο διάστημα την κυριαρχία της πάνω στην πεδιάδα αλλά και έλεγχε τις εισόδους της Αττικής. Ο Ασπρόπυργος και η Μαγούλα είναι νεότερες πόλεις, γι' αυτό και τα μνημεία με τα οποία συμμετέχουν είναι περισσότερο βυζαντινά. Η προσπάθεια μας να συντάξουμε αυτόν τον οδηγό μας βοήθησε να μάθουμε και να καταλάβομε καλύτερα τις πόλεις μας, όχι μόνο το παρελθόν τους αλλά και το παρόν τους. Κι αυτό είναι, κατά τη γνώμη μας, πολύ σημαντικό. Καταλάβαμε, επίσης, ότι δίπλα μας κρύβονται θησαυροί που τους αγνοούμε, γιατί τους συνηθίσαμε, είναι κομμάτι της καθημερινότητάς μας, δεν τους δίνουμε σημασία. Μάθαμε να παρατηρούμε, να ρωτάμε και να μη θεωρούμε τίποτε δεδομένο και αυτονόητο. Και αυτά όλα ήτα το δικό μας κέρδος. Ελπίζουμε ότι το βιβλίο μας θα είναι χρήσιμο και ευχάριστο στους αναγνώστες του, στους οποίους ευχόμαστε ολόψυχα να περάσουν καλά στις περιηγήσεις τους στην Δυτική Αττική. ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΠΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΜΟ Ευχαριστούμε θερμά τον κ. Γιάννη Καρτέρη, για τη βοήθεια που μας πρόσφερε με προθυμία, επιλύοντας πολλά πρακτικά προβλήματα της δουλειά μας και την κα Κατερίνα Κωστή, για τη βοήθειά της σε γραφειοκρατικά και άλλα ζητήματα.

8 15 ΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ ΠΟΥ ΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΑ) ΑΛΕΚΟΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ιου ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΕΓΑΡΩΝ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΒΑΡΑΣΑ ΕΛΕΝΗ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΒΛΑΧΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Ιο TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΝΙΚΟΣ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΓΑΡΩΝ ΓΟΥΡΝΑΡΗ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΖΗΝΑ ΘΕΟΛΩΡΑ 1Ο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΦΥΛΗΣ, ΦΥΣΙΚΟΣ ΚΟΝΤΟΥΛΗ ΧΡΙΣΤΙΝΑ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΚΟΥΛΗ ΚΥΡΙΑΚΗ Ιο TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗ ΣΟΦΙΑ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΓΑΡΩΝ ΚΩΣΤΟΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ Ιου ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, ΦΥΣΙΚΟΣ ΛΙΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ

9 16 Χάρμα ιδέσθαι ΜΑΣΤΡΟΘΑΝΑΣΗ ΑΛΙΣΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΜΠΑΛΤΖΟΓΛΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ Ιο TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΝΙΚΗΤΑΡΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΔΙΕΥΘΥΝΤΡΙΑ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ' ΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ, Δ. ΑΤΤΙΚΗΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΝΤΑΪ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Ιου TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ, ΦΥΣΙΚΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΡΟΣ ΗΡΑΚΛΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΜΑΓΟΥΛΑΣ, ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΠΕΤΡΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΓΑΡΩΝ ΠΟΛΥΜΕΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΦΥΛΗΣ, ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΠΟΜΟΝΗ ΜΑΡΙΑ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΓΑΡΩΝ ΣΙΑΜΟΥΡΕΛΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΦΥΛΗΣ, ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΟΣ ΣΕΡΕΠΑ ΧΡΥΣΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΣΙΣΚΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΣΙΣΚΟΠΟΥΛΟΥ ΙΩΑΝΝΑ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΣΤΑΘΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΣΤΑΜΠΟΛΑΣ ΝΙΚΟΣ Ιο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΕΓΑΡΩΝ ΤΟΥΡΚΟΔΗΜΗΤΡΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ ΜΑΡΩ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ 1ου ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΤΡΟΚΑ ΙΩΑΝΝΑ 1ο TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΤΣΑΜΗ ΕΛΕΝΗ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΤΣΑΜΗΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΤΣΕΒΑ ΜΑΡΙΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΤΣΙΚΟ ΟΡΓΚΕΣΤ 1ο TEE ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΦΙΛΗ ΘΕΟΔΟΣΙΑ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΜΑΓΟΥΛΑΣ ΦΟΥΝΤΗ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΦΥΛΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗ ΜΑΡΙΛΕΝΑ 1ο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ 1ο ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

10 ΕΛΕΥΣΙΝΑ 19 ΕΛΕΥΣΙΝΑ Τοποθεσία: Η Ελευσίνα, μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαιότητας, κέντρο μιας από τις σημαντικότερες λατρείες του αρχαίου μεσογειακού κόσμου, σήμερα είναι μια μικρή βιομηχανική πόλη στα δυτικά του νομού Αττικής, περίπου 25 χιλιόμετρα από το κέντρο της Αθήνας. Είναι έδρα της Νομαρχίας Δυτικής Αττικής, έχει έκταση περί τα 20 τ. χμ. και ο πληθυσμός της είναι περίπου κάτοικοι. Έ- ξω από την πόλη περνά ο εθνικός δρόμος Αθηνών - Κορίνθου, ενώ την διασχίζει η σιδηροδρομική γραμμή Αθηνών - Πατρών. Διαθέτει εμπορικό λιμάνι και στρατιωτικό αεροδρόμιο (αποτελεί μάλιστα σημαντική έδρα της στρατιωτικής αεροπορίας). Μπορεί να φτάσει κανείς στην πόλη με διάφορους τρόπους. Αν διαθέτει δικό του όχημα, ο πιο απλός τρόπος είναι να χρησιμοποιήσει την Αττική Οδό, από όποια είσοδο τον βολεύει, και να ακολουθήσει τις μεγάλες επιγραφές που α- ναφέρουν το όνομα της πόλης. Θα βγει κοντά στο Θριάσιο νοσοκομείο και θα ακολουθήσει τις πινακίδες που τον οδηγούν μέσα στην Ελευσίνα.

11 20 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 21 Δυσκολότερη διαδρομή είναι αυτή που περνά από την λεωφόρο Αθηνών ή αλλιώς λεωφόρο Καβάλας. Για να γίνει αυτό μπορεί να βγει από την Ομόνοια στη Γέφυρα της Αχιλλέως και ακολουθώντας το δρόμο, να διατρέξει σ' όλο της το μήκος τη μεγάλη λεωφόρο Αθηνών ως τον Σκαραμαγκά, και να συνεχίσει, χωρίς να αλλάξει καθόλου πορεία, για λιγότερο από 5 χιλιόμετρα, ως να φτάσει την εναέρια Γέφυρα του Ασπρόπυργου. Ανεβαίνει την γέφυρα και συνεχίζει ευθεία πάνω στον εθνικό δρόμο Αθηνών-Κορίνθου για άλλα 3 περίπου χιλιόμετρα ως να συναντήσει, λίγο μετά την είσοδο της Χαλυβουργικής, την πρώτη είσοδο της πόλης. Δεν είναι δύσκολο να την διακρίνει, αφού στα αριστερά του θα δει έ- να μεγάλο βενζινάδικο της SHELL και δεξιά μια στάση λεωφορείων. Θα τον βοηθήσουν επίσης οι ράγες του τραίνου, που είναι παράλληλες προς τον δρόμο αυτής της εισόδου για 500 και περισσότερο μέτρα. Συνεχίζοντας ευθεία και περνώντας τα πρώτα φανάρια, θα βρεθεί στο κέντρο της πόλης. Υ- πάρχουν δύο ακόμα είσοδοι. Η δεύτερη από τις τρεις συνολικά βρίσκεται λίγο παρακάτω. Συνεχίζει κανείς πάνω στον εθνικό Αθηνών - Κορίνθου και τη συναντά στο δεξί του χέρι. Αυτή οδηγεί στο στρατιωτικό αεροδρόμιο. Τέλος, αν προχωρήσει κανείς μερικά χιλιόμετρα ακόμη, θα δει στα δεξιά του την μεγάλη ταμπέλα της TOYOTA, στο πλάι της υπόγειας γέφυρας. Εκεί θα κάνει λίγο δεξιά και στα φανάρια που θα συναντήσει αριστερά. Θα διασχίσει τον Εθνικό και θα μπει στην πόλη από την επάνω πλευρά (Άνω Ελευσίνα). Αν θέλει κανείς να έρθει με συγκοινωνία, τότε έχει δυο λύσεις: Η μια είναι να πάρει το υπεραστικό λεωφορείο Αθήνα-Μέγαρα, που αναχωρεί πολύ τακτικά μπροστά από το σταθμό του Θησείου (εισιτήριο 1,40 ). Το λεωφορείο διασχίζει το μεγάλο κεντρικό δρόμο της πόλης, περνώντας από το κέντρο, την αγορά, τον αρχαιολογικό τόπο, το Ταχυδρομείο και το Γήπεδο. Η άλλη είναι να χρησιμοποιήσει την α- στική συγκοινωνία. Τα αστικά λεωφορεία αναχωρούν από την πλατεία Κουμουνδούρου από νωρίς το πρωί μέχρι τις περίπου το βράδυ και φτάνουν τα περισσότερα στην παραλία της Ελευσίνας. Υπάρχουν λεωφορειακές γραμμές και από τον Πειραιά. Πάντως, εύκολος τρόπος είναι και η χρήση του υπεραστικού σιδηροδρόμου, τακτική συγκοινωνία. Ο σταθμός βρίσκεται κοντά στο Θριάσιο Νοσοκομείο και από εκεί φτάνει κανείς στην πόλη με λεωφορείο.

12 22 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 23 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ Μια σύντομη ιστορία της πόλης Α. Από τα Μυκηναϊκά Χρόνια στην Κλασική Εποχή Όλη η ζωή και η ιστορία τη πόλης στην αρχαιότητα είναι δεμένη με τη λατρεία της θεάς Δήμητρας και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Δεν μπορεί να αναφερθεί κανείς σε κανένα τομέα της ζωής της Ελευσίνας και να μην χρειαστεί να πει κάτι για τη θεά και το ιερό της. Η Ελευσίνα κατοικείται από πολύ παλιά. Τα πρώτα σημάδια ζωής που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, μας πηγαίνουν σχεδόν στο 2000 π.χ. Από τότε μέχρι σήμερα κατοικείται αδιαλείπτως. Ήταν μια από τις πέντε ιερές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας και από τα χρόνια του Σόλωνα ως το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου αποτελούσε μέρος της πόλης της Αθήνας. Το όνομά της προέρχεται από το ρήμα "έρχομαι" (έλευσις: ο ερχομός) και σχετίζεται με τα Ελευσίνια Μυστήρια, τις πιο φημισμένες και λαμπρές μυστηριακές τελετές του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η στρατηγική θέση της Ελευσίνας πάνω στο δρόμο που συνέδεε την Αθήνα, τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο, προκάλεσε από νωρίς συγκρούσεις της πόλης με τους γείτονές της, ιδίως τους Αθηναίους, που τα σημάδια τους βρίσκουμε σε διάφορους μύθους. Κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους γνώρισε μεγάλη άνθιση. Τότε χτίστηκε ο πρώτος ναός της Δήμητρας και κοντά στα ερείπιά του βρέθηκε και το "Καλλίχορον φρέαρ", γύρω από το οποίο χόρευαν οι όμορφες Ε- λευσίνιες κόρες για να τιμήσουν τη θεά. Τότε τοποθετείται και η αρχή των Ελευσινίων Μυστηρίων. Από τους Γεωμετρικούς χρόνους ( π.χ) έφτασαν σε μας λίγες πληροφορίες για την Ελευσίνα. Ξέρουμε πάντως πως εκείνη την περίοδο η λατρεία της Δήμητρας και τα Μυστήριά της πήραν πανελλήνιο χαρακτήρα. Τα χρόνια που ακολούθησαν, τα Αρχαϊκά ( π.χ.), η Ελευσίνα προσαρτήθηκε στην Αθήνα και χτίστηκε ο πρώτος πέτρινος ναός προς τιμήν της Δήμητρας, που είναι γνωστός με το ό- νομα Σολώνειο Τελεστήριο, επειδή κατασκευάστηκε στα χρόνια του ποιητή και νομοθέτη Σόλωνα. Ο Αθηναίος τύραννος Πεισίστρατος γέμισε την Ελευσίνα σπουδαία οικοδομήματα. Την εποχή του η πόλη προσαρτήθηκε στην Αθήνα και έγινε αθηναϊκός δήμος. Κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων ( π.χ.), η Ελευσίνα γνώρισε δύσκολες στιγμές: ο Ξέρξης έκαψε την πόλη, όπως έκανε και με την υπόλοιπη Αττική. Μετά τη λήξη των ελληνοπερσικών συγκρούσεων, η πόλη ανοικοδομήθηκε και το ιερό λαμπρύνθηκε με υπέροχα κτίσματα. Υπολείμματα αυτών των κτισμάτων βλέπει ακόμη ο σύγχρονος επισκέπτης του αρχαιολογικού τόπου. Η κλασική περίοδος ( π.χ.) ήταν σημαντική για την Ελευσίνα. Οξύνθηκε ο στρατιωτικός και πολιτικός ρόλος της και το θρησκευτικό κύρος έδινε στην πόλη ένα αξιοπρόσεκτο βάρος ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Ο Περι-

13 24 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 25 κλής μάλιστα επιφόρτισε τον Ικτίνο, έναν από τους αρχιτέκτονες του Παρθενώνα, να φιλοτεχνήσει τα σχέδια ένα μνημειώδους Τελεστηρίου, ναού δηλαδή της Δήμητρας, όπου γινόταν η τελική μύηση. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος ( π.χ.), ο μεγαλύτερος εμφύλιος του αρχαίου ελληνικού κόσμου, δεν άφησε αλώβητη την πόλη. Μετά την ήττα της Αθήνας, την πόλη της Παλλάδας ανέλαβαν οι Τριάκοντα Τύραννοι, που σκόρπισαν παντού τη συμφορά. Νικήθηκαν από τον Θρασύβουλο και κατέφυγαν στην Ελευσίνα, εγκαθιστώντας δική τους κυβέρνηση και δολοφονώντας ό- ποιον είχε αντίθετη γνώμη. Η δημοκρατία και η γαλήνη ξανάρθαν στην πόλη του Κελεού μόνο μετά το 403 π.χ., όταν οριστικοποιήθηκε η νίκη των δημοκρατικών και στην Αθήνα. Μιλώντας για την κλασική περίοδο, πρέπει να αναφέρουμε ένα ακόμα σημαντικό σταθμό στην ιστορία της πόλης. Όσο η Ελευσίνα είναι γνωστή από τα περίφημα Μυστήρια, άλλο τόσο μπορεί να παινεύεται και για το γεγονός πως είναι η πατρίδα του μεγάλου τραγικού ποιητή Αισχύλου. Γι' αυτό και οι γιορτές που διοργανώνονται κάθε χρόνο, κατά το τέλος του καλοκαιριού, για την ψυχαγωγία των κατοίκων της πόλης και του υπόλοιπου Θριάσιου, ονομάζονται προς τιμήν του "Αισχύλεια". Πρόκειται για το ετήσιο φεστιβάλ που οργανώνει ο δήμος και περιλαμβάνει αρκετές μουσικές, θεατρικές και λοιπές πολιτιστικές εκδηλώσεις. "Αισχύλεια" ονομάζεται επίσης και η Δημοτική Βιβλιοθήκη της Ελευσίνας. Β. Η Ελευσίνα κατά την Ύστερη Αρχαιότητα: Ρωμαϊκή Εποχή και Πρώιμο Βυζάντιο Το τέλος της αρχαιότητας είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αλλά και πολύ δύσκολη μαζί εποχή. Οι άνθρωποι βλέπουν τον κόσμο γύρω τους να αλλάζει και νιώθουν ανασφάλεια: επιθέσεις βαρβαρικών φύλων, σταδιακή διάλυση των πόλεων κρατών, νέα πολιτικά και οικονομικά σχήματα, γέννηση αυτοκρατοριών... Η απομάκρυνση από την πολιτική δραστηριότητα και η διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών οδήγησαν σε μια στροφή στη θρησκεία και ειδικά στις μυστηριακές λεγόμενες θρησκείες. Οι Ρωμαίοι, λοιπόν, προσέγγισαν με ιδιαίτερη συγκίνηση τα Ελευσίνια Μυστήρια. Στη Ρωμαϊκή περίοδο (μέσα του 2ου αι. π.χ, έως τον 4ο αι. μ.χ. περίπου), ο αριθμός των μυστών αυξήθηκε και μεγάλοι αξιωματούχοι συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους ή έστω παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον τις τελετές. Πολλοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες πρόσθεσαν νέα κτίρια στο ιερό ή ανακαίνισαν τα παλιά. Άλλωστε αυτό που βλέπει κανείς σήμερα, ό- ταν επισκέπτεται τον αρχαιολογικό χώρο, είναι κυρίως υπολείμματα των ρωμαϊκών κτισμάτων. Ανάμεσα στους ευεργέτες του χώρου, ξεχωριστή σημασία έχουν οι αυτοκράτορες Μάρκος Αυρήλιος και Αδριανός. Στον τελευταίο η Ε- λευσίνα οφείλει, εκτός από τα έργα στο ιερό, το μεγάλο Υ- δραγωγείο, που έφερνε νερό από την Πάρνηθα στην Αθήνα και υπολείμματα του οποίου βλέπει κανείς σήμερα στην αυλή του δημαρχείου και σε δυο ακόμη σημεία κατά μήκος της οδού Δήμητρος, αντιπλημμυρικά αναχώματα και διάφορες

14 26 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 27 δεξαμενές. Τον επόμενο αιώνα, τον 3ο αι. μ.χ., οι συχνές ε- πιδρομές υποχρέωσαν τον αυτοκράτορα Βαλεριανό να οχυρώσει καλύτερα την πόλη. Ο χριστιανισμός έδειξε από την αρχή μικρή ανοχή στα Μυστήρια, αν και για αιώνες η ανεξιθρησκία της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επέτρεπε σε μεγάλο βαθμό την συνύπαρξη των θρησκειών. Ωστόσο, οφείλουμε να ομολογήσουμε πως, όπως συμβαίνει πάντα στην ιστορία των θρησκειών, η νεότερη θρησκεία εγκυστώνει πολλά στοιχεία της παλιότερης και τα χρησιμοποιεί δημιουργικά για δικά της ζητήματα. Έ- τσι και ο χριστιανισμός χρησιμοποίησε αρκετά στοιχεία από την συμβολική των Μυστηρίων. Οι πατέρες της Εκκλησίας, όμως, συχνά καταφέρθηκαν εναντίον των Μυστηρίων θεωρώντας τα άμεσα ή έμμεσα ως αισχρά (Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ιππόλυτος, Τερτυλλιανός κ.ά.). Στο τέλος του 4ου αι. μ.χ., ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος με ειδικό και πολύ αυστηρό νόμο απαγόρευσε τις μυστηριακές θρησκείες και έκλεισε ουσιαστικά το ιερό. Λίγο καιρό μετά μια επιδρομή των Βησιγότθων του Αλάριχου μετέτρεψε το ιερό σε ένα σωρό ε- ρειπίων και έδωσε οριστικό τέλος σε μια λατρεία που κράτησε πάνω από 20 αιώνες. Γ. Βυζάντιο και Φραγκοκρατία. Η Οθωμανική κατοχή. Κατά τη βυζαντινή εποχή (5ος αι περίπου) η Ε- λευσίνα δεν θυμίζει σε τίποτε τα παλιά μεγαλεία της. Οι συγγραφείς την αναφέρουν ως "μικρόν χωρίον". Επί Ιουστινιανού επισκευάζεται το φρούριο της Ελευσίνας για να αντισταθεί στους βαρβάρους του Βορρά. Αργότερα, τον 7ο αι., οι πειρατικές επιδρομές των Αράβων υποχρέωσαν τους Ε- λευσίνιους να εγκαταλείψουν την πόλη τους και να καταφύγουν σε γειτονικές περιοχές που παρείχαν μεγαλύτερη α- σφάλεια, όπως η Θήβα, η Κόρινθος και η Αθήνα. Για έξι αιώνες η δραστηριότητα στην πόλη είναι πολύ μικρή. Μπορεί να πει κανείς ότι η Ελευσίνα τότε είναι σχεδόν μια εγκαταλελειμμένη περιοχή. Όταν, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους, το 1204, η Βυζαντινή αυτοκρατορία διαμελίσθηκε, η Βοιωτία και η Αττική, άρα και η Ελευσίνα, πέρασαν στα χέρια των Φράγκων και αποτέλεσαν το Δουκάτο των Αθηνών. Η κυριαρχία των Φράγκων κράτησε ως το Το σημαντικότερο μνημείο που άφησε στην πόλη ή- ταν ο λεγόμενος "Φράγκικος πύργος" στα δυτικά της ακρόπολης, που κτίσθηκε λίγο μετά τη φραγκική κατάκτηση, ε- πάνω σε αρχαία θεμέλια και με λίθους αρχαίων οικοδομημάτων. Σήμερα ωστόσο δεν διασώζεται τίποτε από αυτόν. Τα τελευταία απομεινάρια του χάθηκαν την δεκαετία του Όταν έφυγαν οι Φράγκοι, η περιοχή πέρασε στα χέρια των Καταλανών και τέλος των Φλωρεντινών. Οι συχνοί πόλεμοι και οι διαρκείς επιδρομές ωστόσο δεν άφηναν τον πληθυσμό της πόλης να επιστρέψει στην κοιτίδα του. Οι περιηγητές της εποχής μιλούν για μια εγκαταλελειμμένη πόλη - την ο- νομάζουν Λεψίνα - και θυμούνται αμυδρά πως είναι η διάδοχος της ιερής Ελευσίνας των Μυστηρίων.

15 28 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 29 Η τουρκική κατάκτηση βρήκε την περιοχή της Ελευσίνας σε πλήρη εγκατάλειψη. Η ερημία βοήθησε τους Αλβανούς Τόσκους, μεταξύ 1418 και 1425, να κτίσουν τις καλύβες τους και να καλλιεργήσουν τη γη. Κατά τον 17ο αι. ο τόπος ερημώθηκε και πάλι από τους πειρατές και οι Αλβανοί αποσύρθηκαν στο σημερινό χωριό Μάνδρα. Μια μαρτυρία περιηγητή του 1676, αναφέρει ότι βρήκε την πεδιάδα καλλιεργημένη, αλλά δεν είδε κατοικία και κανένα μόνιμο κάτοικο. Ο τόπος άρχισε και πάλι να κατοικείται μόνιμα στις αρχές του 18ου αι. από τους απογόνους των παλιών κατοίκων, που προέρχονταν ως επί το πλείστον από τις δυτικές υ- πώρειες του Κιθαιρώνα. Πάντως μέχρι την Επανάσταση του 1821 οι κάτοικοι δεν έφταναν τους 300. Στην Επανάσταση, εδώ ιδρύθηκε μεγάλο στρατιωτικό στρατόπεδο, από το οποίο ο Καραϊσκάκης και άλλοι οπλαρχηγοί οργάνωναν στρατιωτικές επιχειρήσεις προς όλη την Αττική και ειδικά την Αθήνα. Τον στρατιωτικό της χαρακτήρα κράτησε η πόλη και μετά το τέλος της Επανάστασης, α- φού την εποχή του Καποδίστρια έγινε κέντρο αναδιοργάνωσης του στρατού. Στα νεότερα χρόνια, στον 20ο αι., εδώ δημιουργήθηκαν μεγάλες βιομηχανικές μονάδες και η περιοχή έγινε ένα από τα μεγαλύτερα βιομηχανικά κέντρα της χώρας, που όμως δυστυχώς έφερε τεράστια περιβαλλοντικά και οικολογικά προβλήματα. Η Δήμητρα και οι μύθοι της Τα μνημεία της πόλης 1. Ο αρχαιολογικός τόπος Πολλοί αρχαίοι μύθοι συνδέονται με την Ελευσίνα και οι περισσότεροι έχουν να κάνουν με την προστάτιδα θεά της, τη Δήμητρα, και την θυγατέρα της, Περσεφόνη ή Κόρη. Η Δήμητρα ήταν θεά της γονιμότητας. Το όνομά της σημαίνει "Μητέρα Γη" ("Δα" είναι η γη, τύπος που σώζεται στη σύγχρονη λέξη "δάπεδο" και "μήτηρ", δηλαδή μητέρα). Κόρη του Κρόνου και της Ρέας, σύμφωνα με τον ποιητή Ησίοδο, που ασχολήθηκε με τις γενεαλογίες των θεών στο μεγάλο του ποίημα "Θεογονία", ήταν αδελφή του Δία. Μια μέρα η αγαπημένη κόρη της έπαιζε μαζί με άλλα κορίτσια στα λιβάδια. Ο Πλούτωνας, ο θεός του Κάτω Κόσμου, την είδε, του άρεσε και αποφάσισε να την κλέψει και να την κάνει γυναίκα του στα σκοτεινά βασίλεια των νεκρών. Υποχρέωσε τη Γη να κάνει να φυτρώσει ένα πανέμορφο, ευωδιαστό λουλούδι, έσκυψε το κορίτσι να το κόψει κι ο Πλούτωνας πέτυχε τον σκοπό του: την άρπαξε. Εννιά μέρες κι εννιά νύχτες (αριθμός μυστικός των αρχαίων που διασώζεται στα εννιάμερα μνημόσυνα των νεκρών ακόμα και σήμερα) γύριζε τον κόσμο η θεά, ψάχνοντας το παιδί της, νηστική και ρακένδυτη. Θρηνούσε ασταμάτητα και παρακαλούσε, όποιον έβρισκε, να της δώσει μια μικρή έστω πληροφορία. Στο τέ-

16 30 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 31 λος ο παντεπόπτης Ήλιος την λυπήθηκε και της αποκάλυψε την απαγωγή και το δράστη της. Εκείνες τις μέρες του πένθους της, καθώς περιπλανιόταν για να ξεχάσει, έφτασε κάποτε στην Ελευσίνα. Κάθισε σ' ένα πηγάδι για να ξαποστάσει κι εκεί την βρήκαν οι κόρες του βασιλιά της πόλης, του Κελεού. Πήρε τότε η θεά μορφή γριάς γυναίκας κι είπε πως την είχαν αρπάξει πειρατές αλλά κατόρθωσε να δραπετεύσει και πως ζητούσε δουλειά. Οι βασιλοπούλες την έφεραν στο παλάτι κι εκεί η βασίλισσα Μετάνειρα, που κατάλαβε πως κάτι σπουδαίο έκρυβε η γερόντισσα, την προσέλαβε ως τροφό του μοναχογιού της, του Δημοφώντα. Η θεά αποφάσισε να κάνει το παιδί αθάνατο κι έτσι το βάπτιζε κάθε βράδυ στην ιερή φωτιά. Αλλά μια νύχτα η βασίλισσα ξύπνησε, είδε και τρομαγμένη τα 'βαλε με τη θεά. Θύμωσε τότε εκείνη και αποκαλύφθηκε. Κι εγκατέλειψε την Ελευσίνα. Πληγωμένη από την απώλεια της κόρης της, έφερε στη γη παγωνιά κι έκανε άγονα τα χωράφια. Οι άνθρωποι έπεσαν στα γόνατα και την παρακαλούσαν να σταματήσει το κακό. Τότε η Δήμητρα απευθύνθηκε στο Δία και ζήτησε δικαιοσύνη κι εκείνος, για να σταματήσει ο χαμός των ανθρώπων, αποφάσισε τα δύο τρίτα της χρονιάς να ζει η Περσεφόνη με τη μητέρα της στον κόσμο του φωτός κι είναι η άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο και το ένα τρίτο της χρονιάς με τον άντρα της, τον Πλούτωνα, στον κόσμο των νεκρών - κι είναι ο χειμώνας που η φύση αποκοιμιέται. Βασιλιάς της Ελευσίνας ήταν και ο Τριπτόλεμος, που η Δήμητρα του έμαθε να καλλιεργεί τη γη και να την κάνει εύφορη και που του γνώρισε επίσης τα δημητριακά, το στάρι ιδίως και ήρθε στον κόσμο το ευλογημένο ψωμί. Ο Τριπτόλεμος έγινε ο απεσταλμένος της θεάς ανάμεσα στους ανθρώπους κι αυτός τους έμαθε τη γεωργία, το δώρο της θεάς στον άνθρωπο. Είναι φανερό το νόημα των παραπάνω μύθων. Εξηγούν τη διαδοχή των εποχών, το χειμώνα και το καλοκαίρι, την α- νακάλυψη της γεωργίας, που οδήγησε τη μόνιμη κατοίκηση και αποτελεί τη βάση της οικονομίας του αρχαίου κόσμου. Τους μύθους τούτους όμορφα τους διηγείται ένα πολύστιχο ποίημα του 7ου αι. π.χ., ο "Ομηρικός Ύμνος στη Δήμητρα". Παρά το όνομά του δεν είναι γραμμένος από τον Ό- μηρο ούτε αυτός ούτε μερικά άλλα ποιήματα αφιερωμένα σε διάφορους θεούς με τον ίδιο τίτλο. Πήραν το όνομά τους, ε- πειδή είναι γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, το μέτρο των επών, το μέτρο της "Ιλιάδας". Επειδή με το μύθο της Περσεφόνης συνδέονται άρρηκτα τα Ελευσίνια Μυστήρια, ο "Ύμνος" είναι μια ελάχιστη μαρτυρία γι' αυτά, αφού άλλη πηγή δεν έχουμε, καθώς οι μύστες, οι μετέχοντες δηλαδή σ' αυτά, οι μυημένοι, ουδέποτε αποκάλυψαν κάτι για τα όσα έ- βλεπαν στη διάρκεια αυτών των τελετών. Άλλωστε και τα λίγα που ξέρουμε αφορούν περισσότερο εξωτερικές εκδηλώσεις και τελετές και πολύ λιγότερο το πραγματικό περιεχόμενο των Μυστηρίων. Πάντως σίγουρα είχαν να κάνουν με τους προαιώνιους φόβους του ανθρώπου για τα θάνατο.

17 32 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 33 Τα Μυστήρια Τα Μυστήρια από την εποχή που έγιναν πανελλήνια γιορτή, μάλλον στα χρόνια του Αθηναίου τύραννου Πεισίστρατου, τελούνταν δυο φορές το χρόνο: τα Μικρά Μυστήρια, την άνοιξη, κατά το μήνα Ανθεστηριώνα (Μάρτιο), που αποτελούσαν το πρώτο στάδιο της μύησης, και τα Μεγάλα Μυστήρια, κατά το μήνα Βοηδρομιώνα (Σεπτέμβριο). Αυτά κρατούσαν εννιά ολόκληρες μέρες, όσες είχε διαρκέσει η περιπλάνηση της θεάς. Ξεκινούσαν πάντα με θυσίες προς τιμήν της Δήμητρας και της Κόρης στις 14 του Βοηδρομιώνος. Έπειτα η ιέρεια της θεάς μετέφερε μαζί με τους πιστούς τα ιερά σύμβολα της θεάς μέσα σε κιβώτιο (κίστη) στην πόλη της Αθήνας, στην Ακρόπολη. Στις 15, ο κήρυκας έκανε την επίσημη κήρυξη των εορτών από τις οποίες αποκλείονταν οι ιερόσυλοι, οι φονιάδες και όσοι δεν μιλούσαν την ελληνική. Τις δυο επόμενες μέρες έκαναν καθαρτήριες θυσίες στο Φάληρο, όπου έσφαζαν μικρά γουρουνάκια, τέτοια που μπορούμε να δούμε σήμερα στις προθήκες του Μουσείου, και μέσα στην πόλη της Αθήνας. Στις 19 του μηνός ξεκινούσε η πομπή των πιστών από την Αθήνα και μετέφερε τα ιερά σύμβολα πίσω στην Ελευσίνα. Η πομπή διέσχιζε την Ιερά Οδό, που η διαδρομή της συμπίπτει περίπου με τον σύγχρονο ομώνυμο δρόμο και έφτανε στην αυλή του ιερού, όπου περίμεναν οι ιερείς για να υποδεχτούν τους πιστούς. Στο δρόμο η πομπή σταματούσε αρκετές φορές για να προσφέρει θυσίες και να προσευχηθεί σε διάφορα ιερά που συναντούσε στο διάβα της. Η 20η και η 21η του Βοηδρομιώνα ήταν αφιερωμένη στο δεύτερο μέρος της μύησης, για το οποίο δεν έχουμε σχεδόν καθόλου πληροφορίες. Μάλλον γινόταν αναπαράσταση της αρπαγής της Περσεφόνης και ο ιεροφάντης (ο ιερέας που φανέρωνε τα ιερά μυστήρια στους μυημένους) έδειχνε στους πιστούς που είχαν ολοκληρώσει την μύηση τους το μεγαλύτερο μυστήριο, το στάχυ που είχε κοπεί μέσα στην α- πόλυτη σιωπή. Η επόμενη μέρα ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς, στους οποίους πρόσφεραν πλούσιες σπονδές και την 23η, όταν είχαν πια ολοκληρωθεί όλες οι τελετές, οι πιστοί αναχωρούσαν καθαρμένοι, με λιγότερο φόβο για το θάνατο και την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Ο αρχαιολογικός χώρος Τα περισσότερα που μπορεί να δει ο σημερινός επισκέπτης μέσα στον αρχαιολογικό χώρο χρονολογούνται στους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες και είναι έργα Ρωμαίων αρχιτεκτόνων και καλλιτεχνών που αντικατέστησαν τα παλιότερα ελληνικά. Σπουδαίοι Ρωμαίοι αυτοκράτορες, ό- πως ο Αδριανός, θεώρησαν υποχρέωσή τους να αφήσουν την σφραγίδα τους στον ιερό τόπο. Όπως μπαίνει κανείς μέσα στον περίβολο βρίσκεται στην Αυλή (φωτογραφία 1), έργο των αυτοκρατορικών ρωμαϊκών χρόνων. Εκεί συγκεντρώνονταν οι πιστοί για να προετοιμαστούν και να παρακολουθήσουν τις διάφορες τελετές των Μυστηρίων. Διακρίνουμε ακόμη την ωραία μαρμάρινη πλακόστρωση, ενώ φαί-

18 34 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 35 νεται η ιδιαίτερη προσοχή που δόθηκε στη διακόσμηση αυτού του χώρου με τα λαμπρά κτίρια των οποίων τα ερείπια κείτονται επιβλητικά εδώ κι εκεί. Απέναντι από την είσοδο (1) (2) Πολύ ενδιαφέρον εδώ είναι να σταθούμε και να παρατηρήσουμε τις σταυρωτές δάδες (φ.3) που κοσμούν τις βάτου χώρου φαίνονται τα θεμέλια της Στοάς που έκλεινε την αυλή απ' αυτήν την πλευρά και στα νότια αυτής της Στοάς, διακρίνεται ο πυθμένας μιας δεξαμενής. Μπροστά του φαίνεται μια βάση (κρηπίδωμα) που φέρει οχτώ κοιλότητες σα λεκάνες, μέσα στις οποίες έπεφτε προφανώς νερό που διοχετευόταν μέσα από μαρμάρινο αυλάκι στον κεντρικό αγωγό και χρησιμοποιούταν για τις ανάγκες των μυστών και των τελετών. Κοντά σ' αυτό το οικοδόμημα του 2ου αι. μ.χ., βρίσκονται τα υπολείμματα μιας Αψίδας Θριάμβου (που τιμούσε δηλαδή μια ρωμαϊκή νίκη και τον στρατηγό που την επιτέλεσε) (φ.2). σεις της αψίδας, από τα ιερότερα σύμβολα της Δήμητρας και της Κόρης. Η αψίδα ήταν χωρισμένη σε τρία μέρη που είχαν ως πρότυπο την Αψίδα του Αδριανού στην Αθήνα. Πρέπει να ήταν έργο της εποχής του Αντωνίνου Πίου ή του Μάρκου Αυρήλιου (2ος αι. μ.χ.). Στην απέναντι πλευρά, στη δυτική πλευρά της αυλής δηλαδή, βρίσκεται στη θέση της η βάση μιας άλλης Αψίδας Θριάμβου. Αμέσως μπροστά από την είσοδο του χώρου σώζονται τα θεμέλια ενός ημικυκλικού κτίσματος, μιας εξέδρας, από όπου διάφοροι αξιωματούχοι παρακολουθούσαν την άφιξη της πομπής. Στο μέσο της αυλής διακρίνονται τα ελάχιστα

19 36 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 37 της Ακρόπολης. Πολύ ενδιαφέρον εδώ είναι το αέτωμα με μια τεράστια προτομή του αυτοκράτορα που έκτισε τα Προπύλαια, και που είναι μάλλον ο Μάρκος Αυρήλιος (φ.4). (3) υπολείμματα του ναού της Αρτέμιδας και του Πατρός Ποσειδώνος, δυο πολύ αγαπητών στην Ελευσίνα θεοτήτων. ΒΔ αυτών των ερειπίων βρίσκεται η περίφημη εσχάρα, ένας βωμός πάνω στον οποίο ήταν τοποθετημένη μια σιδερένια σχάρα για να γίνονται πάνω της οι θυσίες πριν από το ξεκίνημα της πομπής για την Αθήνα. Αν η εσχάρα προκαλεί βαθιά συγκίνηση στον σύγχρονο επισκέπτη, ακόμη μεγαλύτερη συγκίνηση του προκαλεί το Καλλίχορον Φρέαρ, στα νότια της αυλής και λίγο κάτω από την επιφάνεια της. Ονομάστηκε έτσι, επειδή γύρω του χόρευαν ωραίους χορούς και τραγουδούσαν τα όμορφα κορίτσια της πόλης. Είναι χτισμένο με γκριζογάλανη πέτρα και μάλλον είναι κατασκευή της εποχής του Πεισίστρατου. Στη μέση περίπου της νότιας πλευράς βρίσκονται τα Μεγάλα Προπύλαια, η κύρια είσοδος στο ιερό κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, που είναι αντίγραφο των Προπυλαίων (4) Τα έργα αυτά τα χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες σαν διαφημίσεις της δράσης τους και τα άφηναν πίσω τους για να λαμπρύνουν το όνομα τους στους αιώνες. Γύρω από τα Μεγάλα Προπύλαια εκτείνεται μια περιοχή όπου υ- πήρχαν διάφορα κτίσματα που λειτουργούσαν ως βοηθητικοί χώροι. Ήταν κυρίως αποθήκες. Εδώ βρίσκονται τα απομεινάρια ενός σχετικά μεγάλου οικήματος, που οι αρχαιολόγοι θεωρούν πως είναι ο Οίκος των Κηρύκων, δηλαδή το οίκημα όπου συνεδρίαζαν τα μέλη του ιερού γένους των Ευμολπιδών, που ήταν το γένος το οποίο ετοίμαζε και διεξήγαγε τις γιορτές των Μυστηρίων.

20 38 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 39 Ανεβαίνοντας συναντάμε βάσεις ογκωδών κιόνων που δείχνουν πως εκεί βρίσκονταν τα Μικρά Προπύλαια, τα ο- ποία, όπως δείχνει η αναθηματική επιγραφή, κατασκευάστηκαν από τον Ρωμαίο Ύπατο Άππιο Κλαύδιο Πούλχερ, τον πρώτο αιώνα μ.χ. Στη νότια πλευρά έφεραν δύο Καρυάτιδες (κίονες με τη μορφή γυναικών που στην κεφαλή τους έφεραν καλάθι, κίστη στα αρχαία, από όπου πήραν και τον χαρακτηρισμό "κιστοφόροι'' - φ.5) τη μία από τις οποίες μπορεί να δει κανείς σήμερα στο Μουσείο. Δήμητρας: καλάθια (κίστες), δέσμες από στάρι, παπαρούνες και βουκράνια. (6) Χαρακτηριστικά αυτού του οικοδομήματος είναι τα κορινθιακού τύπου κιονόκρανα (φ.6), έξοχα διακοσμημένα με φτερωτά λιοντάρια και ταύρους. Η ζωφόρος του κτιρίου ή- ταν δωρική κι έφερε ως διακόσμηση τα ιερά σύμβολα της (5) Από εδώ άρχιζε η Πομπική Οδός, δηλαδή ο δρόμος που οδηγούσε τους μύστες στο Τελεστήριο. Πριν φτάσουμε όμως εκεί, θα δούμε στα δεξιά μας ένα βράχο με ένα σπηλαιώδες άνοιγμα και μπροστά του τα υπολείμματα ενός ναού. Είναι το Πλουτώνειο, μια από τις υποτιθέμενες εισόδους του Άδη, όπου οι πιστοί παρακολουθούσαν την αναπαράσταση της αρπαγής της Κόρης, και ο ναός ήταν, όπως είναι ευνόητο, αφιερωμένος στον Πλούτωνα. Συνεχίζοντας την ανάβαση, ο επισκέπτης φτάνει σε ένα σημείο όπου φαίνεται ένας βράχος να υψώνεται πάνω από το έδαφος: είναι η Αγέλαστος Πέτρα, που ο ποιητής Καλλίμαχος αναφέρει ως τόπο ανάπαυσης της θεάς στο οδυνηρό ταξίδι της αναζήτησης του παιδιού της.

21 40 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 41 Το νότιο άκρο της Πομπικής Οδού καταλήγει στο περίφημο Τελεστήριο, το ιερότερο και σημαντικότερο κτίριο του ιερού. Πρόκειται για το μοναδικό ναό της Δήμητρας σε όλο το ιερό, μέσα στον οποίο ολοκληρώνονταν η μύηση. Λίγο πριν φτάσει στο Τελεστήριο, όμως, ενδιαφέρον είναι να σταματήσει για λίγο και να δει τον λεγόμενο Ναό F, στα δεξιά του Τελεστηρίου. Πρόκειται για τα υπολείμματα ενός ρωμαϊκού ναού, αφιερωμένου στη Φαυστίνα, σύζυγο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Αντωνίνου Πίο, που λατρευόταν ως "Νέα Δήμητρα" Παρότι εικάζεται πως το πρώτο Τελεστήριο χτίστηκε ή- δη από τους Μυκηναϊκούς χρόνους, αυτό που βλέπει ο σύγχρονος επισκέπτης είναι πολύ νεότερο. Στα χρόνια του Περικλή ξεκίνησε να χτίζεται λαμπρό Τελεστήριο σε σχέδια του περίφημου Ικτίνου, ενός από τους αρχιτέκτονες που σχεδίασαν τον Παρθενώνα. Το έργο δεν τελείωσε. Η κατασκευή συνεχίστηκε αργότερα και τα σχέδια συμπλήρωσαν άλλοι αρχιτέκτονες. Το 170 μ.χ. κάηκε από βαρβαρική επιδρομή και ο αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος διέταξε την ανακατασκευή του, για την οποία χρησιμοποιήθηκαν υλικά από το παλιό Τελεστήριο αλλά το νεότερο ήταν λαμπρότερο και μεγαλύτερο. Γύρω-γύρω είχε λαξευμένες ή τεχνητά κατασκευασμένες βαθμίδες -πολλές σώζονται ως σήμερα- για να κάθονται οι πιστοί, ενώ έξι πόρτες οδηγούσαν στο εσωτερικό του ναού της θεάς. Στο κέντρο ήταν το Ανάκτορο, ό- που φυλάσσονταν τα ιερά σύμβολα της θεάς. Εκεί δεν μπορούσε να μπει κανείς εκτός από τον ιεροφάντη. Ο προσεκτικός επισκέπτης μπορεί να διακρίνει τις διάφορες φάσεις κατασκευής του ναού, αφού τα ερείπια της κάθε μιας έχουν ενσωματωθεί στις επόμενες: το μυκηναϊκό μέγαρο, οι νότιοι τοίχοι του Σολώνειου και του μεταγενέστερου Πεισιστράτιου Τελεστηρίου και μερικά απομεινάρια του Κιμώνειου Τελεστηρίου, όλα προγενέστερα εννοείται αυτού που βλέπει ο σύγχρονος μελετητής. Συνεχίζοντας κανείς την ανάβαση φτάνει τελικά στο Μουσείο. Πριν να μπει στο Μουσείο όμως αξίζει να ρίξει μια ματιά στα αριστερά του Τελεστηρίου και να δει τα ερείπια του Βουλευτηρίου, του οικήματος δηλαδή όπου συνεδρίαζε η ιερή γερουσία. Τέλος, και αφού έχει τελειώσει κανείς την επίσκεψή του στο Μουσείο, μπορεί να πάρει για την κατάβασή του το μονοπάτι του λόφου στα νότια, που βρίσκεται έξω από το ιερό. Κατεβαίνοντας θα συναντήσει την Ιερά Οικία, καθώς και τα υπολείμματα ενός Μιθραίου (ναός αφιερωμένος στον ηλιακό θεό Μίθρα) και ενός Γυμνασίου. Άλλα ερείπια που βλέπουμε εκεί τριγύρω είναι ό,τι απέμεινε από τα λουτρά, τα ξενοδοχεία και τις θέρμες που υ- πήρχαν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες των πιστών. Μουσείο Το Μουσείο βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του χώρου. Χτίστηκε στο τέλος του 19ου αι. για να στεγάσει τα σημαντικά ευρήματα των ανασκαφών. Το κτίριο είναι απλό, μονώροφο, με κεραμιδοροφή και σήμερα έχει έξι αίθουσες.

22 42 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 43 Πολλά και αξιόλογα είναι τα εκθέματα στα οποία μπορεί να σταματήσει κανείς. Προτείνουμε την χαριτωμένη και πασίγνωστη "Φεύγουσα Κόρη" από τα ελάχιστα αγάλματα της αρχαϊκής εποχής που παρουσιάζουν το στοιχείο της κίνησης, το ακέφαλο άγαλμα της Δήμητρας, έργο της σχολής του Αγοράκριτου, του 5ου αι. π.χ., την Καρυάτιδα του 1αι. π.χ., που στήριζε μαζί με την δίδυμή της, την οροφή των Μικρών Προπυλαίων, καθώς και τα ευρήματα που φιλοξενούνται στην αίθουσα έξι και προέρχονται από τις ανασκαφές του νεκροταφείου. Ωραία τοποθετημένα, με χρονολογική σειρά τα ευρήματα, φτιάχνουν ένα πανόραμα της αρχαίας Ελευσίνας όλων των περιόδων της αρχαιότητας. Αξίζει να σταθεί κανείς λίγη ώρα στην αυλή του Μουσείου και να θαυμάσει μια εξαιρετικά διακοσμημένη σαρκοφάγο του 2ου αι. μ.χ. Η ανάγλυφη διακόσμηση παριστά το κυνήγι του Καλιδόνιου Κάπρου (φ.7). 2. Η παλαιοχριστιανική του Αγίου Ζαχαρία Η αρχαία λατρεία τυπικά τελείωσε με το έδικτο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου, το 392. Βέβαια μια λατρεία αιώνων δεν τελειώνει από τη μια μέρα στην άλλη, πάντως κατά τον πέμπτο τουλάχιστον αιώνα η Ελευσίνα είχε σημαντική χριστιανική κοινότητα. Αυτό φαίνεται από διάφορα, λιγοστά πάντως ευρήματα, όπως ένα αγγείο πάνω στο οποίο υπάρχει εγχάρακτο το σημείο του σταυρού και μια επιγραφή από παλαιοχριστιανικό ναό. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως, γύρω στο χώρο του αρχαιολογικού τόπου, τα απομεινάρια τριών παλαιοχριστιανικών βασιλικών, από τις οποίες μόνο το εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία (φ.8) είναι επισκέψιμο. (7) Πληροφορίες για εκδηλώσεις, ωράρια και αργίες στο (8)

23 44 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 45 Κάποτε ήταν μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική του 5ου αιώνα. Αυτό που βλέπει σήμερα ο επισκέπτης είναι μέρος του μεσαίου κλίτους που μετατράπηκε σε αυτόνομο ναό, αφού στεγάστηκε με κυλινδρική οροφή. Λείψανα της παλιάς βασιλικής σώζονται ακόμη και μπορεί να τα δει κανείς στην αυλή της εκκλησίας (φ.9). Πρόκειται για λιγοστά ερείπια από τις κιονοστοιχίες, που πρέπει να ή- (10) (9) (11) ταν κάποτε επιβλητικές και από το βαπτιστήριο, από όπου διατηρούνται τμήματα από την σταυροειδή κολυμπήθρα. Το σχέδιο της εκκλησίας έχει ομοιότητες με αντίστοιχες της Μικράς Ασίας, πράγμα που υποδηλώνει πιθανή επικοινωνία της πόλης με χριστιανικά κέντρα της Ανατολής. Αξίζει να προσέξει κανείς τα αρχιτεκτονικά μέλη από παλαιότερα κτίσματα που είναι ενωματωμένα στους εξωτερικούς τοίχους του ναού (φ. 10). Η εκκλησία ανακαινίστηκε στο πρόσφατο παρελθόν. Η ζωγραφική διακόσμηση στο εσωτερικό είναι των νεότερων χρόνων και δεν παρουσιάζει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Το εκκλησάκι του Αγίου Ζαχαρία βρίσκεται στην κεντρική πλατεία της Ελευσίνας, μέσα σε δικό του περίβολο. Είναι πολύ εύκολο να το βρει κανείς, αφού σημαίνεται ευ-

24 46 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 47 κρινώς με πινακίδες πάνω στην κεντρική οδική αρτηρία της πόλης, στο ύψος περίπου του δημαρχείου. 3. Το Αδριάνειο Υδραγωγείο Στην σύγχρονη εποχή, στις μεγάλες δυτικές πόλεις αλλά και στις μικρές ακόμη κωμοπόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής το τρεχούμενο νερό είναι κάτι αυτονόητο. Δεν είναι, ωστόσο, παντού στον κόσμο το ίδιο. Ας θυμηθούμε πόσο κρίσιμο πρόβλημα είναι το καθαρό νερό για τον Τρίτο Κόσμο, πως χιλιάδες παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα γιατί δεν έχουν λίγο καθαρό νερό να σβήσουν την δίψα τους. Και για τον αρχαίο κόσμο η ύδρευση των πόλεων αποτελούσε μεγάλο πρόβλημα. Γι' αυτό και η κατασκευή υδραγωγείων ήταν πάντα ανάμεσα στα μεγάλα έργα με τα οποία σημαντικοί πολιτικοί "στόλιζαν" τη δράση τους και υπερήφανα ανακαλούσαν στο λαό κάθε φορά που ήθελαν να δείξουν τα σπουδαία που είχαν κάνει. Από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι άρχισαν να κατασκευάζουν υδραγωγεία: οι Αιγύπτιοι, για παράδειγμα, στην κοιλάδα του Νείλου, οι Φοίνικες στην Τύρο κτλ. Οι Έλληνες ασχολήθηκαν και αυτοί επιτυχώς με αυτόν τον τομέα της μηχανικής και μάλιστα ο Ευπαλίνος από τα Μέγαρα είχε, λένε, κατασκευάσει τον 6ο π.χ. αι. ένα εξαιρετικό υδραγωγείο στη Σάμο, για το οποίο ο αρχαίος κόσμος μιλούσε με θαυμασμό. Τις υδρευτικές ανάγκες της χρειαζόταν να λύσει και η Αθήνα. Οι κατασκευές υδραγωγείων, όπως αποκαλύπτουν οι ανασκαφές, είχαν αρχίσει από πολύ παλιά. Αρκεί να αναφέρουμε πως το Υδραγωγείο του Πεισίστρατου, που κατασκευάστηκε το 540 περίπου π.χ. και δεν ήταν το πρώτο ούτε βέβαια το τελευταίο. Πάντως από τα διάφορα υδρευτικά συστήματα και υδραγωγεία το σπουδαιότερο είναι το λεγόμενο Υδραγωγείο του Αδριανού. Ο Αδριανός, ως λάτρης του ελληνικού πολιτισμού, επισκεπτόταν συχνά την Αθήνα. Ανάμεσα στις άλλες δωρεές του προς την πόλη ήταν και η κατασκευή του Υδραγωγείου, που φέρει το όνομά του. Αν και δεν ξέρουμε πότε ακριβώς πραγματοποιήθηκε το έργο, μπορούμε πάντως να το τοποθετήσουμε ανάμεσα στο 117 με 161 μ.χ. Οι Ρωμαίοι μηχανικοί φημίζονταν για τις τεχνικές γνώσεις και ικανότητές τους. Κατασκεύασαν, λοιπόν, ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα από υπόγειες σήραγγες συνολικού μήκους άνω των 25 χιλιομέτρων, που αποσκοπούσε στη συγκέντρωση και διοχέτευση προς την πόλη υδάτων που προέρχονταν από τις πηγές των νοτιοανατολικών πλαγιών της Πάρνηθας και των βορειοδυτικών της Πεντέλης. Επειδή το κύριο έργο έκανε μια δαιδαλώδη διαδρομή, είχαν κατασκευαστεί και μικρότερα βοηθητικά υδραγωγεία που συνεισέφεραν ύδατα στους κεντρικούς αγωγούς. Ο τρόπος κατασκευής του είναι αξιοθαύμαστος, αφού εκτός από τις δυνατότητες υδροδότησης που προσφέρει, είχε χτιστεί έτσι ώστε τα στόμια των πηγαδιών που είχαν ανοιχτεί σε τακτά διαστήματα να είναι καλά καλυμμένα και προστατευμένα για να αποφευχθεί η ο- ποιαδήποτε δολιοφθορά και μόλυνση το νερού από τους ε- χθρούς κατά τη διάρκεια πολιορκίας της πόλης.

25 48 Χάρμα ιδέσθαι... ΕΛΕΥΣΙΝΑ 49 Οι σήραγγες ήταν, ανάλογα με τον τύπο του υπεδάφους, αλλού λαξευμένες μέσα σε βράχο και αλλού πλινθόκτιστες, ώστε να εμποδίζεται η κατάρρευση των μαλακών τοιχωμάτων εντός του αυλού. Διέρχονταν σε βάθη 10 έως 40 μέτρων από την επιφάνεια του εδάφους και η διατομή τους είχε σχήμα όρθιου ορθογώνιου παραλληλόγραμμου, με το άνω τμήμα στρογγυλευμένο σε ημικύκλιο. Το ύψος τους έφτανε τα 1,60 και το πλάτος τα 0,70 μέτρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Υδραγωγείο ήταν σε χρήση για πάρα πολλά χρόνια και πως αποτέλεσε για αιώνες το μοναδικό υδροδοτικό έργο της πόλης, αφού ούτε τη βυζαντινή περίοδο ούτε τη φραγκοκρατία ούτε στα χρόνια της οθωμανικής κατοχής έγινε κάτι σημαντικό στον τομέα αυτό και η απελευθέρωση από τον Τούρκικο ζυγό βρήκε την Αθήνα με σοβαρότατο πρόβλημα υδροδότησης. Στην Ελευσίνα διασώζονται τμήματα του Αδριάνειου Υδραγωγείου, από τα οποία ο επισκέπτης μπορεί να καταλάβει την ποιότητα και την έκταση του έργου, θα τα βρούμε σε τρία σημεία της πόλης, κατά μήκος της οδού Δήμητρος. Ένα πολύ καλοδιατηρημένο τμήμα βρίσκεται στον εξωτερικό περίβολο του δημαρχείου, όπως κοιτάμε την είσοδο, αριστερά. Ένα δεύτερο τμήμα του μπορούμε να το δούμε ανεβαίνοντας την οδό Δήμητρος, περίπου 500 μέτρα μετά, στη διασταύρωση της Δήμητρος με την Πίνδου, στο ύψος του 1ου Ενιαίου Λυκείου Ελευσίνας, μπροστά σε μια πολυκατοικία. Ένα επίσης μεγάλο τμήμα βρίσκεται στο τέλος του δρόμου, εκεί όπου αυτός συναντά τον Εθνικό και περνά κάτω από αυτόν με γέφυρα. Χρήσιμες πληροφορίες 1. Διευθύνσεις: ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ: Χατζηδάκη 8 και Δήμητρος, τηλ , και fax: ΑΣΤΥΝΟΜΙΚΟ ΤΜΗΜΑ: Ηρώων Πολυτεχνείου 18-22, τηλ , και fax: ΘΡΙΑΣΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ: Λεωφόρος Γ. Γενηματά, Μαγούλα-Ελευσίνα, τηλ Για την καταχώριση συνεργάστηκαν οι μαθητές του 1ου Ενιαίου Λυκείου Ελευσίνας: Βαρασά Ελένη Ζήνα Θεοδώρα Κοντούλη Χριστίνα Φωτιάδη Μαριλένα Φωτιάδης Ευάγγελος και συντόνισε ο διευθυντής του Λυκείου Κωστόγιαννης Παναγιώτης. Επιμέλεια κειμένου: Μαρώ Τριαντάφυλλου, φιλόλογος Ευχαριστούμε για το φωτογραφικό υλικό τους κ.κ. Σταμάτη Σταματιάδη και Γιώργο Φωτιάδη.

26 ΜΕΓΑΡΑ 51 ΜΕΓΑΡΑ ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Η πόλη των Μεγάρων είναι χτισμένη επάνω σε δύο λόφους και γύρω από αυτούς. Οι λόφοι αυτοί στα αρχαία χρόνια έφερναν τις ονομασίες Αλκαθόη ο δυτικός και Καρία ο ανατολικός. Τα Μέγαρα τοποθετούνται 42 χιλιόμετρα δυτικά των Αθηνών. Η πεδιάδα στην οποία βρίσκονται οι λόφοι των Μεγάρων περικλείεται δυτικά από τα Γεράνεια όρη, βόρεια από την οροσειρά Πατέρα, ενώ νότια βρέχεται από το Σαρωνικό κόλπο. Η ονομασία της πόλης Μέγαρα, έχει παραμείνει αναλλοίωτη από τα προϊστορικά χρόνια έως τις μέρες μας. Κατά τη μυθολογική παράδοση η ονομασία της πόλης προήλθε α- πό τη Μεγάρα, σύζυγο του Ηρακλή και κόρη του Κρέοντα, του βασιλιά της Θήβας. Σύμφωνα με άλλη μυθολογική εκδοχή, η πόλη ονομαζόταν Νίσσα από το όνομα του Νίσσου, του πρώτου οικιστή της πόλης. Αργότερα όμως μετονομάστηκε σε Μέγαρα ως ένδειξη τιμής στον ήρωα Μεγαρέα. Σύμφωνα με άλλες μυθολογικές παραδόσεις η προέλευση

27 52 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 53 της ονομασίας "Μέγαρα" ανάγεται στα πολυάριθμα ιερά που ήταν αφιερωμένα στη θεά Δήμητρα και ονομάζονταν "Μέγαρα". Η ιστορία της πόλης των Μεγάρων χάνεται στα βάθη των αιώνων. Στα Ομηρικά χρόνια τα Μέγαρα βρίσκονταν υπό την επιρροή της Ιωνικής Αθήνας. Με την κάθοδο των Δωριέων, τα Μέγαρα κυριεύτηκαν από Δωριείς και ταυτοχρόνως α- ποσπάσθηκαν από την Αθήνα. Λίγα χρόνια αργότερα οι Μεγαρείς αποτέλεσαν έναν από τους σοβαρούς αντιπάλους των Αθηναίων, αφού η θαλάσσια υπεροχή τους ή- ταν πλέον γεγονός με τον έ- λεγχο της Ελευσίνας και την υποταγή της Σαλαμίνας. Γύρω στον 7ο αιώνα π.χ. τα Μέγαρα γνώρισαν ακμή λόγω της ανάπτυξης της γεωργίας, της βιοτεχνίας και του εμπορίου μέσω θαλάσσης. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να ιδρυθούν πολλές αποικί- (1) ες των Μεγαρέων στη Σικελία, όπως η Σελινούντα και τα Υ- βλαία Μέγαρα, αλλά και στο Βόσπορο, όπως η Χαλκηδόνα, ο Αστακός και το Βυζάντιο, το οποίο αργότερα διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ελληνική ιστορία ως πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τον 8ο αιώνα π.χ., η πόλη των Μεγάρων γνώρισε πολλά εσωτερικά αλλά και εξωτερικά προβλήματα. Τύραννος της πόλης έγινε ο Θεαγένης, ο οποίος φρόντισε ιδιαίτερα για την ανάπτυξή της. Παρόλα αυτά, εξαιτίας των πολιτικών ε- ρίδων στο εσωτερικό της πόλης, ο Θεαγένης απομακρύνθηκε από την εξουσία. Αυτό συντέλεσε ώστε να αποδυναμωθούν σιγά-σιγά τα Μέγαρα σε σύγκριση με άλλες πόλεις και κυρίως την Αθήνα. Αυτό είχε έτσι σαν αποτέλεσμα η Αθήνα, αλλά και η Κόρινθος να περιορίσουν αρκετά τα σύνορα των Μεγάρων, με την πρώτη από αυτές να κατακτά ακόμα και τη Σαλαμίνα. Το γεγονός όμως ότι η πόλη διατήρησε αρκετές δυνάμεις αποδείχτηκε σημαντικό κατά τους Περσικούς πολέμους στους οποίους και συμμετείχε. Παράλληλα ο ανταγωνισμός μεταξύ της Αθήνας και της Κορίνθου κορυφωνόταν. Τα Μέγαρα, έχοντας θέση - κλειδί, συγκρούστηκαν με την Κόρινθο και ενώθηκαν με τους Αθηναίους, οι οποίοι ολοκλήρωσαν την ανοικοδόμηση των Μακρών τειχών και ανέλαβαν τη φρούρηση των λιμανιών της πόλης των Μεγάρων. Έπειτα τα Μέγαρα αποχώρησαν από την Αθηναϊκή συμμαχία και προσχώρησαν ξανά στην Πελοποννησιακή. Οι Αθηναίοι τότε, απέκλεισαν τους Μεγαρείς από τα αττικά λιμάνια, επισπεύδοντας έτσι τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου, κατά τη διάρκεια του οποίου τα Μέγαρα υπέστησαν πολύ μεγάλες δοκιμασίες.

28 54 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 55 (2) Μετά τον πόλεμο η πόλη απέκτησε την ανεξαρτησία της και παρουσίασε μία νέα περίοδο άνθησης και οικονομικής ανάπτυξης. Αργότερα, όταν ο Φίλιππος της Μακεδονίας την πολιόρκησε, οι Μεγαρείς συμμάχησαν ξανά με τους Αθηναίους. Λίγο αργότερα, όταν ο Δημήτριος ο Πολιορκητής πολιόρκησε τα Μέγαρα, η παρακμή της πόλης ξεκίνησε, καθώς φεύγοντας πήρε μαζί του όλους τους σκλάβους του κράτους των Μεγάρων, και έτσι έλειψαν τα εργατικά χέρια τα οποία ήταν απαραίτητα για τη βιοτεχνία. Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους τα Μέγαρα υπέφεραν πολύ από τις ληστρικές επιδρομές του Ρωμαϊκού στρατού, ενώ το 395 μ.χ. κατεστράφησαν οριστικά από τους Γότθους. Κατά τη Βυζαντινή εποχή, η πόλη γνώρισε νέα οικονομική και εμπορική άνθιση. Όμως, λόγω της θέσης της, υπέστη για αιώνες τα πάνδεινα, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη περιοχή της χώρας, αρχικά από τους Σλάβους και τους Φράγκους αλλά και από τους Τούρκους αργότερα, καθώς οι επιδρομείς χρησιμοποιούσαν τα Μέγαρα ως πέρασμα και ορμητήριο για τις επιθέσεις τους εναντίον της Πελοποννήσου. Κάθε φορά ο γηγενής πληθυσμός έβρισκε τη σωτηρία του στα απόκρημνα Γεράνεια όρη. Έπειτα οι Μεγαρείς επανέρχονταν και ξαναέχτιζαν, πολλές φορές από την αρχή, την πόλη τους. Με αυτόν λοιπόν τον τρόπο οι κάτοικοι διατήρησαν τον ελληνικό τους χαρακτήρα και μορφολογικά και γλωσσικά αλλά και ανθρωπολογικά, μη έχοντας σχέση με τους Αλβανόφωνους γείτονές τους, τους Δερβενοχωρίτες, που εγκαταστάθηκαν στις γύρω περιοχές τον 14ο και 15ο αιώνα. Τέλος, από τις ιστορικές πηγές που κληρονομήσαμε από τους μεγάλους ιστορικούς του παρελθόντος, αλλά και από αυτά που προαναφέρθηκαν, εύκολα μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η πόλη των Μεγάρων συνέβαλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και συνετέλεσε σε ακόμα μεγαλύτερο στη δόξα του Ελληνικού έθνους, καθώς η βασίλισσα των πόλεων, η Κωνσταντινούπολη, χτίστηκε, ως γνωστόν, στα θεμέλια του Βυζαντίου, αποικίας των Μεγαρέων στο Βόσπορο, έχοντας έτσι ως αποτέλεσμα τη δημιουργία της ένδοξης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

29 56 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 57 ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ Παίρνοντας τον περιφερειακό δρόμο των Μεγάρων, βόρεια της πόλης, συναντάμε ένα πολυκατάστημα γνωστής α- λυσίδας, όπου στρίβουμε δεξιά. Προχωράμε ευθεία και οδηγούμενοι από τις ταμπέλες συναντάμε μέσα στον καταπράσινο ελαιώνα το ναό της Αγίας Βαρβάρας (φ.3). Ο χώρος παράθυρα, ο οποίος στηρίζεται σε καμάρες ανατολικά και δυτικά. Στην εσοχή της πρόθεσης ως βάση έχει εντοιχιστεί αμφικιονίσκος από βυζαντινό δίλοβο παράθυρο και στη βορειοανατολική γωνία της βόρειας κόγχης είναι εντοιχισμένος ένας λεπτός κίονας. Γύρω από το ναό υπάρχουν οικοδομικά υλικά από αρχαιότερα κτίσματα. ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ Το μοναστήρι (φ.4) βρίσκεται 8 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης των Μεγάρων, στη θέση Δερβένι. Ακολουθώντας τον περιφερειακό δρόμο της πόλης και με οδηγό τις πινακίδες φτάνει κανείς εύκολα στο μοναστήρι. Η ίδρυση της Μονής χρονολογείται τον 11ο αιώνα με ιδρυτή, σύμφωνα με (3) άρχισε να διαμορφώνεται σε γυναικεία Μονή το 1969, η ο- ποία είναι μετόχι της Μονής του Αγίου Ιεροθέου. Ο ναός χρονολογείται από το 13ο αιώνα και οι ανασκαφές έδειξαν ότι είναι χτισμένος πάνω σε έναν αρχαίο θολωτό τάφο. Οι διαστάσεις του ναού είναι πολύ μικρές - 6μ Χ 3,40μ - στον τύπο του τρίκογχου τρουλαίου. Είναι χτισμένος από λαξευμένες πέτρες πωρόλιθου. Έχει οκτάγωνο τρούλο με τέσσερα (4)

30 58 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 59 (5) τους ερευνητές, τον όσιο Μελέτιο. Η μονή στην αρχή έφερε το όνομα "Παναγία Κυπαρισιώτισσα". Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση, σε μία επιδρομή των πειρατών στην περιοχή, στις αρχές του 16ου αιώνα, οι είκοσι μοναχοί σώθηκαν από θαύμα της Παναγίας ανεβαίνοντας σε ένα από τα ψηλά κυπαρίσσια, κρατώντας τη θαυματουργή εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η ονομασία της μονής με βάση άλλες μαρτυρίες προέρχεται από τα μεγάλα κυπαρίσσια που είχε στην αυλή και το προαύλιό της, και κατά άλλους από το θαύμα της Παναγίας που γλίτωσε τους μοναχούς από τους πειρατές. Το 1738 μ.χ. ο πληθυσμός των Μεγάρων δοκιμάστηκε από επιδημία πανούκλας. Πολλοί άνθρωποι πέθαναν. Τότε λοιπόν οι Μεγαρίτες άφησαν την πόλη και (6) πήγαν στον κάμπο και στις σπηλιές. Μία ομάδα Μεγαριτών μαζί με έναν μοναχό πήγαν στο Μοναστήρι. Ο μοναχός προσευχόταν συνέχεια ώσπου είδε ένα όραμα και έτσι βρήκε τα ιερά λείψανα χωρίς να γνωρίζει σε ποιον άγιο ανήκαν. Τις ε- πόμενες ημέρες η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του α- ποκάλυψε ότι τα ιερά λείψανα ανήκαν στον Άγιο Ιερόθεο. Λέγεται ότι από την επόμενη ημέρα, οι Μεγαρίτες γυρίζοντας από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας τα ιερά λείψανα, κατάφεραν να σώσουν την πόλη από την πανούκλα. Στη διάρκεια της αντιβασιλείας των Βαυαρών, με διάταγμα του 1833 περί διάλυσης των Μονών, το μοναστήρι α- νέστειλε τη λειτουργία του. Θα ξαναλειτουργήσει στις 27 Ο- κτωβρίου 1930 με ιδρυτή τον αρχιμανδρίτη Πέτρο Βλοτίλδη, έναν ικανό και γενναίο ιερέα, που στα χρόνια της Γερμανικής κατοχής, βοήθησε στον αγώνα ε- ναντίον των Γερμανών, προσφέροντας φιλοξενία σε πολλούς αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. (7) Ο ναός έχει μεγάλη ιστορική και αρχαιολογική αξία α- πό αρχιτεκτονική και ζωγραφική άποψη. Το καθολικό είναι σταυροειδής ναός με τρούλο, χωρίς κίονες, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα Βυζαντινού ναού του 11ου αιώνα, με την ιδιομορφία ότι ο τρούλος στηρίζεται στους εξωτερικούς τοίχους του ναού χωρίς κίονες. Ως προς τη ζωγραφική, παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον οι αγιογραφίες του τρούλου (φ.7), με τον ένθρονο Παντοκράτορα, την ετοιμα-

31 60 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 61 σία του θρόνου της Παναγίας και τους αγγέλους σε μετάλλια, τοιχογραφίες που μας δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη ζωγραφική του 12ου αιώνα (φ.5,8). Ο τάφος του Αγίου Ιεροθέου βρίσκεται στη νότια πλευρά του καθολικού. Μά- (8) λιστα κοντά στον τάφο, έχει φυτρώσει μία ροδιά, η οποία θεωρείται θαυματουργή, καθώς, κατά την παράδοση, όποια άτεκνη γυναίκα γευτεί από τα ρόδια της και με πολλή πίστη στον Άγιο, αποκτά παιδιά. ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ Ανάμεσα στους λόφους Αλκάθους και Καρία, στο κέντρο της αρχαίας πόλης των Μεγάρων και δυτικά από την κρήνη του Θεαγένους, βρίσκεται ο δίδυμος ναός των Αγίου Αθανασίου και των Αρχαγγέλων, χτισμένος τον 18ο αιώνα. Είναι δύο δίδυμοι ναοί (φ.9) με δίρρηχτες στέγες και κοινό καμπαναριό. Κάθε ναός έχει την είσοδό του στη δυτική πλευρά, όμως επικοινωνούν εσωτερικά μεταξύ τους με ένα τόξο στη μεσοτοιχία. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου είναι μικρότερος από αυτόν των Αρχαγγέλων και διαφέρει αρχιτεκτονικά. Έχει δύο κιονοστοιχίες στο βόρειο και νότιο μέρος του. Πρόκειται για τέσσερις κίονες από γρανίτη με ιωνικά κιονόκρανα. Ακόμα, υπάρχει στη δεξιά πλευρά της στέγης ένα τετράγωνο άνοιγμα, το λεγόμενο "καμποδόκι" που εξυ- πηρετεί στο φωτισμό και στον εξαερισμό του ναού. Το πάτωμα των δύο ναών έχει μεγάλη διαφορά ύψους από τον ε- ξωτερικό χώρο και μας δίνει την αίσθηση ότι είναι ημιυπόγειοι. Η είσοδος στο ναό των Αρχαγγέλων είναι μικρότερη. Εξωτερικά πάνω από την είσοδο υπάρχει μία εσοχή όπου παλαιότερα ήταν η εικόνα των Αρχαγγέλων ή κάποια τοιχογραφία. Ακριβώς από πάνω σε ημικύκλιο σχήμα υπάρχουν πέντε εσοχές ημισφαιρικές που μάλλον ήταν εντοιχισμένα πιάτα Κιουτάχειας, κατά τη διακοσμητική συνήθεια του 17ου αιώνα. Πάνω από αυτά υπάρχει μία μικρή εσοχή με μαρμάρινη πλάκα με επίπεδο ανάγλυφο σταυρό και με χρονολογία που είναι δυσανάγνωστη. Δυστυχώς δεν υπάρχουν αγιογραφίες στους δύο ναούς. (9)

32 62 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 63 ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΒΑΑΣΣΙΟΣ του Αγίου Βλασσίου στη δυτική πλευρά. Οι δύο ναοί έχουν διαφορά ύψους 0,40μ λόγω της κλίσης του εδάφους. Μία τοξοστοιχία ενώνει τους δύο ναούς μεταξύ τους. Η Αγία Τράπεζα του Αγίου Νικολάου είναι εντοιχισμένη στην κόγχη του Ιερού και πάνω σε αυτή υπάρχει γερτή μαρμάρινη πλάκα με επιγραφή. Το τέμπλο είναι χτιστό με τοιχογραφίες που δυστυχώς έχουν καταστραφεί. ΣΤΑΜΠΟΛΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ Ο ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ Ή "ΧΡΙΣΤΟΣ" (10) Από τη συνοικία "Πλακάκια" των Μεγάρων ανεβαίνουμε αριστερά τον πλακόστρωτο δρόμο που μας οδηγεί στο ναό του Αγίου Δημητρίου. Συνεχίζοντας το γραφικό δρομάκι συναντάμε το παλιό ρολόι της πόλης που λέγεται και "σειρήνα". Ακριβώς απέναντι και στο ψηλότερο σημείο του λόφου Αλκάθους, που φέρει και την ονομασία "Μάνη", βρίσκεται ο δίδυμος ναός του Αγίου Νικολάου και Αγίου Βλασσίου, χτισμένος τον 17ο αιώνα (φ. 10). Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι καμαροσκεπής, και αρχικά είχε νάρθηκα στη βόρεια πλευρά του, καμαροσκέπαστος και αυτός, όμως αργότερα μετατράπηκε σε ναό του Αγίου Βλασσίου. Η είσοδος του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στη νότια πλευρά, ενώ αυτή Οδεύοντας από την περιφερειακή οδό της πόλης των Μεγάρων προς το Αλεποχώρι και φθάνοντας στον κόμβο με θέα γνωστό πολυκατάστημα, ακολουθούμε την ταμπέλα που μας οδηγεί στη Μονή της Αγίας Βαρβάρας, έξω από την πόλη, στον κάμπο με τον πλούσιο ελαιώνα. Καθ' οδόν συναντάμε το ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, στη θέση Παλαιοχωριό, όπου, όπως λέγεται, βρισκόταν η αρχαία πόλη Ρούς. Ο ναός του "Χριστού" (φ. 11), όπως έχει επικρατήσει να αποκαλείται, έχει χτιστεί το 12ο αιώνα και τυπολογικά στη ναοδομία χαρακτηρίζεται ως "απλούς τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος". Μέσα στο ναό υπάρχουν δύο αρχαίες επιγραφές, μία στα Ελληνικά που επιβεβαιώνει την αρ-

33 64 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 65 περιοχής. Με την υποστήριξη μερικών σάπιων υποστυλωμάτων η εκκλησία αυτή παραμένει κλειστή στους προσκυνητές και στους επισκέπτες. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗ ΘΕΣΗ "ΟΡ- ΚΟΣ" (11) χαία τοποθεσία Ρούς και μία Λατινική εντοιχισμένη στην Α- νία Τράπεζα. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχαν αξιολογότατες τοιχογραφίες από τις οποίες ε- λάχιστες σώζονται (φ. 12). Δυτικά του ναού ήταν χτισμένος εξωνάρθηκας - πρόναος - από τον οποίο μόνο ερείπια σώζονται, ενώ υπήρχε μία τεράστια αντερίδα που κάλυπτε την ανατολική πλευρά. Δυστυχώς δεν σώζονται ιστορικές πληροφορίες για την εκκλησία αυτή. Το κτίσμα έπαθε αρκετές ζημιές με τους σεισμούς του 1981, και έχει αφεθεί από τότε στη μοίρα του, όπως πολλά άλλα μνημεία της (112) Σε απόσταση 1 χιλιομέτρου νοτιοδυτικά του "Χριστού", στρίβοντας στην πρώτη διασταύρωση για τη Μονή της Αγίας Βαρβάρας, και καθοδηγούμενοι από ταμπέλες φθάνουμε στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, δίπλα στους Ευπαλίνειους υδραγωγούς ή όπως αναφέρεται στη Μεγαρική Λαογραφία στη θέση "Λουτρό" (φ. 13). (13)

34 66 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 67 Ο ναός του Αγίου Γεωργίου τυπολογικά και μορφολογικά ακολουθεί το ναό του "Χριστού" και έχει χτιστεί το 12ο αιώνα. Πρέπει να ήταν γεμάτος από τοιχογραφίες, αφού σώζονται ελάχιστα υπολείμματα από αυτές στο Ιερό και στο βόρειο τοίχος. Εικαστικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας κίονας ο οποίος διαθέτει κορινθιακό κιονόκρανο (φ. 14,15,16). Δυστυχώς, ο ναός δεν έ- χει μελετηθεί από ερευνητές και δεν σώζονται ιστορικές πληροφορίες. Γνωρίζουμε ό- μως ότι μετά την Τουρκοκρατία στο ναό αυτό, όπως και στο ναό του "Χριστού", γίνονταν πανηγυρικοί εορτασμοί και οι ευλαβείς Μεγαρείς έ- δειχναν το σεβασμό και τη λατρεία τους προς τα θεία. Οι ζημιές που έπαθε ο ναός από το σεισμό του 1981 ανάγκασαν την Αρχαιολογική Υπηρεσία να τοποθετήσει υποστυλώματα, τα οποία μετά από κάποια χρόνια αχρηστεύτηκαν. Η γενική αδιαφορία που υπήρξε προκάλεσε την κατάρρευση της οροφής - μαζί και του τρούλου - καθώς και του δυτικού τοίχους του ναού. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΟΥ ΑΛΚΑΘΟΥΣ (14) (15) Βαδίζοντας στον πλακόστρωτο δρόμο του Αγίου Δημητρίου που οδηγεί στον ομώνυμο ναό στη συνοικία "Πλακάκια", και συνεχίζοντας πιο πέρα στο λόφο του Αλκάθους ή Μάνης μέσα στην πόλη των Μεγάρων, συναντάμε το ναό του Α- γίου Αντωνίου. Ο ναΐσκος αυτός είναι ο πιο εντυπωσιακός ανάμεσα στα άλλα παρεκκλήσια που βρίσκονται στο λόφο αυτό. Παρά τις μικρές της διαστάσεις η εκκλησία αυτή διακρίνεται για το πλούσιο εικονογραφικό της "μενού" σε όλες τις ε- πιφάνειες των τοίχων. Ο (16) αγιογράφος του μνημείου (17)

35 68 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 69 δεν υπέγραψε τις αγιογραφίες, όμως, υπάρχει η κτητορική ε- πιγραφή στο δυτικό άκρο του νοτίου τοίχους που μας πληροφορεί ότι ο ναός χτίστηκε με δαπάνες του ιερέως Δημητρίου το έτος Ο ναός του Αγίου Αντωνίου έχει στα βόρεια ένα πρόκτισμα, στο οποίο δεν υπάρχουν ενδείξεις αγιογράφησης. (18) Πρόκειται μάλλον για κάποιο ασκητήριο, σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων. Ιστορικά η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου αποτέλεσε την πρώτη Μητρόπολη της πόλης των Μεγάρων. ΤΟ ΝΑΪΔΡΙΟ ΤΗΣ ΥΠΑΠΑΝΤΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΛΑΥΡΕΝΤΙΟΥ ΣΤΟ ΛΟΦΟ ΤΟΥ ΑΛΚΑΘΟΥΣ Στον ίδιο λόφο συναντάμε και το ναό της Υπαπαντής, το δεύτερο κατά σειρά όπως ανεβαίνουμε. Η εκκλησία αυτή προβάλλει μπροστά μας με μεγαλοπρέπεια λόγω της θέσης της. Αποτελεί ένα από τα ελάχιστα δίδυμα παρεκκλήσια που βρίσκονται στο λόφο του Αλκάθους, αφού ο νάρθηκας έχει μετατραπεί σε παρεκκλήσι του Αγίου Λαυρεντίου του Μεγαρέως. Μεταγενέστερο πρόκτισμα αποτελεί στην ανατολική πλευρά το ακαλαίσθητο αντέρεισμα που αλλοιώνει τη συμμετρία του μνημείου. Εξωτερικά το μνημείο έχει εντοιχισμένα τμήματα αρχαίων οικοδομών, δύο εγχάρακτες ανεπίγραφες πλάκες, και εσωτερικά ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού είναι πλούσιος και φαίνεται να πραγματοποιήθηκε σε τέσσερις φάσεις ή τουλάχιστον από τέσσερις διαφορετικούς καλλιτέχνες. Για το μνημείο δεν υ- πάρχει κάποια ιστορική πληροφορία. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρονολογία ανέγερσης. Πάντως ένα σημαντικό στοιχείο χρονολόγησης προσφέρει η γκραβούρα του Γάλλου περιηγητή Jacob Spon (1676) στην οποία διακρίνουμε (19) (20) (21)

36 70 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 71 την ύπαρξη αυτού του ναού με την επισήμανση "Panagia", γεγονός που τοποθετεί την ανέγερση ανάμεσα στον 16ο και 17ο αιώνα. Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ ΤΩΝ ΜΕΓΑΡΩΝ Σε απόσταση 150 μ. περίπου νοτιοανατολικά του ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Χριστού), βρίσκεται ο ναός του Αγίου Αθανασίου, Πατριάρχη Αλεξανδρείας (φ.22). (22) Στο εσωτερικό του ως κιονόκρανα στους τέσσερις κίονες έχουν χρησιμοποιηθεί βάσεις από ιωνικούς κίονες καθώς και επιθήματα με εγχάρακτη παλαιοχριστιανική διακόσμηση. Από την αγιογράφηση του ναού σώζονται ελάχιστα δείγματα. Ο ναός του Αγίου Αθανασίου δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Όμως, ενδείξεις όπως τα ερείπια της αψίδας στα α- νατολικά του ναού, η ύπαρξη πολλών κιόνων και τα δύο ε- πιθήματα, συνηγορούν στην παρουσία κάποιας παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, της οποίας υπολείμματα χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση του παρόντος ναού Επίσης, η παρουσία πλίνθινων τόξων στα παράθυρα, το πεταλοειδές τόξο στον βόρειο τοίχο, καθώς και η απουσία κουφικών, τοποθετούν χρονολογικά το μνημείο στα τέλη του 11ου αιώνα. Δυστυχώς, δεν περισώζονται ιστορικά στοιχεία για την ιστορία του ναού ανά τους αιώνες. Η παράδοση της περιοχής θεωρεί τον Άγιο Αθανάσιο προστάτη των μπακάληδων, γι αυτό και κάθε χρόνο, όταν πανηγύριζε ο ναός στις 2 Μαΐου, μαζευόταν κόσμος πολύς και μετά τη θεία Λειτουργία ακολουθούσε γλέντι στην κτιστή τραπεζαρία που υπάρχει νοτίως του ναού. Όπως όλα τα μνημεία της περιοχής έτσι και αυτό υπέστη αρκετές ζημιές με το σεισμό του Από τότε η Αρχαιολογική Υπηρεσία πρόσθεσε υποστυλώματα στο εσωτερικό του ναού, τα οποία υπάρχουν έως σήμερα, καθώς δεν συνεχίστηκαν οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των ζημιών. ΓΕΩΡΓΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

37 72 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 73 ΑΪ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΩΝ ΚΑΣΤΑΝΕΩΝ, ΑΓΙΟΣ ΜΗΝΑΣ Ανηφορίζοντας την οδό Αγ. Δημητρίου από τη συνοικία Πλακάκια και λίγο πριν συναντήσουμε το Ναό του Αγίου Δημητρίου, προβάλλει εμπρός μας περίλαμπρα ο Ναός της Υπαπαντής του Κυρίου, α- νατολικά του οποίου βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου των Καστανέων. Ο Ναός του Αγίου Ιωάννη χτίστηκε περίπου τον 16ο - 17ο αιώνα και αποτελεί ένα α- πό τα σπάνια δίδυμα (23) ναΐδρια. Πρόκειται για ένα μονόχωρο καμαροσκεπή Ναό με δίρρηχτη κεραμοσκέπαστη εξωτερικά στέγη. Ο νάρθηκας κατά μήκος της νότιας πλευράς του ναού επικοινωνεί με αυτόν με δύο τόξα. Κάποια στιγμή ωστόσο, άγνωστο πότε, ο νάρθηκας μετατράπηκε σε παρεκκλήσι του Αγίου Μηνά με ιδιαίτερο τέμπλο και ιερό. Από την εικονογράφηση του ναού έχουν σωθεί τμήματα, όπως ο Χριστός και ο Άγιος Ιωάννης ο Καλυβίτης στο τέμπλο του κλίτους, η Πλατυτέρα στην κόγχη του Ιερού και η Άκρα Ταπείνωσις σε εσοχή δίπλα στην πρόθεση. Ωστόσο στον υπόλοιπο ναό δεν σώζονται αγιογραφίες, γιατί η αρχική στέγη έχει καταπέσει. Επίσης υπάρχουν εντοιχισμένοι κίονες και αμφικιονίσκοι δίλοβων παραθύρων εσωτερικά και εντοιχισμένο μαρμάρινο κιονόκρανο με γιρλάντες εξωτερικά. Ορισμένες τοιχογραφίες σώζονται και στο κλίτος του Α- γίου Μηνά, όπως του Αγίου Μηνά εφίππου και της Θεοτόκου. ΑΪ - ΓΙΑΝΝΗΣ Ο "ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ" Η "ΧΟΡΕΥΤΑΡΑΣ" Στα βορειοδυτικά της πόλης των Μεγάρων και στο χώρο του ομώνυμου υπαιθρίου θεάτρου βρίσκεται το ιστορικό ναΐδριο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, γνωστού ως Γαλιλαίου ή Χορευταρά. (24)

38 74 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 75 Η παράδοση θέλει ο Ναός να έχει χτιστεί τον 16ο με 17ο αιώνα με τη συνδρομή ολόκληρου του Μεγαρικού λαού επί Τουρκοκρατίας και σε χρονικό διάστημα μιας μέρας και μιας νύχτας. Για ανάμνηση του Παμμεγαριτικού αυτού κατορθώματος κάθε Τρίτη του Πάσχα γίνονται εορτές με τοπικούς χορούς που αναπαριστούν τον τρόπο μεταφοράς των υλικών για το χτίσιμο του Ναού. Πρόκειται για ένα μονόχωρο καμαροσκέπαστο ναΐδριο με δίρρηχτη κεραμοσκέπαστη στέγη, ενώ η κόγχη του Ιερού διαγράφεται ημιεξαγωνική. Στη δυτική πλευρά του ναού υ- πάρχει μικρό πρόπυλο και υπέρθυρο μονόλοβο καμπαναριό. Στο κτιστό τέμπλο εικονογραφούνται: ο Χριστός, η Θεοτόκος, ο Άγιος Ιερόθεος, η Αγία Παρασκευή και Χερουβείμ πάνω από την Ωραία Πύλη. Ακόμα σώζονται διάφορες παραστάσεις και τοιχογραφίες καθώς και δείγματα παλαιότερου στρώματος εικονογραφίας (Άγιος Γεώργιος έφιππος και δρακοκτόνος και άγνωστος Ιεράρχης στο Ιερό - ίσως ο Ά- γιος Αθανάσιος). Ο ΑΪ - ΓΙΩΡΓΗΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΔΑΤΑ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗ ΣΟΦΙΑ Ανατολικά των Μεγάρων και σε απόσταση μόλις 3 χιλιομέτρων στην περιοχή "Καρδατάς" και πάνω σε ένα μικρό ύψωμα βρίσκεται ο ναός του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου (φ.25). (25) Ο ναός αυτός περιβαλλόταν από διάφορα σκεύη και λείψανα κάποιου πιθανώς αγροτικού οικισμού ή Βυζαντινού κοιμητηρίου. Σε αυτό το ναό σωζόταν η κόγχη της προθέσεως Βυζαντινής εποχής, η ονομαζόμενη σύνθεση "Άκρα Ταπείνωσις". Δυστυχώς σήμερα και αυτή η τοιχογραφία είναι καλυμμένη από ασβεστόχρωμα και μια μικρή φθορά μόνο μαρτυρεί την ύπαρξη κάποιας τοιχογραφίας στο χώρο αυτό. Τον τύπο αυτού του ναού ακολουθούν άλλοι δύο ναοί στην περιοχή των Μεγάρων, ο Άγιος Δημήτριος στον Καρδατά και ο Προφήτης Ηλίας, νότια της Μονής του Αγίου Ιεροθέου καθώς και ο ναός του Σωτήρος στην περιοχή του Αλεποχωρίου.

39 76 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 77 Ο ΑΪ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΤΟΝ ΚΑΡΔΑΤΑ Σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Γεώργιο στον Καρδατά και λίγο πριν από το Μεγάλο Πεύκο, σε ένα μικρό ύψωμα, στο αριστερό μέρος της παλαιάς Εθνικής οδού Αθηνών - Κορίνθου συναντάμε ένα πολύ μικρό ναό (εσωτερικών διαστάσεων 6,30 Χ 2,90μ περίπου και μεγίστου ύψους του όσο και το εσωτερικό του ναού. Μόνο στη νότια πλευρά της κόγχης του Ιερού υπάρχει μια μαρτυρία κάποιου Ιεράρχη κάτω από τις φθορές του ασβεστοχρώματος. Χαρακτηριστική διαφορά του Αγίου Δημητρίου με τους υπόλοιπους σταυρεπίστεγους ναούς της περιοχής είναι ο τοίχος του τέμπλου που καθώς ορθώνεται, καλύπτει ολόκληρο το μέτωπο της καμάρας του Ιερού, απομονώνοντας έτσι εντελώς το Ιερό α- πό το εγκάρσιο υπερυψωμένο κλίτος του ναού. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΙΕΡΟΘΕΟΣ Δυτικά του παρεκκλησίου του Χριστού και σε πολύ μικρή απόσταση από αυτό, βρίσκεται το δίδυμο ναΐδριο του Αγίου Γεωργίου - Αγίου Ιεροθέου. (26) υπερυψωμένου εγκαρσίου κλίτους 3,55μ). Στο εσωτερικό του ναού υπήρχαν κάποιες από τις ωραιότερες τοιχογραφίες του 12ου ή 13ου αιώνα, καθώς και εικόνες λαϊκού χαρακτήρα των Βυζαντινών χρόνων. Μία από αυτές ήταν και η εικόνα της Θεοτόκου στο Ιερό που θύμιζε αυτή του Δαφνίου και περισσότερο της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Δυστυχώς σήμερα τίποτα δεν φανερώνει την ύπαρξη αυτών των τοιχογραφιών λόγω των νεώτερων επιχρισμάτων και του συχνού ασβεστοχρωματισμού, που χαρακτηρίζει τόσο το εξωτερικό (27)

40 78 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 79 Το κλίτος του Αγίου Γεωργίου είναι ένα μονόχωρο καμαροσκεπές ναΐδριο με εξωτερικά δίρρηχτη στέγη και ακανόνιστη ημιεξαγωνική κόγχη. Μία τοξοστοιχία, δύο ελα- (28) φρά οξυκόρυφων τόξων δίνει την δυνατότητα επικοινωνίας στα δύο κλίτη εσωτερικών διαστάσεων 10,00 μ Χ 3,40μ και με μέγιστο ύψος 3,75μ (Άγιος Γεώργιος) και 12,00 Χ 3,00μ και το ίδιο ύψος (Άγιος Ιερόθεος). Το κλίτος αυτό αρχικά πρέπει να έπαιζε το ρόλο του νάρθηκα και αργότερα να μετατράπηκε σε ιδιαίτερο κλίτος. Αυτό φαίνεται από την έλλειψη εξωτερικής κόγχης στην α- νατολική πλευρά και τις κατά 131 χρόνια (τουλάχιστον) νεώτερες αγιογραφίες του. Τα κλίτη διαθέτουν α- νεξάρτητη είσοδο: ο Άγιος Γεώργιος στη δυτική πλευρά, ενώ ο Άγιος Ιερόθεος στη νότια πλευρά. Ακόμα (29) τα δύο κλίτη έχουν υψομετρική διαφορά 0,40 μ περίπου. Στη δυτική πλευρά του Α- γίου Γεωργίου υπάρχει ε- ντοιχισμένο Βυζαντινό κιονόκρανο και στη νότια πλευρά του Αγίου Ιεροθέου θραύσμα από ανάγλυφο με κυψελοειδή διακόσμηση. Το κλίτος του Α- γίου Γεωργίου έχει δύο εικονογραφικά στρώματα τριών - τουλάχιστον - διακοσμητικών φάσεων. Υ- πάρχει ζώνη από ολόσωμους αγίους με κατεστραμμένα στην πλειοψηφία τους μάτια και ζώνη με παραστάσεις (Μαρτύριο Αγίας Αικατερίνης, παράσταση της Αναλήψεως, της Πεντηκοστής, κ.ά.). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και δύο δυσανάγνωστες επιγραφές. Η πρώτη στην εσοχή της Προθέσεως (1653) και η εντελώς δυσανάγνωστη στο τόξο της κόγχης του Ιερού. Στο κλίτος του Αγίου Ιεροθέου υπάρχουν νεώτερες τοιχογραφίες στο τέμπλο και το νότιο τοίχο με επιγραφή και χρονολογία επάνω από την Ωραία Πύλη (1784). ΠΟΜΟΝΗ ΜΑΡΙΑ (30)

41 80 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 81 ΧΡΙΣΤΟΣ - ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ (ΑΪ - ΔΗΜΗΤΡΗΣ) Ο ναός του Χριστού χτισμένος περί τον 17ο αιώνα βρίσκεται 3 χιλιόμετρα έξω από την πόλη των Μεγάρων και είναι χτισμένος από υλικά προερχόμενα πιθανώς από το αρχαίο ιερό του Πανός που βρίσκονταν κοντά. (31) Ο ναός (φ.31) έχει μήκος 9μ. και πλάτος 8μ. Ανήκει στον απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο με ο- κταγωνικό τρούλο και οκτώ μονόλοβα ανοίγματα παραθύρων με κιονίσκους στις γωνίες. Στην κόγχη του Ιερού απεικονίζονται ίχνη από την Πλατυτέρα (φ.32). Κάτω από αυτήν απεικονίζονται οι Ιεράρχες ενώ στην πρόθεση η θυσία του Αβραάμ. Υπάρχουν επίσης ποικίλα αραβουργήματα ζωγραφισμένα με χρώματα από ώχρα πάνω στον τοίχο όπου αποτελούν εξαιρετικά κουφικά θέματα. Επίσης μέσα στο ναό υ- πάρχουν χαράγματα που παριστάνουν πολεμικά πλοία, μονοκέφαλους αετούς και κυνήγι άγριων ζώων. Σε όλα αυτά διακρίνει κανείς τη θρησκευτικότητα των πιστών που αποτύπωσαν με αυτό τον τρόπο τα συναισθήματά τους στον (32) εξωνάρθηκα του ναού. Στον τρούλο απεικονίζεται ο Παντοκράτορας ολόσωμος και στα λοφία οι Ευαγγελιστές, στο δεξιό χώρο του Ιερού που είναι κλεισμένος και χρησίμευε ως νεκρικό μνημείο. Ο χώρος αυτός ήταν φτιαγμένος με μια μαρμάρινη πλάκα από Ρωμαϊκή σαρκοφάγο, πάνω στην οποία υπήρχαν σκηνές μαρτυρίων, θαυμάτων και ολόσωμοι άγιοι. Πάνω από τη νότια είσοδο απεικονίζεται ο Μυστικός Δείπνος. (33)

42 82 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 83 Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ (ΣΤΙΣ ΑΚΡΕΣ) Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου (φ.34) είναι χτισμένη περί τον 14ο με 15ο αιώνα και βρίσκεται τέσσερα χιλιόμετρα βορείως της πόλης των Μεγάρων. τα ψηλά γωνιακά διαμερίσματα, τα σχετικά μικρά ανοίγματα, και κυρίως τα λαξευτά πουριά στα μέτωπα των τόξων, ο- δηγούν στο συμπέρασμα ότι το μνημείο τοποθετείται χρονολογικά στα χρόνια των Παλαιολόγων". ΑΓΙΑ ΤΡΙΑΔΑ Το ναό της Αγίας Τριάδας τον συναντάμε στην περιοχή Μάζι 20 χιλιόμετρα βορειοδυτικά των Μεγάρων. (34) Είναι ναός απλός τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Έχει λιτή και αρμονική όψη και οι διαστάσεις του είναι 7,08 μ x 8,16 μ. Ο τρούλος έχει οκταγωνικό τύμπανο και τέσσερα μονόλοβα παράθυρα. Η Αγία Τράπεζα είναι χτιστή όπως και το νεώτερο τέμπλο. Στην πρόθεση και το διακονικό υπάρχουν μικρές θυρίδες αντί για κόγχες. "Η χρονολόγηση του ναού είναι δύσκολη κυρίως λόγω των κονιαμάτων στο εξωτερικό μέρος που εμποδίζουν την προσεκτική μελέτη των εξωτερικών στοιχείων. Ωστόσο, η ύπαρξη κάποιων στοιχείων, όπως η έλλειψη γλυπτικού διάκοσμου, (35) Είναι ένα μονόχωρο ναΐδριο μικρών διαστάσεων με ε- σωτερικές διαστάσεις 8 μ. x 4 μ. περίπου και μέγιστο ύψος 3,20 μ. περίπου. Η εικονογράφηση του τέμπλου ακολουθεί τα πρότυπα των αγιογραφημένων τέμπλων της περιοχής, είναι όμως ιστορημένο από λαϊκό καλλιτέχνη: η Θεοτόκος εί-

43 84 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΕΓΑΡΑ 85 ναι ένθρονη και ο Χριστός επίσης ένθρονος ως Μέγας Αρχιερεύς. Επίσης ακολουθεί ζώνη με δέηση των Αποστόλων και τρίτη ζώνη με επιγραφή και διακοσμητικά ανθικά μοτίβα. Στο νότιο τμήμα του τόξου υπάρχουν κατεστραμμένη παράσταση της Αγίας Τριάδας και Χερουβείμ. Στο Ιερό Βήμα σώζονται στην κόγχη της Αγίας Τράπεζας υπολείμματα τοιχογραφιών, η Πλατυτέρα και άγνωστος Ιεράρχης. Σε άλλη ζώνη κάτω από την παράσταση της Αναλήψεως υπάρχει τοιχογραφία με παράσταση από το βίο της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Αυτές οι τοιχογραφίες του Ιερού Βήματος παρουσιάζουν ενδιαφέρον, λόγω της τεχνοτροπίας τους, η οποία δεν συναντάται σε άλλο μνημείο της περιοχής των Μεγάρων και χρονολογικά πρέπει να τοποθετούνται στον 14ο ή 15ο αιώνα. ΠΕΤΡΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Βιβλιογραφία: 1. Μεγαρέων Ψυχής Καταφύγια: Αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Στεργίου, διάκονο Σίμωνα Δημογέροντα, Αλέξη Ορφανού, εκδόσεις Ενημέρωση, Μέγαρα Μεγαρική Λαογραφία: Γεωργίου Σ. Τσορβά, Αρχιμανδρίτη, ιδιόχειρη έκδοση, Ιούνιος "Τα Μέγαρα και οι Δέκα Άγιοι Μάρτυρες": Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δυτικής Αττικής, εκδόσεις Αλέξανδρος Ματσούκης Α.Ε., Μάιος Εγκυκλοπαίδεια "Δομή": Εκδόσεις Δομή. 5. Εγκυκλοπαίδεια Ελλαδική": Εκδόσεις Γιάννη Ρίζου. 6. "Το μεγάλο ταξίδι": Μιχάλη Ξυδιά και Κων/νου Σπίνου, προσφορά της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Μεγάρων, Αύγουστος Τα Μέγαρα της Αρχαιότητας, Δήμος Μεγαρέων Λεξιλόγιο: δίλοβος, δίρρηχτη, καμποδόκι, αντερίδα, κουφικά θέματα, κυψελοειδής διακόσμηση. Για την καταχώριση συνεργάστηκαν οι: Λάμπρος Αλέκος, Φιλόλογος Νίκος Γεωργάκης Σοφία Κουτσογιάννη Αναστασία Πέτρου Μαρία Πομόνη Νίκος Σταμπόλας

44 ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 87 ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ Δυο Δήμοι Μια Ιστορία Η Πάρνηθα είναι ένα από τα πιο όμορφα ελληνικά βουνά, αληθινό στολίδι της Αττικής. Βρίσκεται στα βόρεια του νομού. Στην αρχαία ελληνική το όνομά της δεν διέφερε και πολύ από το σημερινό. Ονομαζόταν Πάρνης. Η ρίζα της, παρν-, χάνεται μέσα στο χρόνο και μάλλον είναι λέξη προελληνική, πελασγική. Ετυμολογικά συνδέεται με την λέξη πάρνωψ, ένα είδος ακρίδας, λέξη που βρίσκεται στη ρίζα και δύο άλλων ελληνικών βουνών: του Παρνασσού, στα σύνορα των νομών Βοιωτίας και Φθιώτιδας, και του όρους Πάρων της (1)

45 88 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 89 Αρκαδίας. Ένα άλλο στοιχείο που μας βεβαιώνει πως δεν λαθεύουμε στην ετυμολόγηση είναι το επίθετο "παρνόπιος" που αποδίδεται στον Α πόλλωνα, θεό που στοιχεία της λατρείας του συναντάμε και στην Πάρνηθα και στον Παρνασσό, και ο οποίος συχνά στους μύθους εμφανίζεται άλλοτε να στέλνει ζωύφια και τρωκτικά εναντίον ων ανθρώπων και άλλοτε να τους απαλλάσσει από αυτά, όπως μας λέει ένα απόσπασμα του Παυσανία, που εξηγεί πώς ο θεός απάλλαξε από τη μάστιγα των α κρίδων τους ανθρώπους. Στην Πάρνηθα, λοιπόν, που την ύ- (2) (3) (4) μνησαν πολλοί συγγραφείς και ποιητές της αρχαιότητας, υ πήρξαν και άνθισαν δυο αρχαίοι δήμοι ο δήμος Χαστιέων και ο δήμος Φυλασίων, δηλαδή τα Χασιά και η Φυλή αντίστοιχα. Στους νεότερους χρόνους αρχίζει να εμφανίζεται η ονομασία Οζάς ή Οζέον όρος για το βουνό της Πάρνηθας. Πιθανόν η ονομασία αυτή να συνδέεται με τον Δία ή Ζήνα που είχε το άρμα του στο όρος της Πάρνηθας. Και η ονομασία (ο Ζευς) να παραφθάρθηκε σε Οζάς. Η γεωγραφική θέση του βουνού, που μαζί με τον Κιθαιρώνα δημιουργούν ένα ορεινό όγκο που εκτείνεται σε μια ευθεία 60 περίπου χιλιομέτρων, το μετέτρεψε για αιώνες σε ένα φυσικό προπύργιο (6) (5)

46 90 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 91 της Αττικής προς τα βόρεια. Οι δίοδοι της οι κλεισώρειες ή κλεισούρες δηλ τα κλεισίματα των ορέων ή αλλιώς τα δερβένια όπως ονομάζονταν στην εποχή της Τουρκοκρατίας και μετά, κατά τους αρχαίους χρόνους ήταν συχνά οχυρωμένες ή τειχισμένες και φρουρούνταν. Από τα πρώιμα βυζαντινά χρόνια ήδη υπήρχε και πυκνό δίκτυο φρυκτωριών ή πύργων, που αργότερα ονομάσθηκαν κουλάς. Όπως καταλαβαίνει κανείς, λοιπόν, στην περιοχή αυτή υπάρχουν αρκετά πράγματα να δει. Πρόκειται για μνημεία τόσο της αρχαιότητας όσο και των ρωμαϊκών χρόνων, της μεσαιωνικής περιόδου, της φραγκοκρατίας όσο και της τουρκοκρατίας. Δήμος Χαστιέων Ο αρχαίος δήμος Χαστιέων βρισκόταν κοντά στο σημερινό χωριό της Χασιάς. Οι κάτοικοι του ασχολούνταν κυρίως με την εξόρυξη άνθρακα, όπως οι γείτονές τους, οι Αχαρνείς και μάλλον ήταν καλά οικονομικά. Συνδεόταν οδικά με (7) τον γειτονικό του δήμο Φυλής, ίχνη του οποίου παρατηρήθηκαν από τον αρχαιολόγο Α. Σκιά στην περιοχή όπου σήμερα είναι χτισμένα δυο εκκλησάκια, της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Νικολάου. Στην ευρύτερη περιοχή παρατηρήθηκαν ίχνη τειχών και άλλα οχυρωματικά έργα, που υποδεικνύουν πως εκεί πρέπει να υπήρχε μια φρυκτωρία, ένας πύργος δηλαδή, της πρώιμης κλασικής εποχής. Ο φιλοπερίεργος επισκέπτης της περιοχής, μπορεί να περπατήσει μέχρι το ρέμα Φίχθι, όπου θα δει τα ελάχιστα υπολείμματα ενός αρχαίου υδραγωγείου. Πρόκειται για ένα αγωγό κτιμένο με μικρές πέτρες και κεραμίδια πλάτους 0,40 εκ., που μετέφερε πηγαίο νερό στο Θριάσιο πεδίο. Πιθανότατα να αποτελούσε τμήμα του υδραγωγείου της Ελευσίνας. Επειδή, όμως, στην περιήγηση που σας έχουμε προσκαλέσει, μας αφορούν κυρίως τα μνημεία μιας κατοπινότερης εποχής, θα πρέπει να ξεκινήσουμε τον περίπατό μας από το παλιό χριστιανικό νεκροταφείο του σημερινού χωριού της Φυλής, που παλαιότερα ονομαζόταν Χασιά. Εκεί βρέθηκαν εντοιχισμένα, ένα μαρμάρινο κιονόκρανο, μερικά αρχιτεκτονικά μέλη καθώς και μια αρχαία επιτύμβια στήλη, αρχαία λείψανα (8)

47 92 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 93 Ο Άγιος Πέτρος (φ. 10,11) είναι ένα από τα μεταβυζαντινά μνημεία της Χασιάς. Είναι τρίκλιτη βασιλική της οποίας το μεσαίο κλίτος καλύπτεται με καμάρα, που ξεχωρίζει ι- διαίτερα καθώς κοιτάμε το ναό απ' έξω. Χαρακτηριστικά είναι τα παράθυρα του ναού που είναι στενά και μικρά έχοντας τη μορφή πολεμίστρας, είναι πολύ στενά προς τα έξω και διευρύνονται προς τα μέσα. (10) παρά το γεγονός ότι ο ναός του νεκροταφείου αυτού ανήκει στον κλειδοκράτορα του παραδείσου, στον Άγιο Πέτρο. Αυτό δεν μας κάνει μεγάλη εντύπωση. Γνωρίζουμε ότι οι χριστιανοί, όπως συνέβαινε πάντοτε στον αρχαίο κόσμο και εν μέρει συμβαίνει ακόμη και σήμερα, χρησιμοποιούσαν αρχιτεκτονικά μέλη αρχαίων κτισμάτων για τις ανάγκες κατασκευής των δικών τους ναών ή άλλων κτιρίων. Έτσι από ναούς που κατεδάφισε ο χρόνος, μια φυσική καταστροφή είτε το έκαναν οι χριστιανοί για να ξεριζώσουν τα ίχνη της παλιάς θρησκείας, έπαιρναν κίονες, κιονόκρανα, κομμάτια καλού μαρμάρου, που ήταν πάντοτε ακριβό και άλλα πολλά και τα ενσωμάτωναν στα δικά τους κτίσματα. (9) Η συνεχής χρήση της παραπάνω εκκλησίας καθώς και της εκκλησίας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που ανήκει α- κριβώς στον ίδιο ρυθμό είχε ως αποτέλεσμα συνεχείς επεμβάσεις, όπως η διάνοιξη των παραθύρων και η αντικατάστα- (11)

48 94 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 95 ση των κεραμιδιών, με συνέπεια την αλλοίωση της αρχικής τους μορφής. Το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ο τρόπος κατασκευής του θόλου, που μάλλον είναι επηρεασμένος (12) από αρμενικά πρότυπα του 9ου αιώνα (φ. 12). Μάλιστα, σύμφωνα με τους μελετητές, επειδή οι συγκεκριμένοι αρμενικοί ναοί που χρησίμευσαν ως πρότυπο έχουν στοιχεία ι- σλαμικά, μπορούμε να πούμε πως στους ναούς της Χασιάς διακρίνουμε επιρροές ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Αυτούς τους αρχιτεκτονικούς τύπους -πρόκειται για την στέγαση ε- νός τετράγωνου δωματίου με ψηλό θόλο- την χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι στα δημόσια κτίρια που κατασκεύαζαν στην Αθήνα. Με βάση αυτό το πρότυπο κατασκευάστηκε ο ναός του Αγίου Διονυσίου, του πολιούχου της Αθήνας, τον 16ο αι., που φαίνεται πως με τη σειρά του έγινε το πρότυπο των ναών αυτών της Χασιάς. Έτσι μάλιστα μπορούμε να τους χρονολογήσουμε με σχετική ασφάλεια: χτίστηκαν μετά τα μέσα του 16ου αι. Στον Άγιο Πέτρο σώζεται το εικονογραφικό πρόγραμμα του ιερού βήματος. Πολύ όμορφη είναι η τοιχογραφία που αναπαριστά τη Θεοτόκο προσευχόμενη, με τον Χριστό στην αγκαλιά της, ντυμένο σαν ιεράρχη και χωρίς γένια να δέεται στο Θεό για την σωτηρία των ανθρώπων. Η τοιχογραφία αυτή εναρμονίζεται ωραία με τη σκηνή του Ευαγγελισμού, του χαρμόσυνου μηνύματος δηλαδή για τη γέννηση του Θεοανθρώπου και άρα τη σωτηρία του κόσμου. Στον νότιο τοίχο του ιερού βήματος υπάρχουν οι σκηνές της Γέννησης και της Βάπτισης ενώ στον αντίστοιχο βόρειο εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Στο χώρο δηλ. του ιερού υπάρχουν συγκεντρωμένες πέντε από τις βασικότερες σκηνές του Δωδεκαόρτου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η παράσταση στην κόγχη της πρόθεσης όπου εικονίζεται ο Χριστός στον τύπο της Α- κρας Ταπείνωσης, πλαισιωμένος από τον Ιωάννη και την Παναγία. Ακριβώς από πάνω εικονίζεται η Θυσία του Α- βραάμ. Η παράσταση της Θυσίας του Αβραάμ είναι μια σκηνή από την Παλαιά Διαθήκη που αποτελεί προεικόνιση της θυσίας του Χριστού για τη σωτηρία του ανθρώπου. Στην πρόθεση του ιερού Βήματος συνδυάζονται με ευφυή τρόπο η Θυσία του Αβράαμ και το κορυφαίο γεγονός της ζωής του Χριστού, η Σταύρωση. Ταυτόχρονα ο Χριστός βρίσκεται μέ-

49 96 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 97 σα στη σαρκοφάγο από την οποία θα αναστηθεί νικώντας το θάνατο. Η παρουσία των σκηνών αυτών στη πρόθεση δεν είναι τυχαία, καθώς η Πρόθεση είναι ο χώρος όπου συγκεντρώνονται οι προσφορές των πιστών όπως ο άρτος, ο οίνος και το έλαιο για την τέλεση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας που αποτελεί αναπαράσταση της Θυσίας του Θεανθρώπου που εικονίζεται στην κόγχη της Πρόθεσης. Στο χτιστό τέμπλο, εκατέρωθεν της εισόδου στο Ιερό Βήμα δεσπόζουν οι μορφές του Χριστού, του Ιωάννη του Προδρόμου, της Θεοτόκου και του επωνύμου Αγίου του ναού, του αγίου Πέτρου, ο οποίος κρατάει ομοίωμα της εκκλησίας στα χέρια του. Ένα άλλο σημαντικό μνημείο της Χαστιάς είναι ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (φ. 13) που βρίσκεται δίπλα (14) στην κεντρική εκκλησία του Δήμου. Είναι μια τρίκλιτη εκκλησία, έχει δηλαδή τρία μέρη, και το μεσαίο κλίτος στεγάζεται με μεγάλη καμάρα. Εκτός από τις εκκλησίες που περιγράφηκαν παραπάνω στη Χαστιά υπάρχουν και άλλα μεταβυζαντινά εκκλησάκια απλούστερα ως προς την κάτοψη τους και μικρότερα με σπαράγματα τοιχογραφιών. Θα προ- (15) (13) (16)

50 98 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 99 τείναμε στον επισκέπτη να δει αυτό της Αγίας Άννας, που βρίσκεται κοντά στο Δημοτικό σχολείο. (19) (17) Αξιόλογο αρχιτεκτονικό στοιχείο είναι το Καμαρόσπιτο (φ. 17,18,19). Το Καμαρόσπιτο αποτελείται από μια καμάρα που βρίσκεται στο κέντρο του κατά μήκος άξονα της κάτοψης. Η καμάρα στηρίζεται σε δύο βάσεις που απέχουν μεταξύ τους κατά μέσο όρο τέσσαρα μέτρα. Δεξιά και αριστερά από την καμάρα υπάρχουν δυο τοίχοι που φτάνουν μέχρι τους ε- ξωτερικούς πλαϊνούς τοίχους. Με αυτόν τον τρόπο στο ορθογώνιο της κάτοψης δημιουργείται ένας κεντρικός χώρος οριοθετημένος α- (18) πό την καμάρα και τέσσαρες μικρότεροι χώροι που λέγονται φούντια και περιβάλλουν τον κεντρικό χώρο. Πρόκειται για ένα είδος σπιτιού στο οποίο οι άνθρωποι, ζώα και καρποί συνυπήρχαν σ' έναν χώρο. Στο μπροστινό τμήμα του σπιτιού στο οποίο ανοιγόταν η είσοδος και άρα ήταν πιο φωτεινό, οι λειτουργίες ήταν καθημερινές και χαρακτηρίζονταν από κίνηση. Στο χώρο αυτό που γινόταν το μαγείρεμα, ήταν συγχρόνως και η είσοδος των ανθρώπων και των ζώων. Το μέσα τμήμα το πιο σκοτεινό χρησίμευε για τον ύπνο, την αποθήκευση της εποχιακής παραγωγής, των τροφίμων και των ζωοτροφών. Στο κέντρο του σπιτιού βρισκόταν το χαμηλό στρογγυλό τραπέζι γύρω από το οποίο γευμάτιζαν οι άνθρωποι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της καθημερινής ζωής μέσα σ' ένα καμαρόσπιτο αποτελεί ο πίνακας του Stackeiberg που χρονολογείται το 1810 και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη. Η μεγάλη σημασία του καμαρόσπιτου έγκειται στο γεγονός ότι συνδυάζει την καμάρα με δύο μονόρριχτες στέγες από κεραμίδια. Αυτή η αρχιτεκτονική ιδιομορφία συναντάται αποκλειστικά στην Αττική. Η καμάρα απαντάται και στα σπίτια των νησιών του Αιγαίου, αλλά εκεί συνδυάζεται με επίπεδη στέγη το δώμα. Οι δίρριχτες στέγες από κεραμίδια

51 100 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 101 απαντούν στα φτωχοκάλυβα της Αττικής. Άρα στο καμαρόσπιτο συναντάμε τη συγχώνευση δύο διαφορετικών αρχιτεκτονικών παραδόσεων. Οι κάτοικοι της Αττικής με τις επιλογές τους επιβεβαιώνουν ότι δεν ήταν τόσο συντηρητικοί. Αντιθέτως είχαν γνώση των κατασκευαστικών μεθόδων που επικρατούσαν στα νησιά και τις μεθόδους αυτές προσάρμοσαν στις δικές τους απαιτήσεις. Συνεπώς τα καμαρόσπιτα της Αττικής είναι σημαντικά και για έναν επιπλέον λόγο. Α ποτελούν τεκμήριο για τους δεσμούς ανάμεσα στην Αθήνα και τα νησιά του Αιγαίου, δεσμοί οι οποίοι υπήρχαν διαχρονικά και διατηρήθηκαν παρ' όλες τις δυσμενείς ιστορικές συνθήκες. Η ονομασία Cassas που αναφέρεται στην "Βούλα" του έτους 1209 που εξέδωσε ο Πάππας με την οποία καθόριζε τούς οικισμούς που θα φορολογούσε ο Βεράρδος αφορά στο Δήμο Χαστιέων. Κύριο χαρακτηριστικό της μεταβυζαντινής τέχνης είναι η προσήλωση στις παραδόσεις της βυζαντινής τέχνης. Εξ αιτίας αυτής της εμμονής της στις καλλιτεχνικές αξίες του παρελθόντος θεωρήθηκε ως συντηρητική τέχνη και έτσι δεν της δόθηκε από τους ερευνητές η σημασία που έπρεπε. Οι ε ρευνητές παρασυρμένοι από το μεγαλείο της βυζαντινής αυτοκρατορίας και τα σπουδαία δείγματα της βυζαντινής τέχνης παρέβλεψαν το γεγονός ότι ακόμη και η διατήρηση των παραδοσιακών αξιών κρίνεται σημαντική σε δύσκολες περιόδους όπως ήταν αυτή της τουρκοκρατίας. Χάρη σ' αυτόν τον συντηρητισμό άλλωστε διατηρήθηκε η θρησκεία, η γλώσσα,τα ήθη και τα έθιμά μας. Δήμος Φυλής Το έτος 1570 αναφέρεται ότι η Χασιά και η Φυλή είναι ξεχωριστά χωριά όπως ακριβώς συνέβαινε και κατά την αρχαιότητα. Ο δήμος της Χασιάς μετονομάσθηκε σε Δήμο Φυλής (φ.20,21,22), ο οποίος κατά την αρχαιότητα έχει ταυτισθεί από έμμεσες αναφορές αρχαίων συγγραφέων, με το (20) (21) (22)

52 102 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 103 Φρούριο της Φυλής. Στα αρχαία χρόνια οι κάτοικοι του, οι Φυλάσιοι, είχαν τη φήμη σκληροτράχηλων και φιλοπόλεμων ανθρώπων, ενώ κατά μια πληροφορία, ντύνονταν συνήθως στα λευκά. Η κατάληψη του φρουρίου από τον Θρασύβουλο που το χρησιμοποίησε σαν ορμητήριο κατά των 30 τυράννων το 403 π.χ. αποτελεί αδιαμφισβήτητη μαρτυρία ότι η Φυλή βρισκόταν πάνω στο κύριο δρόμο από την Αθήνα προς τη Θήβα. Στο Δήμο της Φυλής διαδραματίστηκαν αρκετά από τα σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου. Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα από το έργο του Δ. Καμπούρογλου "ο Αναδρομάρης της Αττικής" που στη σελ. 76 αναφέρει τον θρύλο που επικρατούσε σχετικά με το φρούριο της Φυλής: "Εις το φρούριον μέσα, διαμένει, αόρατος οπόταν θέλει ο Δράκος. "Αυτός μια φορά επροσκάλεσεν όλους τους άλλους Δράκους που μένουν στα βουνά και σα κάρκαρα και ξεκίνησαν να πάρουν την Αθήνα. "Δια να την εκπορθήσουν δε -ήσαν τειχογυρισμέναι τότε αι Αθήναι- ο Αρχιδράκος αυτός συνέλαβε και εξετέλεσεν ένα πολεμικόν τέχνασμα. "Κατεσκευασεν ένα μεγάλο τούμπανον, το οποίον εις την πνοήν του ανέμου εβροντούσε μόνον του. Τούτο δε εσοφίσθη, δια να νομίζουν οι Αθηναίοι, ότι ο Δράκος ευρίσκεται ακόμη εκεί απάνω, στο φρούριον του, και δεν επήρε τον κατήφορον με τα φουσάτα του. Όταν ακούσετε τις διηγήσεις αυτές στο χωριό, μη λάβετε τον κόπο να διαβεβαιώσετε τους χωρικούς ότι ο Δράκος της Φυλής είναι ο Θρασύβουλος... Δεν θα σας πιστεύσουν". Το όνομα Φυλή προέρχεται, κατά τον Ησύχιο, από τα πουρνάρια αφού "φυλή" είναι το πρινοειδές φυτό. Το όνομα του οικισμού που υπήρχε πριν στη θέση αυτή δεν είναι γνωστό. Ήδη από τον 4ον αι. π.χ. και ιδιαίτερα από τον τρίτο υ- πάρχουν αρκετές επιγραφικές μαρτυρίες ότι η ονομασία του φρουρίου και του δήμου είναι Φυλή. Το κέντρο του δήμου της αρχαίας Φυλής ε- ντοπίζεται στα ΒΑ του Φρουρίου, στη θέση με την προσωνυμία Μάλλια Φυλί δηλ. Βουνό της Φυλής. Οι κάτοικοι της (23) περιοχής αγρότες και κτηνοτρόφοι ονόμαζαν έτσι μόνο την περιοχή αυτή και όχι το φρούριο, που ήταν γνωστό σαν κάστρο ή καστέλλι (φ.23, 24). Την περιοχή κο- (24)

53 104 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 105 (25) ντά στο Φυλί, ανάμεσα στο Φρούριο και την πηγή ονόμαζαν και Βίγγια η Βίγλα. Η θέση όπου βρίσκονται τα αρχαία ε- ρείπια είναι μια μικρή χαράδρα που φέρνει τα νερά των γειτονικών υψωμάτων στο μεγάλο ρέμα του φαραγγιού Φίχθι. Περιβάλλεται από υψώματα, εκτός από τη δυτική πλευρά, από τα οποία το βόρειο έχει αρκετό ύψος και ονομάζεται βουνό της Φυλής. Στα υψώματα της νότιας πλευράς, κοντά στο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής (φ.25), στη χαράδρα, βρέθηκαν ερείπια σπιτιών, κτιστά πιθάρια και κομμάτια από αγγεία της ρωμαϊκής και βυζαντινής περιόδου, καθώς και πολλά οικιακά αντικείμενα. Αυτό δείχνει πως ο οικισμός, για λόγους ασφαλείας, είχε μεταφερθεί στα χρόνια αυτά, χαμηλότερα. Στο δρόμο της αγίας Παρασκευής δεν υ- πήρχε κανένα ίχνος μεταγενέστερης κατοίκησης. Μόνον έ- νας αναλληματικός τοίχος σωζόταν στο στενότατο μέρος της χαράδρας, στη δεξιά όχθης της, απέναντι από την εκκλησία. Η χρονολόγησή του όμως δεν είναι δυνατή. Προς τα ανατολικά η χαράδρα καταλήγει σε ένα τραχύ βραχώδη λόφο, που χωρίζεται από το βουνό της Φυλής με έ- να βαθύ ρέμα. Στους πρόποδες αυτού του λόφου υπάρχει η πηγή της Φυλής, που τα νερά της κατευθύνονται προς τα νοτιοανατολικά του Φρουρίου και χύνονται στο ρέμα της Γκούρας. Κοντά στη πηγή υπήρχαν επί Τουρκοκρατίας Πανδοχεία (Χάνια) και άλλα οικήματα όπου κατέληγαν οι ταξιδιώτες που έρχονταν από τη Βοιωτία προς την Αθήνα. Η Θέση βρίσκεται πάνω στο Δερβένι προς τη Βοιωτία. Ο τούρκος περιηγητής Ελβιά Τσελεμπή αναφέρει ότι εκεί υ- πήρχε ένας ταχυδρομικός σταθμός (μεντζίλ). Στο Μεντζίλ ο Τούρκος ταχυδρόμος ο αποκαλούμενος Τάταρης άλλαζε ά- λογο και ξεκουραζόταν για λίγο προκειμένου να συνεχίσει την εκτέλεση της αποστολής του. Η ονομασία Felin που α- ναφέρεται στην περίφημη "Βούλα" του έτους 1209 που εξέδωσε ο Πάππας με την οποία καθόριζε τούς οικισμούς που θα φορολογούσε ο Βεράρδος αφορά στην αρχαία Φυλή ό- που και εντάσσεται ο παραπάνω ταχυδρομικός σταθμός. Στο σημείο αυτό υπήρχε ένας αξιολογότατος οικισμός από τα αρχαία μέχρι τα βυζαντινά χρόνια που επιβίωσε και κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας. Ερημώθηκε αμέσως μετά την καταστροφή του νέου ασφαλτόδρομου Αθηνών- Θηβών. Στο διάσελο ανάμεσα στον αρχαίο δρόμο προς το Θριάσιο Πεδίο και το μονοπάτι που οδηγούσε στο φρούριο, οι

54 106 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 107 Γερμανοί παρατήρησαν ένα μικρό κτίσμα που στον χάρτη σημειώνεται σαν ναΐσκος. Είχε διασωθεί η κάτοψή του, το μισό κατώφλι του και η πάνω επιφάνεια των μεγάλων θεμέλιων λίθων του. Οι διαστάσεις του ήταν 4,50 επί 3,90 μ. Είχε είσοδο προς ΝΑ. Οι τοίχοι του ήταν κτισμένοι με ακατέργαστες πέτρες, μεγαλύτερες στις δύο όψεις και μικρότερες στη μέση. Το δάπεδό του ήταν πατημένο χώμα. Είχε προθάλαμο με είσοδο μεταξύ παραστάδων, από όπου υπήρχε πρόσβαση στο μοναδικό δωμάτιο. Το μισό κατώφλι βρέθηκε στην θέση του ενώ το άλλο μισό βρέθηκε ριγμένο εκεί κοντά. Στο κατώφλι υπάρχουν ακόμη σημάδια από το μηχανισμό που άνοιγε την πόρτα. Οι διαστάσεις του χώρου το έκαναν ακατάλληλο για κατοικία. Το πιθανότερο είναι ότι χρησιμοποιήθηκε σαν ένας μικρός ναΐσκος. Τα περισσότερα όστρακα ήταν ακόσμητα και έτσι δεν είναι κατάλληλα για χρονολόγηση. Ανάμεσά τους βρέθηκαν όστρακα βυζαντινών χρόνων με υάλωση ένα κομμάτι καλυπτήριας κεραμίδας στέγης, κλασικών ίσως χρόνων. Στο νότιο τμήμα και ανατολικά του Φρουρίου της Φυλής υπήρχαν μέχρι της αρχές του αιώνα, τα ερείπια τριών πύργων πάνω στους χαμηλούς λόφους που φθάνουν μέχρι το όρος Καλαμάρα. Ο δρόμος της Φυλής Από τις Αχαρνές ξεκινούσε μεγάλος δρόμος, δεύτερος κλάδος του αρχαίου δρόμου, που ερχόταν από την Αθήνα στρεφόταν προς τα Β-ΒΔ προς τις πλαγιές της Πάρνηθας, (χάρτης που δείχνει την πορεία)αυτός ο κλάδος διέσχιζε έ- να διάσελο μεταξύ δύο λόφων. Έχουν βρεθεί ίχνη του σε διάφορα σημεία και η διαδρομή του σκιαγραφείται με σιγουριά. Είναι συγκινητικό να δει κανείς τα ίχνη των τροχών των αμαξιών που τον διέσχιζαν, κοντά στη σημερινή μονή Κλειστών ή να βαδίσει τη διακλάδωση που οδηγούσε στη θέση Μπόρσι όπου υπήρχε ένας αρχαίος οικισμός, είτε το άλλο σκέλος οδηγούσε προς το Λοιμικό, στον αρχαίο Πύργο. Ο πύργος του Λοιμικού έλαβε το όνομά του από το γεγονός ότι κατά την Τουρκοκρατία και κατά τους Βυζαντινούς χρόνους οι κάτοικοι των Αθηνών και της υπαίθρου κατέφευγαν πέραν του γνωστού φόβου των πειρατών και κατά την επιδημία των λοιμών (θανατικών), όπως σημειώνουν οι ιστορικοί και τα διάφορα χρονικά. Όταν εμφανιζόταν λοιμός (πανώλη-χολέρα), οι κάτοικοι της Αθήνας και των κοντινών χωριών κατέφευγαν πανικόβλητοι στα βουνά της Αττικής, ι- δίως στην Πεντέλη και Πάρνηθα, όπου αξιόλογα μοναστήρια και εκκλησιές αλλά και το υγιεινό περιβάλλον τους προστάτευαν από το κακό. Πρόσθετη απόδειξη είναι το πλήθος των εκκλησιών στο χώρο, που τιμώνται στο όνομα της αγίας Παρασκευής, η οποία θεωρείται ότι προστατεύει της παθήσεις των ματιών αλλά και τις λοιμικές ασθένειες. Για τον

55 108 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 109 λόγο αυτό υπάρχουν διάσπαρτες εκκλησιές της αγίας Παρασκευής στο Ρουμάνι (Παλιοχώρι), στο Μπόρσι, στη Φυλή και μέσα στη Χασιά. Ο δρόμος αυτός πρέπει να είχε κατασκευαστεί με μεγάλη προσοχή, όπως δείχνουν στηρικτικοί τοίχοι σε διάφορα σημεία του. Δεν είναι παράξενο αυτό, αφού σκοπός ήταν να χρησιμοποιηθεί ως η κύρια στρατιωτική οδός που θα εξυπηρετούσε το σημαντικό για την ασφάλεια του Θριάσιου πεδίου και ολόκληρης της Αττικής φρουρίου. Ο αρχαίος δρόμος έφτανε ως τη Βοιωτία, ενώ η περιοχή της Ελευσίνας ήταν προσιτή από τη Φυλή απ' ευθείας α- πό το φρούριο, μέσα από ένα δεύτερο φαράγγι στα νοτιοδυτικά της, που κατέληγε στο βόρειο Θριάσιο Πεδίο. συνδέει την Φυλή με τα Δερβενοχώρια. Πήρε το όνομά της εξαιτίας της τοποθεσίας στην οποία είναι χτισμένη: κλειστή περιοχή, περιβαλλόμενη από βουνά. Άλλα Βυζαντινά Μνημεία της περιοχής (26) Η γύρω περιοχή παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, λόγω της μεγάλης στρατηγικής σημασίας προς τα Βοιωτικά πεδία, Κλεισώρεια των Βυζαντινών ή δερβένι της Χασιάς ό- πως αποκαλούταν κατά την Τουρκοκρατία περνούσε λίγο πιο κάτω από το Μοναστήρι, όπου ο σημερινός δρόμος προς τα Δερβενοχώρια συμπίπτει σχεδόν με τον παλιό που ήταν ο συντομότερος και πολυσύχναστος. Ένα από τα αξιολογότερα βυζαντινά Μοναστήρια βρίσκεται τρισήμισυ χιλιόμετρα Β.Δ. της Χασιάς, σημερινής Φυλής: πρόκειται για τη Μονή των Κλειστών (φ. 26,27,28,29) όπου φθάνουμε ακολουθώντας τον δρόμο που Η κλειστή τοποθεσία του μοναστηριού περιβάλλεται, βόρεια από τα κάθετα βράχια του Άρματος ή Καλιακούδας, ανατολικά από τις κορυφές Ταμίλθι και Αλογόπετρα και δυτικά από την κορυφογραμμή Θοδώρα και Καλλίνικο. Μεσημβρινά το βλέμμα αντικρίζει το βάθος του ορίζοντα μέχρι τις (27)

56 110 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ - ΦΥΛΗ 111 (28) παρυφές του σημερινού Δήμοι (29) Φυλής και των γύρω δασωμέ νων κορυφών. Η τοπική παράδοση μαρτυρεί ότι κάποιος ευσεβής Χριστιανός στα πολύ παλιά χρόνια βρήκε στην εικόνα της Παναγίας στο κοίλωμα του βράχου που βρίσκεται στην απέναντι όχθη του φαραγγιού απ' όπου κτίστηκε το μοναστήρι (φ.30). Το σημείο εκείνο ονομάστηκε γι' αυτόν τον λόγο Φανερωμένη. Αποφάσισε τότε ο πιστός Χριστιανός να κτίσει ένα α- σκητήριο ή μοναστήρι στη θέση του σημερινού μοναστηριού για τι το σημείο της εύρεσης της εικόνας ήταν απρόσιτο. Όμως η ει- (30) κόνα και τα εργαλεία των μαστόρων βρίσκονταν την επόμενη ημέρα στο σημείο όπου παρουσιάσθηκε η εικόνα της Παναγίας. Μετά από παρακλήσεις και προσευχές των χριστιανών, η Παναγία επέτρεψε την ανέγερση του μοναστηριού στο σημείο που βρίσκεται σήμερα. Είναι μια παραλλαγή της πανελλήνιας παράδοσης για τις μονές που εμφανίζει, αυτοί οι ιεροί τόποι να κτίζονται με θεϊκή επιταγή. Ο χρονικός προσδιορισμός του κτισίματος της Μονής κατά τους διακεκριμένους ερευνητές του Αττικού χώρου Δ. Καμπούρογλου και Αναστ. Ορλάνδο τοποθετείται κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Κατά τον Δ. Καμπόρογλου: "Φαίνεται ότι ιδρύθη απ' αυτής της επικρατήσεως του Χριστιανισμού εις τη Αττικήν... ". Τα στοιχεία που οδήγησαν τον Καμπούρογλου σ' αυτές τις σκέψεις, ήταν μεταξύ άλλων και έ- να μαρμάρινο βυζαντινό ανάγλυφο που παριστάνει ένα δικέφαλο αετό, η χρονολογία 1204 που είδε χαραγμένη στο νάρθηκα του καθολικού και τρεις κάρες Αγίων που βρίσκονται σήμερα στο Μοναστήρι. Ο καθηγητής Αναστ. Ορλάνδος αποφαίνεται, αφού μελετήσει τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, ότι "Ως χρόνοι κατασκευής (31)

57 112 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 113 του ναού δύναται να θεωρηθούν οι προ της Αλώσεως... " Οι παραπάνω απόψεις είναι έγκυρες απόψεις διακεκριμένων ακαδημαϊκών που πρέπει να ληφθούν υπόψη πολύ σοβαρά. Έστω κι αν δεν αποφαίνονται για συγκεκριμένη χρονολογία ίδρυσης του μοναστηριού παραπέμπουν ωστόσο στη Βυζαντινή περίοδο. Το μαρμάρινο συμβολικό ανάγλυφο του δικέφαλου αετού, συνηθισμένη προσφιλής απεικόνιση από την αρχαιότητα και τη Βυζαντινή εποχή που είδε ο Καμπούρογλους εντός της εκκλησίας, βρίσκεται σήμερα εντοιχισμένο μέσα από την είσοδο του εσωτερικού περιβόλου του μοναστηριού. Το στοιχείο αυτό μας παραπέμπει στα βυζαντινά χρόνια αν λάβουμε υπόψη την ιστορία της απεικόνισης σε ανάγλυφα, ε- πιτύμβια, υφαντά και λοιπά είδη λαϊκής τέχνης, σε εκκλησίες ιδιαίτερα αλλά και κατά την τελευταία περίοδο του βυζαντίου σε εμβλήματα και σκήπτρα αυτοκρατόρων 1. Μονοκέφαλοι ή δικέφαλοι αετοί εικονίζονται και στις εκκλησίες, "εκ παραδόσεως", κατά τους ύστερους χρόνους της Αρχαιότητας και σε ανάγλυφο σε βυζαντινό ναό του 8ου ή 9ου αιώνα Επίσης τον 11ο αιώνα εμφανίζονται στη Στάρα Ζαγορά 2 τον 13ο αιών. στην Παρηγορίτισσα Άρτας και τον 15ο αιών. στην εκκλησία του Δαφνίου. 1. Η απεικόνιση του αητού έχει αρχαιοτάτη προέλευση, 2η χιλ. σε ασιατικούς λαούς (Χαλδαίους, Χετταίους κ.α.) απαντάται όμως και στη Μινωική Κρήτη (Ζάκρο) στις Μυκήνες, στη Σπάρτη από το 800π.χ. εικονίζεται σαν επιτύμβιο του Κλεισόβουλου Αχαρνέα, και αργότερα στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. 2. Δηλ στην παλιά Ζαγορά. Ο πρωτοπρεσβύτερος Γ. Φουντέκας που έγραψε τελευταίος "Το χρονικό της Μονής Κλειστών" βρήκε όπως γράφει στο μοναστήρι δύο χειρόγραφα σημειώματα. Στο ένα απ' αυτά αναγράφεται μεταξύ άλλων "...ο αδελφός του Βιλερδουίνου, Άρχων των Αθηνών κατά το έτος έ- κτισε την Μονήν Κλειστών... ". Την ονομασία Μονή Κλειστών κατά πάσαν πιθανότητα την έλαβε το μοναστήρι από την Κλεισώρεια από την βυζαντινή δηλ ονομασία της περιοχής. Όμως στην Βούλα του Πάπα του έτους 1209 που αναφέρθηκε ήδη παραπάνω μνημονεύεται και η ονομασία Curiomonaster, δηλ της "Κυράς το Μοναστήρι". Την άποψη αυτή εκφέρει ο Τάσσος Νερούτσος στο Δελτίο Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρίας. Αντιθέτως όμως ο Σπ. Λάμπρου στο Νέο Ελληνομνήμονα εκφράζει την άποψη η ονομασία Curiomonaster σημαίνει "Χωριό Μοναστήρι" αναφέρει δε για την ενίσχυση της άποψής του τη σχετική μελέτη του Στ. Ξανθουδίδη ότι "τούτο πρώτον εκκαλείτο Χωριομοναστήρι, όθεν εγένετο ωρομοναστήρι και είτα συνεκόπη δια το μέγεθος εις Χρομοναστήρι ". (Αθηνά τομ. ΙΔ σελ 305) του έτους 1902, που παραθέτει στοιχεία για το χωριομοναστήρι της Κρήτης, που αναφέρεται στη συνθήκη μεταξύ Ενετικής Δημοκρατίας και Αλεξίου Καλλιέργου και τη δημοσίευση του Χατζηδάκη 3, ο οποίος αναφέρει για το ίδιο. Όπως όμως και να ερμηνευθεί τελι- 3. Μανώλης Χατζηδάκης. Βυζαντινολόγος, ιστορικός της τέχνης και Ακαδημαϊκός. Ανεγνωρισμένος ερυενητής στο τομέα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης.

58 114 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 115 κά η ονομασία Curiomonaster της Βούλας ενισχύεται η άποψη ότι το μοναστήρι είχε σημαντική ανθρώπινη παρουσία το έτος Από τα κείμενα προκύπτει ότι το Μοναστήρι των Κλειστών αποτελούσε πάντα καταφύγιο για τους Χριστιανούς α- πό τους πειρατές που ελυμαίνοντο το Αιγαίο αλλά και τόπος παρηγοριάς και προστασίας για τους υπόδουλους Έλληνες, προκειμένου να αποφύγουν το σκλαβοπάζαρο ή τον θάνατο. Ακόμη μέχρι και σήμερα οι επισκέψεις και η παραμονή αρκετών πιστών είναι πολύ συχνές στη Μονή των Κλειστών οι οποίοι προσέρχονται στη μονή ως προσκυνητές και ως θαυμαστές της Βυζαντινής τέχνης. Επί πλέον την πεποίθηση της ανάγκης καταφυγής των κατοίκων της Αθήνας αλλά και της υπαίθρου στην Πάρνηθα κατά τους βυζαντινούς χρόνους αλλά και επί Τουρκοκρατίας και εδραιώνει και ο συνεχής φόβος των επαλλήλων λοιμών ή θανατικών όπως σημειώνουν οι ιστορικοί στα διάφορα χρονικά. Είναι σίγουρο ότι από τον φόβο των λοιμών οι άνθρωποι κατέφευγαν στην Πάρνηθα στο ζωτικό χώρο της Χασιάς της Μονής των Κλειστών και της γύρω περιοχής. Πρόσθετη απόδειξη του γεγονότος αυτού είναι το πλήθος των εκκλησιών στο χώρο που τιμώνται στο όνομα της Αγίας Παρασκευής, η οποία θεωρείται ότι προστατεύει από τις παθήσεις των ματιών αλλά και από λοιμικές ασθένειες Σκήτες ερημιτών και ευρήματα της βυζαντινής εποχής που ανακαλύφθηκαν από τους αρχαιολόγους στην ευρύτερη περιοχή γύρω από το μοναστήρι, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο χώρος είναι σημαντικού περαιτέρω ερευνητικού ενδιαφέροντος από την αρχαιότητα, τους βυζαντινούς χρόνους και την τουρκοκρατία. Ένας χώρος που διαχρονικά εμφανίζεται με αναμφισβήτητη ιερότητα. Η τοπική παράδοση έχει διασώσει πλήθος θρύλων για στοιχειά και νεράιδες, για την "Αρχόντισσα Γιαννούλα", για τον Πάνο και τον δράκο και οι περισσότεροι απ' αυτούς τους θρύλους συνδέουν την αρχαιότητα με τους νεώτερους χρόνους. 3 χιλιόμετρα βορειότερα της Μονής Κλειστών υπάρχει το σπήλαιο του τραγοπόδαρου θεού των δασών Πάνα ή "Νυμφαίον" (φ.32) διότι ακόμη παλαιότερα λατρεύονταν στο σημείο αυτό οι νύμφες. Τα διάφορα αγγεία που βρέθηκαν στη σπηλιά βεβαιώνουν ό- τι από τους Μυκηναϊκούς χρόνους ο χώρος χρησιμοποιήθηκε από (32) τον άνθρωπο ως ιερό. Αρκετό ενδιαφέρον παρουσιάζει το απόσπασμα από το έργο του Δ. Καμπούρογλου "ο Αναδρομάρης της Αττικής" που στη σελ. 77 αναφέρει τον θρύλο που επικρατούσε σχετικά με το σπήλαιο του Πανός για τον γέρο Πάνα:

59 116 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 117 "Ο γέρο Πάν πάλιν διαμένει μέσα εις την περίφημην σπηλιά που λέγεται "Λυχναρότρυπα". Είναι γεμάτη από ντουλαπάκια σκαλισμένα στους βράχους της, χάμω δε είναι στρωμένη με ένα σωρό συντρίμματα από αρχαία λυχνάρια αλλά και από σπασμένα μάρμαρα σε σκαλίσματα και γράμματα. "Εμπρός από την ωραία αυτήν σπηλιά με τους περίφημους σταλακτίτας, είναι η βρύση του Πάνου. Άμα πιής νερό και τον ευχηθής είναι ευχαριστημένος Παρουσιάζεται μάλιστα και καμιά φορά και πιάνει και κουβέντα. διότι είναι καλόκαρδος και ευθυνότατος. Εχει όμως και της κακές του.καταμεσήμερα μάλιστα την ώρα που νυστάζει είναι σαν τον οξ' από δώ. "Και τότε αλλοίμονον στον στρατοκόπον εκείνον που δεν ξέρει πώς να φερθή. Όταν ακούσετε τις διηγήσεις αυτές στο χωριό, μη λάβεται τον κόπο να διαβεβαιώσετε τους χωρικούς... και ότι ο γέρο Πάνος είναι ο θεός Πάν. Δεν θα σας πιστεύσουν". Ιδιαίτερη μνεία γίνεται από τους αρχαιολόγους για χίλιους και πλέον λύχνους που βρέθηκαν στο σπήλαιο, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι χριστιανικοί και χρονολογούνται από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Από την πληθώρα των λύχνων τους οποίους μάλιστα οι χωρικοί είχαν ανακαλύψει νωρίτερα από τους αρχαιολόγους, το σπήλαιον ονομαζόταν "Λυχνοσπηλιά" ή "Λυχναρίτζα" Λυχνότρυπα το αναφέρει και ο Δ. Καμπούρογλου. Το μοναστήρι "Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος της Χασιάς", όπως ήταν παλαιότερα γνωστό έστω κι αν ανήκε στο ζωτικό χώρο των Λιοσίων, άλλωστε και τα Λιόσια υπήρξαν δορυφορικό χωριό της Χασιάς, είναι ένα αξιόλογο μοναστήρι. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το μοναστήρι του Αη Γιάννη γίνεται από τον Γάλλο Φραγκίσκο Πουκεβίλ το Ο Γάλλος αυτός φιλέλληνας περιηγήθηκε τον Ελληνικό χώρο και κατέγραψε σ' ένα εξάτομο έργο τις εντυπώσεις. Στις περιηγήσεις του στην Αττική περιλαμβάνεται και η διαδρομή από Αθήνα στη Χασιά, όπου σχολαστικά σημειώνει τα αξιοθέατα και τον χρόνο που χρειάστηκε να διανύσεις από το έ- να σημείο στο άλλο. Σταθερά σημεία της διαδρομής του είναι η εκκλησία του αγίου Μελετίου, Ο Κηφισός, το χωριό Δραγουμάνο το Καματερό, που το σημειώνει ως "Μικρομονοπάτια", το πέρασμα για την Ελευσίνα, (δρόμος Μεγαρίτη) όπου σημειώνει (Θέση αρχαίου Δήμου) κάτι που βρίσκει σύμφωνους τους μετέπειτα αρχαιολόγους, το χωριό "Κορίτσα" που είναι βέβαια τα Λιόσια. Μπορεί να υποτεθεί ότι Ο Πουκεβίλ ρώτησε περνώντας την τοποθεσία και του απάντησαν "Γκουρίστα" και σήμερα τοποθεσία στα Λιόσια. Συνεχίζοντας τον δρόμο του ο Πουκεβίλ σημειώνει μετά από 17' πορεία το μοναστήρι του Αη Γιάννη και το παρακείμενο δυτικά ρέμα (παρακλάδι της Γιαννούλας). Πιό πάνω (33)

60 118 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 119 στην καμπή που και σήμερα κάνει ο δρόμος σημειώνει "γεφύρωση" ενώ σε 5' καταγράφει τη γνωστή σπηλιά αριστερά του δρόμου. Τέλος σε 5 'φτάνει στη Χασιά ή "Καστία" όπως παρεθφαρμένα τη σημειώνει. Αξιοσημείωτο είναι το τοπωνύμιο "Μπουκοβίλι" στη Χασιά το οποίο δεν εξηγείται (ετυμολογικά) στα ελληνικά ή ακόμα και την αρβανίτικη διάλεκτο. Ασφαλώς το τοπωνύμιο αυτό θα συνδέεται με κάποιο γεγονός της γνωστής διαδρομής του Πουκεβίλ 4. Ο Δ. Καμπούρογλου στην "Ιστορία των Αθηναίων" που έγραψε το 1889 μνημονεύοντας τα μοναστήρια της Αττικής αναφέρει μεταξύ άλλων: "Καταλίποντες ήδη τα Μεσόγεια μεταβαίνομεν εις τα πρόσβορα χωρία της Αττικής, σημειούντες το κατά τα άνω Λιόσια κείμενον "Παληομονάστηρον" τιμώμενον επ ονόματι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου ". Η ονομασία "Παληομονάστηρο" που αποκαλύπτει ο Καμπούρογλου σημαίνει πως η ζωή του μοναστηριού μετράει με αιώνες. Για να φθάσουμε στο ΔΗΜΟ ΤΗΣ ΦΥΛΗΣ (35) 1) Ακολουθούμε την Λεωφόρο Φυλής ή Χασιάς που αρχίζει από την πλατεία των Αγίων Αναργύρων και τελειώνει στην κεντρική πλατεία της Φυλής. 2) Με λεωφορείο: Από την οδό Μάρνης παίρνουμε το λεωφορείο με α- ριθμό Α12 το οποίο θα μας φέρει μέχρι την κεντρική πλατεία της Φυλής, (η συγκοινωνία είναι πυκνή και τακτική) (34) 4. «Φραγκίσκου Πουκεβίλ «Ταξίδι στην Ελλάδα. Στερεά Ελλάδα Αττική-Κόρινθος» Εκδόσεις Αφοί Τολίδη. (36)

61 120 Χάρμα ιδέσθαι... ΧΑΣΙΑ-ΦΥΛΗ 121 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σοφία - Μαρία Βερούτη "Τα σημαντικότερα μεταβυζαντινά μνημεία της Φυλής" Μαρία Πλάτωνος - Γιώτα "ΑΧΑΡΝΑΙ Ιστορική και Τοπογραφική Επισκόπηση των Αρχαίων Αχαρνών, των γειτονικών Δήμων και των οχυρώσεων της Πάρνηθας" Δήμος Αχαρών Δημήτρης Γιώτας "Συμβολή στην ιστορική έρευνα της Αττικής ", Απρίλιος 2002 Δημήτρης Γιώτας "Παλαιά Μοναστήρια της Πάρνηθας" Δήμος Φυλής 2004 Αικατερίνη Δημητσάνου - Κρεμεζή "Το Καμαρόσπιτο της Αττικής. Προέλευση και αντιστοιχίες μιας βασικής αρχιτεκτονικής ιδιοτυπίας" Αθήνα "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" Εκδοτική Αθηνών τόμος Ι (σ ) Κωσταντίνος Η. Μπίρης "Αρβανίτες, οι Δωριείς του Νεώτερου Ελληνισμού. Ιστορία των Ελλήνων Αρβανιτών" Εκδοτικός οίκος Μέλισσα Αθήνα Χαράλαμπος Μπούρας "Ιστορία της αρχιτεκτονικής Β'" Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα Α. Τάνουλας "Οι Άγιοι Ανάργυροι Κολοκύνθη στην Α- θήνα, Εκκλησίες στην Αττική μετά την Άλωση" τόμος 2 Ε- θνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σπουδαστήριο Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα Δ.Γρ. Καμπούρογλου "Ο Αναδρομάρης της Αττικής" 1920 Christofer Wordsworth "ΕΛΛΑΔΑ - Μια περιπλάνηση στα τοπία και στην Ιστορία της" Εκδόσεις Εκάτη Για την καταχώριση συνεργάστηκαν οι: Αλέξανδρος Καρατζαφέρης, φυσικός Γρηγόρης Πολυμερόπουλος, πληροφορικός Θανάσης Σιαμουρέλης, πληροφορικός Χρυσάνθη Γουρνάρη Βασίλης Ζωγράφος Ευγενία Λιακοπούλου Αλίσια Μαστροθανάση Παρασκευή Ντάϊ Ελένη Τσάμη Βασίλης Τσάμης Μαρία Τσεβά Ελισάβετ Φουντή

62 ΜΑΓΟΥΛΑ 123 ΜΑΓΟΥΛΑ Μαγούλα: Κωμόπολη έδρα ομώνυμης κοινότητας (τώρα δήμου) του διαμερίσματος Δυτ. Αττικής, με υψόμετρο 60μ. στις δυτικές παρυφές της πεδιάδας της Ελευσίνας (Θριάσιο Πεδίο). Για το όνομα της κωμόπολης μπορούμε να υποθέσουμε τα εξής: 1. Πως προέρχεται από τον όρο "Μαγούλα" που όπως μας πληροφορούν τα λεξικά σημαίνει έξαρμα εδάφους σε πεδινά κυρίως μέρη, που δημιουργείται από λείψανα προϊστορικών οικισμών, οι οποίοι επανιδρύονται συνεχώς στο ί- διο σημείο. 2. Από την αλβανική λέξη Μαγούλα που σημαίνει λόγος (G. Mayer NS. 2,68). Πιθανότατη η δεύτερη περίπτωση. Βρίσκεται 20 χιλιόμετρα από την Αθήνα. Μπορεί κανείς να φθάσει με αστική συγκοινωνία (Πλατεία Κουμουνδούρου μέσω Ελευσίνας).

63 124 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 125 Με υπεραστική (από το Θησείο μέσω Ελευσίνας). Με IX (από Εθνική οδό Αθηνών - Κορίνθου). Με IX (από Αττική οδό - έξοδος 2). Με τον προαστιακό. Με έδρα την Μαγούλα ξεκινήσαμε την έρευνα για την καταγραφή των μνημείων (ιστορικών - θρησκευτικών) που βρίσκονται στην Δυτική Αττική στην περιοχή, που βρίσκεται βόρεια - βορειοδυτικά της Μαγούλας. Ακολουθώντας την Παλαιά Εθνική οδό Αθηνών - Θηβών σε απόσταση 25 χλμ από τη Μαγούλα και 45 χλμ από την Αθήνα φθάνουμε στο χωριό Οινόη. Στην είσοδο του χωριού διασώζεται μέρος από την ιστορική «Φρυκτωρία». Σύμφωνα με την τραγωδία του Αισχύλου «Αγαμέμνων» η ά- λωση της Τροίας μεταδόθηκε στις Μυκήνες με συνθηματικές φωτιές, που άναψαν την νύκτα στις κορυφές των βουνών μεταξύ των οποίων και του Κιθαιρώνα της Οινόης. Η «Φρυκτωρία» ήταν ένα σύστημα επικοινωνίας οπτικής, για την μετάδοση σημάτων με την αυξομείωση της φωτιάς την νύκτα και των χρωμάτων του καπνού την ημέρα. Χρησιμοποιήθηκε από τον 5ο αι. π.χ. έως το 1850 μ.χ. περίπου. Διασχίζοντας το χωριό Οινόη με κατεύθυνση βόρεια σε μικρή απόσταση από την «Φρυκτωρία», σχεδόν απέναντι, βρίσκονται πάνω σε ένα μικρό λόφο τα λείψανα οχυρωματικού πύργου του 4ου αιώνα. Αφήνοντας τον οχυρωματικό πύργο και συνεχίζοντας προς βορρά ανηφορίζουμε προς το βουνό. Στην νοτιανατολική πλευρά του Κιθαιρώνα βρίσκεται το κτίσμα της μονής του Οσίου Μελετίου (11ος αιώνας) (φ.3,4). Όπως στα περισσότερα βυζαντινά μοναστήρια, ο ναός είναι τοποθετημένος στο κέντρο της Μονής και όλα τα υπόλοιπα κτίσματα βρίσκονται γύρω από αυτόν.

64 126 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 127 είχε το τύμπανο κυλινδροειδές και έφερε οκτώ μικρά μονόβολα παράθυρα. Η κεντρική είσοδος βρίσκεται στη νότια πλευρά. Η α- νατολική και βορινή πλευρά της Μονής αποτελείται από κελιά μοναχών. Στη νότια πλευρά βρίσκονται οι ξενώνες. Πάνω στις πτέρυγες της μονής βρίσκεται τρία νεώτερα παρεκκλήσια της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας, της Αγίας Αικατερίνης και της Αγίας Παρασκευής. Ο κυρίως ναός είναι τετράγωνο κτίσμα στο οποίο ανατολικά είναι προσκολλημένες τρεις κόγχες ιερού. Ο τρούλος στηρίζεται σε 4 κίονες, που βοηθούνται από ισάριθμες ημικυκλικές αψίδες. Έτσι ο ναός χαρακτηρίζεται σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο του σύνθετου τετρακίονου συστήματος. Ο κεντρικός τρούλος του ναού όπως είναι σήμερα ο- κτάγωνος, προέρχεται από μετασκευή. Ο αρχικός τρούλος (3) (4) Σήμερα ο τρούλος φέρει μόνο τέσσερα ανοικτά παράθυρα. Το κυλινδρικό τύμπανο είναι ενδεικτικό αρχαιότητας και συναντάται σε ναούς τους 10ου και 11ου αιώνα. Φεύγοντας από την μονή ακολουθούμε τον ίδιο δρόμο και βρισκόμαστε πάλι στην Οινόη. Από την Οινόη με κατεύθυνση βορειοδυτική σε απόσταση περίπου 3 χιλ. στο όρος Πάστρα όπου κατά την αρχαιότητα είχαν αναπτυχθεί οι δήμοι και οι οικισμοί Οινόη, Ελευθεραί, Ερυθραί, Υσιαί και Σκώλον συναντούμε τα οχυρωματικά έργα και το ομώνυμο Φρούριο των Ελευθερών (Κάζα) του 4ου π.χ. αιώνα με περίμετρο 1000 μέτρων. Εδώ διογκώνονται τετράγωνοι διώροφοι πύργοι 5-6 μέτρων με τείχη ύψους 2-3 μέτρων και πάχους 2,5 μέτρων. Οι Ελευθερές, αν και βοιωτική πόλη,

65 128 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 129 συμπεριλήφθηκε από την αρχαϊκή εποχή στην Αττική λόγω προτίμησης του πολιτεύματος των Αθηνών από αυτό της Θήβας. Σχετικά με τη θέση της πόλης έχουν διατυπωθεί αρκετές γνώμες. Η πιθανότερη άποψη είναι ότι η πόλη βρίσκονταν στη σημερινή Κάζα όπου και σώζεται η ακρόπολή της και τώρα ονομάζεται Γυφτόκαστρο (φ. 5,6). Αναμφισβήτητα η ακρόπολη του Γυφτόκαστου αποτελούσε το μεγαλύτερο αρχαίο φρούριο στην Αττική και ήταν θέση με μεγάλη στρατηγική σημασία πάνω στο δρόμο, που συνέδεε την Αθήνα, Ελευσίνα και τη Θήβα. Συνεχίζοντας να αναζητούμε στην περιοχή που ανέλαβε την πολιτιστική μας κληρονομιά οδηγηθήκαμε στα Αιγόσθενα (οικισμός σήμερα του δήμου Βιλλίων) που είναι γνωστά ως Πόρτο Γερμένο, Γερμένος, Γερμανό. 51 χιλιόμετρα από τη Μαγούλα και κατεύθυνση Δυτική και 71 χιλ. από την Αθήνα. Η πρώτη κατοίκηση στην περιοχή αρχίζει σύμφωνα με τα ευρήματα των ανασκαφών την γεωμετρική περίοδο και συνεχίζεται μέχρι τη Ρωμαϊκή. Τα Αιγόσθενα ανήκαν αρχικά στη Μεγαρίδα και μαζί με τα Μέγαρα έγιναν μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας το 244 π.χ. Αργότερα αποχώρησαν και έγιναν μέλος του κοινού των Βοιωτικών πόλεων για να επανέλθουν στη Συμπολιτεία μετά το δεύτερο Μακεδονικό πόλεμο. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία μέσα στην πόλη υπήρχαν Ιερά του Ηρακλή και της Αρτέμιδος, αλλά το πιο σημαντικό ιερό ήταν ενός μυθικού μάντη, του Μελάμποδος, εισηγητή της διονυσιακής λατρείας. Υπήρχε μαντείο, με βωμό και άγαλμα του Μελάμποδος, όπου κάθε χρόνο γίνονταν προς τιμή του αγώνες και θυσίες. Το πλέον εντυπωσιακό μνημείο στα Αιγόσθενα είναι τα ερείπια των οχυρωματικών τειχών της πόλης, που σώζονται

66 130 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 131 σε πολύ καλή κατάσταση και αποτελούν ένα από τα καλύτερα διατηρημένα δείγματα της οχυρωματικής τέχνης των αρχαίων Ελλήνων. Στην κορυφή του λόφου βρίσκεται η ακρόπολη του Αιγοσθένων, περιτριγυρισμένη από τείχος ορθογωνίου σχήματος. Από τη ΒΔ και τη ΝΔ γωνία της ακρόπολης ξεκινούν δύο σκέλη τείχους, που προχωρούν προς δυτικά και περιβάλλουν την κάτω πόλη φθάνοντας μέχρι την παραλία. Το τείχος σώζεται σε αρκετά μεγάλο ύψος (4-5,5 μέτρα) στην Α & Β πλευρά. Κατά διαστήματα μέτρων ενισχύεται με μεγάλους τετράγωνους πύργους, που χρησίμευαν ως προμαχώνες. Από αυτούς σώζονται δεκαέξι, οι μισοί στην α- κρόπολη και οι άλλοι στο β' σκέλος της κάτω πόλης. Ο πύργος που βρίσκεται στην Ν.Α. γωνία της ακρόπολης διατηρείται σχεδόν ανέπαφος φθάχνοντας σε συνολικό ύψος 15 μ. Ο πύργος αυτός είναι ένα λαμπρό παράδειγμα της οχυρωματικής τέχνης των αρχαίων Ελλήνων. Όλες οι οχυρώσεις των Αιγοσθένων έχουν κτισθεί από κροκαλοπαγή γκρίζο ασβεστόλιθο που εξορύχτηκε από τη γύρω περιοχή. Στο κτίσιμο διακρίνονται δύο είδη: το πρώτο είναι ακανόνιστο πολυγωνικό σύστημα (5ος αιώνας) και το άλλο είναι ισόδομο τραπεζιόσχημο σύστημα με καλοδουλεμένες όψεις που χρονολογείται στον 4ο και στις αρχές του 3ου αιώνα. Πάνω στα ερείπια των τειχών της πόλης των Αιγοσθένων χτίστηκαν αργότερα διάφορα οικοδομήματα, ένα από αυτά είναι μια μικρή χριστιανική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου πάνω στην ακρόπολη (φ.9). Είναι των μεσαιωνικών χρόνων και λειτουργεί έως σήμερα.

67 132 Χάρμα ιδέσθαι. ΜΑΓΟΥΛΑ 133 Η πλατύτερα από την εικονογράφηση του Ναού του Α- γίου Γεωργίου. Το τέμπλο του ναού του Αγ. Γεωργίου. Εσωτερικό του Ναού με εικονογραφημένο τον Άγιο Γεώργιο προς τιμή του οποίου κτίσθηκε ο ναός στην ακρόπολη των Αιγοσθένων. Εικονογράφηση του ναού του Αγ. Γεωργίου στα Αιγόσθενα.

68 134 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 135 Μέσα στο Φρούριο σώζεται σειρά κελιών μοναστηριών των μεσαιωνικών χρόνων, ακριβώς πίσω από τον ναό του Αγ. Γεωργίου. Αναχωρώντας από τα Αιγόσθενα κατευθυνθήκαμε στα Βίλλια. Η πόλη των Βιλλίων είναι χτισμένη στις πλαγιές του Κιθαιρώνα, σε υψόμετρο 600 μέτρων. Είναι έδρα του Δήμου Ειδυλλίας, ο οποίος περιλαμβάνει τους οικισμούς Πόρτο Γερμενού, Ψάθας, Αλεποχωρίου. Συνορεύει βόρεια με το Δήμο Ερυθρών και τις κοινότητες Πλαταιών και Καπαρελίου, νότια με τον Δήμο Μεγάρων, ανατολικά με τον Δήμο Μάνδρας και την κοινότητα Οινόης. Σκοπός της επίσκεψής μας ήταν η φωτογράφηση τριών ναών μέσα στα χρονολογικά όρια που εκινείτο η έρευνα. Πρώτα επισκεφθήκαμε το ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών (1637). Φωτογραφία από το τέμπλο του ναού των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στα Βίλλια.

69 136 Χάρμα ιδέσθαι... ΜΑΓΟΥΛΑ 137 (17) Μετά επισκεφθήκαμε το ναό του Αγ. Αθανασίου (12ος αιώνας Βυζαντινού ρυθμού). (19) Ο Παντοκράτωρ (Αγ. Αθανάσιος Βιλλίων 12ος αιώνας) Αγ. Αθανάσιος (12ος αιώνας) (18) Τέμπλο Αγ. Αθανασίου (20)

70 138 Χάρμα ιδέσθαι. ΜΑΓΟΥΛΑ 139 (21) (23) Εσωτερικό Ιερού Ναού Αγ. Αθανασίου (τέμπλο) Παναγίτσα (Βίλλια) 14ος αιώνας Για την καταχώριση συνεργάστηκαν οι: Ηρακλής Παπαγιάνναρος, θεολόγος Βασιλική Σισκοπούλου Ιωάννα Σισκοπούλου Παρασκευή Στάθη Πηνελόπη Τουρκοδημήτρη Θεοδοσία Φίλη (22)

71 ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ 141 ΟΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ Ο χώρος της Αττικής είναι γεμάτος από μνημεία που εκπροσωπούν όλες τις ιστορικές περιόδους στη μακραίωνη πορεία της. Οι περισσότερο όμως άγνωστες παραμένουν χωρίς αμφιβολία, η βυζαντινή περίοδος και η εποχή της Τουρκοκρατίας. Αυτής της εποχής, σώζεται ένα πλήθος από ταπεινά σε μέγεθος όμοια κτίσματα. Αυτά έχουν κτιστεί με αγάπη πίστη και μεράκι από άγνωστους τεχνίτες, που κατάφεραν να τους δώσουν ζωή σμίγοντας παλαιότερα με σύγχρονα τους στοιχεία με μια ζηλευτή αρμονία. Η ύπαρξη αυτών αποδεικνύει ακόμα την πίστη και την προσήλωση των απλών κατοίκων στην κληρονομιά τους, και ταυτόχρονα την οικονομική δυσκολία που περνούσε η περιοχή στους χρόνους εκείνους.

72 142 Χάρμα ιδέσθαι... ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ 143 Τα Καλύβια Χασάς, όπως ονομάζονταν ο σημερινός Α- σπρόπυργος, βρίσκονται στα δυτικά της Αττικής, μέσα στο Θριάσιο πεδίο. Η ονομασία Καλύβια δηλώνει ότι στην περιοχή υπήρχαν μικρά αγροτικά κτίσματα, απαραίτητα στους καλλιεργητές για τη γεωργική εκμετάλλευση της περιοχής. Ταυτόχρονα ο προσδιορισμός της Χασάς φανερώνει ότι ανήκαν στο γνωστό χωριό της Χασάς. Από τις εκκλησίες του Ασπροπύργου, η Αγία Μαρίνα, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο Άγιος Ιωάννης ο Νηστευτής φαίνεται ότι έχουν κτιστεί κατά προσέγγιση, με διάφορα σε κάθε περίπτωση κριτήρια, τον 16ο -17ο αι. (2) Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Είναι γνωστή εκκλησία του παλαιού νεκροταφείου στα ανατολικά του Ασπροπύργου (φ.1). Σήμερα ο χώρος γύρω της έχει διαμορφωθεί σε περιοχή πρασίνου. Είναι μονόχωρη δρομική, με εσωτερικές διαστάσεις χωρίς την κόγχη 5,65 m μήκος και 2,96 m πλάτος. Το εμβαδόν της 16,72 m 2. Στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο έχουμε μια σειρά από μεμο- (1) νωμένες εικόνες, σίγουρα στις ίδιες θέσεις που σήμερα είναι ασβεστωμένες θα υπάρχουν και άλλες, που φέρουν επώνυμες δεήσεις χρονολογημένες το Πρέπει να τονιστεί ό- τι είναι η μοναδική εκκλησία στο χώρο του παλιού χωριού των Καλυβιών. Στον περίγυρό της δημιουργήθηκε το πρώτο νεκροταφείο, κατά παράδοση, του χωριού. Η δέηση, η παράκληση, η ικεσία κάποιου με προσφορά, το κόστος κατασκευής εικόνας και ζητούμενο τη μεσιτεία προς το θείο, είναι στοιχείο γνωστό από την παλαιοχριστιανική ακόμη εποχή. Τέτοιες δεήσεις απαντούν σ' όλες σχεδόν τις εκκλησίες της τουρκοκρατίας. Όμως τέτοιο πλήθος δεήσεων σε εκκλησία οπωσδήποτε δεν είναι κάτι το συνηθισμένο.

73 144 Χάρμα ιδέσθαι... ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ 145 Όμως ξεχωριστή σε μέγεθος και χαρακτήρα εκκλησία σ' έναν οικισμό θεωρείται ότι είναι συνήθως η ενοριακή, που πολλές φορές τη κτίζουν και την τοιχογραφούν με συνεισφορές. Φυσικά για να έχουμε ενοριακή εκκλησία πρέπει να υ- φίσταται και οικισμός. Και αυτό είναι το σημαντικότερο στοιχείο που προκύπτει από τη μελέτη των εκκλησιών του χώρου. Ότι κατά το 1700 στα Καλύβια υπάρχει οικισμός, ό- χι καθαρά αγροτικού χαρακτήρα αλλά ίσως εποχικός, δηλαδή περισσότερο μόνιμος. Σίγουρα όμως όχι πλήρως διαμορφωμένος και αυτόνομος. Το ότι υπήρξε σύγχρονα και νεκροταφιακός δεν πρέπει να μας παραξενεύει. Συνηθίζεται σε μικρούς οικισμούς, κατ' οικονομίαν,οι ενοριακοί να είναι και νεκροταφιακοί. Πρέπει να επισημάνουμε ακόμη ότι ο ίδιος ζωγράφος δουλεύει και τις εικόνες του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή, το Εδώ οι δεήσεις αναφέρουν δύο αδέλφια, τον Δημήτριο και Γεώργιο Λιόση. Η οικογένεια των Λιόσηδων είναι επίσης από τις πιο παλιές και πλούσιες του χωριού, με πολλούς κλάδους στα χωριά της Αττικής και φυσικά στη Χασά. Άγιος Ιωάννης ο Νηστευτής (3) Νοτιοανατολικά του Ασπροπύργου περίπου 2 χιλιόμετρα, στο δρόμο προς Αθήνα, στη θέση ανάμεσα Στεφάνι και Μούλκι στα δεξιά, βρίσκεται μισοχωμένη η μονόχωρη δρομική σταυρεπίστεγη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή (φ. 4,5,6). Ο χώρος που είναι κτισμένη θεωρείται κατά παράδοση και από νεότερα έγγραφα ως τσιφλίκι του Σρεφάν πασά, γι' αυτό λέγεται η περιοχή Στεφάνι, ενώ ψηλά στην πλαγιά υ- (4)

74 146 Χάρμα ιδέσθαι... ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ 147 πάρχουν τα ερείπια των υποστατικών του. Είναι άγνωστο πότε περιήλθε στην κατοχή του το τσιφλίκι. Όμως, αν δεχθούμε ότι η ανέγερση της εκκλησίας τοποθετείται στα τέλη του 16ου αι., είναι σίγουρο ότι η προσάρτηση του τσιφλικιού στον Στεφάν πασά έγινε αργότερα. Γιατί δεν είναι δυνατόν μέσα σε τσιφλίκι Τούρκου πασά να κτιστεί εκκλησία. Έτσι θέτουμε ως πιθανότερο χρονικό όριο της δημιουργίας του τσιφλικιού, ή το σωστότερο του οικισμού, τις αρχές του 17ου αι. Η εκκλησία ανήκει στον ναοδομικό τύπο που πρώτος ο Γ. Λαμπράκης ονόμασε «σταυρεπίστεγο», ονομασία που επικράτησε και διεθνώς. Ο τύπος αυτός που συναντάται, α- πό τον 13ο μέχρι και τον 18ο αι. με μία ιδιόμορφη γεωγραφική εξάπλωση στον ελλαδικό χώρο, θεωρείται από τους νεότερους ερευνητές σχεδόν αποκλειστικά ελληνικός με πιθα- νή πατρίδα την Πελοπόννησο, σε αντίθεση με τη γνώμη των παλαιότερων,που θεωρούσαν τον τύπο αυτόν μεσοποταμιακής καταγωγής. (6) (5) Τυπολογικά η κάτοψη της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη του Νηστευτή ανήκει στην παραλλαγή των μονόχωρων σταυρεπίστεγων του τύπου Α2. Χαρακτηριστικό στοιχείο της παραλλαγής αυτής είναι ότι οι τοίχοι των μακρών πλευρών εξωτερικά συνεχίζονται αδιάσπαστοι, ενώ εσωτερικά το πάχος τους ελαττώνεται, δημιουργώντας μικρή εσοχή στο τμήμα που αντιστοιχεί στην κάθετη καμάρα. Χαρακτηριστικό ακόμη είναι ότι στη βάση των τοίχων έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλες πέτρες, πιθανόν για καλύτερη θεμελίωση, για μόνωση και για αντιστήριξη, λόγω του βυθίσματος του κτηρίου στο μαλακό προσχωσιγενές έδα-