ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΜΟΣ Μ' 1998 ΑΘΗΝΑΙ

Transcript

1 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΜΟΣ Μ' 1998 ΑΘΗΝΑΙ

2 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΜΟΣ Μ' 1998 ΑΘΗΝΑΙ

3 ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΟΥ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Πλατεία Αγ. Γεωργίου Καρύτση, ΑΘΗΝΑΙ Τηλ Fax ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ NIK. ΛΙΒ ΑΔΑΡΑΣ: EMM. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ: ΠΑΝ. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ: ΑΧ. ΛΑΖΑΡΟΥ: ΓΕΡ.ΖΩΡΑΣ: ΔΙΟΝ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ: Πρόεδρος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Κοσμήτωρ Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών "Εφορος Βιβλιοθήκης Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Σύμβουλος Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Καθηγητής Βαλκανολόγος Ειδικός Γραμματεύς Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Ειδικός Γραμματεύς Φ. Σ. ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ 'Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Υπεύθυνος Τυπογραφείου: ΕΥΑΓΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδός Μίλωνος, ΑΘΗΝΑΙ Τηλ Fax PARNASSOS LITERARY JOURNAL OF THE PARNASSOS LITERARY SOCIETY 8, St George Karytsis Square ATHENS. GREECE ISSN: X EDITORIAL BOARD N. LIVADARAS E. KONSTANTINIDIS: P. NIKOLOPOULOS: A. LAZAROU: G. ZORAS: D. KALAMAKIS: President of PARNASSOS Professor at the University of Athens Dean of PARNASSOS Professor at the University of Athens Chief Librarian of PARNASSOS Professor at the University of Athens Board Member of PARNASSOS Professor of Balkan Studies Deputy Secretary of PARNASSOS Assistant Professor at the University of Athens Deputy Secretary of PARNASSOS Assistant Professor at the University of Athens Τιμή τόμου: Δρχ Price of the volume and subscription: U.S.A. $ 80

4 PA^KA**^* ΤΟΜΟΣ M' ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1998 ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ Γ. ΖΩΡΑ Ο ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΛΑΜΠΡΟΣ ΩΣ ΠΟΙΗΤΗΣ Παρότι στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών άργησε πολύ να καθιερωθεί επίσημα ή διδασκαλία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας μόλις το , πολλοί υπήρξαν κατά τον περασμένο αιώνα οί Καθηγητές του πού διακρίθηκαν και ώς λογοτέχνες. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους Αλέξανδρο Ρ. Ραγκαβή ( ), Στέφανο Κουμανούδη ( ), Δημήτριο Βερναρδάκη ( ), Γεώργιο Βιζυηνό ( ), τής Φιλοσοφικής Σχολής, τους Λέοντα Μελά ( ), Παϋλο Καλλιγά ( ), Νικόλαο Σαρίπολο ( ), τής Νομικής, και τον Θεόδωρο Όρφανίδη ( ), τής Φυσικομαθηματικής. Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ό πολυγραφότατος ιστορικός Σπυρίδων Λάμπρος ( ) 2 πού, ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια στη Φιλοσοφική Σχολή: , συνθέτει ποιητικές συλ 1. Βλ. Γεώργιος Θ. Ζώρας, «Νίκος Ά. Βέης. Πρώτος πανεπιστημιακός διδάσκαλος τών Νεοελληνικών Γραμμάτων», Νέα Εστία, τόμ. 64 (1958), σσ Πβ. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, 'Εκδόσεις Δόμος, 'Αθήνα , σσ Βλ. τα παρακάτω κείμενα: Νίκος Ά. Βέης, «Ό Στέφανος Κουμανούδης ώς κριτής ποιητικών πρωτολείων τοΰ Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου», Νέα 'Εστία, τόμ. 23 (1938), σσ Ευαγγέλου Π. Φωτιάδου, Σπυρίδων Λάμπρος, Μνημόσυνος λόγος, Είσήγησις ϊσπ. Μ. Καλλιάφα, "Εκδοσις δευτέρα, [Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας 'Αθηνών, άρ. 1], Έν 'Αθήναις 1967, σσ. 36 Γερασίμου Γ. Ζώρα, «Σπυρίδων Λάμπρος», στον τόμο Οί λογοτέχνες τής Παλαιάς και τής Νέας 'Αθηναϊκής Σχολής στον Φ. Σ. Παρνασσός, 'Αρχειακή έρευνα, 'Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 'Αθήναι 1993, σσ Μ. Βάλσα, «Λάμπρος ( ) και Άμπελος ( )», στον τόμο Το νεοελληνικό θέατρο άπα το 1453 εως το 1900, Μετάφραση Είσαγωγή Σημειώσεις Χαρά Μπακονικόλα Γεωργοποΰλου, 'Εκδόσεις Ειρμός, 'Αθήνα 1994, σ Κυρίως όμως βλ. τον τόμο Σπυρίδων Π. Λάμπρος , Άθήνησιν 1920, σσ. 152, όπου περιλαμβάνονται τα έξης κείμενα: Προλογικό σημείωμα τής 'Άννας Σπυρ. Λάμπρου, σσ. 3 4, Βιογραφικό σημείωμα συνταγμένο άπό τον Ανδρέα Ν. Σκιά, σσ. 5 29, «Προσφωνήσεις έπί τη είκοσιπενταετηρίδι τής έν τω Πανεπιστήμια) καθηγεσίας τοΰ Σπυρίδωνος Λάμπρου», σσ , Αναγραφή 479 δημοσιευμάτων του («Κατάλογος τών δημοσιευμάτων Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου») συνταγμένη άπό τον Γ. Χαριτάκη, σσ , Περιγραφή τών καταλοίπων του («Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου τα μετά θάνατον ευρεθέντα») άπό τον Γ. Χαριτάκη, σσ , «Πίναξ αλφαβητικός κυρίων ονομάτων και πραγμάτων», σσ , και τέλος Πίνακας παροραμάτων, σ. 151.

5 6 Γερασίμου Γ. Ζώρα λογές και τις υποβάλλει στους ποιητικούς διαγωνισμούς που προκήρυσσε το "Ιδρυμα αυτό 3, ενώ, παράλληλα, πολλά άπο τα περιλαμβανόμενα σέ αυτές ποιήματα τα δημοσιεύει σέ λογοτεχνικά ημερολόγια, περιοδικά και εφημερίδες της εποχής 4, άπ' όπου μερικά αναδημοσιεύονται και σέ ποιητικές ανθολογίες 5. Σκόρπια στιχουργήματα συνέχισε να γράφει και μετά την αποφοίτηση του άπο το Πανεπιστήμιο 'Αθηνών. Ωστόσο, τα συνέθετε μόνο για προσωπική τέρψη και χωρίς να τα δημοσιεύει, μή διεκδικώντας πλέον τον τίτλο τοϋ ποιητή. Συγκεκριμένα, τις μύχιες σκέψεις του τις αποτύπωνε στο χαρτί έμμετρα, όχι μόνο κατά τή διάρκεια των μεταπτυχιακών του σπουδών στα Πανεπιστήμια τής Λειψίας (άπ' όπου έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα, στις 25 Ιουλίου 1873), τοϋ Βερολίνου και τής Βιέννης, άλλα και καθόλη τή μετέπειτα πολυκύμαντη ζωή του, πού ταυτίσθηκε μέ τήν πολύχρονη και γονιμότατη θητεία του στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών. Έκεΐ ξεκίνησε το διδακτικό του έργο το 1878, ως Υφηγητής τής Ελληνικής Ιστορίας και τής Παλαιογραφίας. Στή συνέχεια, το 1887, κατέλαβε τήν έδρα τής Γενικής Ιστορίας, πρώτα ως "Εκτακτος Καθηγητής και μετά τρία χρόνια ως Τακτικός, θέση τήν οποία διατήρησε μέχρι τον θάνατο του. Το Πανεπιστήμιο, άπο τήν πλευρά του, τον έτίμησε δύο φορές εκλέγοντας τον Πρύτανη ( και ), ενώ άλλες τόσες φορές ή Φιλοσοφική Σχολή τον εξέλεξε Κοσμήτορα της ( και ). Ή επιστημονική φήμη του και το διεθνές κύρος του 6 οδήγησαν, κατά τήν τραγική 3. Panayotis Moullas, Les Councours Poétiques de l'université d'athènes , [Archives Historiques de la Jeunesse Grecque. Secrétariat général a la Jeunesse, 22], Athènes 1989, σσ ,248,260, 'Αναφέρουμε ενδεικτικά τα ημερολόγια: Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, Άττικον Ήμερολόγιον, Οίκογενειακον Ήμερολόγιον, Έλληνικόν Ήμερολόγιον, τα περιοδικά: Χρυσαλλίς, Εθνική Βιβλιοθήκη, Ίλισσός, Πανδώρα, τις εφημερίδες: Έθνοφύλαξ, Έψημερίς των Συζητήσεων. 5. Συγκεκριμένα αναδημοσιεύονται ποιήματα του στις τρεις σημαντικότερες ανθολογίες τοϋ περασμένου αιώνα: Νέος Παρνασσός. Διάφορα λυρικά τεμάχια εκ τής συγχρόνου Ελληνικής Ποιήσεως, Έν 'Αθήναις, Έκ του Τυπογραφείου τής «Περιστεράς», 1873 («Προς τον Γκαίτην», «Χορός καί τάφος», «'Ιδανικός έρως», «θα πηγαίνω», σσ ), Παρνασσός. "Ητοι απάνθισμα των εκλεκτότερων ποιημάτων τής Νεωτέρας Ελλάδος, υπό Π. Ματαράγκα, Έν 'Αθήναις, Έκ τοϋ Τυπογραφείου Νικολάου Ρουσοπούλου, 1880 («Θα πηγαίνω», «Ό θάνατος τής ξανθούλας», «Χορός καί τάφος», «'Ιδανικός έρως», «Ε'ις άρχαΐον άγγεΐον», «Ό πυργίτης», σσ ), Πανελλήνιος Άνθολογία. "Ητοι απάνθισμα των εκλεκτότερων ελληνικών ποιημάτων, υπό Δημητρίου Κ. Κοκκινάκη, Έν 'Αθήναις, Έκ τοϋ Τυπογραφείου Ά. Ζ. Διαλησμά, 1899 («Θα πηγαίνω», σ. 194). 6. Κατά τήν έρευνα πού κάναμε στο 'Αρχείο τοϋ Σπυρίδωνα Λάμπρου, εξετάσαμε τον

6 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής 7 περίοδο τοΰ Έθνικοϋ Διχασμού, τον Βασιλιά Κωνσταντίνο να τον διορίσει Πρωθυπουργό, στις 27 Σεπτεμβρίου "Ομως το γεγονός αυτό έμελλε να αποβεί μοιραίο γι' αυτόν, γιατί κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του το κλίμα διχόνοιας οξύνθηκε ακόμη περισσότερο. "Ετσι ό Λάμπρος παραιτήθηκε στις 21 'Απριλίου 1917 και λίγους μήνες αργότερα, στις 20 Αυγούστου, ή Βουλή τον παρέπεμψε σέ ειδικό δικαστήριο, σύμφωνα μέ τον νόμο περί ευθύνης υπουργών, πού τοΰ επέβαλε τήν ποινή της εξορίας. Ένώ βρισκόταν εξόριστος στή Σκόπελο, έπαθε πνευμονία μεταφέρθηκε επειγόντως στην 'Αθήνα, όπου και πέθανε, στις 23 'Ιουλίου 1919, ένώ βρισκόταν σέ κατ' οίκον περιορισμό. Στο πλουσιότατο προσωπικό Αρχείο τοΰ Σπυρίδωνα Λάμπρου, πού σώζεται στην οικία τοΰ έγγονοΰ του, τοΰ αειμνήστου Ακαδημαϊκού και φάκελο όπου φυλάσσονται τα διπλώματα του και διαπιστώσαμε ότι, έκτος άπό τις κυριότερες ελληνικές επιστημονικές εταιρείες της εποχής (όπως ό Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός και ή Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, των οποίων ό Λάμπρος υπήρξε ιδρυτικό μέλος, στις 24 'Ιουνίου 1865 καί στις 17 Μαΐου 1882 αντίστοιχα), πολλές ήταν οι ακαδημίες τοΰ εξωτερικού πού θέλησαν να τιμήσουν τον διαπρεπή επιστήμονα, συγκαταλέγοντας τον μεταξύ των εταίρων τους. "Ετσι, στις 21 'Απριλίου 1878, εκλέγεται αντεπιστέλλον μέλος (socius ab epistulis) τοΰ Institutum Archaeologicum Imperii Germanici, καί ακολούθως τακτικό μέλος (socius ordinarius), στις 21 'Απριλίου 'Επίσης, στις 25 Φεβρουαρίου 1882, ή Real Academia de Buenas Letras τής Μαδρίτης τον ανακηρύσσει αντεπιστέλλον μέλος της (nombro academico correspondiente), ένώ ή Societas Scientiarum et Literarum Artium Londiniensis, στις 11 Νοεμβρίου 1901, τον συγκαταλέγει στα επίτιμα μέλη της (socius honoris causa). Τέλος, στις 15 'Ιουλίου 1907, εισέρχεται στην Accademia Arcadia τής Ρώμης (λαμβάνοντας το ψευδώνυμο Polibio Liceate), καί στην Koniglich Bayerische Akademie der Wissenschaften, στις 13 Νοεμβρίου 1907, ώς αντεπιστέλλον μέλος (Korrespondierenden Mitgliede). Πολλές ήταν, έξαλλου, καί οί τιμητικές διακρίσεις πού έλαβε τόσο άπο το ελληνικό κράτος (όλα σχεδόν τα παράσημα τοΰ Βασιλικού Τάγματος τοΰ Σωτήρος: 'Αργυρούς Σταυρός των Ιπποτών, στις 10 Δεκεμβρίου 1886, Χρυσούς Σταυρός των Ιπποτών, στις 30 Μαρτίου 1904, Σταυρός τών Ταξιαρχών, στις 9 'Ιουλίου 1908, καί Σταυρός 'Ανωτέρων Ταξιαρχών, στις 10 'Απριλίου 1912), όσο καί άπο ξένα κράτη. "Ετσι έγινε Chevalier de l'ordre Nationale de la Légion d'honneur, στις 10 'Απριλίου 1903, καί Commandeur τοΰ ϊδιου Τάγματος στις 20 Σεπτεμβρίου 1906, Ταξιάρχης τών Βασιλικών Ταγμάτων τής Σουηδίας (Konungen Wasa), στις 25 'Ιουνίου 1906, τής Δανίας (Dannebrog ordenen), στις 29 'Οκτωβρίου 1906, καί τής Νορβηγίας (Sancì Olavs Orden), στις 28 Δεκεμβρίου 1906, Μέγας Ταξιάρχης τοΰ Ordine della Corona d'italia, στις 28 Μαρτίου 1907, Ταξιάρχης τοΰ Πριγκιπικοΰ Τάγματος τής Βαυαρίας (Luitpold Prinz von Bavern verdienstorders von heilingen Michael), στις 10 'Απριλίου 1910, Ταξιάρχης τοΰ Αυτοκρατορικού Τάγματος τής Γερμανίας (Koniglichen Kronenorden), στις 8 Μαΐου 1911, 'Ανώτερος Ταξιάρχης τοΰ Τάγματος τοΰ Φραγκίσκου 'Ιωσήφ (Franz Joseph Ordens), στις 10 Μαΐου 1912, καί τέλος Μέγας Ταξιάρχης τοΰ Δυναστικού Τάγματος τής 'Ιταλίας (Ordine dei Santi Maurizio e Lazzaro), στις 5 Νοεμβρίου 1912.

7 8 Γερασίμου Γ. Ζώρα Καθηγητού της 'Ιατρικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών Βασιλείου Μαλάμου ( ), ανάμεσα στα ποικίλου περιεχομένου έγγραφα και επιστολές, φυλάσσεται και ένας φάκελος πού περιλαμβάνει αθησαύριστα ή εντελώς άγνωστα ποιητικά του έργα, σέ χειρόγραφη μορφή. Συγκεκριμένα σώζονται οι τρεις ποιητικές συλλογές, πού ό Λάμπρος είχε υποβάλει στον Βουτσιναΐο διαγωνισμό τοΰ Πανεπιστημίου, κατά τα τρία πρώτα χρόνια τών σπουδών του στη Φιλοσοφική Σχολή. Αυτές είναι: α) ή συλλογή Σκιαϊ 1 (τοϋ 1867), με 15 ποιήματα, έκτεινόμενη σέ 32 σελίδες, β) μια άτιτλη, με τον ϊδιο αριθμό ποιημάτων, έκτεινόμενη σέ 28 σελίδες, τήν οποία κατορθώσαμε να τήν ταυτίσουμε μέ τή συλλογή Μύρτοι (τοΰ 1868), και γ) ή συλλογή Πτερνγίσματα 9 (τοϋ 1869), πού περιλαμβάνει στις 42 σελίδες της 14 ποιήματα. 'Επίσης σώζονται και δύο ακόμη χειρόγραφες συλλογές, άπό τις όποιες ή εκτενέστερη καταλαμβάνει 142 σελίδες, μέ 72 ποιήματα της περιόδου , και έχει τίτλο Φθόγγοι 10, ένώ ή άλλη φέρει χρονολογία 1867 και τιτλοφορείται Στίχοι, περιλαμβάνοντας στις 78 σελίδες της 32 ποιήματα. Πρέπει όμως να διευκρινίσουμε αμέσως ότι πολλά ποιήματα τών παραπάνω πέντε συλλογών περιλαμβάνονται σέ περισσότερες άπό μία, όπως καταδεικνύεται αναλυτικά στον «Κατάλογο» πού συντάξαμε και επιτάσσεται στο παρόν άρθρο. "Ετσι, ένώ το άθροισμα τών ποιημάτων τών πέντε συλλογών φαίνεται ότι είναι 148, στην πραγματικότητα τα ποιήματα είναι κατά 30 λιγότερα, δηλαδή 118. Άν θελήσουμε, τώρα, να υπολογίσουμε κατά προσέγγιση τον συνολικό αριθμό τών ποιημάτων τοϋ Λάμπρου, θα πρέπει να προσθέσουμε στον αριθμό αυτόν άλλα 19 δημοσιευμένα. Σημειωτέον ότι όλα τα δημοσιευμένα ποιήματα τοϋ Λάμπρου έχουν συγκεντρωθεί άπό τον Ί'διο σέ ενα έκτο τετράδιο, πού φέρει τον τίτλο Ποιήσεις Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου δεδημοσιευμέναι ( ) και εκτείνεται σέ 136 σελίδες, στις οποίες έχουν αντιγραφεί κατά χρονολογική σειρά 54 ποιήματα. Το μεγαλύτερο όμως μέρος άπό αυτά, δηλαδή τα 35, περιλαμβάνονται στις προαναφερθείσες 7. Βλ. σχετικά Panayotis Moullas, δ.π., σσ Βλ. σχετικά Panayotis Moullas, δ.π., σο Βλ. σχετικά Panayotis Moullas, δ.π., σσ Όρισμένα άπό τα ποιήματα πού περιλαμβάνονται στη συλλογή αυτή τα «δημοσίευσε» στον έκτο και τελευταίο τόμο (1866) τοϋ χειρόγραφου περιοδικού Παρνασσός, πού διηύθυνε ό ϊδιος μαζί μέ τον αδελφό του Μιχαήλ Λάμπρο, άπό το 1861 ώς το 1866, και πού υπήρξε ό πρόδρομος τοΰ ομώνυμου Συλλόγου (πού Ιδρύθηκε το 1865) και τοΰ έντυπου περιοδικοΰ (α' περίοδος: , β' περίοδος: 1959 κ.έ.). Πρόκειται συγκεκριμένα για τα ποιήματα: «'Άνθους έρως», σσ , «Ή κόρη», σσ , «Έρως», σσ , «Κύματος αφρός», σσ , «Έρωτος συμφοραί», σσ

8 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής 9 συλλογές, γι' αυτό και στο άθροισμα προσθέτουμε μόνο τα 19, πού δεν περιέχονται σέ αυτές. Επίσης πρέπει να προστεθούν και τα 51 σκόρπια ποιήματα πού γράφηκαν σέ λυτά φύλλα ταξινομημένα άπό εμένα κατά την έρευνα τοϋ 'Αρχείου, ένώ δύο άλλα της ϊδιας κατηγορίας δέν τα προσθέτουμε, γιατί περιλαμβάνονται και στο Ποιήσεις οεδημοσιενμέναι. Φθάνουμε έτσι στον αριθμό 188. Πρέπει επίσης να τονισθεί ότι, ένώ τα ποιήματα των πέντε συλλογών έχουν γραφεί κυρίως κατά τα ετη τών προπτυχιακών σπουδών του Λάμπρου στο Πανεπιστήμιο 'Αθηνών (όταν υπάρχουν συνοδευτικές χρονιές τις σημειώνουμε μετά τους τίτλους τών ποιημάτων, μέσα σέ ορθογώνιες αγκύλες, στον «Κατάλογο» πού ακολουθεί), τα σκόρπια ποιήματα πού σώζονται σέ λυτά φύλλα καλύπτουν πολύ μεγαλύτερη χρονική περίοδο, άπό το 1866 ώς τον θάνατο του. Τέλος, αν θα προσθέσουμε άλλα δύο ποιήματα πού επισημάναμε σέ έντυπη μορφή 11 (και δέν περιλαμβάνονται στο Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι), ό τελικός αριθμός τών ποιημάτων του Σπυρίδωνα Λάμπρου πού κατορθώσαμε εως τώρα να επισημάνουμε είναι 190. Επομένως τετραπλασιάζεται ουσιαστικά ό αριθμός τών 46 «γνωστών» στο ευρύ κοινό ποιημάτων του, δηλαδή τών άποδελτιωθέντων στην Αναγραφή 12 τών δημοσιευμάτων του, πού συνέταξε, μετά τον θάνατο του, ό Γ. Χαριτάκης. 'Επίσης, σέ χειρόγραφη μορφή, σώζονται και πέντε δραματικά έργα πρωτότυπα ή μεταφράσεις του Σπυρίδωνα Λάμπρου (βλ. στον «Κατάλογο» πού ακολουθεί), ενώ δύο άλλα αποδελτιώνονται στην προαναφερθείσα 'Αναγραφή, στα λήμματα υπ' αριθμόν 27 και 46. Πρόκειται για το Οι παράφρονες. Δράμα εις πράξεις τεσσάρας, τοϋ Ίταλοϋ Καστελβεκίον 13, καθώς και για το Ό τελευταίος Κόμης τών Σαλώνων 14, το μόνο έργο του πού βραβεύθηκε στον Βουτσιναϊο διαγωνισμό τοΰ Πανεπιστημίου (το 1870) Πρόκειται για το Έπι τη άνακομιδή τών λειψάνων τοϋ Πατριάρχου Γρηγορίον καί τη τελέσει της πεντηκονταετηρίδας της 'Ελληνικής Παλιγγενεσίας ποίημα, άναγνωσθέν εν τω Φιλολογικά» Συλλόγω Παρνασσώ τη 24 'Απριλίου 1871 υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, Έν 'Αθήναις, Έκ τοΰ Τυπογραφείου Ά. Κτένα καί Σ. Οικονόμου, 1871, και για ένα άτιτλο ποίημα πού συνέθεσε ένώ βρισκόταν εξόριστος στή Σκόπελο, τον Μάρτιο τοϋ 1918, για να υμνήσει την είσοδο τοΰ έλληνικοΰ στρατού «εις τα Γιάννινα καί 'ς τή Θεσσαλονίκη», καί πού το κυκλοφόρησε σέ μονόφυλλο. 12. Βλ. Γ. Χαριτάκη, «Κατάλογος τών δημοσιευμάτων Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου», στον τόμο Σπυρίδων Π. Λάμπρος , ο.π., σσ Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ίλισσός, τόμ. 2 (1869), σσ καί Ό τελευταίος Κόμης τών Σαλώνων. Δράμα εις μέρη πέντε, λαβόν Α' έπαινον έν τω Βουτσιναίω Άγώνι τοϋ ΑΩΟ', υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, Έν 'Αθήναις, Έκ τοϋ Τυπογραφείου «Ίλισσοΰ», 1870, σσ Βλ. σχετικά Panayotis Moullas, ο.π., σα

9 10 Γερασίμου Γ. Ζώρα Άπο άποψη θεματολογίου, τα στιχουργήματα τοϋ Λάμπρου αντιστοιχούν προς όλες τις κύριες κατηγορίες των ποιημάτων της Ρομαντικής Σχολής των 'Αθηνών. Υπάρχουν ερωτικά, πατριωτικά, κοινωνικά, απαισιόδοξα, βακχικά, παιδικά, των οποίων ό τόνος κυμαίνεται ανάλογα μέ το περιεχόμενο άπο λυρικός σέ έπικολυρικός, ένώ σπανιότερα καταλήγει να γίνει σατιρικός. Ό ρυθμός τις περισσότερες φορές είναι επιτυχημένος, σέ βάρος όμως τής αλληλουχίας των νοημάτων. Ωστόσο, αν παρακολουθήσουμε χρονικά την εξελικτική πορεία τής ποιητικής δημιουργίας του Λάμπρου, διαπιστώνουμε ότι μέ τον καιρό τα στιχουργήματα του βελτιώνονταν άπο όλες τις απόψεις (μορφή, περιεχόμενο, μηνύματα, πρωτοτυπία), άφοΰ ακόμη και τό γλωσσικό ένδυμα εξελίχθηκε σύμφωνα μέ τις επιταγές τοΰ καιροί). Και είναι παράξενο τό ότι ό ίδιος, όταν ήταν νέος, μή έχοντας αφιερωθεί ακόμη ολοκληρωτικά στην Επιστήμη, θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο λογοτέχνη, άπο δ,τι κατά τα κατοπινά χρόνια, πού oi υψηλές του θέσεις και οι ζηλευτοί τίτλοι του τον ικανοποιούσαν και τον απορροφούσαν τόσο, ώστε να μή διεκδικεί πλέον τον τίτλο και τήν ιδιότητα τού ποιητή. "Ισως έάν είχε λιγότερες διδακτικές καί ερευνητικές δραστηριότητες, να στρεφόταν περισσότερο προς τήν ποίηση μέ σίγουρα τά οφέλη για τα Γράμματα μας. Άλλα ακόμη καί αν δεν είχε καταπιαστεί περισσότερο μέ τήν ποίηση, θα αρκούσε απλώς να είχε δημοσιεύσει τήν ύστερότερη καί καλύτερη κατά τή γνώμη μας ποιητική του παραγωγή, για να κατελάμβανε μια σημαίνουσα θέση στή Λογοτεχνία μας, όπως ακριβώς στην Επιστήμη. Καί για τοΰ λόγου τό αληθές ας διαβάσουμε έ'να λυρικό ποίημα του, πού συνέθεσε τό Καλοκαίρι τοϋ 1880 στο 'Άγιο Όρος, όταν μέ εντολή τής Βουλής των Ελλήνων κατέγραψε χειρόγραφα, για να καταρτίσει αργότερα τον περίφημο Κατάλογον των εν ταΐς βιβλιοθήκαις τοϋ Άγίον 'Όρους Ελληνικών κωδίκων, τόμ. 1 2, Cambridge Τό συγκεκριμένο ποίημα, πού απευθύνεται στή μνηστή του 'Άννα Μπαλάνου, τήν όποια νυμφεύτηκε στις 10 'Οκτωβρίου 1880, δέν θυμίζει σέ τίποτα τά καθαρευουσιάνικα στιχουργήματα τής εποχής του. Οι δύο μάλιστα πρώτες στροφές, θεματολογικά καί γλωσσικά, ανακαλούν στή μνήμη μας τό «Κάτου 'ς τήν άμμο» 16 τοΰ Παλαμά καί τήν «Άρνηση» 17 τοΰ Σεφέρη, χωρίς πιστεύουμε να υστερούν απέναντι τους. 16. Κωστή Παλαμά, "Απαντα, τόμ. Α', Μπίρης 1962, σ Πώργος Σεφέρης, Ποιήματα, "Ικαρος , σ. 13.

10 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής 11 Εις την μνηστήν μου 'Άνναν (Έξ Άγιου Όρους. Θέρος 1880) "Οταν αργά εις το γιαλό μονάχος μου πηγαίνω, το δνομά σον βρίσκεται χίλιες φορές γραμμένο εις την βρεγμένη αμμουδιά. Το κύμα στέλνει τον αφρό, και ο αφρός το σβύνει. Μά δεν υπάρχει θάλασσα όπου να τό ξεπλύνγ} το δνομά σου, "Αννα μου, ποτέ απ' την καρδιά. Πέςμου Θυμάσαι, αγάπη μου, θυμάσαι εκειό το βράδυ; Εϊμασθε μόνοι μας οι δυό, εμεϊς και το σκοτάδι. Τό πρώτο σώδωκα φιλί. Σιγά σιγά σταμάτησε ή μουσική μπροστά σου και ή καρδιά μου ακούστηκε κοντά εις την καρδιά σου, εν ω εμείς εμέναμε κ' οι δύο σιωπηλοί. "Αχ! πόσα μοϋ υποσχέθηκε έκείν' ή σιωπή σου! "Αχ! πόσα, πόσα νάκουσες και συ μέσ' 'ςτήν ψυχή σου αγάπης λόγια γκαρδιακά. Ήταν κουβέντα της καρδιάς, αληθινοί αρραβώνες, ωσάν να μάς έκύτταζαν χιλίων αγίων εικόνες και «Αγαπάτε» ναλεγαν «αλλήλους» μυστικά. Κι' αγαπηθήκαμε! "Αχ, vai! ανοίχτηκε ή καρδιά μου, κ' εμπήκες μέσα, κ' εγεινες λαμπάδα, κόνισμά μου, και άγιο μου φυλαχτό. "Οταν ξυπνώ, είσαι εσύ ή πρώτη μου αχτίδα καϊ είσ' ή τελευταία μου αγαπητή ελπίδα το βράδυ όταν κατάκοπος 'ςτήν κλίνη μου ριχτώ. Αγάπα με! Ή αγάπη σου με τρέφει, με ύψόνει, ή αγάπη σου 'ςτούς ουρανούς ψηλά μ' άνασηκόνει είνε ζωή μου και ψυχή,

11 12 Γερασίμου Γ. Ζώρα είνε χαρά κ' ελπίδα μου, των κόπων μου στεφάνι. "Αγάπα με όσον εγώ σε αγαπώ καί φθάνει. Θα είσαι τότε ευτυχής κοντά 'ςτον ευτυχή... Δυστυχώς όμως ή ευτυχία δεν τον συνόδευσε ώς τα τελευταία του χρόνια, άφοΰ για πολιτικούς λόγους εξορίστηκε στη Σκόπελο, όπως προαναφέραμε, και αρρώστησε άπό πνευμονία. "Ενα χρόνο πριν πεθάνει, κατέφυγε πάλι στην ποίηση συνθέτοντας ενα τετράστιχο επίγραμμα, μέ το όποιο προσπαθούσε να εμψυχώσει τους δικούς του. Κλείνουμε τη μικρή μας συμβολή στην ποιητική εργογραφία τοϋ Σπυρίδωνα Λάμπρου μέ τα μεγαλόψυχα και γεμάτα αγάπη λόγια του: Πλέξτε καί αυτά τά λιγοστά τής εξορίας λουλούδια μαζί με τής αγάπης σας το δροσερό στεφάνι, καί ας είνε δλη ή ζωή για σας χαρά, τραγούδια και ευτυχία πού σύγνεφο ποτέ νά μήν πικράνη. Έν Σκοπέλφ, 3 Μαρτίου 1918.

12 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής 13 ΕΠΙΜΕΤΡΟ ΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΣΥΛΛΟΓΕΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΛΑΜΠΡΟΥ* Σπυρίδων Λάμπρος, Σκιαί, ήτοι Συλλογή λυρικών ποιημάτων, Α'. 1. σσ. 1 2: «Τοις κριταΐς» = Φθόγγοι 72 = Ποιήσεις οεοημοσιενμέναι σσ. 3 5: «Ή μουσική» = Φθόγγοι σσ. 5 7: «Εις ξηρον άνθος» = Φθόγγοι σ. 7: «Το φίλημα» = Φθόγγοι σσ. 8 10: «Ή σφαγή της Χίου» = Φθόγγοι σσ : «Πόθος» = Φθόγγοι σσ : «Έρωτος δάκρυα» = Φθόγγοι σσ : «Εις τήν γενέτειραν πατρίδα μου Κέρκυραν» = Φθόγγοι 55 = Ποιήσεις δεοημοσιενμέναι 12 = Αναγραφή σσ : «Εις σύμπλεγμα πορτοκαλλίων έ'τι πρασίνων. Τω φιλτάτω A.M.» = Φθόγγοι 42 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 17 = Αναγραφή σσ : «Τω μικρω άδελφω μου Διονυσίω επί τη έορτη του (17/29 Δεκεμβρίου 1866)» = Φθόγγοι 67 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 13 = 'Αναγραφή σσ : «Χθες» = Φθόγγοι 62 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 18 = 'Αναγραφή σσ : «Εις τα ερείπια της Τροιζήνος» = Φθόγγοι 41 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 10 = Αναγραφή σσ : «Τα ορφανά» = Φθόγγοι σσ : «Εις έξηραμμένα ρόδων φύλλα, ευρισκόμενα εντός χρυσοδεδεμένης εκδόσεως τοΰ Σακεσπήρου» = Φθόγγοι σσ : «ΈλπΙς» = Φθόγγοι 15. [Άτιτλη συλλογή = Μύρτοι, 1868]. 1. σσ. 1 2: «Υπέρ Όμηρον». Β'. * Επειδή πάρα πολλά στιχουργήματα είχαν ενταχθεί άπο τον Λάμπρο σε περισσότερες άπό μία συλλογές, κρίναμε σκόπιμο μετά τον τίτλο καθενός να μνημονεύουμε κάθε φορά καί τις υπόλοιπες συλλογές πού τα περιλαμβάνουν, μαζί μέ τον αντίστοιχο αύξοντα αριθμό τους σέ αυτές. Το ίδιο ακριβώς σύστημα (cross reference) εφαρμόσαμε καί όσον άφορα στην 'Αναγραφή των δημοσιευμάτων τού Λάμπρου, πού συνέταξε ό Γ. Χαριτάκης.

13 14 Γερασίμου Γ. Ζώρα 2. σσ. 3 4: «Εις το έ'αρ» = Στίχοι σσ. 4 6: «Εις τον έν Κρήτη υπέρ ελευθερίας θανόντα Άλ. Πραΐδην» = Φθόγγου 16 = Στίχου σσ. 6 7: «Ιδανικός έ'ρως» = Πτερυγίσματα 12 = Στίχοι 18 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 50 = Αναγραφή σσ. 8 11: «Εις το λεύκωμα Α* Γ*» = Στίχοι 12 = Ποιήσεις δεόημοσιενμέναι 26 = 'Αναγραφή σ. 12: «Ό πυργίτης» = Στίχοι 24 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι σσ : «Ή ασθένεια της» = Στίχοι 20 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 38 = 'Αναγραφή σσ : «Τα δύο άνθη» = Στίχοι 30 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 15 = Αναγραφή σσ : «Τω φίλω*** άναχωροϋντι εξ Αθηνών» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 22 = Αναγραφή σ. 16: «Θα πηγαίνω» = Στίχοι 21 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 14 = Αναγραφή σσ : «Εις πτηνόν» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 16 = Αναγραφή σσ : «Εις την ΚΕ' Μαρτίου 1867» [24 Μαρτίου 1867] = Στίχοι σσ : «Δυώ δάκρυα έπί τω θανάτω της 'Αγλαΐας Τυπάλδου» = Στίχοι 15 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 21 = Αναγραφή σσ : «8 Απριλίου. "Οχι δέν ήτο ονειρον» = Στίχοι σσ : «Τω δαφνηφορήσαντι» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 19 = Αναγραφή 24. Πτερυγίσματα, συλλογή λυρικών ποιήσεων, [1869]. Γ. 1. σσ. 1 3: «Ές άλλοτε ή δάφνη». 2. σσ. 4 8: «Προς τον Γκαίτην» = Αναγραφή 58 [= Αττικον Ήμερολόγιον, 1872] (δέν περιλαμβάνεται στο Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι). 3. σσ. 9 10: «'Ασμάτιον» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 27 = Αναγραφή σσ : «Μία εσπέρα». 5. σσ : «Εις μαργαριτοφόρον οστρεον» = Φθόγγοι 66 = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 29 = Αναγραφή σσ : «Vergiss mein nicht». 7. σσ : «Χορός και τάφος» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 28 = Αναγραφή σσ : «Δέν ήγάπησες» = Ποιήσεις όεδημοσιενμέναι 32 = Αναγραφή 43.

14 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής σσ : «Αρέσκομαι» = Στίχοι σσ : «Έφυγε» = Ποιήσεις οεοημοσιενμέναι 33 = 'Αναγραφή σσ : «Προ τοΰ ΰπνου» = Στίχοι 27 = Ποιήσεις οεδημοσιενμέναι σσ : «Ιδανικός έρως» = Μύρτοι 4 = Στίχοι 18 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 50 = 'Αναγραφή σσ : «Άστρον σβεννΰμενον» = Ποιήσεις δεοημοσιενμέναι 48 = 'Αναγραφή σ. 42: Σχεδίασμα άτιτλου ποιήματος. Φθόγγοι, Λυρικά ποιήματα Σπνρ. Λάμπρου, Ήπειρώτου, Δ'. 1. σσ. 1 2: «At χελιδώνες (κατά Βερανζέρον παράφρασις)» [Μάρτιος 1864]. 2. σ. 2: «Τέττιξ και μύρμηξ (μΰθος)» [1864]. 3. σσ. 3 4: «Άλώπηξ και Κόραξ (μϋθος)» [1864]. 4. σσ. 4 5: «Χελώνη και 'Αετός (μϋθος)» [Ιούλιος 1865]. 5. σσ. 5 6: «Το ονειρον τοΰ στρατιώτου» [22 Ιουλίου 1865]. 6. σσ. 7 8: «Αι χελιδώνες (πρωτότυπον)» [25 Ιουλίου 1865]. 7. σσ. 8 11: «Το πουλάκι κλαίει γιατί 'φύγαν τα παιδιά του» [28 'Ιουλίου 1865]. 8. σσ : «'Απόσπασμα δράματος Δάμων και Φιντίας (Πράξις Α', Σκηνή Α')» [15 Αυγούστου 1865]. 9. σσ : «Ή ειμαρμένη τοΰ ναύτου» [10 'Ιανουαρίου 1866]. 10. σσ : «'Αποχαιρετισμός θνήσκοντος (είς τον ήχον la costanza tyranno del core τοΰ μελοδράματος Rigoletto)» [19 Φεβρουαρίου 1866]. 11. σσ : «Είς κυπάρισσον» [20 Μαρτίου 1866] = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 2 = 'Αναγραφή σσ : «Θα ήμαι ποιητής;» [22 Μαρτίου 1866]. 13. σσ : «Μετάφρασις τεμαχίου τινός τοΰ μελοδράματος Λουκρητία Βοργία («di pescatore ignobile» κτλ., Πράξις Α, Σκηνή Γ')» [22 Μαρτίου 1866]. 14. σσ : «Είς άνθος πορτοκαλλέας» [26 Μαρτίου 1866]. 15. σσ : «Ή έλπίς (Θεοδώρα Π. Λύτσικα)» [6 Μαΐου 1866] = Σκιαί σσ : «Πόθος» [7 Μαΐου 1866] = Σκιαί σσ : «Ό έρως (Άρ. Μαστοράκη)» [8 Μαΐου 1866]. 18. σσ : «Ήσο ωραία» [12 Μαΐου 1866]. 19. σσ : «Τω άδελφω Κωνσταντίνο) επί τη εορτή του» [20 Μαΐου 1866].

15 16 Γερασίμου Γ. Ζώρα 20. σσ : «? Ασμα παροίνιον (Μετάφρασις εκ τοϋ Εκδρομή είς Πομπηΐαν)» ['Ιούνιος 1866] = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 1 =Λναγραφή σσ : «Μη άγαπήσης» ['Ιούνιος 1866]. 22. σσ : «Ό Κλέφτης» (δημοτικόν). 23. σσ : «'Άνθους έρως» ['Ιούνιος 1866]. 24. σσ : «Το εαρ». 25. σσ : «Το φίλημα» [Μάιος 1866] = Σκιαϊ σσ : «Εις άνθος εντός βιβλίου μου» ['Ιούνιος 1866] = ΣκιοΧ σσ : «Ή κόρη» ['Ιούνιος 1866]. 28. σσ : «Κύματος αφρός» ['Ιούνιος 1866]. 29. σσ : "Ερωτος συμφοραί» ['Ιούνιος 1866] = ΣκιοΧ σσ : «Εις εικόνα τινά, παριστώσαν την ποίησιν» ['Ιούνιος 1866]. 31. σ. 59: «Θρησκεία» (επίγραμμα). 32. σσ : «Εις έπιτύμβιον λίθον» ['Ιούλιος 1866]. 33. σσ : «Ή σφαγή της Χίου» ['Ιούλιος 1866] = ΣκιοΧ σσ : «? Ασμα λεμβούχου (barcarolle)» [Πόρος, 18/30 'Ιουλίου 1866] = Ποιήσεις οεοημοσιενμέναι 3 = Αναγραφή σσ : «Ή μουσική» [Πόρος, 18/30 'Ιουλίου 1866] = Σκιαϊ σ. 68: «'Επίγραμμα αύτοσχέδιον είς τα ερείπια τοΰ εν Καλαυρία ναοΰ τοϋ Ποσειδώνος» [Ναός τοΰ Ποσειδώνος εν Πόρω, 28 'Ιουνίου / 10 'Ιουλίου 1866]. 37. σσ : «'Ασμάτιον» [Πόρος, 30 Ίουνίου/12 'Ιουλίου 1866]. 38. σσ : «Μέλισσα και "Ερως» (κατά μίμησιν ωδής τίνος τοΰ Lebrun) [Πόρος, 30 Ίουνίου/12 'Ιουλίου 1866]. 39. σσ : «Τω φιλτάτω Γερμ. Μιχαηλίδη, είς μικρόν φιλίας τεκμήριον» [Πόρος, 4/16 Αυγούστου 1866]. 40. σσ : «Είς ρόδον» [Πόρος 4/16 Αυγούστου 1866]. 41. σσ : «Είς τα ερείπια της παλαιάς Τροιζήνος» [7 Αυγούστου 1866] = Σκιαϊ 12 = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 10 = 'Αναγραφή σσ : «Είς ομάδα πορτοκαλλίων ετι πρασίνων ('Αριστείδη Μαστοράκη)» [13 Αυγούστου 1866] = Σκιαϊ 9 =Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 17 = Αναγραφή σσ : «Είς το πρώτον μου λεύκωμα» [14 Αυγούστου 1866]. 44. σ. 81: «Είς τήν κόρην» [11 Αυγούστου 1866]. 45. σσ : «Τα ορφανά» [28 Αυγούστου 1866] = Σκιαϊ σσ : «Είς τους καλοΰντάς με ποιητήν» [28 Αυγούστου 1866]. 47. σσ : «Είς χρυσαλλίδα» [28 Αυγούστου 1866]. 48. σσ : «Τή Κα Κ***, κατά παράκλησιν Άρ. Μαστοράκη δι' αυτόν τοΰτον» [29 Αυγούστου 1866]. 49. σσ : «Οι πρώτοι στίχοι έραστοΰ (Μετάφρασις εκ τοΰ διηγήματος Estelle τοΰ Φλωριάν)» [3/15 Σεπτεμβρίου 1866].

16 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής σσ : «Εις το λεύκωμα Νικ. Σταματιάδου» [12/24 Σεπτεμβρίου 1866]. 51. σσ : «Εις κόρην μελανοφοροΰσαν ώς εκ τοΰ θανάτου της μητρός της» [3 'Οκτωβρίου 1866] = Ποιήσεις οεοημοσιενμέναι 46 = Αναγραφή σσ : «Εις κορασίδα, φέρουσαν επί της ταινίας τοϋ πίλου της Ήπειρος» [6/18 'Οκτωβρίου 1866]. 53. σ. 99: «'Ασμάτιον (sonnet) Ένθυμεΐσαι;» [9/21 'Οκτωβρίου 1866]. 54. σσ : «Μετά μουσικήν άκρόασιν θελκτικοί) τεμαχίου της Martha τοϋ Beyer» [12/24 'Οκτωβρίου 1866] = [Ποιήσεις δεοημοσιευμέναι 11 = 'Αναγραφή σσ : «Εις την γενέτειραν πατρίδα μου Κέρκυραν» [17/29 'Οκτωβρίου 1866] = Σκιαί 8 = Ποιήσεις οεοημοσιενμέναι 12 = 'Αναγραφή σσ : «Άνάμνησις» [24 'Οκτωβρίου 1866]. 57. σ. 109: «Εις το εαρ (Μετάφρασις ωδής τίνος τοϋ Lebrun)» [25 'Οκτωβρίου 1866] = Ποιήσεις οεδημοσιευμέναι 6 = 'Αναγραφή σ. 110: «Ή κλοπή των στίχων τοΰ κακοΰ ποιητοΰ, διάλογος (Έκ των επιγραμμάτων τοϋ Lebrun)» [25 'Οκτωβρίου 1866]. 59. σσ : «Εις τους κατά τήν εν Βαφέ μάχην πεσόντας» [27 'Οκτωβρίου 1866]. 60. σ. 112: «Ποιμενικόν ασμάτιον κατά μίμησιν τοϋ Monte Mayor (Μετάφρασις έκ των τοϋ Florian)» = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 1 = 'Αναγραφή σσ : «Εις τον εν Κρήτη υπέρ της ελευθερίας αποθανόντα Άλ. Πραΐδην» [10/22 Νοεμβρίου 1866] = Μύρτοι 3 = Στίχοι σσ : «Χθες» [15/27 Νοεμβρίου 1866] = Σκιαί 11 = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 18 = Αναγραφή σσ : «Εις έκείνην» [23 Νοεμβρίου 1866]. 64. σσ : «Εις signet φέρον "Κρήτη ελευθέρα" έκ των υπέρ των Κρητών εν 'Αθήναις έκποιηθέντων» [26 Νοεμβρίου 1866]. 65. σσ : «Ή νόθος ('Εκ των τοϋ Alex. Soumet παράφρασις)» [Νοέμβριος 1866]. 66. σσ : «Εις μαργαριτοφόρον όστρεον» [10/22 Δεκεμβρίου 1866] = Πτερνγίσματα 5 = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 29 = Αναγραφή σσ : «Τω άδελφω μου Διονυσίω έπί τή εορτή του» [Π/29 Δεκεμβρίου 1866] = Σκιαί 10 = Ποιήσεις όεόημοσιενμέναι 13 = Αναγραφή σσ : «Θεοδώρα Ί. Λάμπρου, δωρών αυτή δια τήν πρώτην τοϋ νέου έτους χρυσήν καρφίδα παριστώσαν χείρα κρατοϋσαν στέμμα άνθόπλεκτον» [30 Δεκεμβρίου 1866].

17 18 Γερασίμου Γ. Ζώρα 69. σσ : «Είς το λεύκωμα Κωνσταντίνου Π. Λύτσικα» [2/14 Ιανουαρίου 1867]. 70. σσ : «Είς εξηραμμένα ρόδων φύλλα ευρισκόμενα εντός χρυσοδεδεμένης εκδόσεως τοϋ Σακεσπήρου» [11/23 Ιανουαρίου 1867] = Σκιαί σσ : «Τω άτμοπλοίω Πανελληνίω» [13/25 Ιανουαρίου 1867]. 72. σσ : «Τοις Κριταΐς Ποιητ. Αγώνος» = Σκιαί 1 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 4. σσ : «Πίναξ των περιεχομένων ποιημάτων». Στίχοι, ήτοι λυρικά ποιημάτια Σπνρ. Π. Λάμπρου Ήπειρώτου, Ε'. 1. σσ. 1 3: «Την είδα εκ τοϋ σύνεγγυς» [Φεβρουάριος 1867]. 2. σσ. 4 5: «Οι ποιηταί». 3. σσ. 5 7: «Ό βίος μας» = Ποιήσεις δεοημοσιευμέναι 5 = "Αναγραφή σσ. 7 11: «Ή λήθη της». 5. σσ : «Είς το εαρ (Άλκαϊκή στροφή)» = Μύρτοι σσ : «Είς λεύκωμα». 7. σσ : «'Αγάπη ματαιωθεΐσα». 8. σσ : «Τόδον και μνήμα (Έκ των τοϋ Ούγώ)». 9. σσ : «Είς τήν ΚΕ Μαρτίου 1867» [24 Μαρτίου 1867] = Μύρτοι σσ : «'Εκ της 'Αντιγόνης τοϋ Σοφοκλέους ρήσις Κρέοντος μετά τήν πάροδον τοϋ χοροϋ». 11. σσ : «Έκ τής Σοφοκλέους Αντιγόνης, μετάφρασις της παρόδου τοϋ χοροϋ». 12. σσ : «Είς τό λεύκωμα 'Ανδρέου Γιουρδή άναχωροϋντος έξ Αθηνών» = Μύρτοι 5 = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 26 = Αναγραφή σσ : «Όμολογία». 14. σσ : «Αρέσκομαι» = Πτερνγίσματα σσ : «Έν δάκρυ επί τω θανάτω τής 'Αγλαΐας Τυπάλδου» = Μύρτοι 13 = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 21 = Αναγραφή σ. 39: «'Ασμάτιον». 17. σσ : «Ή Κατάποσις τοϋ "Ερωτος». 18. σσ : «'Ιδανικός έρως» = Πτερνγίσματα 12 = Μύρτοι 4 = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 50 = Αναγραφή σσ : «Αϊ φυλακαί» = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 9 = Αναγραφή σσ : «Ή ασθένεια της» = Μύρτοι 1 = Ποιήσεις δεδημοσιευμέναι 38 = Αναγραφή 53.

18 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής σσ : «Θα πηγαίνω» = Μύρτοι 10 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 14 = 'Αναγραφή σσ : «Έν όνείρω» [23 'Ιουλίου 1867] = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 8 = 'Αναγραφή σσ : «Θ' αποθάνω» [4/16 Σεπτεμβρίου 1867]. 24. σ. 51: «Ό σπουργίτης» = Μύρτοι 6 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι σσ : «Όραμα» [27 Σεπτεμβρίου 1867]. 26. σσ : «Όχι! οέν ήτο ονειρον» [11 'Απριλίου 1867] = Μύρτοι σ. 56: «Προ τοΰ ΰπνου» [14/26 Νοεμβρίου 1867] = Πτερνγίσματα 11 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι σσ : «Άγγελοι» [20 Νοεμβρίου 1867] = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 52 = Αναγραφή σσ : «Τίνα ήγάπησα» = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 41 = Αναγραφή σσ : «Τα δύο άνθη» = Μύρτοι 8 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 15 = Αναγραφή σσ : «Εις τον θάνατον Άλ. Πραΐδου» = Μύρτοι 3 = Φθόγγοι σσ : άτιτλο σχεδίασμα ποιήματος. σσ : «Περιεχόμενα». ΣΤ'. Ποιήσεις Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου δεδημοσιενμέναι, *. 1. σσ. 1 2: «Παροίνιον άσμα 'Ρωμαίου», Χρνσαλλίς, 30 Μαΐου 1866 = Φθόγγοι 20 = Αναγραφή σσ. 2 4: «Εις Κυπάρισσον», Εθνική Βιβλιοθήκη, 15 Σεπτεμβρίου 1866 = Φθόγγοι 11 = Αναγραφή σσ. 4 6: «'''Ασμα λεμβοΰχου (barcarolle)», Εθνική Βιβλιοθήκη, 1 'Οκτωβρίου 1866 = Φθόγγοι 34 = Αναγραφή σσ. 6 8: «Τοις κριταΐς τοϋ ποιητ. αγώνος έν ετει 1867 (Έν τη υπό Σεμιτέλου εκθέσει περί τοΰ ποιητικού αγώνος τοΰ 1867)», Κρίσις τοϋ Βοντσιναίον ποιητικού αγώνος τοϋ εν ετει ΑΩΞΖ' άγωνισθέντος, 1867 = Σκιαί 1 = Φθόγγοι σσ. 9 10: «Ό βίος μας», Έπτάλοφος, 31 Μαΐου 1867 = Στίχοι 3 = Αναγραφή σ. 11: «Εις το εαρ ('Εκ των τοΰ Lebrun)», Έπτάλοφος, 15 'Ιουλίου 1867 = Φθόγγοι 57 = Αναγραφή 12. * Στην 'Αναγραφή δεν έχουν αποδελτιωθεί τα υπ' αριθ. 4,24,25,30,44,45,47,49,51 ποιήματα πού περιλαμβάνονται στο Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι.

19 20 Γερασίμου Γ. Ζώρα 7. σσ : «Ποιμενικον άσμάτιον κατά μίμησιν έκ τοϋ Monte Mayor (Έκ των τοϋ Florian)», Έπτάλοφος, 15 'Ιουλίου 1867 = Φθόγγοι 60 = 'Αναγραφή σσ : «Έν ονείρω», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1868 = Στίχοι 22 = 'Αναγραφή σσ : «Αι φυλακαί», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1868 = Έπτάλοφος, 16 Δεκεμβρίου 1867 = Στίχοι 19 = Αναγραφή σσ : «Εις τα ερείπια της Τροιζήνος», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1868 = Σκιαϊ 12 = Φθόγγοι 41 = Αναγραφή σσ : «Μετά μουσικήν άκρόασιν», Έπτάλοφος, 31 'Οκτωβρίου 1867 = Φθόγγοι 54 = Αναγραφή σσ : «Εις την γενέτειραν πατρίδα μου Κέρκυραν», Έπτάλοφος, 20 'Ιανουαρίου 1868 = Σκιαϊ 8 = Φθόγγοι 55 = Αναγραφή σσ : «Τω μικρω άδελφω μου Διονυσίω επί τη έορτη του», Έπτάλοφος, 3 Φεβρουαρίου 1868 = Σκιαϊ 10 = Φθόγγοι 67 = Αναγραφή σο : «Θα πηγαίνω ("Εκθεσις ποιητ. αγώνος τοΰ 1868 υπό Θ. Άφεντούλη)», Ή κατά το 1868 περί τοϋ Βοντσιναίον διαγωνίσματος εκθεσις της Επιτροπής, 1868 = Ίλισσός, 15 'Ιουλίου 1868 = Μύρτοι 10 = Στίχοι 21 = Αναγραφή σσ : «Τα δύο άνθη», Ίλισσός, 15 'Ιουνίου 1868 = Μύρτοι 8 = Στίχοι 30 = Αναγραφή σσ : «Είς πτηνόν», Ίλισσός, 15 Ιουλίου 1868 = Μύρτοι 11 = Αναγραφή σσ : «Είς σύμπλεγμα πορτοκαλιών έ'τι πρασίνων (Τω φιλτάτω Α* Μ*)» [12 Αυγούστου 1866], Έπτάλοφος, 27 'Ιουλίου 1868 = Σκιαϊ 9 = Φθόγγοι 42 = Αναγραφή σσ : «Χθες» [15 Νοεμβρίου 1866], Έπτάλοφος, 10 Αυγούστου 1868 = Σκιαϊ 11 = Φθόγγοι 62 = Αναγραφή σσ : «Τω δαφνηφορήσοντι», Εθνική Βιβλιοθήκη, 1 Αυγούστου 1868 = Μύρτοι 15 = Αναγραφή σσ : «Μη λησμονης (Δημητρίω Κορομηλά, άπαίροντι εξ 'Αθηνών είς Γερμανίαν)», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1869 = Αναγραφή σσ : «Έν δάκρυ επί τω θανάτω της 'Αγλαΐας Τυπάλδου», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1869 = Μύρτοι 13 = Στίχοι 15 = Αναγραφή σσ : «Τω φίλω *** άναχωροΰντι εξ Αθηνών», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1869 = Μύρτοι 9 = Αναγραφή σσ : «Είς άρχαΐον άγγεΐον», Αττικόν Ήμερολόγιον, 1869 = Αναγραφή σσ : «Ό διανομεύς τοΰ Ίλισσοϋ τοις συνδρομηταΐς αύτοΰ κατά την πρώτην 'Ιανουαρίου 1869», Ίλισσός, 1 'Ιανουαρίου 1869.

20 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής σ. 52: «Ό πυργίτης», Ίλιοσος = Μύρτοι 6 = Στίχοι σσ : «Είς το λεύκωμα Α* Γ*», Ίλισσός, 15 'Απριλίου 1869 = Μύρτοι 5 = Στίχοι 12 = 'Αναγραφή σσ : «'Ασμάτιον» (Έκθεσις ποιητ. αγώνος τοΰ 1869 υπό Τουσοπούλου) [19 'Ιουνίου 1868], Κρίσις τον Βουτσιναίον ποιητικού αγώνος εν ετει ΑΩΞΘ', 1869 = Ευρυδίκη, 1871 = Πτερυγίσματα 3 = 'Αναγραφή σσ : «Χορός και τάφος», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1870 = Πτερυγίσματα 1 = Αναγραφή σσ : «Είς μαργαριτοφόρον οστρεον», ΟΙκογενειακόν Ήμερολόγιον, 1870 = Πτερυγίσματα 5 = Φθόγγοι 66 = Αναγραφή σσ : «Οί φωτάζοντες τάς 'Αθήνας κατά την πρώτην 'Ιανουαρίου 1870». 31. σσ : «Φρειδερίκου Σχιλλέρου, Μαρία Στουάρτη, Δοκίμιον έμμετρου μεταφράσεως εκ τοΰ πρωτοτύπου (Πράξεως πρώτης, σκηνή α')», Εθνική Βιβλιοθήκη, Απρίλιος 1870 = Αναγραφή σσ : «Δεν ήγάπησας», Ίλισσός, 15 'Ιουνίου 1870 = Πτερυγίσματα 8 = Αναγραφή σσ : «"Εφυγε» [Ιούνιος 1868], Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1871 = Πτερυγίσματα 10 = Αναγραφή σσ : «Είς το λεύκωμα της Όλλανδής Κας W. van der Chyss, χήρας Storm» ['Οκτώβριος 1869], Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1871 = Αναγραφή σσ : «Ό θάνατος της Ίνες (Έκ της Λυσιτάνιάόος τοΰ Λουδοβίκου Κάμοενς)», Ίλισσός, 20 Ιουλίου 1869, Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1871 = Αναγραφή σσ : «Ύπο δένδρα έν θέρει (Άφιεροΰται τω φίλω Ίω. Καμ.)», ΟΙκογενειακόν Ήμερολόγιον, 1871 = Αναγραφή σσ : «Ώδή γενέθλιος είς τήν άνεψιάν μου Αίκατερίνην» ['Οκτώβριος 1869], Έλληνικον Ήμερολόγιον, 1871 = Αναγραφή σσ : «Ή ασθένεια της» [1867], Έλληνικον Ήμερολόγιον, 1871 = Μύρτοι 1 Στίχοι 20 = Αναγραφή σσ : «Κεφαλή εστεμμένη, καρδία ναυαγός», Αττικόν Ήμερολόγιον, = Αναγραφή σσ : «Ό νεανίας παρά τον ρύακα (Έκ των τοΰ Σχιλλέρου)», Αττικόν Ήμερολόγιον, = Αναγραφή σσ : «Τίνα ήγάπησα (κατά το Ίταλικόν)» [1867], Ίλισσός, 15 Σεπτεμβρίου 1870 = Στίχοι 29 = Αναγραφή σσ : «Ό θάνατος της Ξανθούλας (λυρικόν ποίημα έκ των απορριφθέντων κατά τον ποιητικον αγώνα τών 'Ολυμπίων)», εφ. Κόσμος, 31 'Οκτωβρίου 1870 = Αναγραφή 38.

21 22 Γερασίμου Γ. Ζώρα 43. σ. 107: «Προσευχή εκ τοΰ Δαυίδ Κομνηνού», Εθνική Βιβλιοθήκη, Νοέμβριος 1870 = 'Αναγραφή σσ : «Ό διανομεύς τοΰ Έθνοφύλακος κατά την α' 'Ιανουαρίου τοΰ νέου έτους 1871», Έθνοφύλαξ, 1 'Ιανουαρίου σσ : «Κυμβαλισμος κόρης απέλπιδος» [29 'Οκτωβρίου 1869]. 46. σσ : «Εις όρφανήν κόρην» [Έν 'Αθήναις, κατ' Όκτώβριον 1866], Ευρυδίκη, 'Ιανουάριος 1872 = Άττικον Ήμερολόγιον, 1872 = Φθόγγοι 51 = Αναγραφή σ. 117: «Ποίημα επί τη πεντηκονταετηρίδι της ελλ. Παλιγγενεσίας, άναγνωσθέν έν τω Φιλολ. Συλλόγω Παρνασσω τη 24 'Απριλίου 1872», Έφημερίς των Συζητήσεων, 27 'Απριλίου σσ : «Αστήρ σβεννύμενος (Άφιεροΰται τω φίλω 'Ιωάννη Καμπούρογλου)», Καζαμίας του Κορομηλά, 1872 = Πτερυγίσματα 13 = 'Αναγραφή σσ : «Προ τοΰ ΰπνου», Ήμερολόγιον Ίλισσοϋ, 1872 = Πτερυγίσματα 11 = Στίχοι σσ : «'Ιδανικός έρως», Οικογενειακόν Ήμερολόγιον, 1872 = Πτερυγίσματα 12 = Μύρτοι 4 = Στίχοι 18 = Αναγραφή σσ : «Ό διανομεύς της Πανδώρας κατά τήν α' 'Ιανουαρίου 1873», Πανδώρα, 1 'Ιανουαρίου σσ : «Άγγελος αντί αγγέλων» [1867], Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1873 = Στίχοι 28 = Αναγραφή σ. 135: «Εις τήν Άριάδνην», Καζαμίας τοϋ Κορομηλά, 1874 = Ποιήματα σε λυτά φύλλα 8 = Αναγραφή σ. 135: «Πρόποσις κατά το συμπόσιον τοΰ Φιλ. Συλλόγου Παρνασσοΰ», Έφημερίς των Συζητήσεων, Μάϊος 1874 = Ποιήματα σε λυτά φύλλα 11 = Αναγραφή 68. σσ : «Πίναξ των περιεχομένων». [Ποιήματα σε λυτά φύλλα], Ι. [ΝΕΑΝΙΚΑ]. 1. «Κακό παιδί» [8 Μαΐου 1866], σσ «Χαίρε» ['Εν Σύρω,'Οκτώβριος 1868], σ «Μήτηρ και τέκνον» [1868;], σ. 1. Ζ\ Π. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΕΝΑ ΣΤΟ FREIBERG ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟ]. 4. Άτιτλο ποίημα [Freiberg, Σεπτέμβριος 1872], σ. 1.

22 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής «Νοσταλγία» [Βερολϊνον, Δεκέμβριος 1872], σσ «Ύπο λύχνου αύγάς» [Berlin, 'Ιανουάριος 1873], σ «Είσαι συ» [Έν Βερολίνω, 5 'Απριλίου 1873], σσ «Τη Αριάδνη» [1873;], σσ. 2 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 53 = 'Αναγραφή «Άμαζών;» [22 'Οκτωβρίου 1873], σσ Άτιτλο ποίημα γραμμένο στα γερμανικά [Berlin, 6 Φεβρουαρίου 1874], αϊ. 11. «Προς τα μέλη τοΰ Φ.Σ. Παρνασσού» [Βερολίνω, 17/29 'Απριλίου 1874], Έφημερϊς των Συζητήσεων, Μάϊος 1874, σσ. 2 = Ποιήσεις δεδημοσιενμέναι 54 = 'Αναγραφή «Ή Είκών της» [Βερολίνω, 29 'Ιουνίου 1874], σσ «Manner Freu» [Βερολϊνον, 29 'Ιουνίου 1874], σσ «Καρδία βρυκόλακας» [Έν Βερολίνω, τη 24 'Ιουλίου 1874], σσ «Το έρημοκκλήσι» [Βερολϊνον, 1874], σσ «Ό πρώτος και ό ύστερινος πόνος» [Βερολϊνον, 1874], σ «Μη μέ λησμονης» [Βερολϊνον, 1874], σσ «Vielliebchen» [1874;], σσ «Das Herz ein Spuker» [1874;], σσ. 2. III. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΕΝΑ ΣΤΗ ΒΙΕΝΝΗ]. 20. «Ein traum» [Wien, 8 'Απριλίου 1876], σσ «Ή άνοιξις της καρδιάς μου» [Wien, 17 'Απριλίου 1876], σσ «Ή τρεις ψυχές» [Wien, 18 'Απριλίου 1876], σσ «Ευχές» [Βιέννη, 1876], σ «Ή λυγαριά» [Βιέννη, 1876], σ. 1. IV. [ΠΟΙΗΜΑ ΓΡΑΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ]. 25. «Εις την μνηστήν μου Άνναν» ['Εξ Αγίου Όρους, Θέρος 1880], σσ. 2. V. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΙΓΙΝΑ]. 26. «Τα δυο αδέλφια» [Αίγινα, Θέρος 1885], σ «Ή Αγάπη της μητέρας» [Αίγινα, Θέρος 1885], σ «Ναυτικον άσμα» ['Εν Α'ιγίνη, 23 Αυγούστου 1885], σ «Εις όρφανον κοράσιον» [Αίγινα, 1885], σ. 1.

23 24 Γερασίμου Γ. Ζώρα VI. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΗΦΙΣΙΑ]. 30. «Εις το λεύκωμα Όλγας Βαλαωρίτου» [1 Ιανουαρίου 1895], σ «Ποίημα επί τή εις Βερολΐνον αναχωρήσει τοΰ Ιωάννου Κ. Σημαντήρα» [Τή 20 Μαρτίου 1901], σ 'Άτιτλο [Έν 'Αθήναις, τη 21 Μαΐου 1901], σσ 'Άτιτλο [29 'Ιουνίου 1901, 9 μ.μ.], σσ 'Άτιτλο [Έν Κηφισιά, 10 Ιουλίου 1901], σσ «Παραλειπόμενα» [1901], σσ «Κηφισιώτικαι εντυπώσεις» [1901], σσ 'Άτιτλο [1901;], σ. 1. VII. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΓΡΑΜΜΕΝΑ ΣΤΗ ΣΚΟΠΕΛΟ]. 38. 'Άτιτλο [Έν Σκοπέλω, 3 Μαρτίου 1918], σ 'Άτιτλο [Έν Σκοπέλω, 1918], σ «Εις την γυναικά μου. Όνειρον» [Σκόπελος, 1918], σ. 1. " 41. «Εις Μαρίαν Δουλίδη» [1918;], σ «Εις Πόπην Ζαλοκώστα» [1918;], σ «Εις Φωφών Δουλίδη» [1918;], σ. 1. VIII. [ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΑΧΡΟΝΟΛΟΓΗΤΑ]. 44. «Εις την Πάπην», σσ «Ή τελευταία λύγος», σ «Καλής Πατρίδος», σσ «Μέ λησμονεί;», σ «Ό έρως μου», σσ «Προς άπαγγελίαν έν παρθεναγωγεία) Χρηστομάνου κατά τάς εξετάσεις», σσ «Πύρραμος και Θίσβη. Τ Ασμα πρώτον», σσ «Το πρώτον άλγος», σ 'Άτιτλο, σ 'Άτιτλο, σ. 1.

24 Ό Σπυρίδων Λάμπρος ώς ποιητής 25 Η'. [Πρωτότυπα δραματικά έργα και μεταφράσεις]*. Ι. [ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΜΕΝΑ]. 1. Σοφοκλέους Ηλέκτρα, Μετάφρασις έμμετρος Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου [3/15 Ιουλίου 1867], σσ. 30, μέ αποσπασματικά μόνον σχεδιάσματα της μετάφρασης. 2. Δαυΐδ Κομνηνός, δράμα εις μέρη τρία [Αύγουστος 1870], σσ Ό λίθοξόος τοϋ Κλεομένου, υπό Φραγκίσκου Mons, Μετάφρασις Σπυρ. Π. Λάμπρου, (Χάρισμα τω Νιόνιω) [Έν Σύρω, 'Απριλίου 1898], σσ. 40. II. [ΑΧΡΟΝΟΛΟΓΗΤΛ]. 4. Το γεφύρι της 'Άρτας, σσ Σεμέλη, δράμα άρχαΐον, σσ. 6, μέ αποσπάσματα μόνον. Θ'. Αναγραφή δημοσιευμάτων. Γ. Χαριτάκη, «Κατάλογος των δημοσιευμάτων Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου», στον τόμο Σπυρίδων Π. Λάμπρος (Ανατ. εκ του ΙΔ' τοϋ Νέον Έλληνομνήμονος), Αθήνησιν Στην παραπάνω 'Αναγραφή έχουν αποδελτιωθεί 46 στιχουργήματα τοϋ Λάμπρου στους αριθμούς: 6,7,8,11,12,13,14,16,17,18,19,20,21,22, 23,24,25,26,29,30,31, 32, 33,37,38,39,40,41,42,43,44,45,47,50,51,52, 53,54,55,58, 60,61,62,65,67,68. * Δέν σώζονται σε χειρόγραφη μορφή τα άποδελτιωθέντα στην 'Αναγραφή (μέ αριθμούς 27 και 46 αντίστοιχα) δραματικά έργα: «Οι παράφρονες. Δράμα είς πράξεις τεσσάρας, του Ίταλοϋ Καστελβεκίου», Ίλισσός, 1869, και Ό τελευταίος Κόμης των Σαλώνων. Δράμα είς μέρη πέντε, λαβόν Α' επαινον έν τω Βουτσιναίω Άγώνι τοϋ ΑΩΟ', υπό Σπυρίδωνος Π. Λάμπρου, Έν Αθήναις, Έκ τοϋ Τυπογραφείου «Ίλισσοϋ», 1870, σσ. 192.

25 ΒΟΥΛΑΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Ο ΛΟΓΙΟΣ ΙΤΑΛΟΣ VITO DOMENICO PALUMBO ΣΤΟΝ ΠΑΡΝΑΣΣΟ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ Μια ιστορική διάλεξη μέ τίτλο «Περί της εν τγ} Νοτίω Ιταλία Έλληνοσαλεντινής Αποικίας», δόθηκε στην κατάμεστη αίθουσα τοΰ Παρνασσοϋ τον Μάϊο τοΰ 1896 από τον μεγάλο Ελληνιστή, φιλόλογο, ποιητή 1 και λαογράφο Vito Domenico Palumbo ( ). Σε μια αίθουσα πού τρία χρόνια μετά ό Gabrielle D'Annuncio 2 ( ) ένας άλλος σπουδαίος 'Ιταλός ποιητής, ό πιο γνωστός διεθνώς τήν εποχή εκείνη, απηύθυνε τον λόγο του προς τους Αθηναίους και ανακηρύχθηκε Επίτιμο μέλος τοΰ Συλλόγου. Βέβαια πολλοί Ιταλοί λόγιοι είχαν μιλήσει ή μίλησαν στον Φιλολογικό Σύλλογο Παρνασσός και έγιναν μέλη του τακτικά 3, έπί 1. Βλ. V. D. Palumbo, Roda ce Kóttia (Rose e Spine), μέ εισαγωγή, φωνητική επεξεργασία και μετάφραση τοΰ Paolo Stomeo, Lecce (Centro di Studi Salentini), Βλ. Bruno Lavagnini, «Gabriele D'Annunzio ad Atene (1899)», Nuova Antologia, τόμ. CDXVII (1941), σσ , Alle fonti della Pisanella ovvero DAnnunzio e la Grecia moderna, Palermo 1942, «D'Annunzio ad Atene nel 1899 (nuove testi monianze)», στο Gabriele DAnnunzio nel primo centenario della nascita, Roma 1963, σσ Ή εκλογή τοΰ D'Annunzio ώς 'Επιτίμου μέλους τοΰ Παρνασσού είχε γίνει ενα μήνα νωρίτερα στις Το κείμενο της ομιλίας τοΰ D'Annunzio μέ τίτλο «Orazione agli Ateniesi» βρίσκεται στα «Άπαντα» τοΰ ποιητή {Opera Omnia, τ. XIV, σσ ). Ελληνική μετάφραση δημοσιεύτηκε στις στην εφημερίδα «^στυ». Σχετικά μέ τα Ελληνικά θέματα στο έργο τοΰ D'Annunzio βλ. Raffaele Del Re, L'ellenismo nell'opera artistica di G. D Annunzio, Bologna 1928, Ettore Paratore, «Il mondo classico in Gabriele D'Annunzio», στο Momenti della storia degli studi classici fra ottocento e novecento, Seminario Febbraio 1986, Napoli 1987, σσ Ξεχωριστή περίπτωση αποτελεί ή παρουσία στον «Παρνασσό» τοΰ Antonio Frabasile ( ), τοΰ μόνου Ίταλοΰ πού εξελέγη τακτικό μέλος τοΰ Συλλόγου στις Είχε δασκάλους στα Άρχαΐα Ελληνικά καί στή Φιλοσοφία τους αδελφούς Linguiti, πού έγιναν καί αυτοί αργότερα μέλη τοΰ Παρνασσοϋ. Στην 'Αθήνα παντρεύτηκε τή Σοφία Λύδη το 1876 καί απέκτησε δύο κόρες. Όταν έγκατεστάθηκε στην 'Αθήνα μονίμως έγινε καθηγητής Ξένων Γλωσσών στο Βαρβάκειο Λύκειο καί στα 'Ανάκτορα της Βασίλισσας Όλγας, ενώ αργότερα διορίζεται βιβλιοθηκάριος στην 'Εθνική Βιβλιοθήκη. Συνδέθηκε φιλικώς μέ "Ελληνες λογοτέχνες της εποχής του, τον Ά. Βλάχο, τον Ά. Προβελέγγιο, τον Γ. Σουρή, τον Γ. Στρατήγη κ.ά. "Εγραψε ποιήματα εμπνευσμένα άπό τήν Ελλάδα (Sulle sponde d'ilisso, versi

26 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 27 τίμα 4 ή αντεπιστέλλοντα 5, πού ό αριθμός τους σήμερα έχει ξεπεράσει τους ογδόντα. Ή Ιταλία εξ αιτίας της γειτονίας, άλλα και της παράλληλης πολιτιστικής ανάπτυξης των δύο χωρών από τους αρχαίους χρόνους, ώς επίσης και κατά τους μεταγενεστέρους, συναντήθηκε πολλές φορές μέ την Ελλάδα. 'Άλλωστε ή επιθυμία και ή επιδίωξη του «Παρνασσού» ήταν να καλλιεργήσει στενές σχέσεις μέ επιφανείς λογοτέχνες και διεθνώς αναγνωρισμένους επιστήμονες της 'Ιταλίας. 'Επιπροσθέτως ό Σύλλογος ήθελε να επιβραβεύσει τους Ιταλούς διανοούμενους πού εξέφραζαν φιλελληνικά συναισθήματα μέ τή διδασκαλία τους ή την επιλογή θεμάτων άπό τήν Ελληνική πραγματικότητα. Το περιεχόμενο της διάλεξης τοΰ V. D. Palumbo παρέμεινε άγνωστο στο 'Ιταλικό κοινό, γιατί ό ομιλητής τήν έγραψε και τήν εκφώνησε στα Ελληνικά και έ'τσι δημοσιεύτηκε στις Εκδόσεις τοΰ Συλλόγου 6. Πολύ αργότερα ό καθηγητής Paolo Stomeo τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Lecce ομιλών 7 στην αίθουσα τοΰ 'Ιταλικού 'Ινστιτούτου (Instituto Italiano di Cultura) στην di Antonio Frabasile, Pei tipi di Andrea Coromilas, Atene 1876). 'Αφιέρωσε στον Παρνασσό έ'να βιβλίο του μέ τον τίτλο: 'Αθήναι και Ρώμη. Συλλογή έμμετρων μεταφράσεων εκ τον Ελληνικού εις το Λατινικόν, υπό Ά. Φραβασίλη, Διδάκτορος της Φιλολογίας. Έν 'Αθήναις 1875, και έντυπη αφιέρωση: «Τω Φιλολογικά) Συλλόγω Παρνασσφ τφ τοσούτον τα Γράμματα προστατεύοντι, ύπολήψεως και σεβασμού τεκμήριον άνατίθημι. Ό συγγραφεύς». 4. Μεταξύ των πρώτων είναι οι Francesco Zambaldi ( ), Niccolò Tommaseo ( ), Felice Cavallotti ( ), Terenzio Mamiani della Rovere ( ), Filippo Mariotti ( ), Luigi Paolvicci ( ) κ.ά. 5. Μερικοί απ' αυτούς είναι οι Domenico Gaspare Lauda di Brolo ( ), Cherardo Ghirardini ( ), Carlo Michele Buscaglioni ( ), Luigi Adriano Milani ( ) κ.ά. Για τίς βιογραφίες τους βλ. Dizionario Biografico degli Italiani, Istituto della Enciclopedia Italiana fondata da Giovanni Treccani, τόμοι 1 40, Roma Dizionario generale degli autori Italiani contemporanei, Vallecchi, τόμοι 1 2. Firenze Dizionario Biografico degli scrittori contemporanei, ornato di oltre 300ritratti,diretto da Angelo de Gubernatis. Firenze 'Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 'Αθήναι 1896, σσ Ρ. Stomeo, Vito Domenico Palumbo a la Grecia Salentina. Calatina Σ' αυτό το έργο βασίστηκε το παρόν άρθρο, όσον άφορα τήν τύχη των χειρογράφων καί τή ζωή στην Καλημέρα τοΰ Vito Palumbo. Bibliografica neo ellenica di V. D. Palumbo, Studi Salentini, voi. VII, Lecce 1959 «Una poesia greco calimerese di V. D. Palumbo», Annuario del Liceo Ginnasio Stato «G. Palmieri» di Lecce, Lecce Galatina 1960 «Vito Domenico Palumbo, una nobile figura della Grecia», Salentina, // Popolo del Salento, Lecce 9/5/1957. «Gli Ellenisti di Calimera», orò G. Aprile, Calimera, 371. Tò ϊδιο κείμενο δημοσιεύτηκε το 1960 στο Voce del Sud, μέ εισαγωγή τοΰ 'Αθηναίου ποιητή Κ. Άλέπη.

27 28 Βούλας Λαμπροπούλου 'Αθήνα διεξοδικώς ανέπτυξε το περιεχόμενο και τόνισε τη σημασία τοΰ λόγου εκείνου 8. Ό Ελληνιστής V. D. Palumbo, πρωτεργάτης καί πρόδρομος θα μπορούσαμε να ποϋμε των Έλληνοϊταλικών μορφωτικών σχέσεων, εκλέχθηκε αντεπιστέλλον μέλος τοΰ Παρνασσού καί μεγάλως τιμήθηκε άπό τήν Ελληνική Πολιτεία. Γεννήθηκε καί πέθανε στην Καλημέρα της 'Απουλίας, ειδικός γλωσσολόγος για τις Ελληνικές διαλέκτους της Νοτίου, 'Ηπειρωτικής καί Νησιωτικής Ελλάδας, ήλθε σε επαφή μέ "Ελληνες καί αλλοδαπούς μελετητές, αρμόδιους για τις Ελληνικές διαλέκτους, όπως τον D. Comparetti 9, G. Morosi 10, Gustav Mayer, R. M. Dawkins 11, Ν. Pernot 12, Γ. 8. Ή διάλεξη δόθηκε στις 22 Μαρτίου 1958 καί δημοσιεύτηκε στην 'Ιταλική καί τήν Ελληνική στην 'Ιταλία. Βλ. Paolo Stomeo, Vito Domenico Palumbo e la Grecia Salentina. Editrice Salentina Galatina "Ενα απόσπασμα, όμως, τοΰ λόγου είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό Calimero στις 15 'Ιουνίου 1900 μέ τίτλο: «Ι greco salentini» άπό τον εκδότη V. Taube (ψευδώνυμο τοΰ συγγραφέα). Βλ. επίσης Vito Domenico Palumbo, una nobilefiguradella Grecia Salentina, in «Il popolo del Salento», Lecce 9 maggio "Εργα όλων αυτών σχετικά μέ τις διαλέκτους υπάρχουν πολλά. Θα αναφερθούμε στα κυριώτερα. Βλ. Domenico Comparetti, Saggi dei dialetti Greci dell'italia Meridionale, Pisa 1866 «Per l'etimologia di grico "greco del Salento"». 10. Βλ. G. Morosi, Studi sui Dialetti di Terra d'otranto, Lecce 1870 «Dialetti romaici del Mandamento di Bova in Calabria», Archivio glottologico italiano, 4 (1878), σσ Ό Άγγλος R.M. Dawkins, διευθυντής τοΰ 'Αρχαιολογικού 'Ινστιτούτου στην 'Αθήνα είχε γνωρίσει προσωπικά τον V. D. Palumbo, όταν τον επισκέφθηκε στην Καλημέρα τό 'Επανήλθε στο Lecce το 1947 καί ερχόμενος σε συνεννόηση μέ τους κληρονόμους, ανίψια τοΰ V. P., ερεύνησε επισταμένως τα χειρόγραφα του, πού βρίσκονταν σέ παλιές ξύλινες κασσέλλες καί εξέφρασε τον φόβο του μήπως χαθούν. Στή συνέχεια ειδοποίησε τον Φαίδωνα Κουκουλέ, τον μεγάλο αυτό "Ελληνα μελετητή, καί τον καθηγητή Lavagnini, πού καί οι δυο ενδιαφέρθηκαν για τήν τύχη των χειρογράφων αυτών. Κατά ευτυχή σύμπτωση τήν ίδια εποχή έφθασε στην Puglia ό Πέτρος Καλονάρος καί έκανε γνωστή τή διάλεξη στον Παρνασσό στο Πανεπιστήμιο τοΰ Lecce καί στον Paolo Stomeo, πού ανέλαβε τήν προβολή καί τή μετάφραση της στην 'Ιταλική. Βλ. Π. Καλονάρου, Μεγάλη 'Ελλάς, Αθήναι Φ. Κουκούλες, «Δια το γλωσσάριον τών Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας», Silloge Bizantina in onore di S. G. Mercati, Roma 1957, σσ Προκαλεί θλίψη σήμερα πού στο Πανεπιστήμιο τοΰ Lecce δεν υπάρχει τίποτε πού να θυμίζει τήν καλή αυτή εποχή. Καθηγητές καί φοιτητές της Νεοελληνικής δέν υπάρχουν ή δεν είναι ποτέ παρόντες καί καμμία δραστηριότητα δεν παρατηρείται καί τίποτε δέν διεξάγεται. 12. Δύο άπό τους μεγάλους θαυμαστές τοΰ V. Palumbo ήταν οι γνωστοί Ευρωπαίοι Βυζαντινιστές καί Νεοελληνιστές Hesseling καί Pernot. Θαύμαζαν τήν καλλιτεχνική πλευρά τοΰ έργου τοΰ V. Ρ. καί συμπλήρωσαν τις κρίσεις τών 'Ιταλών κριτικών, κρίνοντας το έργο τοΰ Καλημερέζου λογίου άπό άποψη μετάφρασης. Όταν επεχείρησαν τό 1912 τό ίδιο έργο μπόρεσαν να άντιληφθοΰν πόσες δυσκολίες χρειάστηκε να αντιμετωπίσουν οι προκάτοχοι

28 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 29 Χατζηδάκι 13, Ν. Γ. Πολίτη 14, μέ τον όποιο διατηροϋσε σχέσεις δι' αλληλογραφίας μέχρι τον θάνατο του, και μέ άλλους. Έκτος άπό τον Παρνασσό τιμήθηκε και άπό τον Φιλολογικό Σύλλογο Κωνσταντινουπόλεως και δύο φορές έλαβε το βραβείο «Ζωγράφος». Ό λόγος του Paolo Stomeo στο Ιταλικό 'Ινστιτούτο είχε τίτλο: «Vito Domenico Palumbo Pioniere dei Rapporti Culturali Italo Greci», παρουσιάζει δέ τον V. Palumbo ώς «παθιασμένο» για την Ελληνικότητα της Grecia Salentina, ώς λίαν ευαίσθητο στο θέμα της διάσωσης της γλώσσας στα μέρη εκείνα μέ την ίδρυση σχολείου, πού θα στηριζόταν από την Ελληνική πολιτεία, ώς και τή διάσωση και τή διαφύλαξη όλης της Έλληνο Σαλεντίνικης λογοτεχνίας. Δέν διστάζει βέβαια να βάλει στο στόμα του προθέσεις και θεωρίες, πού ό ϊδιος πίστευε 15. Για να «δικαιολογήσει» δέ την τους καί μέ πόση ευαισθησία και βαθειά διαίσθηση ό Palumbo ήξερε να τις προσπερνά. Βλ. Η. Pernot, «Hellénisme et Italie meridionale», Studi Italiani difilologiaclassica, N.S. 13 (1936), σσ Βλ. Γ. Χατζηδάκις, «Περί τοΰ G. Morosi καί της εν 'Ιταλία λαλουμένης Ελληνικής γλώσσης», 'Αθηνά 1 (1890) [= ΜΝΕ, τόμ. 2 (1907), σσ ]. 14. Οί παρόμοιες μελέτες συνέδεσαν τον Palumbo μέ τον Πολίτη μέ ιδιαίτερα αισθήματα μεταξύ τους. Ό Palumbo επίσης είχε ασχοληθεί μέ τή μελέτη τής Λαογραφίας τής Greco Salentina καί, όπως ό Πολίτης, είχε τα ϊδια ιδεώδη. Στον Πολίτη αναγνώριζε τήν παραλλαγή των Ροδίων Τραγουδιών καί σ' αυτόν τον έξοχο καί χαρισματικό δάσκαλο τοΰ είδους αύτοΰ απέδιδε εξαιρετική τιμή. Άπό τήν πλευρά του ό Πολίτης παρουσιάζει σ' ένα άρθρο του στο περιοδικό «Λαογραφία» τή μεγάλη εκτίμηση πού είχε για το Λαογραφικό μέρος τοΰ έργου τοΰ Palumbo. 'Ανάμεσα στα χαρτιά τοΰ Ρ. βρίσκονται δύο γράμματα τοΰ Πολίτη μέ ημερομηνίες 2/11/1895, όπου ό Πολίτης έδινε στον Ρ. ορισμένες βιβλιογραφικές πληροφορίες πού έχουν σχέση μέ τήν έκδοση τής «Έρωφίλης» τοΰ Χορτάτζη καί τή Συλλογή Παροιμιών καί 13/2/1909, πού τοΰ κοινοποιούσε ότι θα τοΰ έστελνε τα βιβλία του καί τον πληροφορούσε ότι ώς εκπρόσωπος θα μποροΰσε να δημοσιεύσει άρθρα τοΰ Palumbo στο «Δελτίο τής'ιστορικής καί Εθνογραφικής Εταιρείας τής Έλλάοας». 15. Είναι γνωστή ή άγρια αντιπαράθεση τών μελετητών σχετικώς μέ τήν καταγωγή τών Ελληνοφώνων τής Κάτω 'Ιταλίας. Ό Stomeo ακολουθεί τους 'Ιταλούς πού δέν θέλουν καμμία καταγωγή τών Ελληνοφώνων άπό τή Μεγάλη Ελλάδα, άλλα τους θεωρεί Βυζαντινούς αποίκους. Όλοι αυτοί μίσησαν τον G. Rolhfs πού υποστήριξε τήν αρχαία καταγωγή τους. Ό Palumbo μοιάζει να πιστεύει τήν αρχαία καταγωγή τών συμπατριωτών του, άλλα δέν τολμάει να υποστηρίξει. "Ισως αυτή να ήταν ή αίτια πού κράτησε κρυφό τον λόγο του στον Παρνασσό όλη τή ζωή του, βλ. V. D. Palumbo, «Περί τής έν τή Νοτίω 'Ιταλία Έλληνοσαλεντιανής Αποικίας», Έπετηρις τον Φιλ. Συλλόγου Πανασσός, 1,1896, σσ : «...ό περιερχόμενος τήν μεσημβρινήν Ίταλίαν, Ιδίως από το άκρωτήριον Λεύκα... καί μικράν αν εχη οικειότητα προς τήν Έλληνικήν γλώσσαν καί φιλολογίαν, αδύνατον είναι να μή συνάντηση κατά πάν βήμα ϊχνος τι τοΰ αρχαίου Ελληνισμού τών μερών εκείνων... παντοειδή

29 30 Βούλας Λαμπροπούλου πεποίθηση τοΰ Palumbo για την καταγωγή γλωσσικών και άλλων στοιχείων από την 'Αρχαία Ελλάδα και όχι άπο τη Βυζαντινή περίοδο μόνον, ό Stomeo γράφει: «για λόγους ευγενείας ό Palumbo υποστήριξε αύτη τη θεωρία, γιατί μιλούσε σε Ελληνικό ακροατήριο». Το όνομα τοΰ Palumbo εΐναι συνδεδεμένο μέ τήν έννοια τοΰ μελετητή των εθνογραφικών προβλημάτων τών Ελληνικών αποικιών τής γης τοΰ "Οτράντο καΐ τής διάδοσης τής Νεοελληνικής λογοτεχνίας στην Ιταλία. Πολλοί επώνυμοι λόγιοι τής Ευρώπης γνώριζαν τις σπουδές καί το έργο 16 μαρτύρια αύτοϋ... τύπους ονομάτων, λέξεων ή φράσεων» καί πιο κάτω «Εις μίαν λέξιν, εις εν άντικείμενον οιονδήποτε δύναται να διακρίνη τα 'ίχνη τοϋ 'Ελληνισμού άπο τών αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τών Βυζαντινών... Ούτω δέ, ενφ τα άρχαϊα μνημεία αριθμούνται κατά δεκάδας καί πάντα μεγάλης αξίας... τα Βυζαντινά μνημεία είναι λίαν ευάριθμα καί υποδεεστέρας αξίας...» 16. Βλ. Giannino Aprile, Calimero e i suoi Traudia, Galatina 1972, άνατύπ. βελτιωμένη καί διορθωμένη, 1990, σσ , δημοσιεύονται ποιήματα τοΰ Palumbo στη διάλεκτο (τη Νεολατινική), στην 'Ιταλική γλώσσα καί μεταφράσεις στην 'Ιταλική πολλών ποιημάτων πού ό ϊδιος είχε συλλέξει γραμμένων στο Grico Salentino ιδίωμα (Grico). Παραθέτουμε ενα ποίημα στή διάλεκτο καί μια σερενάτα στο Grico: Chiudo gli occhi: in un'umile casetta, Ben nota al cor da quando ero bambino Vedo una cara forma, una vecchietta che pian pian sen va per il giardino. Sen va poggiata a un vecchio bastoncino Movendo brevi passi, e non s'affretta, Giunge e si ferma avanti al gelsomino; E con la lenta mano (o benedetta Man che sai carezzar sì dolcemente!) Ne coglie i fiori e in seno li ripone, Poi toma a casa lentamente, e pia Va davanti alla Vergine, l'aulente Mucchio candido in bel serto dispone E prega (per me prega) Ave Maria. Κλείνω τα μάτια: σ' ενα ταπεινό σπιτάκι καλά γνωστού μέσ' στην καρδιά μου άφ' όταν ήμουν παιδί Βλέπω μια αγαπημένη μορφή, μια γριούλα πού σιγά σιγά πάει προς τον κήπο Πάει στηριζόμενη σ' ενα παλιό μπαστούνι κάνοντας μικρά βήματα, χωρίς να βιάζεται Πάει καί στέκεται μπροστά στο γιασεμί

30 Ό λόγιος Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 31 τοΰ Palumbo, άλλα ϊσως κανείς Ιταλός μετά τον θάνατο του δέν συνέχισε τις προσπάθειες και τις έρευνες εκείνου να βρει τις πραγματικές σχέσεις και τους κοινούς θεσμούς τοΰ πολιτισμού πού ενώνουν τους δυο λαούς Και μέ το αργό χέρι (ή μέ τό ευλογημένο χέρι πού ξέρει να χαϊδεύει γλυκά!) μαζεύει τα λουλούδια και στο στήθος τα κρατά μετά γυρνά σιγα σιγα στο σπίτι, και πηγαίνει μπροστά στην Παρθένο, και τό όμορφο μάτσο εναποθέτει. Παρακάλεσε (για μένα παρακάλεσε) Ave Maria! ΣΕΡΕΝΑΤΑ Sìrete, traudàcia mu, Ce pate mes to jeno, Pate, sasfinno,a loja sa, Να ine ja kalò. Paté ce kalò kkàmete Να sas en vloimmeno; Pâte ce mi kitèfsete A ssas pu kkakò. Pâte, ce puni an ìvrete Ena na sas noisi, Ce safti pu milìsete, Να sas vali skupò, Ena pu kùonta a lòja sa Kai ti nu' polemisi E 'essu 'sii kkardia ttu Ο i 'e'essu 'sta mialà Puni an esis taràssete Miafsixi, ee n'à mmia Manaxì, e'in votìsete Na kami to kalò; Tosso kanì traudàcia mu Ce pate mes to jeno Να pate ce tuzzèfsete Es te pporte cinò, Πηγαίνετε τραγουδάκια μου και πάτε μές στο γένος Πάτε, σας στέλνω, τα λόγια σας να είναι για καλό Πάτε και τό καλό πού κάνετε να είναι ευλογημένο Πάτε και να μη νοιάζεσθε άν σας ειπούν κακό Πάτε, και όταν εύρετε έναν να σας εννοήσει Και σ' αυτούς πού μιλήσετε εσάς να βάλει σκοπό "Εναν πού άκούοντας τα λόγια σας μέσα του κάτι νοιώθει είσθε μέσα στην καρδιά του ή μέσα στο μυαλό 'Ακόμη άν έσεΐς (δια)ταράξετε μια ψυχή, μόνο μία Μόνον εκείνη βοηθήσετε να κάμει τό καλό Αυτό μοΰ φθάνει τραγουδάκια μου και πάτε μέσ' στο γένος να πάτε να κτυπήσετε τις πόρτες εκείνων

31 32 Βούλας Λαμπροπούλου μας και να προωθήσει τη συνεργασία τους μέ σκοπό την πρόοδο της ανθρώπινης υπόστασης. Ό Palumbo, ώς κλάδος Ελληνικών ριζών μεταφυτευμένων στην 'Ιταλία, είχε περισσότερο άπό κάθε άλλον 'Ιταλό την ευαισθησία, την προδιάθεση και τη βούληση να πρωταγωνιστήσει σε πράξεις και σκέψεις πού δένουν συναισθηματικά τή μεσημβρινή 'Ιταλία μέ τήν Ελλάδα, εξ αιτίας της επί πολλούς αιώνες κοινής ιστορίας τους. 'Επίσης, αν προσέξουμε καλύτερα το έργο τοΰ Palumbo, θα δοΰμε ότι εκείνος θα μπορούσε να θεωρηθεί ώς ό πιο ειλικρινής πρόξενος τών Ελλήνων στην 'Ιταλία. Σέ κάθε πολίτη της Ελλάδας ό Palumbo έβλεπε όχι μόνον έναν καλό φίλο, άλλα τον θεωρούσε επίσης ώς κάποιον μέ το ϊδιο αίμα, τής ϊδιας φυλής, απόγονο κοινών προγόνων μέχρι τα πολύ παλιά χρόνια. Επιθυμούσε πολύ όχι μόνο να ξανανθίσει ή Ελληνική γλώσσα στις αποικίες τοΰ Σαλέντο, άλλα και να επιστρέψει στις εκκλησίες ό παπάς μέ τήν ένδοξη και ιστορική 'Ορθόδοξη λειτουργία. Ti fseni tevni ti èrkete 'S to pi, tos gapimeno Tos fantasio pu skonnutte A tto krasì kkalò. Cinòpu ta traùdia Glicèa ta kulusùne Cinòpu mbros tapràmata Orna e kardìa os petà. Jus addhu min kitèfsete Fìketè u nna xasune: En jeno traudàcia mu Cino pu é ssas noà. Iah saft'ena àntrepos Armenu paddhicarì En gàpise traùdia Jineke ce krasì, Secundu pu eie ο sàvio En exi kammia xarì Ce meni kundu pu ione Frinòja tizoì. Ποϋ ξέρουν τί είναι τέχνη, να πουν στους αγαπημένους τις φαντασίες πού πλάθονται άπ' το καλό κρασί Εκείνους πού τα τραγούδια γλυκά τα ακολουθούν Εκείνους πού μπρος στα όμορφα πράγματα ή καρδιά τους πετά (σκιρτά) Για τους άλλους μη νοιάζεσθε 'Αφήστε τους να χαθούνε: Στους ανθρώπους τραγουδάκια μου σ' εκείνους πού σας εννοούν ΠατΙ όταν ένας άνθρωπος πού γίνεται παλληκάρι Δεν αγαπήσει τα τραγούδια γυναίκες και κρασί Όπως έλεγε το γνωμικό δέν έχει καμμία χάρη Και μένει όπως ήταν άγριο ζώο για τή ζωή.

32 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 33 Αυτός ό άνθρωπος λοιπόν, πού τόσον πολύ αξίζει της τιμής και της αναγνώρισης μας και ημών τών Ελλήνων και τών Ελληνοφώνων συμπατριωτών του, θα είχε ϊσως ξεχαστεί, εάν ένας επιφανής συμπατριώτης του, ό καθηγητής Giuseppe Gabrieli 17, βιβλιοθηκάριος στην 'Ακαδημία Lincei της Ρώμης και αυτός μελετητής τών Έλληνο Σαλεντιανών παραδόσεων, δέν είχε δημοσιεύσει μια σύντομη αναφορά σ' εκείνον μέ πλούσια βιβλιογραφία δική του, μεγάλο μέρος της οποίας ήταν αδημοσίευτο. Αυτή ή βιβλιογραφία είναι αρκετά πολύτιμη γιατί ή μή εκδοθείσα παραγωγή τοΰ Palumbo υπερβαίνει κατά πολύ σέ αριθμό τό ήδη δημοσιευμένο μέρος τοΰ ϊδιου. Για τους μελετητές τοΰ Palumbo υπήρχε ευθύς έξ αρχής ή ανάγκη να συμβουλευτούν τα χαρτιά του, πού τα είχε περισυλλέξει ή καλύτερα αγοράσει ό ανεψιός του ζωγράφος Michele Palumbo κάτοικος τοΰ Lecce άπό μια εξαδέλφη του από τήν Καλημέρα, πού κληρονόμησε τό μικρό σπίτι τοΰ έξοχου Ελληνιστή μας. Όταν ό ζωγράφος απέκτησε τα βιβλία και τα χαρτιά διεπίστωσε ότι όσα είχαν απομείνει ήταν πολύ λίγα ή γιατί είχαν χαθεί ή γιατί είχαν γίνει χαρτί περιτυλίγματος αλλαντικών! Αλλοίμονο! Είναι πολύ κακή ή μοίρα τών χειρογράφων τών μελετητών, έάν μετά τον θάνατο τους τους ακολουθεί ή κακοτυχία, όπως συνέβη μέ τον Palumbo. Δέν μπορούμε βέβαια να ισχυρισθούμε απόλυτα τούτο για τον Palumbo. Έτυχε ευμενούς και τυχερής περιποίησης άπό τους συμπατριώτες του, άπό ξένους και "Ελληνες μελετητές. Ό Pasquale Lefons ( ) 18 γράφει άρθρο μέ τή βιογραφία του στην εφημερίδα «Corriere Meridionale» (= Εφημερίδα Μεσημβρινή) στις 7/3/1918 ευθύς μετά τον θάνατο του, όπου εξαίρει τα έ'ξοχα προσόντα του, τις γνωριμίες, τήν κλασσική παιδεία του, τις γνώσεις του στις ξένες γλώσσες, τις μεταφράσεις του. Ό Palumbo γνώριζε πολύ καλά τή νέα Ελληνική γλώσσα, τή Γαλλική γλώσσα, άλλα και τή Γερμανική, τήν Ισπανική και τήν Πορτογαλική. Έκτος άπό τήν 'Ιταλική χειριζόταν καλά στις καθημερινές του επαφές τήν Greco Salentina διάλεκτο. "Ετσι λοιπόν μετέφρασε εκτός τών άλλων Σολωμό, Παπαρρηγόπουλο, δημοτικά τραγούδια, έργα τών Coppe, Campoamor, Carmen, Silva, Heine, Poe και άλλων. Επίσης κάνει λόγο για 17. Βλ. Giuseppe Gabrieli, «Vito Domenico Palumbo, Ultimo rappresentante della cultura greco salentina», Rivista Roma e l'oriente, fase. 87/90,1918. Βλ. επίσης «Bibliografia di Puglia. I. Colonie e linqua d'albania e di Grecia in Puglia», Japigia, τόμ. 2 (1931), σσ Πρβλ. G. Aprile, Calimera, σο Βλ. G. Aprile, Calimera, σσ

33 34 Βούλας Λαμπροπούλου τις τιμητικές διακρίσεις πού έλαβε και ιδιαιτέρως για την τιμή πού τοΰ απενεμήθη από τον βασιλιά της Ελλάδας Γεώργιο τον Α'. Ό Paolo Stomeo κάνει λεπτομερή ιστορική και λογοτεχνική αναφορά της μορφής τοΰ Palumbo, όπως αναφέραμε, σέ μια μεταγενέστερη μονογραφία του και τονίζει τήν αξιόλογη προσφορά του, ώς ποιητή και λογοτέχνη, στα Νεοελληνικά Γράμματα στην Ιταλία και ό Salvatore Sicuro 19 κατ' ανάθεση τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Lecce αναλαμβάνει τήν επιμέλεια τής έκδοσης μιας συλλογής ποιημάτων, πού είχε περισυλλέξει και καταγράψει ό Palumbo. Μετά τον θάνατο τοΰ ανεψιού του, πού εύλαβώς φύλασσε και άπέκρυβε τα χειρόγραφα τοΰ θείου του, ό πρώτος πού μίλησε γι' αυτά ήταν ό Άγγλος Dawkins, διευθυντής τοΰ 'Αρχαιολογικού Ινστιτούτου τής Αθήνας, πού εΐχε γνωρίσει προσωπικώς τον Palumbo, όταν είχε επισκεφθεί τήν Καλημέρα το Ό καθηγητής Dawkins το 1947 ήρθε στο Lecce και έμεινε στο σπίτι τών παιδιών τοΰ ζωγράφου. Τρεις ήμερες ερευνούσε τα χειρόγραφα τοΰ Palumbo, πού ήταν φυλαγμένα σέ παλιά μπαούλα. Αλλά καί πριν το 1947 καί μετά το 1950 ό καθηγητής Lavagnini έγραφε στο Πανεπιστήμιο τοΰ Lecce να ενδιαφερθεί κάποιος για τα πολύτιμα χειρόγραφα. Αλλά ή σημασία τοΰ έργου τοΰ Palumbo αποδεικνύεται οριστικά καί τονίζεται έπ' ευκαιρία τοΰ Β'Διεθνούς Συνεδρίου Σαλεντιανών Μελετών το Lecce τον 'Οκτώβριο τοΰ 1952, όπου ανακοινώνεται ή έπανεύρεση τών χειρογράφων καί αυτό κοινοποιείται μέ επιστολή τοΰ καθηγητού Φαίδωνος Κουκουλέ, πού ήδη είχε πεθάνει. Ό επιφανής αυτός καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου Αθηνών διαβεβαίωνε τον πρόεδρο τοΰ Συνεδρίου ότι στην Αθήνα βρίσκονται χειρόγραφα τοΰ Palumbo πού δεν έχουν δημοσιευτεί καί πού περιείχαν υλικό άπό τή γλώσσα, τις παραδόσεις, ποιήματα καί άλλα τής γης τοΰ "Οτράντο καί αν ή Società di Storia Patria della Puglia (= Εταιρεία της Ιστορίας τής Πατρίδας τής Απουλίας) ήθελε να αναλάβει τήν έκδοση, εκείνος θα έδινε τήν άδεια. Αυτή ήταν ή πιο τυχερή στιγμή για τήν αναγνώριση τής προσωπικότητας, τοΰ έργου καί τής προσφοράς τοΰ Palumbo. Έγινε γνωστό σ' όλους τους επιστήμονες τών διαφόρων χωρών τό ενδιαφέρον τοΰ μεγάλου "Ελληνα μελετητή Φ. Κουκουλέ για τον Ελληνόφωνο λόγιο Vito D. Palumbo. Ό Palumbo, λογοτέχνης καί Ελληνιστής, ανατραφείς μέ τή σύγχρονη 19. Vito D. Palumbo, Canti Grecanici di Corìgliano d'otranto, επιμέλεια Salvatore Sicuro, Galatina 1978.

34 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 35 παιδεία, βαθύς γνώστης της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Γλώσσας, και τοΰ παραδοσιακοί) Έλληνο Ίταλικοϋ Καλημερέζικου πολιτισμού, ποιητής και συγγραφέας, ευφυής και ευγενής, γεννήθηκε άπο γονείς πού ζούσαν σέ μια άπο τις εννέα 20 Ελληνόφωνες Κοινότητες τής γης του "Οτράντο στις 22 'Απριλίου τοΰ 1854 στην Καλημέρα. Είναι ή γενέτειρα πατρίδα φωλιά πού επανέρχεται κάθε φορά άπο τίς μεγάλες περιηγήσεις του στην Ιταλία ή την Ελλάδα. Μετατρέπει το σπίτι του σέ βιβλιοθήκη και χώρο έρευνας, περισυλλογής και μελέτης. Θαυμάζει πολύ τα Γκρεκοσαλεντίνικα πνευματικά προϊόντα και εμβαθύνει πολύ στο περιεχόμενο, στην ποιότητα και στην ψυχοσύνθεση τοΰ λαοΰ τους. Ήταν άνθρωπος έντιμος, μέ ευχάριστο χαρακτήρα, δίκαιος, ευαίσθητος, με οξυδέρκεια και άμεση αντίληψη των πραγμάτων. Εξωτερικά ήταν όμορφος και λίγο εύσωμος. Σπούδασε, μετά άπο τίς γυμνασιακές του σπουδές, στή Φλωρεντία, στή Σχολή Κοινωνικών Επιστημών και στο Istituto di Studi Superiori. Στή συνέχεια φθάνει στή Νεάπολη για να σπουδάσει Νομικά, άλλα μετά άπο τρία χρόνια τα εγκαταλείπει για να αφιερωθεί στή Λογοτεχνία, στην Κλασσική παιδεία και ιδιαίτερα στή Μεσαιωνική και Νεοελληνική Ιστορία και Λογοτεχνία τής Ελλάδας. Μεταφράζει Όμηρο, Virgilio, Catullo και άλλα κείμενα. Παίρνει υποτροφία το άπο το Υπουργείο Παιδείας τής Ελλάδας και έρχεται στην 'Αθήνα, όπου είχε τήν ευκαιρία να γίνει γνωστός λόγω τής καταγωγής του. Γνωρίζεται μέ τον Μπάμπη 'Avvivo, στον όποιο αφιερώνει μέρος τών μεταφράσεων του, καί μέ τους σπουδαιότερους λογοτέχνες τής Ελλάδας Σουρή, Πολέμη, Δαμβέργη, Παλαμά, Εύαγγελίδη. Μεταφράζει έργα λυρικά τοΰ Δ. Βικέλα και τα δημοσιεύει στή Λειψία τής Γερμανίας 21. Στον κατάλογο τοΰ περιοδικού «Cultura Salentina», πού διευθυνόταν άπο τον Palumbo, αναφέρονται ονόματα φίλων του λογοτεχνών, μεταξύ τών οποίων ό Αργυρόπουλος, πρόεδρος τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου ό Παρνασσός, ό Χατζηδάκις, ό φιλόσοφος Παπαδόπουλος, ό Ρωμανός, διευθυντής τοΰ Γυμνασίου τής Κέρκυρας καί ό ποιητής Δροσίνης. Τοΰ Κωστή Παλαμά, τον όποιο γνώρισε προσωπικά το 1896, ό Palumbo φύλασσε μεταξύ τών βιβλίων του έναν τόμο μέ τίτλο «Ή 'Ασάλευτη Ζωή», τυπωμένο στην «Εστία» το 1904 μέ αυτόγραφη αφιέρωση: «Al signor Vito Palumbo con profonda stima ed affetto». Όμως ό Νικόλαος Πολίτης, όπως 20. ΟΙ Κοινότητες σήμερα είναι δήμοι: ή Καλημέρα μέ κατοίκους, το Μαρτάνο μέ κατοίκους, ή Στερνατία μέ 2.500, το Κοριλιάνο τον "Οτράντο, το Καστρινιάνο τών Ελλήνων, το Μελπινιάνο, το Σολέτο, το Τσολλίνο καί το Μαρτινιάνο. 21. Βλ. στο τέλος βιβλιογραφία έργων τοΰ Palumbo καί σημ. 23.

35 36 Βούλας Λαμπροπούλου φαίνεται, ήταν ό πιο αγαπημένος από τους "Ελληνες φίλους του και συνδέονταν με μεγάλη εκτίμηση και αγάπη 22. 'Αφιερώνει σ' αυτόν την β' έκδοση των Ροδίων Μεσαιωνικών Τραγουδιών το 1912 και γράφει: «A te questo libretto... perchè sia un cette stato per quanto modesto della schietta e ina lierata amicizia di tanti anni, amicizia che però ha assunto quasi il carattere, direi, sacro, di fraternità ideale» (= Σ' εσένα αυτό το βιβλιαράκι... γιατί αυτό είναι ενα δείγμα ταπεινό της μεγάλης και αναλλοίωτης φιλίας τόσων χρόνων, φιλία πού θα έλεγα ότι σχεδόν έχει χαρακτήρα ιερό, της ιδεώδους αδελφότητας). Χάρις στους τίτλους πού απέκτησε στην 'Αθήνα και στις δημοσιεύσεις του ό Palumbo έγινε τό 1884 καθηγητής Λογοτεχνίας σέ 'Ιταλικά γυμνάσια και εξακολούθησε το διδακτικό του έργο ώς τό 1896, οπότε έλαβε άπό τό Υπουργείο Παιδείας της 'Ιταλίας τήν άδεια να έλθει στην Αθήνα για τήν ομιλία του. Όπως τονίσαμε παραπάνω, ό σκοπός του ήταν να εξασφαλίσει βοήθεια για τή διατήρηση των Ελληνικών στην περιοχή τοϋ "Οτράντο. Μια ακόμη διάσκεψη μέ τό ϊδιο περιεχόμενο πραγματοποίησε τό 1897 μέ τους Έλληνες της Αλεξάνδρειας, προσκεκλημένος από τους λογίους της Ελληνικής Κοινότητας. Μ' αυτό τό ταξίδι ολοκλήρωσε τις νοσταλγικές πνευματικές περιηγήσεις του στις ακτές της Ανατολικής Μεσογείου, πού αν και βρίσκονταν έκτος εδάφους της μητέρας πατρίδας εξακολουθούσαν να παραμένουν εστίες του Ελληνισμού. Πράγματι, σύμφωνα μέ όσα λέει ό ϊδιος στην ομιλία του στον Παρνασσό, είχε επισκεφθεί και τή Μικρά Ασία ώς τό Ή ιδιαίτερη αξία πού έχει τό πολύπλοκο και ποικίλο έργο του ευθύνεται για τή «γέννηση» των Νεοελληνικών Σπουδών στην Ιταλία. Μια σύνοψη τών μελετών του, γνωστών και ανέκδοτων, αν όχι πλήρης, δημοσιεύτηκε άπό τον Gabrieli το 1918 (τεύχη 87/90) στο περιοδικό «Roma e l'oriente» (= Ρώμη και ή Ανατολή) Ό Ν. Πολίτης παραθέτει ποιήματα άπό τή Μπόβα, πού περιέργως λανθασμένως γράφει Βόβα, και άπό τήν 'Απουλία. Βλ. ΈκλογαΙ άπό τα Τραγούδια τοϋ 'Ελληνικού Λαοϋ, 'Αθήναι ά.έ., σσ Παραθέτουμε τή βιβλιογραφία α) όπως τή δημοσίευσε ό Gabrieli και β) όσα πρόσθεσε ό Paolo Stomeo, ενθ' άνωτ., σ. 91 (= Studi Salentìni, vol. I, Calatina 1956): Vito D. Palumbo, ultimo rappresentante della Cultura Greco Salentina («Roma e l'oriente» fase ,1918 pp ) Per la cultura greco salentina. Lettere Romane («Roma e l'oriente» 1921 pp e 1922) A proposito di grecismo in Terra d'otranto («Roma e l'oriente» 1922 pp )

36 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 37 Έκτος άπό την ποικίλη δραστηριότητα του στο χώρο των γραμμάτων της τέχνης, της ιστορίας και της πολιτικής, πού απεικονίζεται σε βιβλία και περιοδικά κάποια δικά του δημιουργήματα, σέ εφημερίδες και φυλλάδια και στη Γαλλική γλώσσα και τις μεταφράσεις του στα Ελληνικά της Καλημέρας (Grico) κειμένων τοϋ Δάντη, τοΰ Γκαίτε, τοϋ Σέλλεϋ, του Πόε, του Καρντούτσι, τοϋ Κοπέ, έκτος άπό μια συλλογή λαογραφικών αφηγημάτων και ποιημάτων στα Γκρεκο Σαλεντίνικα, πρέπει να επισημάνουμε και τήν ύπαρξη τών κομψών και πιστών μεταφράσεων του άπό τα νέα Ελληνικά τών έργων τοΰ Παπαρρηγόπουλου, τοΰ Βερναρδάκη, τοΰ Βαλαωρίτη, τοΰ Βικέλα, τοΰ Δροσίνη, τοΰ Πολυλά καθώς και το 'Αλφάβητο 'Αγάπης 24 ή τών Τραγουδιών της Ρόδου άπό τα μεσαιωνικά Ελληνικά. Για τη διδασκαλία τών νέων Ελληνικών στην 'Ιταλία έκανε μια άριστη μετάφραση της Γραμματικής τοΰ Πετράρη που εκδόθηκε στην Χαϊδελβέρ Frammenti danteschi in dialetto greco salentino («Byzantinisch neugriechische Jahrbucher» 1922 pp ) Gli italo greci e le loro colonie. Notizie storico linguistiche bibliografiche sulle colonie italo bizantine tuttora esistenti nel Mezzogiorno d'italia («Studi bizantini» Roma 1924) La grecità linguistica delle colonie italo greche odierne nell Italia meridionale («Europa Orientale» marzo 1925) Materiali lessicali e folkloristici greco otrantini raccolti da Pasquale Lefons («Studi bizantini» Roma 1928). 24. Αυτές οί μεταφράσεις πού, σύμφωνα μέ το σχέδιο τοϋ Palumbo, ϊσως επρόκειτο να συστήσουν ένα πρώτο κεφάλαιο της Μεγάλης 'Ανθολογίας, πού ό ϊδιος είχε αναγγείλει, σηματοδοτούν το πέρασμα σέ μιαν άλλη συλλογή μεταφράσεων τοΰ 1882, τουτέστιν στο «'Αλφάβητο της Αγάπης», ήτοι τα λαϊκά τραγούδια της Ρόδου σέ μεσαιωνικά Ελληνικά. Όσον άφορα στή μορφή αυτών τών τραγουδιών ό Palumbo, εκτός τοϋ ότι ακολούθησε κάποια ποιητική ελευθερία, όπως ό ϊδιος βεβαιώνει, προσπάθησε, όσο μπόρεσε να τους δώσει τον τόνο τών λαϊκών τραγουδιών της Τοσκάνης, εξαιρώντας μερικά στα όποια έδωσε «άλλη μορφή, γιατί ή μετάφραση έπρεπε να κυριαρχεί». Ό αυθορμητισμός είναι τέτοιος, πού οί κομψές μεταφράσεις τοϋ Palumbo δίνουν τήν εντύπωση ότι είναι αυθεντικά τραγούδια και πρωταρχικής έμπνευσης. Όπως είναι γνωστό, ό πρώτος πού ανακάλυψε το «Αλφάβητο της Αγάπης» ήταν ό Wilhem Wagner, το 1878, σ' ένα χειρόγραφο τοΰ Βρεταννικοΰ Μουσείου τοΰ Λονδίνου και ό πρώτος πού γνωστοποίησε αυτή τήν ανακάλυψη στην Ιταλία ήταν ό Ruggero Bonghi, ό όποιος και δημοσίευσε ένα άρθρο το 1880 στην Fantnela della Domenica της Μπολώνιας. Άπ' αυτόν ήλθε, ϊσως, ή ιδέα στον Palumbo να μεταφράσει τα τραγούδια της Ρόδου. Γεγονός είναι ότι ό ϊδιος ό Bonghi σέ μια συλλογή άρθρων υπό τον τίτλο «Horae Subje Civae» επανέρχεται στο θέμα και αναφέρει κάποιες θαυμάσιες κρίσεις για τήν άριστη μετάφραση τοΰ Palumbo και δηλώνει ότι ή 'Ιταλική μετάφραση είναι ανώτερη της Γερμανικής τοΰ Βάγκνερ.

37 38 Βούλας Λαμπροπούλου γη και περιέχει τη μέθοδο Gaspey Otto Sayer. Δεν αρκείται βέβαια στο να εργάζεται σέ έ'ργα άλλων, μα ό ϊδιος γράφει παρόμοια και καλύτερα έργα. Συνθέτει λυρικά ποιήματα και νουβέλες, μονολόγους και δράματα, Ιερές ιστορίες και θρήνους, άλλα μέρος αυτών είναι ακόμη χειρόγραφο. Φτειάνει ένα πλουσιότατο και αληθινό αρχείο με την ιστορία, τα λόγια του λαοϋ, παροιμίες, αινίγματα, μύθους, παραδόσεις, τραγούδια και οτιδήποτε μπορούσε να υψώσει ώς μνημείο ζωής, όπως έλεγε, για τον πολιτισμό των αποικιών αυτών. Ό Gabrieli αποκαλώντας τον Palumbo «τελευταίο εκπρόσωπο τον Γκρεκο σαλεντίνικον πολιτισμού» γνωρίζει να διεισδύει στο πνεύμα και στον βασικό σκοπό του έργου, πού είχε κατακυριεύσει τή ζωή τοΰ Palumbo. «"Οπως ο λατίνος ποιητής Rutilio Namaziano, τα τελευταία χρόνια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχε τραγουδήσει με θλιμμένη τήν ψυχή τήν ελεγεία της επερχόμενης πτώσης της ειδωλολατρικής Ρώμης, έτσι και ό Palumbo ήταν ό τελευταίος απογοητευμένος υμνωδός του αρχαίου και ευγενούς Ελληνισμού της γής μας, πού βυθιζόταν στή mare magnum τοΰ Ιταλικού πολιτισμού» 25. Για τό έργο τοΰ Palumbo εκφράζεται ευνοϊκά ό Giuseppe Morosi καθηγητής τοΰ Istituto Superiore της Φλωρεντίας και δηλώνουν τήν εκτίμηση τους ξένοι μελετητές, όπως ό Gustav Meyer στην «Algemeine Zeitung», τό 1882, ό De Harlez καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Λουβέν και διευθυντής τοΰ περιοδικού «Museon», τοΰ οποίου ό Palumbo ήταν συνεργάτης, ό Boltz στο Ellas τοΰ Άμστερνταμ, Ελληνικές εφημερίδες, όπως ό «Τηλέγραφος», ή «Έφημερίς», ή «Ακρόπολις» κ.ά. και τέλος δύο άπό τους πιο σημαντικούς Βυζαντινολόγους και Νεοελληνιστές της Ευρώπης ό Hesseling καί ό Pernot. Θα παραθέσουμε ενα απόσπασμα άπό τον λόγο τοΰ Palumbo στον Παρνασσό, γεμάτον λυρισμό καί πάθος για τον αρχαίο Ελληνικό Πολιτισμό 26 : «Άπό πολλού επεθύμουν να επισκεφθώ τα μέρη εκείνα (ενν. της Μπόβας) καί ϊόω εκ τού σύνεγγυς τους "Ελληνας αυτούς συγγενείς μας εμφανισμένους, όπως καί ήμεϊς, εντός τού μεγάλου πελάγους τής 'Ιταλικής έθνότητος. Προηρχόμην εκ Συρακουσών ένθα είχα θαυμάσει τα περιβόητα ερείπια καί τα ευρύχωρα λατομεία, όπου 25. Βλ. P. Stomeo, V.D.P., ο Βλ. P. Stomeo, V.D.P., σο καί Παρνασσός Ι.

38 Ό λόγιος Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 39 ειχον αντηχήσει οι θρήνοι των 'Αθηναίων αιχμαλώτων, και όπου οι αθάνατοι στίχοι τον Εύριπίδου είχον χρησιμεύσει εις τινας εξ αυτών, ως ai μαγικαί λέξεις τών ασιατικών μύθων, οι' ων ανοίγονται ai μαγενμέναι πύλαι, δπως άνοιχθώσιν ai θύραι της είρκτής των. Αι αναμνήσεις αύται ανήρχοντο άπό το άπέραντον πράσινον κοίλωμα με το άρωμα τών ήνθισμένων πορτοκαλλεών και εμέθνσκον την ψνχήν, περιβάλλουσαι αυτήν με άτμοσφαΐραν ονείρου. "Οπως και εντύπωσις ονείρου μου εφάνη και ή βραδεία οιάβασις άναμέσον τών παπύρων τοϋ Ανάπου μέχρι της γλαυκής πηγής τής Κυάνης, ήτις άπ' αιώνων άναβρύει εκ τής πετρώδους κοίτης κάί στέλλει τά ϋδατά της νά χαιρετίσωσι την άδελφήν Αρέθουσαν, ήτις κατέρχεται εις την θάλασσαν από τήν άντίθετον άκτήν τής 'Ορτυγίας. Είχον διέλθει δια τής εξαίσιας μυθολογικής παραλίας τής ανατολικής Σικελίας, όπου άνέθαλλον τόσον σφριγηλώς συμπλεκόμενοι μετά τών αυτοχθόνων οίμϋθοι τής μητρός Ελλάδος, όπου ό Έγκέλαδος κείται ακόμη μη δαμασθεϊς υπό τήν άπέραντον Αΐτναν, όπου ό Πολύφημος έβρυχήθη εξ οργής μή δυνηθείς νά συλλάβγι τον 'Οδυσσέα, όπου έστησαν οι ποιμένες ους εψαλεν ό Θεόκριτος. Έπέστρεφον δε διά Ρηγίου εις τήν γενέθλιόν μου γήν, σκοπεύων νά ϊδω εν Ματαποντίω τά πολύτιμα λείψανα τοϋ ναοϋ τοϋ Α ιός με τάς καθαρωτάτας αυτών γραμμάς. "Οθεν διερχόμενος έπωφελήθην τής ευκαιρίας νά επισκεφθώ τέλος πάντων και τους εν Καλαβρία "Ελληνας και τήν έσπέραν άπεβιβάσθην εις τον σταθμον τής Μπόβα Μαρίνα, πολίχνης σχεδόν Ελληνικής, ήτις προ μικροϋ ιδρύθη παρά τον σιδηρόδρομον. Τήν επομένην πρωΐαν εζήτησα ύποζύγιον δπως μεταβώ εις Μπόβαν εύρον δε ενα δνον αρκετά εϋρωστον. 'Ενώ δε ό κύριος του, βοηθούμενος υπό τοϋ άγωγιάτου κατεγίνετο νά τον σελλώση, ιερεύς τις διερχόμενος είπεν αύτω, νομίζων δτι εγώ δεν ενόουν τήν γλώσσάν του: "Κάμε να κρούη το καμπανέλλι να σας ακούσουνε έτζεϊ ποΰ διαβαίνετε". "Μα ναί, μα ναι" άπήντησεν εκείνος.» Άπό τα ποιήματα πού έγραψε ό Palumbo χαρακτηριστικό είναι το Testamento tu Ronzii 21, ενα μεγάλο ποίημα μέ διαχρονικές ηθικές αξίες, πού 27. Βλ. G. Aprile, Calimero, 269: Ο Testamento tu Ronzu, Poetico Satirico Grecanico Di V. D. Palumbo. Παραθέτουμε δύο στίχους άπό τον Πρόλογο και το δύο άπό το κυρίως ποίημα.

39 40 Βούλας Λαμπροπούλου έγραψε το Σ' αυτό περιγράφει τις τελευταίες ώρες κάποιου πατριώτου τοΰ Oronzo, πού πριν να συναντήσει τον θάνατο διηγείται στα παιδιά του μέ ποιο τρόπο απέκτησε την περιουσία του. Τα συμβουλεύει δέ να προσπαθήσουν να αυξήσουν την περιουσία, πού θα κληρονομήσουν. 'Αποτελείται άπό 176 τετράστιχα, έκτος άπό τα 4 μέρη μέ 14 στίχους έκαστο τοϋ προλόγου. Ώς λυρικός ποιητής δέ ό ανθρωπιστής Palumbo διασκεύασε σέ ελεγεία αποτελούμενη άπό διακόσιους στίχους τό Ποίημα της Κατερίνας 1 *, πού ένας άγνωστος ποιητής είχε γράψει το 1566 για τον θάνατο μιας νέας εϊκο PROLOGO "Ενας φίλο τί ήκονσε τί 'βώ "Εβαλα τούττη στόριαν ες χαρτί Με φώνασε κρυφά: «Εννα σοϋ πώ "Ενα πράμα. Μη σσοϋ κακοφανεΐ» «Γιατί άρτε;» Έσύ φσέρει, σε 'γκαπώ Τα' ήσελα να μη σα' δχοννε τι πει Μα πέ μμον λίο, σοϋ φαίνεται καλό Να τα γκράφσει κονάϊ πράματα; «Τσαί τί» Σάττη που ό Ρόνζο έστεκε Ν' ην ντώει τοϋ δαιμονίου Τσ' εννώρισε τι ό τάνατο Ε'ττ' δντντιε πλέο σσαιρο Έφώνασε ά παιντία του Στην αγκρα τοϋ γκραττίου Τσ' είπε: Παιντία μου 'κούσετε Καλά κεΐ 'ππού έ ννα πώ. ΠΡΌΛΟΓΟς "Ενας φίλος πού άκουσε ότι εγώ Έγραψα αυτή την ιστορία στο χαρτί Μέ φώναξε κρυφά: «Έλα να σοϋ πώ Ένα πράγμα και μη σοϋ κακοφανεΐ» «Πατί τώρα;» Έσύ ξέρεις ότι σ' αγαπώ και ήθελα να μή στο έχουνε πει Μα πες μου λίγο, σοϋ φαίνεται καλό να γράψεις τέτοια πράγματα; «Και γιατί;» Όταν ό Ρόντζο ήτανε (έτοιμος) να τη δώσει (τήν ψυχή) στον διάβολο και ήξερε δτι ό θάνατος δεν τοϋ έδινε πια καιρό Φώναξε τα παιδιά του στο άκρο τοΰ κρεββατιοϋ του και είπε: Παιδιά μου ακούσετε καλά, κείνα πού έχω να πώ. 28. Βλ. V. Palumbo, Antologia Grecosalentina. Fase. I, Lamento di Caterina' 1896, σ. 10. G. Aprile, Calimero, σσ , σ' ένα μέρος τοΰ ποιήματος φαίνεται ή ηλικία της κόρης και ή χρονολογία: Και είχε χρόνους άπούντου εικοσιτρεϊ στους χίλιους πεντακόσιους άφσήντα εφσι (1566) Μάθετε το για μεμόρια στο χαρτί Οί Καλημερέζοι το θεωροΰν γνήσιο δείγμα της γλώσσας τους αυτής πού έγραφε ό Πίνδαρος και ή Σαπφώ, καί όπως έλεγε ό Palumbo «είχε κάποια νέα πού έγραφε λυρικά ποιήματα όλο φλόγα καί παλμό, όπως έγραφε ή ποιήτρια Σαπφώ».

40 Ό λόγιος Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 41 σι τριών χρονών. "Ενα παρόμοιο ποίημα έλεγεία είχε γραφεί για τον θάνατο τοϋ Lorenzo dei Medici και αποδιδόταν στον Poliziano: Ο LAMENTO Κλάφσετε, μάνε(ς), πού έχετε παιντία Τσαί κλάφσετε μα πόνο ντννατο Να σας ερτη αττα φύντντα της καρντία ΤΙ σας φήννοννε πρόππι το τσαιρο "Ερκεται ό Τάνατο τι ε ρρεσπεττέει Μα το τραπάνί τον το κοφτερό. Ο ΘΡΗΝΟΣ Κλάψετε, μάνες, που έχετε παιδιά Και κλάψετε με πόνο δυνατό Πού σας έρχεται άπο τά φνλλοκάρδια Γιατί φεύγει ό προηγούμενος καιρός "Ερχεται ό θάνατος πού δεν υπολογίζει Με το δρεπάνι του το κοφτερό. Το ποίημα είναι χαρακτηριστικός πονεμένος διάλογος, πού συχνά τον μεταχειρίστηκαν ώς μοιρολόγι. 'Από τό Lamento της Κατερίνας ό Morosi δημοσίευσε 44 στίχους, ό Palumbo τό 1896 ολόκληρο και ό P. Lefons τό 1902 τό παρουσίασε στη διατριβή για τό πτυχίο του, πού αναφερόταν στην Γκρεκο Σαλεντίνικη ποίηση. Στο Σαλέντο σήμερα τραγουδιώνται ορισμένα ποιήματα του Palumbo, μερικά δέ είναι δημοφιλέστατες σερενάτες, γι' αυτό στις εορτές και τους γάμους ακούονται απαραιτήτως. Θα παραθέσουμε δυό, πού ή μελαγχολική άλλα γλυκύτατη μουσική τοϋ μαέστρου Contanzo, πού τά μελοποίησε, τά έκανε αθάνατα 29 : 29. Βλ. G. Aprile, Calimera, σο Βλ. Βούλας Λαμπροπούλου, «Οι Γυναίκες στα Ελληνόφωνα χωριά της Πούλιας», Ή Υπατία, Ζ' (1987), σσ

41 42 Βούλας Λαμπροπούλου ΣΕΡΕΝΑΤΑ Α (Καντάδες) Tu' nifta s'ida 's ìpuno Se filo ce me fili Isan glicéa sa zùccarro Ta rotinà xili. Mu fenato ti stèamo Ec'é 'ss'ena jardìno Ce t'ìne ο mai, ο brìo, Freon oli, Orio a-ttu mminu. Fiuréa tta xorta, e arguii Fse fiuru isan ndimeni Fiuràcia san astèria Ion oli, ecì, spermeni. Τούτη νύχτα σ' είδα στον ύπνο μου σέ φιλώ και με φίλεις ήσαν γλυκά σαν ζάκχαρη τα ροδινά σου χείλη. Μοϋ φαινόταν ότι είμαστε μέσα σ' ενα κήπο Και ήτανε Μάης, ό ώριος ό πιο ωραίος άπό τους μήνες. 'Ανθούσαν τα χόρτα και τα δέντρα στα λούλουδα ήσουν ντυμένη λουλουδάκια σαν αστέρια ήσουν όλη, έκεΐ, σπαρμένη. Roda ce krini nìftane Τα ρόδα και οι κρίνοι άνοίγανε Ston ijo ti kkardìa στον ήλιο της καρδίας Ce a-tti kkardia-mmu exiùnnane κι' άπ' τήν καρδιά μου χυνόντανε Fiumare merodia. ποτάμια εύωδίας. Ce pia fìuro xeréato Ce vota na se dì Ce e krini su filùsane In vesta es to dial Ο ijo, mes ta rizzi-su, Enafte sa Humera Estree ο musai-ssu s'èkanne Pleo in ària ti e mera. Evo tosso xerèamo En ixa pleo mmilìa Ce ìgguo pu mu tramasse Sa ppikulài e kardià. Kanono t'òrria maddia-su T'òrrio-ssu ton aviso Ejelo ce mu fenato Ti 'steo 's to Pparaìso. Και κάθε λουλούδι χαιρότανε καί στρέφετο va σέ 'δει και οι κρίνοι σοϋ φιλούσανε το φόρεμα στο διάβα. Ό ήλιος μέσα στους βοστρύχους άναβε σαν φωτιά έγερνε, κι' όταν χαμογελούσες πιο ώρια φαινόταν ή μέρα. Έγώ τόσο χαιρόμουνα πού δεν είχα πλέον μιλιά καί ήκουα πού μοΰ έτρεμε σαν πουλάκι ή καρδιά. Κοίταζα τ' ώρια μαλλάκια σου τήν όμορφη σου όψη γελούσες καί μοΰ φαινόταν πώς ήμουν στον Παράδεισο.

42 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 43 Ma pai 'sto kaio ο diàvolo Να pari ο sakristano Κα me fsunnà a tton ipuno Mo rùscio tos kampano. Xasis esù, mu xàsisa lardino, ola pu mbrò, C evo vresi 'sto gratti mmu Emmès to skotinò. Μα πάνω στο «ψητό» ό διάολος να πάρει τον καμπανάρη και με ξυπνά άπ' τον ύπνο μου των καμπάνων το χτύπημα. 'Χάθης έσύ και χάθηκαν κήπος, όλα άπο 'μπρος και έγώ βρέθηκα στο κρεββάτι μου και μές στα σκοτεινά. ΣΕΡΕΝΑΤΑ Β Πάει να μεσάννφτα τσαί σον εν εγκουαίνει άμπι στα σύννικα το φέγγο μπαίνει. Φυσά ό άνεμο φσυχρο φσυχρο τσαί το τραούντι μου πάει στο καλό. "Εγκουα τα μάτια σου τόσο να ντώ τι ίονς χαρούμενο πάω πούρου εβώ. Φσούνοννα, καλέντα μου εγκουα για λίο να 'κούσω τα λόγια σου πρόππι να φύω. Κοντεύουν μεσάνυχτα και συ δέν βγαίνεις πίσω άπ' τα σύννεφα το φεγγάρι μπαίνει. Φυσάει ό άνεμος ψυχρός ψυχρός και το τραγούδι μου πάει στο καλό. Έβγα τα μάτια σου τόσο να δω κι άπέ χαρούμενος θα φύγω κι έγώ. Ξύπνα, καλή μου έβγα για λίγο ν' ακούσω τα λόγια σου προτοΰ να φύγω. Το έτος 1978 ήλθε στο φως τής δημοσιότητας άλλο έ'να έργο, πού άφορα στο θέμα μας, με επιμέλεια τοϋ Salvatore Sicuro. "Ετσι το φιλόδοξο πρόγραμμα του Vito Domenico Palumbo για τή συλλογή και τή διάσωση των «Λογοτεχνικών και λαϊκών Γκρεκοσαλεντίνικων μνημείων» άρχισε επιτέλους να υλοποιείται. Μ' αυτόν τον πρώτο τόμο τών «Γκρεκάνικων τραγουδιών τοϋ Κοριλιάνο τοϋ "Οτράντο» {Canti grecanici di Corigliano d'otranto) άρχισε ή έκδοση μεγάλου μέρους εκείνων τών χειρογράφων «Τετραδίων», πού ό γνωστός μας Ελληνιστής είχε συγκεντρώσει επί 20 χρόνια υπομονετικής και επίπονης έρευνας, μέ στόχο, πού τότε δέν πραγματοποιήθηκε, ήτοι να προχωρήσει στην εκδοσή τους. Όπως είπαμε πιο πάνω δέν έχουν διασωθεί όλα τα «Τετράδια», τα

43 44 Βούλας Λαμπροπούλου όποια ό Palumbo σκόπευε να εκδώσει σέ τρεις σειρές των 6 8 κεφαλαίων. Μετά τον θάνατο του, το 1918, φαίνεται ότι τα πήραν άγνωστοι μελετητές ή εραστές της λαογραφίας καί μόνον δεκατέσσερα «Τετράδια», ποικίλου περιεχομένου καί ενδιαφέροντος, διεσώθησαν χάρις στη δραστική επέμβαση τοΰ Σαλεντίνου γλωσσολόγου Oronzo Parlangeli. Μετά τον πρόωρο θάνατο τοΰ διάσημου μελετητή, το υλικό φυλάχθηκε ζηλότυπα άπό τη χήρα του, κυρία Ciara Parlangeli, ή οποία αντιστεκόμενη σέ πιέσεις για έκδοση του, θέλησε να εμπιστευτεί τα «Τετράδια» στή Φιλοσοφική Σχολή τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Lecce. Tò πρόσωπο στο όποιο ανατέθηκε τό καθήκον να εγκαινιάσει τήν πολύτιμη σειρά των βιβλίων είναι ό μόνιμος συνεργάτης τοΰ Ινστιτούτου Νεοελληνικής Γλώσσας καί Λογοτεχνίας Salvatore Sicuro, πού κατά τήν καταγωγή καί τήν παιδεία τό «Grico» είναι τό αντικείμενο των ενδιαφερόντων του. "Ετσι τό Πανεπιστήμιο τοΰ Lecce ανέλαβε τήν υποχρέωση να συνεχίσει αυτό τό πνευματικό έργο τιμώντας τή μνήμη τοΰ Palumbo καί Parlangeli, πού επιθυμούσαν να τό προωθήσουν φυλάσσοντας αυστηρά αυτή τήν έκφραση τής Σαλεντίνικης παράδοσης, τήν οποία ό σύγχρονος βιομηχανικός πολιτισμός τείνει να εξαφανίσει. Μέ τήν αξιοποίηση λοιπόν αυτής τής πολιτιστικής κληρονομιάς όχι μόνο άπό τό Πανεπιστήμιο τοΰ Lecce, άλλα κι άπό όλα τα πνευματικά ιδρύματα καί εταιρείες πού ενδιαφέρονται για τό θέμα, κυρίως εκείνες πού αναπτύσσουν δραστηριότητες στην Grecia, έχουμε σήμερα τήν ευτυχία να μιλούμε για τό μεγάλο έργο τοΰ Palumbo, άλλα καί να έχουμε εποπτεία αύτοΰ. Είναι πράγματι μια πνευματική κληρονομιά ανυπολόγιστης άξιας. Σέ μια περίοδο κατά τήν όποια άνθοΰσαν στην Ιταλία οι σπουδές λαϊκής λογοτεχνίας καί λαογραφίας ό Palumbo άρχισε μέ τον ενθουσιασμό πού χαρακτηρίζει τήν προσωπικότητα ενός γενναίου πνεύματος καί χαρισματικού άνθρωπου, πού αγαπά τή γή του καί τους ανθρώπους της, να συλλέγει μαρτυρίες, κατά μέγα μέρος άπό προφορικές διηγήσεις, ενός πολιτισμού τοΰ όποιου είχε αρχίσει ή αργή παρακμή. Είχε κατά νοΰ να ταξινομήσει, βάσει ενός ακριβούς σχεδίου, τό υλικό πού συγκέντρωνε σιγά σιγά για να προχωρήσει στή δημοσίευση του, αυτό όμως δέν έγινε λόγω οικονομικών δυσκολιών κυρίως. Ή ανάλυση τών πολυαρίθμων χειρογράφων πού άφησε καί πού ευτυχώς διέσωσε, όπως προείπαμε, ό εγγονός του, ζωγράφος Michele Palumbo είναι σκληρή δουλειά καί απαιτεί άπό τους επιμελητές τής έκδοσης υπομονή καί κόπο. Τό μέρος τών Γκρεκάνικων τραγουδιών τοΰ Corigliano, περιέχεται σ' ενα χειρόγραφο «Τετράδιο» χαρτόδετο 484 σελίδων μέ θρησκευτικά καί ερωτικά τραγούδια, μοιρολόγια ή άλλου ποικίλου περιεχομένου ποιήματα, πού είναι γραμμένα στο Grico ή τό Romanzo καί προέρχονται άπό τις διά

44 Ό λόγιος Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 45 φορές κοινότητες της Grecia Salentina και έχουν σταχυολογηθεί άπό τον ϊδιο τον Palumbo ή από φίλους και συνεργάτες του και έχουν μπει κατ' ευθείαν στη συλλογή. Άπό αυτά τα τελευταία, πολλά έφεραν ενα κόκκινο σταυρό, πιθανόν γιατί ό Palumbo, όταν τα έχει καταχωρίσει τα είχε κρίνει ακατάλληλα, καθώς αυτοί πού είχαν αναλάβει να τα συλλέγουν δέν είχαν αρκετή παιδεία ή δέν γνώριζαν καλά το Grico. Tò χειρόγραφο έχει τον τίτλο: «Συλλογή λαϊκών Γκρεκο Σαλεντίνικων και Λατινικών τραγουδιών της Γκρεκο Σαλεντίνικης αποικίας, που έγινε άπό τον V.D.P.» (= Raccolta di canti popolari greco salentini e latini della colonia greco salentina fatta da VDP) και φέρει τήν ημερομηνία Στή συλλογή αυτή άπό τή σελίδα 361 εως 484 περιέχονταν τα τραγούδια του Κοριλιάνο (από τήν Ελληνική ονομασία Χωριανά) με τον τίτλο: «Raccolta di poesie greche di Corìgliano d'otranto». Ό Palumbo σχεδίαζε να τα εκδώσει μετά τή δημοσίευση της Νεοελληνικής Γραμματικής του το "Ηθελε όμως να ξεκαθαρίσει τα αυθεντικά χειρόγραφα κείμενα άπό τις φωνητικές προσμίξεις και αλλοιώσεις και να τα επαναφέρει στο ιδανικό πρότυπο της Γκρεκοσαλεντίνικης φωνητικής, πού θα είχε ισχύ σ' όλη τήν Grecia. Γνώριζε ότι κάθε δέκα χρόνια άλλαζαν πολλά στοιχεία άπό τή διάλεκτο. Στοιχεία φωνητικά, άλλα και λέξεις χάνονταν ή νέες εισάγονταν. Κατά τα τελευταία εκατό χρόνια οι αλλαγές ήταν μεγαλύτερες και πολλά φωνητικά στοιχεία, πού παρατηρούνταν στα χειρόγραφα κείμενα, δέν υπήρχαν ούτε στο Corigliano. Αυτό τό κριτήριο είχε υιοθετηθεί και άπό τον ποιητή Domenico Tonti και είχε ώς αποτέλεσμα μεγαλύτερες παρεκκλίσεις. Όταν τα παρέλαβε δε ό Salvatore Sicuro να τα εκδώσει, όπως ό ϊδιος ομολογεί στον Πρόλογο του, έκρινε καλύτερο να μή διατηρήσει αυτές τις παραλλαγές, άλλα να τις παραθέσει σέ υποσημειώσεις: «Ή διατήρηση αυτών τών παραλλαγών θα περιόριζε τή γλωσσολογική αξία τών αυθεντικών χειρογράφων τραγουδιών και θα εμπόδιζε τήν ανάγνωση τους ακόμη και άπό τους Γκρεκοφώνους πού ενδιαφέρονται περισσότερο για τήν αυθεντικότητα και τή σαφήνεια τοϋ ιδιώματος τους. Γι' αυτό υιοθέτησα το κριτήριο πού σκοπεύω να ακολουθήσω και στο μέλλον, να επαναφέρω το κείμενο στην κοινή σήμερα αποδεκτή άπό τους Γκρεκοφώνους μορφή» 30. Τα τραγούδια, πού αναφέρονται σ' αυτό τό περίφημο χειρόγραφο «Τετράδιο», χωρίζονται με βάση τό περιεχόμενο τους σέ τρία μέρη. Τό πρώτο μέρος περιλαμβάνει α) οκτώ θρησκευτικές συνθέσεις, τό δεύτερο β) περιέ 30. S. Sicuro (έπιμ.), ένθα άνωτ., σ. 13.

45 46 Βούλας Λαμπροπούλου χει σαράντα συνθέσεις μέ ερωτικό περιεχόμενο κατά κύριο λόγο και το τρίτο γ) συνίσταται από είκοσιδύο τραγούδια θανάτου, ήτοι μοιρολόγια. Τα τραγούδια θρησκευτικού περιεχομένου, γνωστά μέ τον τίτλο «Ή Πασσιοννα», εξαίρουν το Πάθος τοϋ Χριστού. Είναι λαϊκά τραγούδια των οποίων παραλλαγές υπάρχουν σ' όλες τις κοινότητες της Grecia μας, δύο σύντομες συνθέσεις μέ τους τίτλους: «A Maria Vergine» καί «Preghiera del Condadino» (= «Στην Παρθένο Μαρία», καί «Προσευχή τοϋ χωρικού»), όλα σαφώς λαϊκής προέλευσης καί γνωστά, ακόμη καί σήμερα, ολόκληρα ή εν μέρει σε πολλούς γέροντες. Περιλαμβάνουν επίσης ενα «Μοιρολόι στον τάφο τοϋ Χριστού» (Nenia sulla tomba di Cristo), τή «Διήγηση τοϋ Stabat» (Versione dello Stabat), τή «Διήγηση της Dies Irâe» (Versione del Dies Ime), τήν «Προδοσία τοϋ Ιούδα» (Tradimento di Giuda), καί μια έκδοση τοϋ «Έλέησόν με» (Miserere). Όλα έχουν λεπτή τεχνική ποιητική γραφή, μεγάλο γλωσσικό πλούτο, όρους πού δέν απαντώνται πλέον συχνά καί συντακτικές δομές, χαρακτηριστικές της λογίας ποίησης. Πρώτος τα είχε δημοσιεύσει ό πατήρ Mauro Cassoni 31, μελετητής της Γκρεκάνικης λογοτεχνίας, σ' ένα βιβλιαράκι μέ προσευχές στο Grico μέ Ιταλική μετάφραση, πού προοριζόταν για τους πιστούς πού μιλούσαν Grico, καί τα χαρακτήριζε ως «Traudia Palea» τίποτε περισσότερο. Τίθεται λοιπόν το πρόβλημα της χρονολόγησης αυτών τών συνθέσεων, πρόβλημα μάλλον όξύ, αν ληφθεί υπ' όψη ότι όλη ή λαϊκή λογοτεχνική κληρονομιά στα Γκρεκοσαλεντίνικα μεταβιβάστηκε σχεδόν αποκλειστικά δια στόματος καί γνώρισε τή φθορά τοϋ χρόνου καί τις αλλοιώσεις πού κάθε γλώσσα υφίσταται στο πέρασμα τών αιώνων. Δέν πρέπει εξ άλλου να ξεχνούμε ότι ή απόλυτη έλλειψη χρονολογημένων κειμένων, πού ανήκουν σέ διάφορες εποχές, δέν επιτρέπει να γίνουν χρήσιμες συγκρίσεις. Ή εντύπωση πού αποκομίζει κανείς άπό τήν πρώτη ανάγνωση είναι ότι αυτά τα κείμενα θα μπορούσαν να αποδοθούν λογικά σέ ανθρώπους της εκκλησίας, γνώστες τόσο τών Γκρεκο Σαλεντίνικων, όσον καί τών Βυζαντινών Ελληνικών τών ιερών κειμένων. Δέν είναι τυχαίο ότι ό Podotâ 32 αναφέρεται σέ μια σύνοδο 200 περίπου 'Ορθοδόξων ιερωμένων στο διάστημα μεταξύ τών ετών 1579 καί 1585, μερικά χρόνια μετά τή λήξη της Συνθήκης τοϋ Τρέντο. Κατά τήν τελευταία δεκαετία τοϋ 1500 ό 31. Μ. Cassoni, Hellas Otrantina ο disequo grammaticale, Grottaferrata 1937 L'alfa del miodizionarìo, etimologico del greco volgare otrantino, Martano P. Pompilio Rodotà, Dell'origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia osservato dai greci, monaci basiliani ed Albanesi, Roma 1757, voi. I, o. 359 κ.έξ.

46 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 47 Antonio Arcudi, πρωτοπαπάς τοΰ Soleto, είχε προχωρήσει στη σύνθεση τοϋ «Νέου Ανθολογίου», ενός εκκλησιαστικοί) βιβλίου στα Ελληνικά, πού τυπώθηκε στο τυπογραφείο τοΰ Βατικανού πού αφιερώθηκε στον πάπα Κλήμη VIII. Φαίνεται λοιπόν λογικό να έχουν γραφεί αυτή τήν εποχή. Στη δεύτερη ομάδα τραγουδιών κυριαρχούν συνθέσεις πού έχουν θέμα τον έρωτα σ' όλες του τις εκφράσεις. Κατά μέγα μέρος, έστω και παραλλαγμένα, υπάρχουν στις συλλογές πού προέρχονται άπό άλλες κοινότητες τοϋ Σαλέντο και επομένως μπορούμε να πούμε ότι αποτελούν μέρος μιας λαϊκής λογοτεχνικής κληρονομιάς κοινής σέ όλη τήν Grecia. Μερικά άπο αυτά πάλιν εΐναι πολύ γνωστά και σήμερα, καί τραγουδιούνται σ' όλες τις κοινότητες τοϋ Σαλέντο. Πρόκειται για συνθέσεις πού συνίστανται, γενικώς, άπο ένα ή περισσότερα όκτάστιχα, όπου οι πρώτοι στίχοι έχουν εναλλασσόμενη ομοιοκαταληξία καί οι τελευταίοι δύο ομοιοκαταληξία κατά ζεύγη. Γενικώς οι πρώτοι τέσσερις στίχοι αναφέρονται στο θέμα, ό πέμπτος και ό έκτος εκφράζουν μια άποψη ή μια κρίση και οι δύο τελευταίοι εϊναι ό επίλογος. Πρόκειται για τή δομή πού έχουν τα ιπποτικά όκτάστιχα τής Αναγέννησης, επειδή όμως ή σύνθεση δεν έχει αφηγηματικό χαρακτήρα, περιορίζεται μάλλον να δηλώσει τα αισθήματα αύτοΰ πού το τραγουδάει καί έτσι έχουν έντονη εσωτερικότητα. Το μέτρο πού χρησιμοποιείται είναι γενικά ό ενδεκασύλλαβος. Ή μετρική ομοιομορφία πάντως επιτρέπει τή συνοδεία μουσικής καί το τραγούδι λέγεται χωρίς να υπάρχει ανάγκη συχνής αλλαγής τής μελωδίας. Πράγματι, το ρεπερτόριο τών μουσικών μοτίβων τής Grecia δεν εΐναι πλούσιο καί ένα μεγάλο μέρος τους είναι μελωδία, πού συνδέεται μέ δύο ένδεκασυλλάβους. Οί μελωδίες είναι οι αρμόζουσες για το μεγαλύτερο μέρος τών τραγουδιών. Οι συνθήκες στις όποιες τραγουδιέται ένα τραγούδι καί ή ψυχική κατάσταση τοϋ τραγουδιστή ή αυτού για τον όποιο προορίζεται το τραγούδι οδηγούν στην επιλογή τής μιας ή τής άλλης μελωδίας. "Ετσι έχουμε μοτίβα καί θέματα τυπικά τής ημέρας ή τής νύχτας, μοτίβα αργά κατάλληλα για τους αμαξάδες, μοτίβα πιο ζωντανά μέ δυο τραγουδιστές πού εναλλάσσονται. Αυτά τα τελευταία ακούονται συνήθως κατά τήν εργασία στους αγρούς, από τραγουδιστές πού βρίσκονται σέ δυο διαφορετικά σημεία τοϋ χωραφιού καί έχουν στόχο να διακόπτουν τή μονοτονία τής εργασίας καί να αναζωογονούν τή διάθεση τους. Πριν περάσουμε σέ μερικά άπό αυτά τα πλέον αντιπροσωπευτικά θα αναφερθούμε στο τρίτο είδος τραγουδιών τα μοιρολόγια. Αυτές οί συνθέσεις δέν ανήκουν στο παγκοσμίως γνωστό είδος τών μοιρολογιών. Χαρακτηρίζονται για τή γλωσσική τους καθαρότητα καί τον σταθερό σέβα

47 48 Βούλας Λαμπροπούλου σμο στους κανόνες της μετρικής. Ή παρουσία όρων πού δέν χρησιμοποιούνται άπό τον λαό, ή χρήση συγκεκριμένης δομής, όπως τής γενικής αντί τής ονομαστικής, άπό την οποία εξαρτάται ή δράση, όδηγοϋν στη σκέψη ότι αυτά τα ποιήματα έχουν γραφεί άπό χέρι και άπό άτομο πού δέν αγνοούσε τις κλασσικές σπουδές. 'Ανοιχτό βέβαια παραμένει το πρόβλημα τής χρονολόγησης τους. Γράφει λοιπόν ό Palumbo 33 σχολιάζοντας δύο ποιήματα πολύ γνωστά στο Salento «Άγάπησον, α τέλι] ν' αγάπησες» και «'Ήλιε μου, νά μή πάχι 'κείνο va 'òr}»: «'Επιλέγω άπό τη μεγάλη μον συλλογή των δημοτικών τραγουδιών των λογοτεχνικών καϊ ήμιλογοτεχνικών τής μικρής μας Grecia, τα δύο επόμενα και τα παρουσιάζω ως ενα σχόλιο λογοτεχνικό. Θέλω να ευχηθώ ότι αυτή ή πρώτη σημείωση και όχι ή τελευταία θα δείξει πόση σημασία έχει ή λογοτεχνία μας ή Greco salentina. Αυτό το κομμάτι είναι ενα μικρό δείγμα τής πλούσιας και ανθηρής λογοτεχνίας μας, πού μια μέρα πρέπει νά δειχθεί όλη. Περιορίζομαι γι' αυτό σε λίγες σημειώσεις φιλολογικές μή θέλοντας εδώ νά ασχοληθώ Ιδιαίτερα με φωνητικά και γραμματικά φαινόμενα, για τά όποια με προσοχή ασχολήθηκα σε μια ειδική μελέτη, κριτική, ανέκδοτη δυστυχώς, περί τις Ελληνικές διαλέκτους μας. Καί θά είμαι ταχύς σε όλα γιατί δεν μπορώ νά χρησιμοποιήσω άλλα βιβλία παρά μόνον τά δικά μου.»: Ι. Άγάπησον, ά' τέλη' ν' άγαπήση, Μία κυατερέλλαν είκοσι χρονώ Άν ε' 'κοσιπέντε μή τή τελήση, Πέσ' τη τι εν διβαιμμένος ό τζαιρό. Ά τέ' νά πιάη τό ρόδο νά μυρίση, Πια'τό μότταν εν ήμισ'άνοιφτό. (Τι άν ε'πολλύ νοιφτό μή τό τελήση Γιατί τόαν ε' παμένο 'ό ροτεινό). Τό ρόδο τόαν εν' δεσιδεράο, Μόττα 'εν εν' άνοιφτό τζαί σπαμπανάο. Παραλλαγές αύτοΰ παρατίθενται στο «Τετράδιο» του Palumbo: 33. S. Sicuro (έπιμ.), ενθ' άνωτ., σ. 303.

48 II. Άπο το Corigliano 34 : Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 49 'Càpiso, acàpiso a teli η' acapisi, Ma hiaterèdda 'fs' icosi hronò: An ehi icosi pente m'i ttelìsi, Pesti ti e diavimmeno tò cerò: A telipiachi ο rodo na mirisi Sireto mott' en' imis' aniftò. Ama, ama se vuoi amare, Una giovinetta di venti anni: Se ne ha venticinque non la volere, Dille che è passato il tempo: Se vuoi pigliar la rosa che olizzi, Coglila quando è mezzo aperta. III. Άπο το Martano: Άγάπεσον, a' τέλη' va 'γαπήση, 'va παιοάτζι 'φσ' είκοσι χρονώ V ε' κοσιπέντε (να) μη το τελέση πέσ' τον τί εν' γιαβαιμμένος ό τζαιρό, 'τε' να πιάκη τη ρόσα να μνρίση ma' τη μόττην εστέει μένζον άνοιφτή. IV. Άπο το Castrignano: Άγάπησον, α' τέλη' να γαπήση, μία κνατερέλλαν δώδεκα χρονώ τζαϊ αν εν' δεκατρεί μη τη τελήση καν' διαβαιμμένος ήμισο τζαιρό. Μόττε το' ρόδον εν' για καταλύσει, μόττ' ε' μένζον 'νοιμμένο τζαι 'νοιφτό. Μόττε το ρόδον εν δεσιδεράτο, μόττ' ε' μένζον 'νοιμμένο 'τζαι σκαμπαρράτο. V. Άπο την Calimera: Ama, se vuoi amare, una giovinetta di dodici anni; e se è di tredici non volerla, perché è passata la metà del tempo. Allora la rosa è da guastare (!), quando è mezzo dischiusa e aperta. Allora la rosa è desiderata, quando è mezzo aperta e spampanata. Άγάπησον, α' τέλη' ν' άγαπήση, ενα παιδάτζιν είκοσι χρονώ' αν è' κοσιπέντε μη το τελήσηπέσ τον τί εν διαβαιμμένος ό τζαιρό. Ama, se vuoi amare, un giovinetto di vent'annì; se ne ha venticinque, non volerlo; digli che il tempo è passato. 34. Βλ. Morosi, Studi a. 52.

49 50 Βούλας Λαμπροπούλου Πιά' το ρόοον α' τέλι]' να μυρίσγι τζαί ma' μόττη στέει μένζον 'νοιφτό. Γί αν ε πολλν νοιφτό ε σε δονλεει, τζ' εν ε καμμία va το δεσιδερέη. Perndi la rosa, se vuoi che odori, e prendila quando è mezzo aperta. Che s'è molto aperta non ti serve, e non ti val nulla il desiderarla. Στον λόγο του στον Παρνασσό ό ίδιος ό Palumbo εκφώνησε μια άλλη παραλλαγή άπό την Καλημέρα και μετέφρασε στη Νέα Ελληνική: VI. 'Αγάπησε, αν θέλης ν' άγαπήσης, Μίαν κόρην είκοσι χρονών Έάν είναι εικοσιπέντε μή τήν θέλησης, Είπε της ότι ò καιρός εΐνε περασμένος. 'Ά ν θέλης να πάρης ρόδον ποΰ να εύωδιάζη Πάρε το όταν εΐνε μισοανοικτό Άν είναι όλάνοικτο, μή το θέλησης Δεν αξίζει τον κόπο να το έπιθυμήσης. Ό Palumbo με τήν απέραντη αγάπη και ευαισθησία πού τον χαρακτήριζε καταλάβαινε πόση σημασία είχε ή Γκρεκάνικη λογοτεχνία και σφοδρώς επιθυμούσε να περιληφθεί στην πλούσια Ιταλική ή τήν ανθηρή Νεοελληνική λογοτεχνία και ότι έπρεπε να τεθεί στή διάθεση τοΰ κοινού χωρίς τα φωνητικά προβλήματα και τα γεγονότα πού τήν περιέβαλαν. Όποιος τραγουδά ικανοποιείται μέ το μέτρο και ό ρυθμός εκφράζει το αίσθημα του. Ή λογική και ή γραμματική ελάχιστα τον ενδιαφέρουν. Τό θέμα αυτό τοΰ ρόδου τοΰ μισάνοιχτου δέν είναι Νεοελληνικό ένώ είναι κοινότατο στή Νεολατινική φιλολογία, αυτό δέν σημαίνει ότι δέν έχουν ασχοληθεί πολλοί "Ελληνες ποιητές άπό τους αρχαιότατους χρόνους. Ό κόσμος, ό έρωτας, και ή νεότητα είναι τα ϊδια θέματα, παραλλαγές και αποχρώσεις των οποίων βρίσκονται σε όλες τις λογοτεχνίες. Καθώς πάντοτε μία άπό τις πιο έντονες επιθυμίες τοΰ άνθρωπου είναι εκείνη πού ό ποιητής εκφράζει στο περίφημο 'Ή κάποιοι άλλοι: και οί Γάλλοι τό λένε: Πιά' το ρόοον α' τέλη' να μνρίση. «Το ρόδον ακμάζει βαών χρόνον αν δε παρέλθη ζητών ενρήσεις ον ρόδον, άλλα βάτον». Cueillons la rose au matin de la vie.

50 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 51 Μερικοί στίχοι είναι κλασσικοί. Μια παλιά ρήση τοϋ Θεόκριτου 35 κατά παράδοξο τρόπο δίνει μια απάντηση αντιφατική. Ό νεαρός λέει δήθεν: τάχα σε παρέρχεται και παίρνει την απάντηση: ώς δναρ ήβη ου σταφνλίς σταφίς εστί; και ου ρόδον ανον ολεΐται. Ό καθένας εδώ θα μπορούσε να προσθέσει και όσα έχουν γραφεί και βρίσκονται διάσπαρτα άπο συγγραφείς τοϋ Μεσαίωνα. Κατά τήν 'Αναγέννηση εν τούτοις αυτό το θέμα αναφύεται παντοΰ με χίλιους τρόπους και με χίλιες μορφές. Δέν είναι δυνατόν να αναφερθούν όλα αυτά, ό Lorenzo de Medici ειδοποιούσε: Cogli la rosa, ninfa, quando è tempo και ό Poliziano αναφέρει: Prendi bel tempo, innanzi che trapassi Gentil fanciulla, il fior degli anni tuoi... Ό Stefanino Aquilano υπενθυμίζει ένα μοτίβο της Λατινικής Ανθολογίας: Και παρακάτω: Risquarda, donna, come il tempo vola ed ogni cosa corre alla sua fine: In breve si fa scura ogni viola Cascan le rose e restan poi le spine. Pensa eh ' ogni gran giorno si fa sera. Ogni belfiore alfin diverta brutto. Οι μεγαλύτεροι βέβαια 'Ιταλοί ποιητές λένε περίπου τα ϊδια. Ό Ariosto γράφει: Deh mira egli cantò Spuntar la rosa? και πιθανώς ô Tasquato Tasso τραγούδησε το άνοιγμα τοϋ τριαντάφυλλου: La vergi nella è simile alla rosa. 35. Θεόκρ. XXVII, 8 εκδ. Hiller. Lipsia 1881.

51 52 Βούλας Λαμπροπούλου Ένα πάλιν ερωτικό και παραινετικό ποίημα μέ το ϊδιο θέμα συνθέτει ένας λόγιος άπό την Ισπανία (Camôes, Cançâo XIX): Olha que com presa ο tempo vôa E come com corrida pressurosa Calladamente afirntudo caminda Mas tua sasâo fresca se se perde Nâo cuides que jamais se torna verde. Όπως όλοι σχεδόν οι άνθρωποι, πού έ'χουν κάνει τίς μελέτες βασικό πάθος τους και σκοπό ζωής, ό Palumbo πέρασε τα τελευταία χρόνια του μέ μεγάλες στερήσεις και πέθανε στο ταπεινό σπίτι του στην Καλημέρα στις 2 Μαρτίου τοΰ Ή Τοπική Αυτοδιοίκηση αφιέρωσε στή μνήμη του αναμνηστική πλακέτα πού γράφει τα έξης: Σ' αυτό το ταπεινό σπίτι κοντά στη μητέρα και τα βιβλία του μοναδικές και μεγάλες αγάπες του έζησε άπό τις 22 Απριλίου 1854 ως τις 2 Μαρτίου 1918 Ο ΒΙΤΟ ΝΤΟΜΕΝΙΚΟ ΠΑΛΟΥΜΠΟ λογοτέχνης, Ελληνιστής, ποιητής ζηλωτής της πολιτιστικής Γκρεκο Σαλεντίνικης αφύπνισης Ι. Για τήν Grecia Salentina ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ V. D. PALUMBO Palumbo V. D., «Les trois conseils du roi Salomon. Cante populaire grèco salentin, texte calimèrais avec traduction et notes», Museion 1884, pp Ποιήσεις 'μβοτημέναι 'ν Γρήκα, Traduzioni in greco salentino. Per le nozze Peschiulli Palmentola, Parigi, «(Anonimo) Panteismo (versione salentina dall'italiano del Carducci)». La Cultura Salentina I (1887) n.n. VII Vili, p. I. «Chants populaires grèco salentins». Plaintes. La Cultura Salentina I (1887), nn. IV VI, p. 24. «Lamento in dialetto calimerese italico». La Cultura Salentina I (1887) n. Ili, pp «Une page du petit chansonnier populaire grèco salentin». La Cultura Salentina I (1887) n. I. p. 4.

52 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 53 «Il piccolo diamante (Madrigale di G. Drosinis con traduzione grecosalentina e italiana)». La Cultura Salentina. I (1887), nn. VII VIII, p. 53. «Verge d'or. Version grèco salentine de l'anilis fabula de Cupidon et Psykhe d'apulée. Traduit presque littéralement du texte Kalimèrais». La Cultura Salentina I (1887), n. III, pp. 7 8; nn. IV VI, pp Il lamento, Calimera 1896 (È l'unico fascicolo pubblicato della progettara «Antologia greco salentina»). Περί της εν τη Νοτίω Ιταλία Έλληνοσαλεντινής 'Αποικίας, Έπετηρίς τον Φιλολ. Συλλόγου Παρνασσός. Calimera. Kalemera I (1900), pp (Sotto lo pseudonimo di Taube V.) Reliquie popolari greco salentine. Avviso. Kalemera I (1900), p. 16. (Sotto lo pseudonimo di Mantagna V.) Poesia greco salentina (Dialetto Calimerese). Kalemera I (1900), p. 14. Saggio di un commento dei canti greco salentini. Apulia I (1910), pp. 9 (dell'estratto). Ninne nanne greco salentine. Apulia 3 (1912), pp Στη σελίδα οε' τοϋ Ι τόμου τοϋ Ιστορικού λεξικού της Ακαδημίας των Αθηνών συμπεριλαμβάνεται ή έκδοση χειρογράφων τοϋ V. D. Palumbo. Μΰθος περί ψυχής, Καλημέρα 'Ιταλίας, Εκλογή δημοτικών και γραμματικών ασμάτων κατά τήν Καστρινιανήν διάλεκτον, Καλημέρα 'Ιταλίας Μϋθοι εκ τής συλλογής τών Γρακοσαλεντίνων δημοτικών μύθων, Essai d'un dictionnaire grèco salentin (dialecte calimerais), estrait de la première partie du dictionnaire général greco salentin. Calimera (Italie) Roda ce hàttia (Rose e spine). Με εισαγωγή, μετάφραση και φωνητική μεταφορά τοϋ Paolo Stomeo, pp. I XXVII, Lecce, Centro di Studi Salentini, Π. Στή Νέα Ελληνική Μεταφράσεις Μια μονογραφία δημοσιεύτηκε στο «Studi Salentini, Vol. I Galatina, 1956» και βιβλιογραφία άπο τον Prof. Giuseppe Gabrielli, «Vito Domenico Palumbo, ultimo rappresentante della cultura greco salentina», in Riv. «Roma e l'oriente» fase. 87/90, anno TRADUZIONI DAL GRECO MODERNO: 1) Vita Sogno dal greco di Paparigopulo Dramma in tre atti (in «Gazzettino letterario» di Lecce, anno II, 1879, voi. 3, fase. 4 5, pag. 57 e segg., e fase. 6, pag. 89).

53 54 Βούλας Λαμπροπούλου 2) Traduzioni dal Greco Moderno; Drammi Liriche Lipsia, W. Gerard, 1881, pp. XI, 84. 3) L'Alfabeto dell'amore Canti Rodii, tradotti dal greco medioevale, con prefazione di Angelo De Gubernatis. Lipsia, W. Gerard, 1882,16, pp. XI, ) «Poesie Neo Ellenique», in «Mouseon», IV, 1885, Contiene estratti dai due volumetti elencati nei numeri 2 e 3. 5) A. Valaoritis: Poemetti. Traduzione dal neoellenico. Calimera, V. Taube (1) Editore, 1896, in 16 pp. IX 53. 6) «Un'antica Spera Corinzia» dal neoellenico (in «Corriere Meridionale» di Lecce, 1, 38, 2 novembre, 1899). 7) «Il Canto del Sole di Kosti Palama». Versione italiana (in «Calliope» di Lecce, 1,1, 15 gennaio 1905). 8) «Aquila Prigioniera» dal greco (in «Corriere Meridionale», XVI, 6, 9 febbraio 1905). 9) «Alfabeto d'amore» (Canti Rodii medioevali). Traduzione metrica, 2 ed. Lecce, 1912, (dedicata a Nie. G. Politis: Atene. Cfr. n. 3). 10) Da «Cultura Salentina» Anno 1887: A p. 53 fase. VII e Vili si trova la lirica «Diamantaki» di G. Drosinis, una breve poesia tradotta in dialetto greco calimerese e in lingua italiana. Nel fascicoli IV, V, VI è contenuta la traduzione della leggenda greca «Il Ponte d'aria», con una nota introduttiva che si riferisce ad analoga leggenda Salentina «Perchè fuma Oria?». 11) Dalla rivista «Kalimera»: Il fascicolo 1 maggio 1900 contiene: 1) «Samuele» (tratto dai Poemetti del Valaoritis, tradotti e pubblicati nel 1896, cfr. n. 5) 2) «Lo Zotico» (dal Libro del «Caratteri» di A. Lascaratos). Il fascicolo 10 giugno 1900 contiene: 1) la traduzione di un brano di prosa dall' «Oculista» di Bikelas; 2) la traduzione della leggenda popolare greca «Aretula» in 15 ottave. In questo numero è annunziata la traduzione de «Lafigliadel Sole» di Palamàs. 12) Dalla rivista «Helios»: Il n. 1, 18 agosto 1889, contiene: 1) la traduzione dah'«0cm//sta» di Bikelas (lo stesso brano della rivista Kalimera già citato); 2) «La Morte delle Nereidi». 13) Traduzione di 6 canti popolari neogreci a pp del volume di poesie italiane dello steso Palumbo intitolato «Le Leuchesi», V. Taube, ed., Calimera ) Grammatica Del Greco Volgare, edita nel 1909 (p. Vili, 218) da G. Gross di Heidelberg nella Collezione poliglotta del metodo Gaspey Otto Sauer (riduzione per gli italiani del Lehrbuch der New Griechischen Volks und Umgangssprache del Petraris). 15) «I Greco Salentini» (estratto dall'annuario dello stesso Circolo Fil. Parnassòs).

54 Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό 55 OPERE NEO ELLENICHE INEDITE: In rivista «Kalimera» 15 giugno 1900 in copertina erano annunziati di prossima pubblicazione dall'editore Taube in Calimera (Lecce), nella traduzione italiana dello steso Palumbo: 1) Roidis E., La Papessa Giovanna. Romanzo storico. 2) Bikelas D. I., Bizantini nel medioevo. 3) Politis N., // Sole nei Miti Popolari. 4) Lira Ellenica. 5) Leggende Elleniche. Nel 1912 erano annunziate come di prossima pubblicazione, ma. come ritiene il Gabrielli, sono rimaste manoscritte e in ario grado di elaborazione, le seguenti traduzioni dal greco moderno: 1) Bernardakis: Fausta, dramma. 2) Lira Romaica. 3) Canti Popolari Greci. 4) Leggende Greche. Tra le opere inedite sopra citate si son trovate nelle carte del Palumbo soltanto le seguenti: 1) Roidis E., La Papessa Giovanna. Romanzo storico (la prima parte). 2) Bikelas D. L, Bizantini nel Medioevo, (la prima parte). 3) Bernardakis: Fausta, dramma. Escluse queste tre opere, tutte le altre inedite sopra citate pare siano andate perdute ο distrutte.

55 ΣΥΜΕΩΝ Π. ΤΣΕΜΠΟΓΛΟΥ Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΑΙΓΙΝΗΤΩΝ ΣΤΗ ΡΩΜΗ ΤΟ 1680 Το 1680 οι κάτοικοι της Αίγινας, καταπονημένοι από τις συνεχείς επιδρομές χριστιανών πειρατών της Δύσης, προσέφυγαν στον πάπα Ίννοκέντιο ΙΑ ( ) ζητώντας προστασία. Ό αρχιεπίσκοπος τοΰ νησιοΰ Δαμασκηνός, ό κλήρος και οί πρωτεύοντες τοΰ τόπου, συνολικά περισσότερα άπό εκατό άτομα, απευθύνθηκαν μέ επιστολή τους 1 στον πάπα, ζητώντας την παρέμβαση του για την αποτροπή τών πειρατικών επιδρομών, πού είχαν ώς αποτέλεσμα τή φυγή τών κατοίκων και τήν ερήμωση της νήσου 2. Κομιστές της επιστολής, εξουσιοδοτημένοι άπό τήν κοινότητα, να «προσκυνήσουν τήν μακαριότητα του και να κλάψουν τα βάσανα και τήν τυραννίδα [...] όπου έχουν καθ' έκάστην άπό τους κουρσάρους τών καραβιών και φεργαδών» 3, ήταν δύο άπό τους προκρίτους, ό πρωτονοτάριος 4 Γεώργιος Σολωμός και ό Μαρίνος Βαραγγιός 5. Στην 1. Μ. Ν. Ροϋσσος Μηλιδώνης, «Άπό τα 'Αρχεία και Βιβλιοθήκες της Ρώμης», Σύγχρονα Βήματα, τχ. 99 (Ίουλ. Σεπτ. 1996) G. Hofmann, «Byzantinische Bischòfe und Rom Kleine Hinweise auf Quellenschriften des XVII. Jahrhunderts», Orientalia Christiana, n. 70, 22/3 (1931) 139 έπ., όπου μικρό μόνο απόσπασμα της επιστολής τών Αιγινητών μέ τις προσφωνήσεις προς τον πάπα. Το ϊδιο απόσπασμα δημοσιεύει και ό Π. Γρηγορίου, «Σχέσεις καθολικών και ορθοδόξων», 'Αθήναι 1958, σ. 88. Βλ. επίσης Άντ. Λιγνός, 'Ιστορία της νήσου 'Ύδρας, Α, 'Αθήναι 1946, σ. 26 και Γ. Ά. Καραμήτσος, 'Ύδρα νήσος εντελής Δρνόπων, Ύδρα 1998, σ «[...] ολη η κηνοτης ορμησεν εις φιγιν ηνα απελθου και περασου το μέρος της τουρκηας [...]», Μ. Ν. Ροϋσσος Μηλιδώνης, δ.π., σ Στο ϊδιο. 4. 'Εκκλησιαστικό όφφίκιο. Στο Βυζάντιο δινόταν σέ πρεσβυτέρους ή διακόνους άλλα και σέ λαϊκούς όπως γίνεται σήμερα. 'Επιζεί και μετά τήν άλωση στή ζωή της 'Εκκλησίας μέ τή μορφή τοΰ γραμματέα. Βλ. Ί. Πηλίλης, Τίτλοι, όφφίκια και αξιώματα εν τή Βυζαντινή αυτοκρατορία και τή Χριστιανική Όρθοδόξω Εκκλησία, 'Αθήναι [1985], σσ Για το όφφίκιο τοΰ Πρωτονοτάριου στή Δύση βλ. Ρ. Rabikauskas, «Diplomatica Pontificia» (Praelectionum lineamenta), Roma (rist. 1987), σ. 88 Th. Frenz, «I documenti Pontifici nel medioevo e nell'età moderna» (ediz. ital. a cura di S. Pagano), Littera Antiqua 6, Città del Vaticano 1989, σσ. 63 έπ. 5. «[...] στελομαι ης προσκηνισιν τον λογιωτατο προτονοταριον του τόπου μας κυριον

56 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το επιστολή τους οί Αιγινήτες κάνουν γενικά λόγο για χριστιανούς πειρατές πού «εισέρχονται είς τον λεβάντη, έρχονται και τους έκουρσέβουν καθεκάστην πότε μέ τα καράβια πότε δέ οί φεργάδες» 6. Οί πειρατές μέ τα ονόματα τους αναφέρονταν σ' ενα άλλο έγγραφο «την κόπια», πού εΐχαν μαζί τους οί Σολωμός και Βαραγγιός 7. Οί απεσταλμένοι ήταν επίσης εφοδιασμένοι μέ συστατικές επιστολές άπό μισιοναρίους πού εΐχαν επισκεφθεί το νησί τους, και άπό προξένους χριστιανικών κρατών 8. Ερευνώντας παλαιότερα στο «Ιστορικό 'Αρχείο για την Διάδοση της Πίστεως» 9 της Ρώμης εντόπισα στον τόμο 479 της σειράς SOCG 10, τη δέσμη των συστατικών αυτών επιστολών: 1. Τοΰ Γάλλου καπουκίνου μισιοναρίου στην Αθήνα fra Michele Angelo άπό τήν Αμιένη (φ. 211 Γ ). 2. Τοϋ Κοσμά Μαυρουδή, μητροπολίτη Κιτίου και Αμαθοϋντος της Κύπρου (φ. 212 Γ ). 3. Τοΰ προξένου της Όλλανδίας και ύποπροξένου της Βενετίας στην Αθήνα Giovanni Giraud (φ. 213 Γ ). 4. Τών ίησουϊτών μισιοναρίων στην Εύβοια Francesco Lestringant και Gioanne Lanova (φ. 214 Γ ). 5. Τοϋ προξένου της Γαλλίας στην Αθήνα Antonio Castagnero (φ. 217 ν ). Έκτος τών επιστολών επίσης: Ανυπόγραφο υπόμνημα (μέ τον γραφικό χαρακτήρα τοΰ Μαυρουδή) προς τον γραμματέα της Προπαγάνδας «περί τών Ελλήνων της Αίγινας» (φ. 216 ). γιωργακην τον σολομών και τον κυριον μαρινον βαρανγγιων [...]», Μ. Ν. Ροϋσσος Μηλιδώνης, «Άπό τα 'Αρχεία και Βιβλιοθήκες της Ρώμης», Σύγχρονα Βήματα, τχ. 99 (Ίουλ. Σεπτ. 1996) Στο ϊδιο. 7. «[...] μην αφισις να χαθούν τοσε ψίχες χριστιανον ακόμη δε και μέσα στες απηρες εχμαλοσιες οπού εχομαι καθεκαστιν απο τους κουρσάρους τον καραβιον καθος γραφι η κοπιά κατ όνομα [...]», στο ϊδιο. 8. «[...] ερχοντε η εκλεγμένη αυτοί και αποστελμενη απο ωλους οσι ευρισκοντε ηστο νησιον μας η οπιη διαβεβεοσιν κρατούν και χαρτηα απο τους πατέρες οπού ευρίσκονται ηστα σινορα μας ηστο μέρος της τουρκηας ομηος και απο τους κονσουλους [...]», δ.π., σσ. 177 έπ. 9. «Archivio Storico de Propaganda Fide» (APF). 10. «Scritture Originali riferite nelle Congregazioni Generali». Ή σειρά περιλαμβάνει 1041 τόμους, για τήν περίοδο Βλ. Ν. Kowalsky, «Inventario dell'archivio Storico della S. Congregazione "de Propaganda Fide"», Administration der Neuen Zeitschrift fur Missionswissenshaft, Schòneck/Beckenried (Schweiz) 1961, σσ

57 58 Συμεών Π. Τσέμπογλου «Διεύθυνση» με αποδέκτη και αποστολέα των εγγράφων (φ. 220 ν ) 'Αντίγραφο της αποφάσεως τοϋ Συμβουλίου της Προπαγάνδας μέ χρονολογία 16 'Ιουλίου 1680 και υπογραφή τοΰ γραμματέα της (φ. 221 ν ). Ή απόφαση, τέλος, εντοπίστηκε στον τόμο 50 της σειράς ACTA 11 τοϋ ίδιου 'Αρχείου (φφ. 181 Γ 182 Γ ). Το θέμα της Αίγινας συζητήθηκε στο Συμβούλιο της Προπαγάνδας στις 16 'Ιουλίου 'Αποφασίστηκε να σταλούν επιστολές προς τους νούντσιους της Φλωρεντίας και Σαβοΐας και προς τον ίεροεξεταστή της Μάλτας, χώρες πού ή «κόπια» πού κρατούσαν οι απεσταλμένοι προσδιόριζε ως τόπο καταγωγής των πειρατών, ώστε να ασκηθούν πιέσεις προς τις αντίστοιχες αυλές για τήν ανακούφιση τών Αιγινητών. Αποφασίστηκε επίσης να σταλούν το ϊδιο έτος στην Αίγινα, αντί τών δύο ίησουϊτών πού ζητούσαν μέ τήν επιστολή τους οι Αιγινήτες 12, μισιονάριοι καπουκίνοι. Ή ρύθμιση αυτού τοϋ θέματος ανατέθηκε στον γενικό ηγούμενο τοϋ τάγματος τών καπουκίνων 13. Τό θέμα όμως πού έθεταν οι Αιγινήτες υπερέβαινε τις αρμοδιότητες τής Προπαγάνδας, διότι όπως διευκρινίζεται στο υπόμνημα τοϋ Μαυρουδή προς τον γενικό γραμματέα της 14, ζητούσαν τήν έκδοση ενός breve 15, ενός θεσπίσματος δηλαδή «πού θα μείνει για πάντα στο νησί τους έτσι ώστε όταν θα έρχονται κατά τό συνηθισμένο οι πειρατές 11. Περιλαμβάνει 328 τόμους, για τήν περίοδο , δ.π., σσ Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, δ.π., σ. 178: «[...] και θέλομε να έλθουν και διο πατέρες απο της γεζουιτες να εβρισκοντε πάντα ηστο νησί μας να μας εξομολογούν και να μας διδάσκουν [...]». Ό λόγος αυτής τής απόφασης ήταν ϊσως ή απόσταση. Οι Ιησουίτες είχαν τήν έδρα τους στή Χαλκίδα, ενώ οι καπουκίνοι στην 'Αθήνα. Ό Μαυρουδής έξ άλλου στο υπόμνημα του προς τον γενικό γραμματέα τής Προπαγάνδας δέν απέδωσε ορθά τό αίτημα για αποστολή δύο Ιησουϊτών στο νησί κάνοντας λόγο για καπουκίνους: «[...] στην επιστολή προς τον ποντίφηκα διατυπώνουν επίμονο αίτημα, παρακαλώντας τόσο ό αρχιεπίσκοπος όπως (και) ό κλήρος για δυο καπουκίνους για παρηγοριά τους και πνευματική καθοδήγηση, πού να έχουν τή φροντίδα εκείνων τών ψυχών [...]», SOCG, τ. 479, φ. 216 ν. 13. S.O.C.G., τ. 479, φ. 221 ν ACTA, τ. 50, φ. 182 Γ. 14. Γενικός γραμματέας τής Προπαγάνδας ήταν ό Edoardo Cibo (13 Ιανουαρίου 1680 Αύγουστος 1695). 15. Μαζί μέ τα «προνόμια», τις «επιστολές» και τις «Βοΰλλες», άπό τα σπουδαιότερα εϊδη παπικών εγγράφων. Χαρακτηριστική είναι ή σφραγίδα άπό κόκκινο κερί μέ τήν απεικόνιση τοΰ Αποστόλου Πέτρου ως ψαρά μέσα σέ βάρκα. Ή σφραγίδα αναγγέλλεται μετά τήν υπόδειξη τοΰ τόπου πού γράφεται τό breve μέ τή φράση «sub anulo piscatorie». Βλ. Th. Frenz, «I documenti Pontifici nel medioevo e nell'età moderna» (ediz. ital. a cura di S. Pagano), Littera Antiqua 6, Città del Vaticano 1989, σσ , 50 51* Ρ, Rabikauskas, «Diplomatica Pontificia» (Praelectionum lineamenta), Roma (rist. 1987), σσ ,54,124.

58 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το και θα βλέπουν την απαγόρευση της αγιότητας του, κάτω άπο ποινή αφορισμού, να μη κάνουν ζημιά» 16. Γι' αυτόν τον λόγο ό γραμματέας της Προπαγάνδας, όπως άλλωστε είχε καθήκον να κάνει για θέματα πού υπερέβαιναν τις αρμοδιότητες των καρδιναλίων της 17, έφερε στις 26 Ιουλίου 1680, δέκα μέρες μετά τήν απόφαση τους, το θέμα στον πάπα, ο όποιος συγκατένευσε στην έκδοση τοΰ θεσπίσματος 18. Επομένως, τις αμέσως προσεχείς μέρες μετά τήν «ακρόαση» και τήν ολοκλήρωση της γραφειοκρατικής διαδικασίας 19, πού συνεπάγεται ή ετοιμασία τοΰ breve, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό παραδόθηκε στους απεσταλμένους τοΰ νησιού 20. Καί, όπως φαίνεται, ή έκδοση τού breve με απειλές άναθεμά 16. SOCG, τ. 479, φ. 216 Γ. 17. Ν. Kowalsky, δ.π., σ G. Hofmann, «Byzantinische Bischòfe und Rom», Orientatici Christiana, n. 70,22/3 (1931) 140 Π. Γρηγορίου, Σχέσεις καθολικών και ορθοδόξων, 'Αθήναι 1958, σ. 88 Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, δ.π.,ο. 179 σημ. 12, όπου καί ή μετάφραση τής «ακρόασης» με τήν απάντηση τοΰ πάπα. Το πρωτότυπο κείμενο (Udienze 1680, τ. 2, φ. 26 Γ ) παρατίθεται με σχετικό σχολιασμό στην υπό δημοσίευση μελέτη τοΰ Σοφοκλή Δημητρακόπουλου για τήν Εκκλησιαστική Ιστορία τής Αίγινας, ό όποιος πρόθυμα το έθεσε ύπ' όψη μου. Πα τοϋτο, όπως καί για τις βιβλιογραφικές του υποδείξεις, τον ευχαριστώ πολύ. Υπάρχουν κάποιες διαφορές μεταξύ τοΰ κειμένου καί τής δημοσιευμένης μετάφρασης. Στο κείμενο γίνεται λόγος: 1. Για 103 προκρίτους «sino al num(ero) di 103», «πού είναι γύρω στους 103». Στή μετάφραση ή φράση παραλείπεται. 2. Για «Lettera credentiale», «διαπιστευτήρια επιστολή», αντί «συστατική επιστολή» τής μετάφρασης. 3. Για ίεροεξεταστή τής Μάλτας στή φράση: «et all' Inq(uisito)re di Malta» «καί προς τον Ίεροεξεταστή τής Μάλτας», αντί τοΰ εσφαλμένου «καί προς τους κυρίους τής Μάλτας». 4. Τέλος, αντί τής κατακλείδας: «Ζήτησε επίσης να δοθεί στους απεσταλμένους βεβαίωση για τή λήψη τής επιστολής τους άπο τήν Αποστολική "Εδρα καί για τή βοήθεια πού τους προσφέρθηκε. Παρακαλούμε τήν Αγιότητα Σας να τους εφοδιάσει μέ απαντητική επιστολή εις ένδειξη τής εύνοιας με τήν όποια έγιναν δεκτοί. Εδέχθη ό Παναγιώτατος καί εδόθη ή επιστολή», ακριβέστερο είναι: «Για να έχουν δέ τήν ευχαρίστηση αυτοί πού ήρθαν, να συναποκομίσουν κάποιο τεκμήριο τοΰ σεβασμού πού έδειξαν προς τήν Αποστολική "Εδρα καί τής προσφυγής πού έκαναν προς τήν αγιότητα σας, σας ικετεύουν να τους παραχωρήσετε ένα θέσπισμα (breve) απαντητικό προς τήν επιστολή τους σε ένδειξη τής ευαρέσκειας μέ τήν όποια έγιναν δεκτοί. Ό Παναγιώτατος συγκατένευσε καί παρήγγειλε να ετοιμασθεί θέσπισμα (breve)». 19. Για τή γραφειοκρατική διαδικασία άπό τή στιγμή τής αποδοχής τής αίτησης μέχρι τήν καταβολή των απαιτουμένων τελών για τήν έκδοση τοΰ breve, βλ. Th. Frenz, δ.π., σσ , Αντίγραφο του, επομένως, πρέπει να σώζεται στα κατάστιχα τών brevi τοΰ Βατικανοΰ. Για τα κατάστιχα βλέπε: Th. Frenz, δ.π., σο. 52,59 έπ. P. Rabikauskas, δ.π,,οσ. 130 έπ. Μεταξύ τών ειδικών είναι ανοικτή ή διαμάχη για τήν καταχώριση στα κατάστιχα από σχέδιο (minuta) ή άπό το πρωτότυπο.

59 60 Συμεών Π. Τσέμπογλου των εναντίον των πειρατών είχε κάποιο αποτέλεσμα προσωρινό, όχι όμως δεσμευτικό για όλες τις περιπτώσεις. Διότι λίγα χρόνια αργότερα, στις 15 Αύγουστου 1723, στο όνομα της κοινότητας της Ύδρας, πού μαζί μέ τον Πόρο άνηκε στην αρχιεπισκοπή ΑΙγίνης 21, ό ιερέας και οικονόμος 22 τοΰ νησιού 'Αντώνιος 23 επικαλέστηκε την επέμβαση τοΰ πάπα Ίννοκεντίου ΪΓ ( ) εναντίον των Μαλτέζων πειρατών. Μάλιστα σ' αυτήν τήν επιστολή 24 πού κόμιζε στή Ρώμη ό ηγούμενος της μονής τής Παναγίας Φανε 21. Κατά τον Σ. Δημητρακόπουλο, «Εκκλησιαστική Ιστορία τής Αίγινας» (ύπό έκδοση), «ή Αίγινα ήταν μεμαρτυρημένα αρχιεπισκοπή τουλάχιστον άπό τον 9ο αιώνα». Κατά τή διάρκεια τής Φραγκοκρατίας ( ) ή αρχιεπισκοπή Αίγίνης σχόλαζε και ή ποιμαντορία της είχε ανατεθεί στον εκάστοτε έμπερίστατο μητροπολίτη Αθηνών. Βλ. Χρυσ. Παπαδόπουλος, Ή 'Εκκλησία τών Αθηνών, 'Αθήναι 1928, σ. 41 Γερ. Κονιδάρης, Εκκλησιαστική 'Ιστορία τής Ελλάδος, Β', Αθήναι 1970, σ. 136 Ν. Γ. Μπούσουλας, 'Ιστορία τής 'Εκκλησίας των 'Αθηνών άπό τής ιδρύσεως της μέχρι σήμερον, Αθήναι 1948, σσ. 46 έπ. 22. Εκκλησιαστικό αξίωμα. Μετά τήν πτώση τής Κωνσταντινούπολης παρέμεινε ώς τίτλος τιμής πού δίνεται άπό τον επίσκοπο σε πρεσβυτέρους πού διακρίνονται για το ήθος και τήν προσφορά τους. Βλ. Ί. Πηλίλης, δ.π., σο Υπογράφει το 1727 στο όνομα «όλης τής κοινότητος τής νήσου» Ύδρας, μετά τον αρχιεπίσκοπο Αίγίνης, Πόρου και Ύδρας Καλλίνικο, ομολογία πίστεως κατά το υπόδειγμα πού είχε καθιερώσει ό πάπας Ούρβανός Η' ( ). Βλ. G. Hofmann, «Byzantinische Bischòfe und Rom. Kleine Hinweise auf Quellenschriften des XVII Jahrhunderts», Orìentalia Christiana n. 70,22/3 (1931) Βλ. και Ά. Λιγνός, 'Ιστορία τής νήσου 'Ύδρας, Α', Αθήναι 1947, σσ , κατά τον όποιο αυτοί πού υπέγραψαν το έγγραφο εκείνο «[...] φαίνεται ότι έπραξαν τοΰτο έξ υστεροβουλίας, δια να αποφύγουν τάς έπιδρομάς των καθολικών πειρατών και ιδίως τών πειρατών τής Μάλτας μέ τήν ελπίδα ότι ό πάπας κολακευόμενος εκ τής ομολογίας ταύτης θα έσύσταινεν εις τους αρχηγούς τών Ιπποτών αυτής να μή ενοχλούν αυτούς οι έκ τοΰ τάγματος των πειράται [...] Δια τον αυτόν 'ίσως λόγον έπραξαν τό αυτό το 1662 ό Παροναξίας Νικόδημος, ό επίσκοπος Σίφνου, Τζιας και Θερμίων Γεράσιμος, ό Σαντορίνης Παρθένιος και ό Μήλου Διονύσιος, καί τό 1680 ό αρχιεπίσκοπος Αίγίνης Δαμασκηνός και οι κάτοικοι αυτής [...]». 'Αναφερόμενος ειδικά στους προαναφερθέντες αρχιερείς τών Κυκλάδων ό Σ. Μ. Συμεωνίδης, «Τό αρχιπέλαγος κατά τον πόλεμο Τουρκίας Βενετίας ( ) καί οι αρχιερατικές εναλλαγές στις ορθόδοξες επισκοπές» (ανάτυπο άπό τα Μηλιακά, Γ") Αθήνα 1989, σσ , θεωρεί πώς «[...] δέν έπεσαν σε κανένα κανονικό, άπό ορθόδοξης σκοπιάς, παράπτωμα, γιατί ζητούσαν διοικητική μόνο εξάρτηση άπό τή Ρώμη μέ τή δικαιολογία ότι ή περιοχή τους, πού βρίσκονταν, λόγω τοΰ πολέμου, ύπο τήν άμεση επιρροή καθολικού κράτους, δηλ. τής Βενετικής Δημοκρατίας, είχε αποκοπεί άπό τον πνευματική δικαιοδοσία τοΰ οίκουμενικοΰ Πατριαρχείου [...]». Είναι μάλιστα χαρακτηριστικός ό τίτλος τοΰ τρίτου μέρους τής παραπάνω μελέτης (σσ ): «Ή δήθεν "ομολογία πίστεως" στον Καθολικισμό τών ορθοδόξων αρχιερέων τών Κυκλάδων». 24. Δημοσιεύτηκε άπό τον Α. Mercati, «Complementi a notizie sull'unione di orientali con Roma», OCP, 15 (1949) Βλ. καί Ά. Βακαλόπουλος, 'Ιστορία τον Νέον 'Ελληνισμού, Δ', Θεσσαλονίκη 1973, σ. 196.

60 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το ρωμένης της Ύδρας Νεόφυτος 25, γίνεται μνεία γράμματος «άπηραξίας» πού οί Αιγινήτες έλαβαν στο παρελθόν από τη Ρώμη: «[...] στέλνωμεν όλοι κοινώς εις την άκραν και εΰσπλαγχνον δικαιοσύνην της σης μακαριότητος τον πανοσιώτατον έν ίερομονάχοις και ήγούμενόν μας τοΰ μοναστηρίου μας της Παναγίας Φανερωμένης κυρ Νεόφυτον έπιτροπικώς να ζήτηση όλα εκείνα όπου οί αυτοί Μαλτέζοι μας έχουν ζημιομένους. και να λάβη και γράμμα από την μακαριότητα της δια την άπηραξίαν μας. Καθ' ο ό έν μακάρια τη λίξει γενόμενος αείμνηστος Πάπας Ευγένιος έδωσε της νήσου Αίγινας, όστις και αενάως μνημονεύεται εις ταΐς άναξαΐς μας προσευχαΐς, ομοίως και ή μακαριώτητά της. δια να ήμποροΰμεν να λάβομεν άνεσιν [,..]» 26. Όπως φαίνεται από το παραπάνω κείμενο, στους ναούς της εκκλησιαστικής αυτής επαρχίας, πιθανώς μνημονευόταν το όνομα τοΰ πάπα Ευγενίου, κατά τον Α. Mercati, τοΰ Δ' ( ) 27. Μαρτυρία για το μνημόσυνο τοΰ συγκεκριμένου πάπα έχουμε και άπό την επιστολή τοΰ ίερέα τής Μητροπόλεως τών Αθηνών Μιχαήλ Καλιφρονά ή Καλοφρενά ( ) προς τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνη τον Β' ( ) 28. Από το περιεχόμενο τής επιστολής συνάγεται ότι οί αποφάσεις τής Συνόδου τής Φλωρεντίας (1439) εφαρμόστηκαν και στην Αθήνα και μνημονευόταν ό πάπας τής Ρώμης μαζί με τον λατίνο αρχιεπίσκοπο άπό τους ορθόδοξους κληρικούς 29. Θεωρώ λοιπόν πιθανό ότι το μνημόσυνο τοΰ Ευγενίου παρέμεινε για λίγο διάστημα στα δίπτυχα τής Αρχιεπισκοπής Αίγίνης εξ αιτίας τών αποφάσεων τής Συνόδου τής Φλωρεντίας. Έάν εΐχε χορηγηθεί στους Αιγινήτες παπικό θέσπισμα ή οποιοδήποτε έγγραφο «άπειραξίας» άπό τον Ευγένιο Δ', θα γινόταν μνεία αύτοΰ από τους ίδιους στην επιστολή τους προς τον Ίννοκέντιο ΙΑ'. Όριστικά όμως μπορεί να απαντήσει μόνο ή έρευνα στα κατάστιχα τών brevi τών Αρχείων τοΰ Βατικανού 30, όπου αν δόθηκε τέτοιο έγγραφο άπό τον Ευγένιο Δ', θα έ'χει καταχωρηθεί το σχέδιο του. Αρκεί βέβαια να σώζεται το τετράδιο καταχώρισης. 25. Υπογράφει τελευταίος την προαναφερθείσα (σημ. 23) ομολογία πίστεως: «Ταπεινός Νεόφυτος Ιερομόναχος και καθηγούμενος τής θείας καί Ιεράς μονής τής ύπεραγίας Θεοτόκου Φανερωμένης και οί συν έμοί έν Χριστώ αδελφοί». 26. Α. Mercati, δ.π., σ Ό.π.,σ Χρυσ. Παπαδόπουλος, δ.π., σσ Ν. Γ. Μπούσουλας, δ.π., σ Στο ϊδιο. 30. Βλ. P. Rabikauskas, δ.π., σα. 130 έπ. Th. Frenz, δ.π., σσ. 59 έπ. Άπό τον 15ο αιώνα μόνο λίγα τέτοια κατάστιχα σώθηκαν καί φυλάσσονται στο Ερμάριο XXXIX («Arm. XXXIX») τών 'Αρχείων τοΰ Βατικανού. Άπό την εποχή τοΰ Ευγενίου Δ' υπάρχουν κάποια τετράδια πού θα μποροΰσαν να θεωρηθούν κατάστιχα ή σπαράγματα κατάστιχων τών brevi.

61 62 Συμεών Π. Τσέμπογλου APF, SOCG, τ. 479, φ. 211 Γ ΚΕΙΜΕΝΑ 1 Io fra Michele Angelo d'ambiano capucino missionario apostolico, vicario della nostra missione d Athènes facio fede come gli habitanti della isola di Egena sono christiani delritogreco molto affettionati verso la Chiesa Romana secondo cho cognosciuto da molti anni, m'havendo pregati assai volte di procurarli qualcuno d'elli nostri padri, che andasse far la missione nel sodetta isola, alli quali ho promesso di far il mio possibile accio chericevianola sodisfattione che desiderano; e come assai volte si sono lamentati a me delli corsari christiani per il fastidio che li donavano hogni giorno levandoli per forza il poco di bene che sta nel loro potere, e in vece di adiutar et consolarli sapendo gli travagli et patimenti che li fanno li turni, per le loro cattive maniere di far li iettano η 'ella d'esperatione e accio che sipossiano con ragione lamentarsi a chi può porvi ilrimedioli ho fatto la presente la quale ho signata e sigillata col il bollo di questa missione. Fatta in Athènes alli 25 di marzo fra Michele Angelo cap (uci)no indigno come sopra Έγώ ó αδελφός Μιχαήλ 'Άγγελος 31 άπο την Άμιένη, καπουκίνος, αποστολικός μισιονάριος, βικάριος της δικής μας ιεραποστολής των 'Αθηνών, πιστοποιώ ότι οι κάτοικοι τής νήσου Αίγινας είναι χριστιανοί τοϋ ελληνικοί) τυπικού, πολύ αφοσιωμένοι στή Ρωμαϊκή Εκκλησία σύμφωνα μέ όσα γνωρίζω άπο πολλά χρόνια, άφοΰ μέ έχουν παρακαλέσει πολλές φορές να τους διαθέσω κάποιον άπο τους πατέρες μας, πού θα πήγαινε να κάνει τήν ιεραποστολή στή νήσο πού προαναφέρθηκε. Σ' αυτούς υποσχέθηκα να κάνω ο,τι μοϋ είναι δυνατό, ώστε να έχουν τήν ικανοποίηση πού επιθυμούν. Γνωρίζω ακόμη πώς πολλές φορές παραπονέθηκαν σέ μένα για τήν ενόχληση πού τους παρείχαν καθημερινά οι χριστιανοί πειρατές αφαιρώντας τους δια τής βίας τα λίγα αγαθά πού έχουν στην κατοχή τους, 31. Μετά τήν 'Αθήνα υπηρέτησε στην αποστολή των καπουκίνων στα Χανιά, μεταξύ των ετών Το όνομα του αναφέρεται στο «Χρονικό» (Cronaca) τών καπουκίνων τής Κρήτης, πού άφορα κυρίως τα Χανιά, μεταξύ τών παραπάνω χρονολογιών. Βλ. Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, Φραγκισκανοί Καπονκίνοι. 400 χρόνια προσφορά στους "Ελληνες , 'Αθήνα 1996, σ. 108.

62 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το οι όποιοι αντί να βοηθοϋν και να τους παρηγορούν γνωρίζοντας τα βάσανα και τις ταλαιπωρίες πού υφίστανται έξ αιτίας της κακής συμπεριφοράς των Τούρκων, τους ρίχνουν στην απελπισία. Για να μπορούν λοιπόν μέ το δίκιο τους να παραπονεθούν σ' όποιον μπορεί να τους ανακουφίσει, συνέταξα την παρούσα, την οποία υπέγραψα καί σφράγισα μέ τη σφραγίδα αυτής τής ιεραποστολής. "Εγινε στην 'Αθήνα στίς 25 Μαρτίου αδελφός Μιχαήλ Άγγελος καπουκίνος ανάξιος όπως παραπάνω 2 APF, SOCG, τ. 479, φ. 212 Γ Ill(ustrìssi)mi Beatissimo padre, f Essendo capitati questi poveri greci, Giorgio di Salomone protonotario, et Marino Varango, cattolici chri(stia)ni, servi fedelissimi et devotissimi di v(ostra) s(anti)tà, mandati dalla communità di un'isola detta 'Egiena, lontana d'athene 18 miglia, et dall'arcivescovo loro, detto Damasceno, per la Dio gratia cattolico, cognosciuto da me, quatro anni fa, che passai di là, similmente catechizato et confirmato. Unitamente questi latori, si prostraono nei piedi santissimi di ν (ostro) beatitudine, con attestationi di diversi missionarii et consult, con sottoscrittioni di tutto quello clew ricorrono al patrocinio clementissimo della santa sede apostolica, di poter havere et ottenere la protettione et l'aussilio solito, non esser più strapazzati dai pirati et corsari. Cognosendoli dunque hebbi il filiale ardire (benché senza meriti), d'accompagnare la greca questa lettera, sottoscritta da tutti di quell'arciv(escova)to. Humilissimo et dev(otissi)mo servo di v(ostra) b(eatitudi)ne, devotamente bacciando li santissimi piedi et raccomandando queste povere pecorelle al pastore universalissimo. 1680, 12 luglio. di v(ostra) santità humilissimo et fedelissimo servo et figlio. Cosmo Maurino metropolita di Citi et d'amatunta di Cypfro;] Μακαριώτατε πάτερ t "Εχουν έ'λθει κάποιοι άξιολύπητοι "Ελληνες, ό πρωτονοτάριος Γεώργιος τού Σολωμού καί Μαρίνος Βαράγκος, χριστιανοί καθολικοί, πιστότατοι δούλοι τής άγιότητός σας καί ευσεβέστατοι, απεσταλμένοι τής

63 64 Συμεών Π. Τσέμπογλου κοινότητος ενός νησιοΰ καλουμένου Αίγινα, το όποιο απέχει 18 μίλια άπό την 'Αθήνα και τοΰ αρχιεπισκόπου τους, ονόματι Δαμασκηνοί), καθολικού μέ τη χάρη τοΰ Θεοϋ, τον όποιο έγνώρισα προ τεσσάρων χρόνων, όταν πέρασα άπ' εκεί 32, τον όποιο, επίσης, κατήχησα και έχρισα 33 άπό κοινοΰ οι απεσταλμένοι αυτοί προσπίπτουν στα πανίερα πόδια της μακαριότητας σας, έχοντες συνηγορίες διαφόρων μισιοναρίων και προξένων και τις υπογραφές όλου εκείνου τοΰ κλήρου και έπιζητοΰν τη μεγαλόψυχη προστασία της αγίας αποστολικής έδρας για να αποκτήσουν και εξασφαλίσουν τήν εύνοια και γνωστή συμπαράσταση της προκειμένου να παύσει πλέον ή κακοποίηση τους άπό πειρατές και κουρσάρους. 'Επειδή τους γνωρίζω, έλαβα τήν υίκή τόλμη εγώ ό ανάξιος να ενώσω τή φωνή μου μέ τήν ελληνική αυτή επιστολή, ύπογεγραμμένην άπό όλους (τους προκρίτους) εκείνης της αρχιεπισκοπής. Ταπεινότατος και αφοσιωμένος δοΰλος της μακαριότητός σας, εύλαβώς κατασπαζόμενος τα πανίερα πόδια και συνιστώντας τα φτωχά αυτά άρνία στον οικουμενικό ποιμένα. 12 'Ιουλίου Ή επιστολή γράφτηκε στις 12 'Ιουλίου Ό συντάκτης της Μαυρουδής πέρασε επομένως άπό τήν Αίγινα τήν άνοιξη ή το καλοκαίρι τοΰ Είναι εξάλλου γνωστό ότι στις 23 Αυγούστου 1676 βρισκόταν στή Χαλκίδα, άπ' όπου έγραψε προς τον ιερομόναχο Νικόδημο τον Θεσσαλό στην 'Αθήνα. Στίς 10 Δεκεμβρίου 1675 γράφει προς τον φίλο του Ί. Πατρίκιο άπό τό Λιβόρνο, ένώ κατευθύνεται για τήν Τύνιδα: Ά. Τηλλυρίδης, «Κοσμάς Μαυρουδής μητροπολίτης Κιτίου (15 'Ιουλίου 'Ιανουαρίου 1702)», Κνπριακαί Σπονόαί, 38/39 ( ) 57,66, 62 Ζ. Τσιρπανλής, Το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης κάί οι μαθητές τον ( ). Συμβολή στή μελέτη της μορφωτικής πολιτικής τον Βατικανού, Θεσσαλονίκη 1980, σ Ό Δαμασκηνός ήταν επίσκοπος τό 1676 όταν πέρασε άπό τήν Αίγινα ό Μαυρουδής. Αυτή είναι και ή παλαιότερη μαρτυρία γι' αυτόν. Ή πρώτη γνωστή μνεία τοΰ διαδόχου τοΰ Δαμάσκηνου, Καλλινίκου, είναι κατά τον Σ. Δημητρακόπουλο, δ.π., τοΰ έτους Σ' αυτόν προφανώς αναφέρεται ή ανώνυμη και άχρονολόγητη πράξη «δεδομένη άνωνύμω τινί χειροτονηθέντι επισκοπώ Αίγίνης εις διαδοχήν τοΰ καθαιρεθέντος Δαμάσκηνου»: Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Ίεροσολνμιτική Βιβλιοθήκη, Δ, [Πετρούπολις] 1899, (άναστ. εκδ. Bruxelles 1963), σ. 369 άρ. 12. Δεν εχω υπόψη μου καμιά μαρτυρία για τους λόγους καθαίρεσης τοΰ Δαμάσκηνου. Οι συνηθέστεροι πάντως λόγοι καθαίρεσης Ιεραρχών κατά τήν εποχή αυτή, ήταν οι οικονομικοί: Βλ. Σ. Μ. Συμεωνίδης, δ.π., σσ , ό όποιος κάνει λόγο για θεσπισμένες καταπιέσεις Ιεραρχών άπό τό Οικουμενικό Πατριαρχείο, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα δυσβάστακτα χρέη του. 33. "Ετσι μεταφράζω τό «confirmato» τοΰ κειμένου. 34. Ή επιστολή γράφεται άπό τή Ρώμη. Δυο ήμερες πριν και εξι μετά άπό τήν ήμερα πού αναγράφεται στην επιστολή, στέλνει γράμματα άπό τή Ρώμη στον φίλο του Ί. Πατρίκιο, πού εργάζεται ώς καθηγητής στο κολλέγιο της Προπαγάνδας: Βλ. Ζ. Τσιρπανλής, δ.π. Ά. Τηλλυρίδης, δ.π., σσ. 62, 67 έπ.

64 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το SÌ vm/vvrt <«^ito, t 'J fmmt, ^, $1 jf / 'r ' /&* *>*, (Mettift* D +W &avt//firciiï : /^JL, Ç t^'*^1** Jlwve Lofton»»iu»>i*4fc 17^ π^v'^**'*'"*' / # > P fa'*hmuttfo^x* J&pvjc ρ aha > Έγγραφο υπ' αριθ. 2. 9? ûbe+9/t fi UÎ 4ÏÏf+3 i i

65 66 Συμεών Π. Τσέμπογλου Της αγιότητας σας ταπεινός και πιστός δοΰλος καί τέκνο Κοσμάς Μαυρίκιος μητροπολίτης Κιτίου και Άμαθοΰντος της Κύπρου 35 3 APF, SOCG, τ. 479, φ. 213 Γ Noi Gio(vanni) Giraud consolo per la nattion holandese et ν (ice) consolo per la serenissima republica veneta, fadamo fede qualmente li habittanti della isola di Egiena, lontana di questo luogo 18 miglia, sono veramente di rito greco ma veramente sempre si sono mostrati di buona volontà et inclinatione in verso quelli del nostro rito, non solamente facendo sempre ogni carezze possibile ali nostri r(e)v(eren)di padri capucini et giesuiti, ma anco ricevendoli diverse volte per far là la missione per goder della consolatione spirituale, tanto dalle loro prediche che confessione, et essendo che vogliono, con il consentimento del loro evescovo et di tutti li primati, spedire in Roma per venire baciar li piedi di sua santità et humilmente suplicarla di dar qualche rifregio alle tirannie che li fanno li corsari 35. Κωνσταντίνος (Κοσμάς) Μαυρουδής (Μαυρίκιος) ( ), άπο την Τύνιδα. Ό πατέρας του Δημήτριος καταγόταν άπο τη Θεσσαλονίκη, ή μητέρα του Ελισάβετ άπο την Κύπρο. Υπήρξε μαθητής τοϋ Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης. 'Αποχώρησε, πρίν ολοκληρώσει τις σπουδές του, για λόγους υγείας. Χειροτονήθηκε διάκονος το 1663, πρεσβύτερος μετά άπο λίγο, καί το 1665 εξελέγη πρωτοσύγκελλος και επίτροπος τοΰ Πατριαρχείου 'Αλεξανδρείας για τήν Τύνιδα. Το 1675 με τήν υποστήριξη τοΰ Γάλλου προξένου στή Λάρνακα Βαλτάσαρ Sauvan καί παρά τις αντιδράσεις τοϋ αρχιεπισκόπου Κύπρου Ίλαρίωνος Κιγάλα, έγινε μητροπολίτης Κιτίου. 'Εγκατέλειψε τον θρόνο του καί το 1682 τον βρίσκουμε ηγούμενο της μονής τοϋ άγιου Ιωάννου τοϋ Βλαδίμηρου στο Έλμπασάν. Συνέθεσε στίχους στον άγιο 'Ιωάννη καί πιθανώς είναι ό συντάκτης της ακολουθίας τοϋ άγιου αυτού. Το 1694 ψηφίστηκε καί ανέλαβε μητροπολίτης Δυρραχίου. Πέθανε στις 15 'Ιανουαρίου 1702 καί θάφτηκε στον ιερό ναό τοΰ άγιου Γεωργίου της ϊδιας πόλης: E. Legrand, Bibliographie Hellénique duxviisiècle, V, Paris 1903, σσ Ζ. Ν. Τσιρπανλής, δ.π., σο (άρ. 538) Ά. Τηλλυρίδης, δ.π., σσ Ζ. Ν. Τσιρπανλής, Οι Μακεδόνες σπουδαστές τοϋ Ελληνικού Κολλεγίου Ρώμης και ή δράση τους στην Ελλάδα καί στην Ιταλία (16ος αι. 1650), Θεσσαλονίκη 1971, σ. 201 Ζ. Ν. Τσιρπανλής (έπιμ.), 'Ανέκδοτα έγγραφα εκ των αρχείων τοϋ Βατικανού ( ) (Πηγαί καί Μελέται της Κυπριακής 'Ιστορίας, IV), Λευκωσία 1973, σσ. 187 έπ., 248 Κ. Σάθας, Βιογραφίαι των εν τοις Γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων άπο τής καταλύσεως τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι τής 'Ελληνικής Εθνεγερσίας ( ), εν 'Αθήναις 1868, σ. 413.

66 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το christiani, non lasciandoli un momento in rìposo svagliandoli et usurpandoli tutto il loro lavore, non pottendo più in tal maniera sustentar le loro famiglie alla loro requisitione, havemo fatta la presente, sottosignata di nostra proprìa mano, controsignata del nostro cancelliere et sigillata delli Bull di nostro consolato. In Attene adi 24 marzo G(iovanni) Giraud C(onsolo) Έμεΐς ό Ιωάννης Ζιρώ πρόξενος τοϋ ολλανδικού έθνους και ύποπρόξενος της γαληνότατης δημοκρατίας της Βενετίας, πιστοποιούμε ότι οί κάτοικοι της νήσου Αίγινας πού απέχει άπό αυτόν τον τόπο 18 μίλια, είναι μέν ελληνικού τυπικοΰ, άλλα στην πραγματικότητα πάντοτε έδειξαν καλή θέληση και διάθεση προς εκείνους του δικοΰ μας τυπικοΰ όχι μόνον παρέχοντας πάντα κάθε δυνατή περιποίηση στους δικούς μας σεβαστούς πατέρες καπουκίνους καί ιησουίτες, άλλα καί μέ το να τους δέχονται αρκετές φορές να κάνουν εκεί τήν ιεραποστολή για να απολαμβάνουν τήν πνευματική παρηγοριά τόσο άπό τα κηρύγματα τους, όσο κι άπό τήν εξομολόγηση καί επειδή ήθελαν μέ τή συγκατάθεση του επισκόπου τους καί όλων των προεστώτων, να στείλουν στή Ρώμη (απεσταλμένους) για να έλθουν να ασπαστούν τα πόδια της αγιότητας του καί ταπεινά να τήν ικετεύσουν να δώσει κάποια αναψυχή στις τυραννίες πού υφίστανται άπό τους χριστιανούς κουρσάρους, οί όποιοι δέν τους αφήνουν στιγμή σέ ησυχία, κλέβοντας τους καί αρπάζοντας τους όλο τους τον μόχθο (καί) επειδή δέν μπορούν πλέον κατ' αυτόν τον τρόπο να συντηρήσουν τις οικογένειες τους, κάναμε κατόπιν αιτήσεως τους τήν παρούσα, πού υπογράφτηκε μέ το ϊδιο μας το χέρι, όπισθογράφτηκε άπό τον γραμματέα μας καί σφραγίστηκε μέ τις σφραγίδες τού προξενείου μας. Στην 'Αθήνα στις 24 Μαρτίου Giovanni Giraud πρόξενος Άπό τή Λυών. Διορίστηκε πρώτος πρόξενος της Γαλλίας στην 'Αθήνα. Απομακρύνθηκε άπό τή θέση του καί κατόπιν έγινε πρόξενος της Όλλανδίας, της Αγγλίας μετά το 1680, καί ύποπρόξενος της Βενετίας. Ή γυναίκα του ήταν Αθηναία άπό τήν οικογένεια τών Παλαιολόγων. Πέθανε το Βλ. Δ. Γρ. Καμποΰρογλου, 'Ιστορία τών 'Αθηναίων. Τουρκοκρατία ( ), Α, εν Αθήναις 1889, σ. 355 καί Γ', εν Αθήναις 1896, σ. 110 Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, 'Ιησουίτες στον ελληνικό χώρο ( ), Αθήνα 1991, σ. 232 καί σημ. 36.

67 68 Συμεών Π. Τσέμπογλου APF, SOCG, τ. 479, φ. 214 Γ 4 Noi sottoscrìtti missionarìi della Compagnia di Giesù in Negroponte, faciamo fede che gli habitatori dell'isola di Egena sono chrìstiani del rito greco, bene affettionati verso la Chiesa Romana, conforme sappiamo da' nostri padri che vi fecero diverse missioni et furono da' quei popoliricevuticon carità et sentite con granfruttole loro prediche. Con tutto ciò ci vienriferitoche sono eccessivamente molestati da 'corsari, che li levano per forza quanto possono haver di bene; di che volendo con ragione lamentarsi, sono degni quei poveri chrìstiani d'essere sentiti et aiutati da chi può porvi ilrimedio.in fede di che habbiamo sottoscritto la presente et sigillato col bollo della nostra Compagnia. Negroponte li 22 marzo Francesco Lestringant Gioanne Lanova Έμέϊς oi υπογεγραμμένοι μισιονάριοι της Εταιρείας τοΰ Ίησοΰ στην Εύβοια, πιστοποιούμε ότι οι κάτοικοι της νήσου Αίγινας είναι χριστιανοί ελληνικοί) τυπικού, πολύ αφοσιωμένοι στη Ρωμαϊκή Εκκλησία, καθώς γνωρίζουμε άπο δικούς μας πατέρες, πού έκαναν εκεί διάφορες ιεραποστολές και έγιναν δεκτοί άπο εκείνο τον κόσμο μέ αγάπη και από των όποιων τα κηρύγματα προέκυψε μεγάλη ωφέλεια. Παρόλα αυτά μας αναφέρθηκε ότι ενοχλούνται υπερβολικά από τους πειρατές πού τους αφαιρούν δια της βίας, όσα αγαθά κατορθώνουν ν' αποκτήσουν κατά συνέπεια θέλοντας μέ το δίκιο τους να παραπονεθούν, είναι άξιοι εκείνοι οι δύστυχοι χριστιανοί να τύχουν ακροάσεως και βοηθείας άπο όποιον μπορεί να τους ανακουφίσει. Για να πιστοποιήσουμε αυτά υπογράψαμε τήν παρούσα και τη σφραγίσαμε μέ τή σφραγίδα της Εταιρείας μας. Εύβοια 22 Μαρτίου Francesco Lestringant 37 Gioanne Lanova Φραγκίσκος L'Estringant ( ). Υπηρέτησε σέ διάφορες ιεραποστολές τοΰ έλληνικοϋ χώρου. Στον Εύριπο ώς ηγούμενος 1673(;) Έκεΐ εργάστηκε, ώς πνευματικός τοΰ γαλλικού προξενείου, και για τους εξακόσιους χριστιανούς σκλάβους στις οθωμανικές γαλέρες, όπου μάλιστα τραυματίστηκε άπο μαχαίρι δυο φορές. Στην Κωνσταντινούπολη 1680 '84, ώς γενικός ηγούμενος των Ιησουίτικων ιεραποστολών της 'Ανατολής. Στη Νάξο

68 APF, SOCG, τ. 479, φ. 216 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το Ill(ustrissi)mo, f L'intentione di questi poveri greci, che sono venuti mandati dall'arciv(escov)o d'egiena Damasceno, con il clero sottoscritto, è questa: pregano d'havere da sua santità un breve, che stii senpre nell'isola loro, acciò che venendo secondo il solito i corsari et vedendo l'interditto di sua santità, sotto pena di scomunica, non faccino danno. Similmente lettere di racco(mandatio)ni per il Gran Duca et per Malta. Mentre che quel prelato cattolico, et quel gregie unito, tutto il popolo, mandarono questi, è necessario che habbino la protettione perpetua della santa sede. Mentre che scrisse il prelato et tutti sottoscrissero di questo l'humanissimo monsignor ill(ustrissi)mo secretarlo, per l'anime de suoi genitori, ad m(ajorem) D(ei) g(loriam), et per confirmatione di quelle anime, faccia preghiamo una carità. Di più quel cattolico monsignor haveva un convento et lo spogliorono affato. Nella lettera del pontefice fanno instanza pregando, tanto l'arcivescovo come il clero, di due cappucini per loro consolatione et ammaestramento spirituale, che habbin la cura delle anime quelle. Deve dunque esser interpretata la lettera che scrivono al nostro signore, che è neccessaria. Questo è un punto neccessarissimo, et sipotta estendere più oltre. f Memoria: all'ill(ustrissi)mo monsignor secretano circa i Greci d'egiena 1690 '94, ώς ηγούμενος της έκεΐ μονής και για τριάντα περίπου όχι συνεχόμενα χρόνια, στή Σμύρνη. Έκεϊ τον βρήκε ό μεγάλος σεισμός τής 10ης 'Ιουλίου 1688 και ή πυρκαγιά πού ακολούθησε. "Εφυγε τραυματισμένος για τη Χίο, για να επανέλθει αργότερα. Πέθανε στή Σμύρνη το Βλ. Μ. Ν. Ροϋσσος Μηλιδώνης, ο.jr., σσ. 56,138,160,176, 231 σημ. 29, 246, Σ' ένα σύντομο πολύ επαινετικό βιογραφικό των άρχων τοϋ 1700, όταν υπηρετούσε ώς ηγούμενος στή Σμύρνη, σημειώνονται τα εξής: «Ό Φραγκίσκος L'Estringant άπό τήν 'Ορλεάνη, γεννήθηκε στις ένδεκα 'Οκτωβρίου Εισήλθε στην Εταιρεία στις δεκατρείς 'Οκτωβρίου Διδάχτηκε τα ανθρωπιστικά γράμματα για τέσσερα χρόνια και έδωσε τις μοναχικές υποσχέσεις. 'Απόμαχος μισιονάριος πού έπαθε πολλά στις δικές μας Ιεραποστολές όσα κανένας άλλος. Ή σκέψη του, υπερβαίνοντας τις συνήθειες μας, είχε κάποια ελευθερία, και έπειθε μέ τήν αγιότητα του βίου του», ARSI, Gal. 105 Ι., φ. 434 ν. 38. 'Ιωάννης Lanova: μαζί μέ τον Lestringant υπηρέτησε και στην ιεραποστολή τής Σμύρνης, όπου σκοτώθηκε κατά τον σεισμό τής 10ης 'Ιουλίου Βλ. Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, δ.π., σ. 138.

69 70 Συμεών Π. Τσέμπογλου Έκλαμπρότατε, t Ή πρόθεση αυτών των φτωχών Ελλήνων, πού έφθασαν σταλμένοι από τον αρχιεπίσκοπο της Αίγινας Δαμασκηνό μέ τις υπογραφές τοΰ κλήρου, εΐναι αυτή: παρακαλούν να έχουν άπό την αγιότητα του ενα θέσπισμα 39 πού θα μείνει για πάντα στο νησί τους, έ'τσι ώστε όταν θα έρχονται, κατά το συνηθισμένο, οί πειρατές και θα βλέπουν την απαγόρευση της αγιότητας του, κάτω άπό ποινή αφορισμού, να μη κάνουν ζημιά. 'Ακόμη (παρακαλούν να έχουν) συστατικές επιστολές για τον Μεγάλο Δούκα 40 και για τη Μάλτα. Αφοΰ λοιπόν εκείνος ό καθολικός αρχιερέας και εκείνο τό ποίμνιο ενωμένο, όλος ο λαός, έστειλαν αυτούς, είναι αναγκαίο να έχουν τη διαρκή προστασία της αγίας έδρας. "Ετσι λοιπόν έγραψε ό αρχιερέας και υπέγραψαν όλοι, γι' αυτό παρακαλούμε, ό φιλάνθρωπος μονσινιόρος και έκλαμπρότατος γραμματέας, να κάνει μια φιλανθρωπία, για τις ψυχές των γονέων του, για μεγαλύτερη δόξα τοΰ Θεού και για τή στήριξη εκείνων των ψυχών. (Αναφέρεται) επί πλέον (ότι) εκείνος ό καθολικός μονσινιόρος είχε ένα μοναστήρι, και τό απογύμνωσαν τελείως 41. Στο γράμμα προς τον ποντίφηκα διατυπώνουν επίμονο αίτημα παρακαλώντας τόσο ό αρχιεπίσκοπος όπως και ό κλήρος, για δυο καπουκίνους για παρηγοριά τους και πνευματική καθοδήγηση, πού να έχουν τή φροντίδα εκείνων των ψυχών 42. Πρέπει λοιπόν να μεταφραστεί ή επιστολή πού γράφουν στον κύριο μας, πράγμα αναγκαίο. Αυτό είναι αναγκαιότατη προϋπόθεση και για να μπορέσει να επεκταθεί κανείς παραπέρα. 39. Βλ. σημ Μέγας Δούκας της Τοσκάνης αυτήν την εποχή ήταν ό Cosimo III των Μεδίκων (23 Μαΐου 'Οκτωβρίου 1723). 41. Πα το μοναστήρι αυτό οί Αιγινήτες στην επιστολή τους ανέφεραν τα έξης: «ενα μοναστιρι ευρίσκετε ηστο νισι μας της κυρίας Θεοτόκου και αυτό το εδιαγουμησαν και ρούχα οπού ηχαν αφιερομαινα η κοσμηκη δια την ψιχη τους και εκείνα τα επιραν και το αφισαν εριμο παντός πράγματος», Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, «Άπό τα 'Αρχεία και Βιβλιοθήκες της Ρώμης», Σύγχρονα Βήματα, τχ. 99 (Ίουλ. Σεπτ. 1996) Οί Αιγινήτες, όπως προαναφέρθηκε (σημ. 12), ζητούσαν την αποστολή δύο ίησουιτών. 'Ανέφεραν μάλιστα στην επιστολή τους και τήν επίσκεψη (το 1663) τοΰ Ίησουΐτου Fr. Richard στο νησί τους: «[...] και ημης εδο εχομαι και εκκλησία οπού ελητουργα ο πάτερα ρεκαρδες ο γεζουητης οπού εβρισκετον ηστιν εγριπο και ηνε μαισα ηστο κάστρο [...]», Μ. Ν. Ροΰσσος Μηλιδώνης, δ.π., σ. 178 και σημ. 9, για τον Fr. Richard και το πέρασμα του άπό τήν Αίγινα. Για το ϊδιο επίσης, βλ. Π. Γρηγορίου, δ.π., σ. 88.

70 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το t Υπόμνημα 43 στον έκλαμπρότατο μονσινιόρο γραμματέα Σχετικά με τους "Ελληνες της Αίγινας APF, SOCG, τ. 479, φ. 217 ν 6 Noi Antonio Castagnero, consolo per sua m(aes)ta cr(istianissi)ma inatenes et Morea, facc(iam)o fede qualm(en)te gli abitanti dell isola di Egina sono veram(en)te di ritto greco, ma bene affetionati alla Chiesa Romana, come anno dimostrato diverse volte et ci anno anco scrìtto di mandarli qualche religioso per restare la et fare la missione, ma vi sono molto travagliati dalli corsari cristiani talm(en)te, che non le lasciano godere delle loro beni per mantenimento nelle loro povere famiglie et volendosi transportarsi qualche duno di loro a sua santità per suplicarla di qualche ordine contra le tirannie che ricevano da corsari, gli abb(ia)mo concessa la p(rese)nta, fatta in Atenes adi 25 marzo Antonio Castagnero Consolo Έμεΐς ό 'Αντώνιος Καστανιέρο 44 πρόξενος της αύτοΰ χριστιανικοτάτης μεγαλειότητος 45 στην 'Αθήνα και τον Μοριά, πιστοποιούμε ότι οι κάτοικοι της νήσου Αίγινας είναι στ' αλήθεια ελληνικοί) τυπικού, άλλα πολύ αφοσιωμένοι στη Ρωμαϊκή 'Εκκλησία, όπως έ'χουν δείξει αρκετές φορές. Μας έ'χουν ακόμα γράψει να τους στείλουμε κανένα ιερωμένο για να μείνει εκεί και να κάνει τήν ιεραποστολή. Όμως πολύ βασανίζονται έκεΐ άπό χριστιανούς κουρσάρους, τόσο πού δέν τους αφήνουν ν' απολαύσουν τα αγαθά τους, τα απαραίτητα για τη συντήρηση των φτωχών τους οικογενειών. Και θέλοντας να αποστείλουν κάποιον άπό αυτούς τους ίδιους στην αγιότητα του για να τήν ίκετεύσει για κάποια διαταγή ενάντια 43. Συντάκτης του «υπομνήματος», όπως προαναφέρθηκε, είναι ό Μαυρουδής. Σύγκριση της επιστολής, πού υπογράφει ώς μητροπολίτης Κιτίου (SOCG, τ. 479, φ. 212 Γ ), και τοϋ «υπομνήματος» αποκαλύπτει τον δικό του γραφικό χαρακτήρα. 44. Άπό τή Μασσαλία. Είναι ό πρόξενος τής Γαλλίας στην 'Αθήνα, αντικαταστάτης τοϋ άπομακρυνθέντος G. Giraud (σημ. 36). Δ. Γρ. Καμπούρογλου, δ.π.,α, σ. 355 και Γ', σ Πρόκειται για τον βασιλιά τής Γαλλίας. Τότε ήταν ό Λουδοβίκος ΙΔ' (14 Μαΐου Σεπτ. 1715).

71 72 Συμεών Π. Τσέμπογλου στις τυραννίες, πού υφίστανται άπο πειρατές, τους χορηγήσαμε τήν παρούσα, πού έγινε στην 'Αθήνα στις 15 Μαρτίου Antonio Castagnero πρόξενος APF, SOCG, τ. 479, φ. 220 ν Alla santità del beatissimo signore nostro Innocenzo Undicesimo devotissimi et obedientissimi li poveri popoli d'egiena l'arcivescouo loro et il clero, tormentadi da corsari. Προς τήν αγιότητα τοϋ μακαριωτάτου κυρίου μας Ίννοκεντίου ΙΑ ευλαβέστατοι και εύπειθέστατοι οι δύστυχοι λαοί της Αίγινας, ό αρχιεπίσκοπος τους και ό κλήρος, βασανιζόμενοι άπο πειρατές APF, ACTA, τ. 50, φφ. 181 Γ 182 Γ [Congregatio Die 16 Iulii 1680] 'Αντίγραφο: SOCG, τ. 479, φ. 221 ν 12. Sono capitati in Roma Giorgio di Salomone e Marino Verango cattolici di rito greco, mandati dall'arciv(escov)o di Egena Damasceno e da quel clero a rappresentare a s(ua) s(anti)tà ed all' e(minenze) v(ostre) i travagli, che sopportano da turchi, perche sono affettionati alla relig(ion)e cattolica, e tutto soffriscono patientem(en)te per l'amor di Dio. Ma perche molto più vengono travagliati da corsari cattolici, che con lo stendardo di Malta, Fiorenza, e Savoia vanno corseggiando quel mare, conf(orm)e alle attestazioni fatte da consoli e da missionarii residenti in Atene, e Negroponte, e di ciò portano anche lett(er)a credenziale diretta a n(ost)ro s(igno)re et alla S(acra) Cong(regazion)e sottoscritta dal d(ett)o arcivescovo e clero e da altri principali di quel luogo; onde supplicano di qualche rimedio e dell'assistenza pontificia, /accendo anche istanza, che vengano proveduti di due missionarii giesuiti ò capp(uci)ni, per istruirli nella vera fede e sentire le loro confessioni, offerendoli chiesa habitare, dove più li piacerà, in d(ett)a isola, con esseri 46. Είναι ή «διεύθυνση» όλης της δέσμης των παρουσιασθέντων έγγραφων μέ δήλωση τοϋ αποδέκτη και τοϋ αποστολέα.

72 Ή αποστολή των Αιγινητών στη Ρώμη το anche dichiarati li due inviati di somministrarli il loro mantenimento. E finalm(en)te supplicano di medaglie ed altre cose di devozioni, e lettere di racommandazioni. Rescriptum: scribantur littere. Quo ad missionarios anno, p(atre) pr(i)ore g(ene)rali capp(uci)norum. [Συνεδρία 16ης Ιουλίου 1680] 12. "Εχουν έλθει στη Ρώμη ό Γεώργιος Σολωμός και ό Μαρίνος Βεράγγος καθολικοί ελληνικού τυπικού, σταλμένοι άπό τον αρχιεπίσκοπο της Αίγινας Δαμασκηνό και άπο εκείνο τον κλήρο για να περιγράψουν στην αγιότητα του και στις έξοχότητές σας, τα βάσανα πού υποφέρουν άπο τους Τούρκους επειδή είναι αφοσιωμένοι στην καθολική θρησκεία* υποφέρουν δε τα πάντα μέ υπομονή για τήν αγάπη τοϋ Θεοΰ. 'Αλλ' (έχουν έλθει και) επειδή πολύ περισσότερο βασανίζονται άπο καθολικούς πειρατές, πού μέ τή σημαία της Μάλτας, της Φλωρεντίας και της Σαβοΐας 47 κουρσεύουν σ' εκείνη τή θάλασσα, σύμφωνα μέ τις βεβαιώσεις πού έγιναν άπο προξένους και άπο μισιοναρίους πού διαμένουν στην Αθήνα και τήν Εύβοια. Και γι' αυτό φέρνουν επίσης επιστολή διαπιστευτήρια προς τον κύριο μας και προς τήν Ιερά Σύνοδο, υπογεγραμμένη άπο τον προαναφερθέντα αρχιεπίσκοπο, τον κλήρο και τους πρωτεύοντες εκείνου τοϋ τόπου. 'Ικετεύουν επομένως για κάποια ανακούφιση καί για τήν ποντιφηκική βοήθεια. Διατυπώνουν επίσης το αίτημα να τους διατεθούν δυο μισιονάριοι ιησουίτες, ή καπουκίνοι, οι όποιοι θα τους διδάξουν τήν αληθινή πίστη καί θ' άκοΰνε τις εξομολογήσεις τους. Τους προσφέρουν μάλιστα ναό καί δυνατότητα να κατοικούν όπου τους αρέσει περισσότερο σ' αυτό το νησί, ενώ διευκρίνησαν οι δυο απεσταλμένοι ότι θα τους παρέχουν καί τα προς τή συντήρηση τους. Ικετεύουν εν τέλει για μετάλλια καί άλλα πράγματα ευλάβειας 48, καί για συστατικές επιστολές. Απάντηση: Να γράφουν οι επιστολές. Ώς προς τους μισιοναρίους αύτοΰ τοϋ έτους, (ή διευθέτηση) άπο τον πατέρα, γενικό ηγούμενο των κάπου κίνων. 47. Στο διάστημα κυβερνοϋσε τή Σαβοΐα ή Δούκισσα Maria Giovanna, κόρη τοϋ Carlo Amedeo di Savoia Nemours, στο όνομα τοϋ ανήλικου γιου της Vittorio Amedeo II ( ). 48. Μέσα για τήν άσκηση τοϋ προσηλυτισμού άπο τους μισιοναρίους.

73 ΖΩΗΣ ΓΚΕΝΑΚΟΥ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 18ο ΑΙΩΝΑ. ΕΝΑ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας ένας σεβαστός αριθμός υποδούλων Ελλήνων κατέφευγε σέ ξένα κράτη, για να γλιτώσει από τα ποικιλόμορφα δεινά της σκλαβιάς, αναζητώντας καλύτερη τύχη. Γράφει σέ προκήρυξη του ό Αλέξανδρος 'Υψηλάντης την 25η Φεβρουαρίου 1821: «Αϊ πολυχρόνιοι της Ελλάδος δνστνχίαι εβίασαν πολλούς τών πιστών αυτής υιών, να άφήσωσι το ιερόν εκείνο έδαφος και να περιπλανώνται εις ξένους τόπους, ζητοϋντες τύχην καλυτέραν» 1. Στα νέα μέρη συσπειρώνονταν σέ κοινότητες μέ πρώτη φροντίδα την άδεια για μια ορθόδοξη εκκλησία και ενα ελληνικό σχολείο. Ατελείωτη ή αλυσίδα των ελληνικών παροικιών σ' όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά κράτη, πού κάθε μιά τους έχει τη μικρή ή μεγάλη Ιστορία, όπως ζωντανεύει άπό αρχεία και εκδόσεις και περιέχει τήν ιστορία της Ελλάδος έ'ξω άπό τήν Ελλάδα. Κάποτε ακμάζουσες παροικίες, όπως της Βενετίας, εγκαταλείπονται σταδιακά, όταν ή πίεση της καθολικής εκκλησίας μετατρέπεται σέ ανυπόφορη δυναστεία. Τον 18ο αι. οι πιέσεις των καθολικών εναντίον των ορθοδόξων, ιδιαίτερα στην περιοχή της Πολωνίας και Τρανσυλβανίας, έχουν πάρει τή μορφή πραγματικού διωγμού. Μέ φανερά ή ύπουλα μέσα στρατολογούσαν στον καθολικισμό οπαδούς άπό τις τάξεις τών ορθοδόξων. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της δωρεάν διαδόσεως ενός τετραγλώσσου βιβλίου τών καθολικών υπέρ της ούνίας, το όποιο ήταν ένας λίβελλος εναντίον της ορθοδοξίας. Όποιος ανυποψίαστος ορθόδοξος το έπαιρνε, αυτό αρκούσε ώς απόδειξη για να καταγράφεται στα μητρώα, παρά τή θέληση του, ώς καθολικός. Ενδεικτικά είναι όσα συμβουλεύει τους "Ελληνες της διασποράς ένας μεγάλος δάσκαλος τού Γένους, ό Νικηφόρος Θεοτόκης, ό όποιος στα Οικονόμου 'Ηλία, Κείμενα πίστεως και ελευθερίας, 'Αθήναι 1985, έκδ. περ. Εκκλησία, σ.56.

74 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 75 έγραψε μία ειδική πραγματεία για να στηρίξει τους ορθοδόξους της διασποράς, να τους προετοιμάσει για τα σύγχρονα μαρτύρια και να απαντήσει στις πλάνες της καθολικής προπαγάνδας. Γράφει χαρακτηριστικά, άφοΰ προηγουμένως τους έχει συστήσει τήν υπακοή στους νόμους τοϋ κράτους στο όποιο διαμένουν: «εάν λοιπόν ό Καίσαρ ζητά ου μόνον τά τοϋ Καίσαρος αλλά και τα τοϋ Θεοϋ, ήγουν εάν ζητή να άρνηθώμεν τήν πίστιν ημών, και δσα ή εκκλησία ημών πιστεύει και στέργει, ή να άθετήσωμεν τον νόμον τοϋ Θεοϋ, εις αυτά ούδε ποσώς αύτω ύπακούομεν. Κλίνομεν ναι τήν κεφαλήν προς αυτόν, παραδίδομεν εις χείρας αύτοϋ και τα υπάρχοντα και τήν ζωήν ημών, ύπομένομεν παρ' αύτοϋ προθύμως και τον θάνατον, αλλ' ούδε τήν πίστιν ημών άρνούμεθα, ούδε τους νόμους τοϋ Θεοϋ άθετοϋμεν» 2. Για να τους τονώσει όμως το ηθικό, τους υπογραμμίζει ότι «το ψεϋδος τήν σήμερον εις τήν Εύρώπην δύσκολα ευρίσκει τόπον» 3 και «έπέρασεν ό καιρός εν ω ή Ρωμάνα εκκλησία έξέχεε το άκρατον αυτής ψεϋδος και οι άνθρωποι κατέπινον αυτό ως θεοπαράδοτον άλήθειαν, έξέλιπεν ή βαθύτατη αμάθεια κάί ή σκοτομήνη» 4, τους παρακινεί «άπαντες ομοφώνως πρέπει νά ύψώσωσι τήν φωνήν αυτών... νά μεταχειρισθώσι πάντα δυνατόν τρόπον, ίνα... παραστήσωσι... ότι πάντες εισϊ δοϋλοι πιστότατοι της αυτών βασιλείας, υπήκοοι εις πάντα τα βασιλικά αυτών προστάγματα, έτοιμοι νά χύσωσι το αίμα αυτών έως έσχατης ρανίδος διά πάσαν αυτών ύπηρεσίαν πλην τοϋτο μόνο παρακαλοϋσι, το νά εχωσι τήν ψυχικήν έλευθερίαν... έπειτα περιγράψαντες έπϊ λεπτοϋ πάντα τά κακά δσα πάσχουσι, ίκετευτικώς άμα τε και θερμώς νά παρακαλέσωσιν αυτούς, ϊνα... άφαιρέσωσιν άπ' αυτών τάς τοιαύτας δυναστείας πρέπει δε και τοϋτο μετά πάσης ταπεινοφροσύνης και ύποκλίσεως νά προσθέσωσι ήγουν ότι πάντες εϊσϊν έτοιμοι και αποφασισμένοι νά προκρίνωσι πάντα τά βασανιστήρια και αυτόν τον θάνατον νά ύπομείνωσιν, αλλ' ουχί ποτέ νά προδώσωσιν ή άθετήσωσι της πατροπαράδοτου πίστεως αυτών τά δόγματα» 5. Ά ν τελικά δεν επιτύχουν τή μείωση των δεινών και είναι αβάσταχτοι οι διωγμοί, τους προτείνει ενα νέο προβληματισμό. «Διατίού φεύγουσι οι τοιοϋτοι; Μήπως ουκ είσίν εν τω κόσμω άλλαι έπαρχίαι και πόλεις και τόποι, έν αίς δύνανται νά έχωσιν πάσαν τήν έλευθερίαν εις τά της πίστεως; Ή κραταιοτάτη και εύρυχωροτάτη τών Ρώσσων Αυτοκρατορία ύπτίαις 2. Θεοτόκη Νικηφόρου, Άπόκρισις ορθοδόξου τινός προς τίνα άδελφον όρθόδοξον, Χάλλη 1775, σσ "Ο.π. 4. "Ο.π., σ Ό.π.,σ. 96.

75 76 Ζωής Γκενάκου χερσι και πατρικούς άγκάλαις πάντας τους ορθοδόξους υποδέχεται, εκαστον αναλόγως κυβερνώσα τε και τιμώσα και προβφάζουσα, κατά την αύτοϋ κατάστασιν και ικανότητα»**. Πρόσφυγες, τόσον άπό τις χώρες της Βαλκανικής, όσο και άπό άλλες περιοχές, όπου ή παπική δυναστεία ήταν αβάσταχτη, κατέφευγαν στή Νέα Ρωσία, σημερινή Ουκρανία. Ιδιαίτερα ευπρόσδεκτο ήταν το ελληνικό στοιχείο, διότι ή ρωσική διπλωματία γνώριζε άριστα ότι εκτός της οικονομικής συμβολής του μέ τις ναυτιλιακές και εμπορικές δραστηριότητες, έκτος από τή μορφωτική του επίδραση σέ περιοχές άμαθων και υποανάπτυκτων, θα ήταν ό καλύτερος υποστηρικτής τοϋ «ελληνικοί)» λεγομένου σχεδίου. Επείγεται ή ρωσική αυλή για τή διάδοση και εξάπλωση, έκτος των άλλων, τής ελληνικής γλώσσας πού θεωρείται τον 18ον αι. ή γλώσσα της διανοήσεως για τους Ρώσους, άφοΰ και αυτή ή αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β' ενδιαφέρθηκε να τή διδαχθούν και οί εγγονοί της. «Ή ελληνική γλώσσα πρέπει να τύχη φροντίδος ως το πλέον ευγενές από δλα όσα θα διδαχθούν ώς χρήσιμα δια τάς ύψηλότητάς των, διότι μέσω αυτής τής γλώσσης θα μπορέσουν να απαιτήσουν πολλήν μάθησιν. Έκτος τοϋ μεγάλου αριθμού τών συγγραφέων, τών οποίων ή ώραιότης χάνεται με τάς μεταφράσεις, όχι μόνον με τήν άδυναμίαν τοϋ μεταφραστοϋ, αλλά και με τήν άδυναμίαν και τάς ελλείψεις πού έχει ή γλώσσα τής μεταφράσεως, έχει ή γλώσσα αυτή, ή Ελληνική, ενα πλεονέκτημα άπό τάς αλλάς, τόσον με τήν εύχάριστον άρμονίαν και τήν εναλλαγήν τών ιδεών, όσον και με τον πλοϋτον της. Αι τεχνικαί της λέξεις πού σχετίζονται με τάς επιστήμας και τάς Τέχνας καταδεικνύουν αυτήν ταύτην τήν ούσίαν τών πραγμάτων, δι' αυτό και τάς παρέλαβον δλαι αϊ άλλαι γλώσσαι» 7. Αφειδώς ενισχύεται μέ παντός είδους προπαγάνδα ό προσανατολισμός τών Ελλήνων στο ξανθό Γένος τών Ρώσων από τό όποιο μπορεί να προσδοκάται ή απελευθέρωση. Κανείς άπό τους κατά καιρούς ενδιαφερομένους για τα πράγματα τής Ελλάδος, 'Άγγλους, Γάλλους, Βενετούς, κ.λπ. δέν είχε τό «όμόδοξον» πού επιμελώς προσπαθούσε να αξιοποιήσει ή ρωσική πολιτική, ή οποία οραματιζόταν τήν ανάσταση τής βυζαντινής αυτοκρατορίας υπό Ρώσο ηγεμόνα. Στα πλαίσια αυτής τής πολιτικής, πρέπει να εντάσσεται και ή ίδρυση δύο εδρών διδασκαλίας τών ελληνικών μαθημάτων τό 1819 στην ιατρική Σχολή τής Μόσχας 8. 6."0.π.,σ Περ. Πλάτων, 46 (1994), όπισθόφυλλον. 8. Παπακωνσταντίνου Θεοδ., Προεπαναστατική εκπαίδευση και παιδεία, Έρμης ό

76 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 77 Δεν ήταν απλώς ευπρόσδεκτο το ελληνικό στοιχείο στις νέες αυτές περιοχές της Ρωσίας, άλλα εξέχουσες προσωπικότητες Ελλήνων, τις όποιες ή διπλωματία έπεσήμαινε εντός και εκτός της Ελλάδος, προσεκαλοΰνταν να σταδιοδρομήσουν στη Ρωσία μέ σημαντικές οικονομικές παροχές, όπως π.χ. τό 1772 ό κερκυραίος λόγιος Ευγένιος Βοΰλγαρις. Ενδεικτική είναι ή εμπειρία τοϋ διδασκάλου αύτοΰ για τήν πνευματική και ηθική άνεση πού άπελάμβανε στή Ρωσία, καθώς εμφανίζεται στην αλληλογραφία του μέ συγχρόνους του λογίους, όπως τον Ίώσ. Μοισιόδακα, οι όποιοι αντιμετώπιζαν προβλήματα ηθικά, οικονομικά και ποικίλων πιέσεων. Στο αδιέξοδο των δύσκολων περιστάσεων τους πρότεινε τή διέξοδο τοΰ προς Ρωσία ταξιδιού. Γράφει ό Ευγένιος Βούλγαρις στον Ίώσηπο Μοισιόδακα: «Ιδού εφθασεν ό καιρός να δείξϊ]ς εν έργω τον πόθον... τοιγαροϋν ελθε παρακαλώ εις συναπόλαυσιν της εμης τύχης, και κατάστησον αυτήν δια της παρουσίας σου ήδυτέραν» 9. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, στο πλαίσιο αυτό, ή περίπτωση τοΰ Νικηφόρου Θεοτόκη, συμπολίτου και φίλου τοΰ Ευγενίου Βουλγάρεως. Ό Νικηφόρος Θεοτόκης, γεννημένος στην Κέρκυρα, μετά άπό τα έγκύκλια γράμματα που διδάχτηκε στην πατρίδα του, σπούδασε στο Πατάβιο, τή Βονωνία και τή Λειψία, Φυσική, Μαθηματικά, 'Αστρονομία, στοχεύοντας να φέρει τό πνεύμα των νέων επιστημών στην υπόδουλη Ελλάδα. Εισήγαγε στην εκπαίδευση τα Φυσικά και Μαθηματικά ώς πρωτεύοντα μαθήματα και θεωρείται άπό τους πρωτοπόρους τοΰ νεοελληνικού διαφωτισμού. Όταν δέχτηκε τήν πρόσκληση τοΰ Ευγενίου Βουλ Λόγιος , 'Αθήνα 1989, σ. 156, και Έρμης ό Λόγιος, τόμ. 1 (1820), 'Αθήνα 1990, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και 'Ιστορικού Αρχείου, σ «Τη 15η Φεβρουαρίου 1819 έτους εγινεν αγιασμός καί πανηγυρική σύστασις ελληνικής καθέδρας ε'ις τήν αύτοκρατορικήν Ίατροχειρουργικήν έν Μόσχα Ακαδημίαν... Ε'ις αυτήν τήν περίστασιν... Ζώης Παυλίδης Ζωσιμάς μετά των αύταδέλφων του έδωκε νέα δείγματα... είς άνέγερσιν της ελληνικής γλώσσης. Πγνώσκων πόσον ή μάθησις αυτής δύναται να είναι ωφέλιμος καί εις τους 'ιατρούς, έδειξε τήν έπιθυμίαν του να καταστήση είς τήν Ίατροχειρουργικήν Ακαδημίαν έλληνικήν καθέδραν, άναδεχθείς τήν ύποχρέωσιν ε'ις διάστημα δέκα ετών, ουχί μόνον να συνεισφέρη είς τον καθέκαστον χρόνον πολλαπλασίασιν ελληνικών κλασσικών βιβλίων, άλλα καί εξ 'ιδίων να μίσθωση δύο διδασκάλους της ελληνικής φιλολογίας έσύστησεν ήδη είς αυτήν καί βιβλιοθήκην, προικίσας αυτήν μέ 450 τόμους διαφόρων ελληνικών συγγραμμάτων». 9. Κώδιξ Εθνικής Βιβλιοθήκης 2390, φ. 743, επιστολές Ευγενίου Βουλγάρεως. Βλ. Πολίτου Λ., Κατάλογος χειρογράφων της 'Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, άρ , μέ τή συνεργασία Μ. Πολίτου, (Πραγματεΐαι τής Ακαδημίας Αθηνών, 54), Αθήνα 1991, σ. 383.

77 78 Ζωής Γκενάκου γάρεως είχε ήδη εκδώσει εξι βιβλία 10 και είχε πλούσιο διδακτικό έργο μέ ύλη Μαθηματικών, 'Αστρονομίας και Γεωγραφίας, τών οποίων τα χειρόγραφα κυκλοφορούσαν σε πολλές βιβλιοθήκες τής Ελλάδος 11. Σέ ηλικία 45 ετών είχε δοκιμάσει μία σειρά από απογοητεύσεις και πικρίες. "Ιδρυσε μία Σχολή το «Κοινόν Φροντιστήριον» στην Κέρκυρα και άπό τις συκοφαντίες, τις πιέσεις και διωγμούς τής καθολικής εκκλησίας, αναγκάστηκε να τήν εγκαταλείψει στην αποδοτικότερη της φάση 12. Δύο φορές ανέλαβε σχολάρχης στην Ηγεμονική 'Ακαδημία τοΰ 'Ιασίου και τις δύο φορές αναγκάστηκε να παραιτηθεί πρόωρα και να φύγει κρυφά 13. Έπί τρία χρόνια, αν και εκλεγμένος αρχιεπίσκοπος Φιλαδέλφειας, ταλαιπωρείται ψυχικά και δοκιμάζεται οικονομικά άπο τήν παπική παρέμβαση και τελικά αναγκάζεται να αρνηθεί τον αρχιεπισκοπικό θρόνο 14. Άν σ' αυτά προστεθεί και ό μόχθος στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες να εκδώσει τα ογκώδη συγγράμματα του, γίνεται φανερό τό δεινό αδιέξοδο στο όποιο βρισκόταν, όταν ήλθε ή πρόσκληση τοΰ Βουλγάρεως για τή Ρωσία. Γράφει χαρακτηριστικά ό Βούγλαρις τό 1775 στον Θεοτόκη: «Ή επαρχία μου αγαπητέ... είναι καταφυγών άνεκτον τών υπό τής τυραννίδος τής 'Οθωμανικής επηρεαζόμενων καϊ κατατρυχομένων δυστυχεστάτων Ελλήνων, τών Βλάχων, Μολδαύων, Σέρβων και λοιπών, προς ους πλείστα και άριστα προνόμια υπό τής αύτοκρατορίσσης έχαρίσθησαν» α. Λόγοι εις Άγίαν και μεγάλην τεσσαρακοστήν μετά και τίνων πανηγυρικών επιφωνημάτων και επιταφίων σνντεθέντες μεν και έκφωνηθέντες παρά Νικηφόρου ιερομόναχου τοϋ Θεοτόκη... Έν Λειψία β. Στοιχεία Φυσικής... Έν Λειψία τ. α' (1766), τ. β' (1767). γ. Πόνημα χρυσοϋν Σαμουήλ Ραββί... εκ τής λατινίδος εις τήν κοινήν τών Ελλήνων διάλεκτον. Έν Λειψία δ. Τά ασκητικά τοϋ όσιου πατρός ημών 'Ισαάκ επισκόπου Νινενϊ τοϋ Σύρου... Έν Λειψία ε. Σειρά ενός και πεντήκοντα ύπομνηματιστών εις τήν Όκτάτευχον και τά τών Βασιλειών... επιμέλεια δε Νικηφόρου ιερομόναχου τοϋ Θεοτόκη. Έν Λειψία 1772, Τόμοι δύο. στ. Άπόκρισις ορθοδόξου τινός προς τίνα άδελφόν όρθόδοξον περί τής τών κατολίκων δυναστείας και περί τοϋ τίνες οι σχίσται και οι σχισματικοί και οι εσχισμένοι... Έν Χάλλη Μουρούτη Γκενάκου Ζωής, Ό Νικηφόρος Θεοτόκης ( ) και ή συμβολή αύτοϋ εις τήν παιδείαν τοϋ Γένους, 'Αθήναι 1979, σ "Ο.π.,σσ Ό.π.,σσ "Ο.π.,σσ 'Ιωάννου Οικονόμου Λαρισσαίου ( ), Έπιστολαί διαφόρων, Φιλολογική παρουσίαση Μ. Μ. Παπαϊωάννου, έκδ. Γ. 'Αντωνιάδη, 'Αθήνα 1964, άρ. 249, σσ

78 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 79 Ό Νικηφόρος Θεοτόκης, παρά το γεγονός ότι ήταν κάτοχος πολλών γλωσσών (Γαλλικά, Λατινικά, Εβραϊκά, 'Ιταλικά, Γερμανικά) δυσκολευόταν να αποφασίσει, έκτος τών άλλων, και διότι αγνοούσε τη ρωσική γλώσσα. Όμως ό Ευγένιος Βοΰλγαρις επιμένει. «Έάν θέλησες να ελθης εκεί να κατοίκησες, εύρήσεις πολλούς πολλαχόθεν αδελφούς σον. Εύρήσεις δε κάμε όλον σον εις σννδρομήν και βοήθειάν σον, καθόσον όύναμαι. Έγώ γαρ ειμί ό πρώτος εκείνος Ευγένιος, ό σος ειλικρινής φίλος και δια βίου εσομαι» 16. Κατά τα ετη τοποθετείται ή μετάβαση του στή Ρωσία, όπου διορίζεται στο αρχιεπισκοπικό συμβούλιο της Πολτάβας και στην εποπτεία τών σχολείων. Γεγονός πάντως είναι ότι τό 1779 εκλέγεται αρχιεπίσκοπος Σλαβονίου και Χερσώνος, θέση από τήν οποία είχε παραιτηθεί ό Ευγένιος Βοΰλγαρις, σε μια επαρχία όπου υπήρχαν, εκτός άπό τους Ρώσους παλαιοθρήσκους, πρόσφυγες διαφόρων εθνικοτήτων και μία ανθηρή, οικονομικά, ελληνική παροικία. "Εκφραση της ρωσικής πολιτικής ήταν και ή οργάνωση μιας περίλαμπρης τελετής στην Πετρούπολη κατά τή χειροτονία του σε αρχιεπίσκοπο, όπου εκτός από τή ρωσική αυλή παρευρέθη και ή ϊδια ή αυτοκράτειρα Αικατερίνη. Ό Θεοτόκης σ' αυτήν τή μοναδικής λαμπρότητας τελετή εκφώνησε τον ένθρονιστήριο λόγο στα ελληνικά και αξιοποίησε κατά τον ευφυέστερο τρόπο τήν ευκαιρία υπέρ τοϋ υποδούλου ελληνισμού. Οι βασικοί άξονες τοΰ λόγου ήταν: 1. Ή επισήμανση τοϋ σπουδαίου πολιτικού και νομοθετικού έργου της Αικατερίνης. «Άποχρώντως μεν εδειξεν ή επιφανεισα νομοθεσία σον, ο ποία μεν εστί της διανοίας σον ή υπεροχή, όπόση δε της βασιλικής σον καρδίας ή φιλανθρωπία, εδήλωσε δε αυτάρκης της σννέσεώς σον το βάθος ή θανμασία διοίκησις» Ή ιδέα τής παγκοσμίου σημασίας τοϋ πολέμου τής Ρωσίας εναντίον τοϋ τουρκικού κράτους καί υπέρ τοϋ χριστιανισμοϋ. «Αι' δ δη αίρεις μεν τω φιλοχρίστω στρατω σον ενδόξονς τονς εκ τών εχθρών τής πίστεως νικητικούς θριάμβονς και τήν βαρβαρικήν αντών κατασνντρίβονσα επαρσιν τής ειρήνης εξεγείρεις τήν ανραν τήν γλνκεΐαν και κοσμοχαρμό 16. "Ο.π., σα Benedicty Robert, «Eine unedierte Rede von Nikephoros, Metropolit von Cherson», στο βιβλίο τών Yohanes Irmscher und Marika Mineemi, Ό 'Ελληνισμός εις το έξωτερικόν, Berlin 1968, σσ

79 80 Ζωής Γκενάκου σννον... εντεύθεν ή από περάτων εως περάτων της γης όρθοοοξοϋσα εκκλησία προστάτιδα έπιγραφομένη σε κραταιοτάτην» Ή ιδέα της απελευθερώσεως τοϋ ελληνικού λαοΰ άπο την τουρκική κυριαρχία μέ τη βοήθεια της Ρωσίας, δια της πραγματοποιήσεως του «ελληνικοί)» σχεδίου, «αλλ' επί τό ποτέ μεν εναλκές, νϋν δε πεπτωκος Ελλήνων γένος ευμενεστέρα) επιβλέπεις τω δμματι και την αντοκρατορικήν σον άνοίγονσα χείρα εμπιπλάς αύτω των της ενσπλαγχνικής σον ευδοκίας άενάων δωρημάτων» 19. Στον σύντομο και περιεκτικό λόγο εδόθησαν διαστάσεις πολιτικής και εθνικής σημασίας, διότι οι επιχειρήσεις της Ρωσίας εναντίον των Τούρκων αποτελούσαν τήν εποχή αυτήν τή μόνη ελπίδα του υποδούλου ελληνισμού. Στο ογκώδες συγγραφικό έργο τοΰ Θεοτόκη και στή μεγάλη αλληλογραφία δέν υπήρχε καμία νύξη για το τί έπίστευε ό Θεοτόκης για τήν απελευθέρωση των Ελλήνων. Ή μοναδική αναφορά στην υπό τής Ρωσίας ανάληψη τοΰ απελευθερωτικού αγώνα ακούστηκε τήν ώρα τής χειροτονίας ενώπιον των αρχιεπισκόπων Γαβριήλ τοΰ Novgorod και Ίννοκεντίου τοΰ Piskov, τής αυτοκρατορικής αυλής και τής ιδίας τής Αικατερίνης. Οι τιμές πού τοΰ απέδιδαν δέν τον έκαναν ούδ' επί στιγμήν να ξεχάσει ότι ή πατρίδα του ήταν σκλάβα. Είναι δέ αξιοσημείωτο ότι επιγραμματικά προσδιόριζε τα πλαίσια όπου θα έκινεΐτο ή δική του συμπεριφορά στή Ρωσία, προς αποφυγήν πάσης παρανοήσεως. Όμολογεΐ ότι οφείλει «τήν δι' έργων ενγνωμοσύνην, τοϋτ' εστίν το εύαρεστήσαι τω Θεώ, τη εκκλησία, τη βασιλεία σον, άλλα τοϋτο επάγγελμα, γέγονεν εμον και χρέος άπαραίτητον» 20. Ή σαφής Ιεραρχική κλίμακα, πρώτα τό θέλημα τοΰ Θεού, μετά ή διακονία τής εκκλησίας και τρίτον ή υπακοή τών αυτοκρατορικών νόμων, δέν δικαιολογούσαν σκέψεις ότι μπορούσε ή ευγνωμοσύνη τοΰ Θεοτόκη να αξιοποιηθεί για ιδιοτελείς πολιτικές σκοπιμότητες. Το ποιμαντικό έργο στή Ρωσία Για τήν ποιμαντική δράση τοΰ Νικηφόρου Θεοτόκη στή Ρωσία, επί δεκατρία συνεχή έτη, λίγα στοιχεία είναι γνωστά. Πρώτη φροντίδα υπήρξε ή ίδρυση εκκλησίας στην επαρχία Ταγανρόγ. Ενέκρινε τήν παράκληση τής κοινότητας όπως μόνον έλληνας ιερέας τελεί 18. "Ο.π. 19.Ό.π.,σ Ό.π.,σ.291.

80 Ή συμβολή τών Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 81 τις ακολουθίες. Στις ενέργειες του για να το επιτύχει, υποστηρίζει «καί ότι ξένοι δντες καίμή είοότες τήν ρωσσικήν γλώσσαν, επομένως μη δυνάμενοι να έννοώσι την παρά τοϋ ρώσσον ιερέως τελονμένην έκεϊσε ίερονργίαν θεωροϋσιν άναγκαιότατον, δπως ή ιερουργία τελήται παρ' αύτοϊς ελληνιστί εις παραμυθίαν και πνευματικήν άνάπαυσιν» 21. Ενδιαφέρθηκε για την επιλογή αξίου ιερέως, για τη μισθοδοσία του και γενικότερα για τη σωστή χρήση των οικονομικών της εκκλησίας. Έμερίμνησε για τους φτωχούς και προς ενίσχυση τους ίδρυσε λογία για να «διανέμηται κατά πάν Σάββατον». Γράφει χαρακτηριστικά: «Τρίτον δε είσηγούμεθα ύμϊν, ϊνα εν ταϊς έπισήμοις έκκλησιαστικαϊς συνάξεσι συλλέγηται το των φιλελεημόνων έλεος ύπερ των αδελφών των πτωχών καί... κατά πάν Σάββατον διανέμηται» 22. 'Ιδιαιτέρως έφρόντισε να πείσει τους γονείς να στέλνουν τα παιδιά τους στο ελληνικό σχολείο της Πολτάβας κι αργότερα να καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια για να συνεχίσουν σπουδές στην ελληνική Σχολή Πετρουπόλεως. «Ή νεότης αύτοϋ δια την ελλειιριν τοϋ Σχολείου ουχί μόνον μένει τυφλή καί πάσης προκοπής έστερημένη άλλα καί διαφθείρει δια τής αργίας τα χρηστά ήθη, <πάσαν γάρ κακ'ιαν εξεδίδαξεν ή άργία>. Έν Πετρουπόλει εστί σχολεϊον μέγα καί έπίσημον τη φιλανθρωπία καί τω ελέει τής ευσεβέστατης καί σεβαστής Αυτοκράτειρας καί Κυρίας ημών ύπερ τοϋ Ελλήνων γένους συγκροτηθέν, έν ω πολλοί τών ομογενών ημών έπαιδεύθησαν καί μετά ταϋτα έλαβον τάξιν καί κυβέρνησιν. Νϋν δε έν τή Πολτάβη σχολεϊον έστι, έν ω δύνανται οι νέοι έκτρίψαι το τής αμάθειας πάχος καί στοιχειωθήναι ταϊς πρώταις τών μαθημάτων άρχαϊς» 23. Ό ίδιος χορηγούσε πρόθυμα συστατικές επιστολές καί φρόντιζε για τήν προμήθεια υποτροφιών. «Συμβουλεύω ούν πάντας τους έχοντας τέκνα έν ηλικία επιτήδεια μαθήσεως, ϊνα μή παραβλέπωσιν αυτά διαφθειρόμενα, ώς εϊρηται, αλλά φροντίσωσιν έξαποστεϊλαι ήτοι έν τω κατά τήν Πετρούπολιν ειρημένω σχολείω, ή καν έν τω κατά τήν Πολτάβαν. "Εστι δε τοϋτο χρέος αυτών άπαραίτητον ει γάρ όφείλουσιν οι γονείς θησαυρίζειν υπέρ τών τέκνων, ποίον άλλον θησαυρόν μείζονα τής μαθήσεως δύνανται ύπερ αυτών θησαυρίσαι; Καί τά μεν αναγκαία τή άχρι τής Πετρουπόλεως όδοιπορία χρήματα όφείλουσι χορηγήσαι τοις νέοις οι κατά τόπον 21. Ίωαννίδου 'Αμοργίνου Έμμ., «'Ανέκδοτοι έπιστολαί Νικηφ. Θεοτόκη άρχιεπ. Σλαβονίου καί Χερσώνος», περ. Ε.Φ.Σ.Κ., παρ. IH' ( ), σ 'Ό.π.,α ,'Ό.π.,ο. 105.

81 82 Ζωής Γκενάκου κρατούντες,...τοις δε αναγκαίους σνοτατικοϊς γράμμασιν ήμεϊς εφοδιάσομεν αυτούς, δταν παρ' ημών ταϋτα ζητήσωσιν» 24. Τό ποιμαντικό, παιδευτικό και πολιτιστικό έργο τοϋ Νικηφόρου Θεοτόκη στην περιοχή αύτη επιγραμματικά αποδίδεται από τον ϊδιον στον αποχαιρετιστήριο λόγο του. «Μάρτυς μου ό Θεός ότι ήθελον και επειρώμην Ινα οι ίερεϊς μου ώσι, καθώς οι λαμπτήρες, φωτίζοντες δια τοϋ θείου λόγου του κηρύγματος και τοϋ ίεροϋ και ενάρετου παραδείγματος. Έπεθύμουν και παρεκάλουν τον Θεόν, Ινα οι πολεμισταί ώσιν ισχυροί πάντοτε ύπερασπισται της πατρίδος, οι κυβερνώντες τον λαον πατέρες αύτοϋ, οι δικασταϊ έκπληρωταί της δικαιοσύνης και τών νόμων, οι έμποροι ωφέλιμοι εις την κοινωνίαν, οι καλλιτέχναι επιμελείς καϊ πρόθυμοι» 25. Ήταν ένας υποδειγματικός ιεράρχης ό Θεοτόκης αφοσιωμένος στο ποίμνιο του, τό όποιο αποτελούσαν σε μεγάλο βαθμό "Ελληνες, για να προκόψουν στην πίστη, στα γράμματα, στην αρετή. Αυτή ήταν ή μία πλευρά της προσφοράς του. Και θα μπορούσε να δικαιώνει τό αρχιεπισκοπικό του έργο. Εντύπωση όμως προξενούν στον μελετητή τα λόγια τοϋ Δημητριεύσκη, καθηγητού στην 'Ακαδημία τοϋ Κιέβου, ό όποιος τον περασμένο αιώνα (1892) έπεσήμαινε τό μέγα χρέος τών Ρώσων να εκδώσουν τα έργα τοϋ Θεοτόκη, πού είναι γραμμένα στή γλώσσα τους, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για όσα τοϋ οφείλει ή χώρα τους. «Ήμεϊς δε οι Ρώσσοι... εξ ευγνωμοσύνης προς το φαεινόν πρόσωπον της εποχής τής μεγάλης Αικατερίνης όφείλομεν ανεξαρτήτως να εργασθώμεν εις τε την εκδοσιν και σπουδήν τίνων φιλολογικών έργων, εμφανισθέντων εις την ρωσσικήν γλώσσαν και εχόντων σημασίαν εν μόνη τή πατρίδι ημών δια την ήμετέραν ρωσσικήν έκκλησίαν» 26. Τί λοιπόν οφείλει ή Ρωσία στον έλληνα ιεράρχη, για να γράφεται ενα τέτοιο σχόλιο; Από τα λίγα κείμενα πού υπάρχουν για τή δράση τοϋ Θεοτόκη και τα όποια άφοροϋν τό ρωσικό κράτος γενικά καϊ ειδικότερα τή ρωσική εκκλησία, κάποια στοιχεία θα άναφερθοϋν επιγραμματικά, τα όποια παρουσιάζουν μία άγνωστη διάσταση τοϋ έργου του. Από τις πρώτες δραστηριότητες τοϋ Θεοτόκη ήταν, συνεργαζόμενος με τήν κοινότητα, όπως αναφέρθηκε, να χτιστεί ή ελληνική εκκλησία στο 24. "Ο.π. 25. Πυρρομάλλη Έμμ., «Νικηφόρος Θεοτόκης και ό ανέκδοτος αύτοΰ λόγος», περ. Σωτήρ, τόμ. ΙΕ' (1892), σ Ό.π.,σ. 158.

82 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 83 Ταγανρογ και να εξασφαλιστεί έλληνας ιερέας ό όποιος θα έκανε τη λειτουργία στα ελληνικά. 'Επειδή όμως δεν υπήρχε ρωσική εκκλησία στην περιοχή, ό Θεοτόκης μέ έγγραφο του ορίζει, αποσπάσματα της λειτουργίας να εκφωνούνται στα ρωσικά χάριν των Ρώσων συμπολιτών τους. "Εγραφε το 1782 στους επιτρόπους της εκκλησίας τοϋ Ταγανρόγ μεταξύ των άλλων «δεύτερον δε παραγγέλλομεν, iva μέρος πασών των ακολουθιών καί της ιεράς λειτουργίας, τών εν αύτη τη εκκλησία τελουμένων, ρωσσιστί άναγινώσκηταί και ψάλληται τοϋτομεν γαρ και δίκαιον εστί δια το κράτος τοϋ γένους τοϋ μετά τοσαύτης επιεικείας τους ξένους, νεύσει της φιλανθρωποτάτης κυρίας ημών, εν τη αυτής επικράτεια ύποδεξαμένουκαί άναγκαΐον, δια τους εν τω αύτοϋ φορστατίω οίκοϋντας αδελφούς ημών Ρώσσους μάλιστα, εως αν και αυτοί ιδίαν οίκοδομήσωσιν έκκλησίαν καί επωφελές όσον γαρ πλείονες οι εκκλησιαζόμενοι τοσοϋτον μείζων ή της εκκλησίας ωφέλεια καί τίμιο ν ή γαρ παρουσία τοϋ άρχοντος τιμά τον άρχόμενον καί προστασίας καί αγάπης πρόξενον ούδε γαρ ούτω την άμοιβαίαν αϋξει στοργήν, ως η συνεχής συνέντευξις» 21. ΕΪναι λοιπόν ή παραχώρηση στή γλώσσα τή ρωσική, κατά τον Θεοτόκη, έργον «δίκαιον», «άναγκαΐον», «επωφελές», «τίμιον», «καί προστασίας καί αγάπης πρόξενον». Ή επιστροφή τών Ρασκολνίκων 'Εκείνο όμως το όποιο απετέλεσε σταθμό για τήν ορθόδοξο εκκλησία της Ρωσίας καί συνέβαλε στην αντιμετώπιση ενός μεγάλου πολιτικοί) θέματος, ήταν ή επιστροφή χάρις στο ποιμαντικό έργο τοϋ Θεοτόκηστούς κόλπους τής εκκλησίας μεγάλου αριθμοί) Ρασκολνίκων όπως υβριστικά τους αποκαλούσαν ή παλαιοπίστων όπως οι ϊδιοι αποκαλούσαν τους εαυτούς τους. Οι αρχές τοΰ προβλήματος αύτοϋ ανάγονται στον 15ον αιώνα. Είναι γνωστόν ότι οί Ρώσοι ανέκαθεν διακρίνονταν για τήν τήρηση, μέ θρησκευτική ευλάβεια, όσων σχετίζονται μέ τή θεία λατρεία. Μέ τήν πάροδον τών ετών, λόγω τής άγραμματοσύνης καί τής πνευματικής καταπτώσεως, πολλοί τελούσαν τα τής θείας λατρείας μηχανικώς, αναμεμιγμένα μέ πολλές δεισιδαιμονίες στις όποιες απέδιδαν δογματικό κύρος. Καί στα βιβλία τής εκκλησίας πολλά κείμενα παραποιήθηκαν έτσι, ώστε έφθασαν τα ρωσικά εκκλησιαστικά βιβλία να έχουν πολλές καί ουσιαστικές αλλαγές 27. Ίωαννίδου 'Αμοργίνου Έμμ., «'Ανέκδοτοι έπιστολαί...», δ.π., σ. 106.

83 84 Ζώης Γκενάκου συγκριτικά με εκείνα των άλλων ορθοδόξων εκκλησιών. Λόγω της αμάθειας των αντιγραφέων πολλές απ' τις πλάνες περνούσαν άπό γενιά σέ γενιά και όσο παλαιότερες ήσαν τόσο και πιο αξιόπιστες έθεωροϋνταν. Οι φιλονικίες άρχισαν άπό τον 15ον αι. και έδίχασαν τους πιστούς. Κατά τον 16ον αι. έκάλεσε ή ρωσική εκκλησία από το Άγιον Όρος τον λόγιο μοναχό Μάξιμο τον Γραικό, για να διορθώσει τα εκκλησιαστικά βιβλία τα όποια είχαν πολλά λάθη. 'Αντίδραση όμως μερίδας τοϋ κλήρου οδήγησε σέ καταδίκη τοΰ Μαξίμου ώς αιρετικού και ματαίωση τοΰ έργου. Τον Μάξιμο έκλεισαν σέ μοναστήρι και επί 35 χρόνια ταλαιπωρήθηκε πολύ. 'Αργότερα όμως, το 1551, ή Σύνοδος έδικαίωσε το έργο τοϋ Μαξίμου και αποφασίστηκε να συνεχιστεί ή διόρθωση τών βιβλίων. Κατά τα μέσα τοΰ 17ου αι. ό πατριάρχης 'Ιεροσολύμων Παΐσιος, ό μητροπολίτης Ναζαρέτ Γαβριήλ και ό πρώην Κωνσταντινουπόλεως 'Αθανάσιος, ερχόμενοι στή Μόσχα παρετήρησαν τις πλάνες και τις επεσήμαναν στον πατριάρχη 'Ιωσήφ και στον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτς. Αυτά έθορύβησαν τους Ρώσους τόσο, ώστε ό επόμενος πατριάρχης Νίκων να συγκαλέσει Σύνοδο και να αποφασίσουν τή διόρθωση τών πλανών τών εκκλησιαστικών βιβλίων. Ό πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Παΐσιος έπεδοκίμασε τήν απόφαση καί ό Σουχανώφ πήγε στο Άγιον Όρος καί άλλα εκκλησιαστικά κέντρα, για να συγκεντρώσει αρχαία εκκλησιαστικά χειρόγραφα. Πολιτικές καί προσωπικές προστριβές ξεσήκωσαν τον όχλο εναντίον τοΰ πατριάρχου Νίκωνος. Αναλόγως τοΰ προσανατολισμοΰ της εύνοιας τοΰ τσάρου, διώκεται άλλοτε ό πατριάρχης Νίκων ό όποιος αναγκάστηκε σέ παραίτηση καί άλλοτε οι Ρασκόλνικοι. Άκολουθοΰν διωγμοί, αντιπαραθέσεις, εξορίες, στάσεις καί πολλές βιαιότητες. Οι Ρασκόλνικοι διεσπάσθησαν σέ πολλές ομάδες, άλληλοκατηγορούμενοι καί άλληλομισούμενοι, καί κάθε μία παράταξη ύπεστήριζε ποικίλες καινοτομίες, όπως π.χ. τήν κατάργηση τών μυστηρίων, κ.ά. 'Επανειλημμένως επιχειρήθηκε ή λύση τοΰ προβλήματος δια τών όπλων. Το 1708 εξερράγη στάση στο Αστραχάν. Το 1733 ή αυτοκράτειρα Άννα Ίβάνοβνα έστειλε στρατό εναντίον τών Ρασκολνίκων καί διέλυσε ένα σημαντικό κέντρο τους. Πολλοί Ρασκόλνικοι κατέφυγαν σέ άλλα κράτη, όπως στην Πολωνία. Αργότερα οργανώθηκαν συντονισμένες προσπάθειες προς επιστροφή τών Ρασκολνίκων, όπως επί Μ. Πέτρου καί Αικατερίνης της Β'. Οι Ρασκόλνικοι της περιοχής Σλαβονίου καί Χερσώνος έδειξαν ιδιαίτερο σέβας προς τον Έλληνα ιεράρχη καί έδέχθησαν διάλογο μαζί του. Ό Θεοτόκης αξιοποίησε τήν ευκαιρία καί συνέγραψε βιβλίο, στο όποιο εξηγεί τήν άξια καί σημασία τών άνακαινισθέντων βιβλίων, τήν ορθότητα τών διορθώσεων καί τήν ταύτιση τους μέ εκείνα της μητρός εκκλησίας, δηλαδή τοΰ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Ανέλυσε τις επί μέρους

84 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 85 πλάνες τους, οι όποιες οφείλονταν στην αμάθεια και έλλειψη σχολείων, υπογράμμισε δε ότι μπορεί χωρίς πάθος να τους εξηγήσει την αλήθεια, διότι ώς ξένος δέν έχει σχέση μέ τη διαμάχη της ρωσικής εκκλησίας. Μακριά άπο τις προσωπικές και πολιτικές αντιδικίες και έχοντας την εμπειρία άπο τήν αναστροφή μέ πατριάρχες, αρχιερείς, άθωνίτες και σιναΐτες μοναχούς, μεταφέρει στους αιρετικούς Ρασκολνίκους όχι τή δική του άλλα τήν αλήθεια της εκκλησίας. Γράφει χαρακτηριστικά: «Έγώ "Ελλην μεν ειμί το γένος, εν τή Ελλάδι καί γεννηθείς καί ανατραφείς και παιδευθείς και τον βαθμοϋ της ίερωσύνης αξιωθείς. Τους άγιωτάτους πατριάρχας Κωνσταντινουπόλεως και Ιεροσολύμων και είδον καί χρόνον πολύν μετ' αυτών συνανεστράφην, μετά αρχιερέων Ιβήρων καί χριστιανών 'Αράβων καί Δαλματών πολλών περί εκκλησιαστικής καταστάσεως συνωμίλησα, μετά τών εν "Αθω λογάδων μοναχών καί ασκητών καί τών εν τω δρει Σινά, μετά μεγίστης ακριβείας καί τά μικρότατα της παλαιάς εκκλησιαστικής διατυπώσεως τηρούντων, πολλάκις περί αυτής διελέχθην, εν Βουλγαρία καί Βλαχία καί Μολδαβία διέτριψα, νϋν δ' εν Ρωσσία άρχιερατεύειν ήξιώθην» 2^. Oi απαντήσεις τοΰ Θεοτόκη στις πλάνες τών Ρασκολνίκων έξεδόθησαν άπο τή Σύνοδο της ρωσικής εκκλησίας. Ή κατανόηση καί ή στοργή, μέ τήν οποία ο Θεοτόκης περιέβαλε τους Ρασκολνίκους, επεξηγώντας τήν πλάνη τους, παρακίνησε πολλούς καί προσωπικώς να τον συμβουλευθούν. Για το θέμα αυτό διασώθηκαν δύο κείμενα τοΰ Θεοτόκη, μία επιστολή προς τους Ρασκολνίκους καί ένας λόγος κατά τήν τελετή της επισήμου υποδοχής τους στους κόλπους της ορθόδοξης ρωσικής εκκλησίας. Στην επιστολή τοΰ Θεοτόκη προς τους Ρασκολνίκους, μεθοδικά καί συστηματικά αναφέρεται το ιστορικό τής αιρέσεως, ποιος είναι ό πρώτος εισηγητής αυτής, πώς αυτός επηρεάστηκε άπό τους παπικούς, ποια ψέματα χρησιμοποίησε για να αποπλανήσει τους προπάτορές τους καί πώς έφθασαν στή σημερινή κατάσταση. Χρησιμοποιεί παραδείγματα πού είναι προσιτά καί στον πιο αμόρφωτο, τονίζοντας ότι ή φανατική προσκόλληση προς ο,τι παλιό δέν τους εξασφαλίζει καί τήν αλήθεια. Αυτό π.χ. δέν είχε συμβεί καί στους Ιουδαίους οι όποιοι δέν μπορούσαν να αναγνωρίσουν τήν παρουσία τοΰ Κυρίου, αν καί ήταν μέ πάθος προσηλωμένοι στις Γραφές; Γράφει χαρακτηριστικά: «Εκείνοι (οι Ιουδαίοι δηλαδή) άπεστρέφοντο τήν πίστιν νομίζοντες ότι εστί καινοτόμημα εναντίον τής πατροπαράδοτου αυτών πίστεως, νμεϊς φεύγετε τήν εκκλησίαν νομίζοντες ότι οι 28. Δυοβουνιώτου Κ., «Νικηφ. Θεοτόκη, Παλαιοθρήσκοις ή Ρασκολνίκοις», περ. Ιερός Σύνδεσμος, έτος ΙΑ', άρ. 249,15 Σεπτεμβρίου 1915, σ. 6.

85 86 Ζώης Γκενάκου Ρώσσοι εν τή εκκλησία έκαινοτόμησαν, προσέθεντο οηλαδή καί άφεϊλον και ήλλοίωσαν τάς παλαιάς πατρικάς παραδόσεις. 'Αλλ' ώσπερ εκείνοι έλανθάνοντο, οντω και ύμεΐς πλανάσθε» 29. Τους αναλύει μεθοδικά την έρευνα πού έκανε στα παλαιά ρωσικά βιβλία φτάνοντας στην αρχή των αλλαγών, ή οποία οδήγησε στην αίρεση των Ρασκολνίκων. Τήν αποκατάσταση των ρωσικών λειτουργικών βιβλίων συνέκρινε λεπτομερώς με όσα ισχύουν στις άλλες ορθόδοξες εκκλησίες και είναι αυτός ό μόνος αρμόδιος να τους βεβαιώσει «ότι ονδε εν τοις δόγμασιν, ονδε εν τοις μνστηρίοις, ονδε εν τοις βιβλίοις, ονδε εν ταΐς ίεραΐς τελεταϊς, ονδε εν ταϊς άκολονθίαις, ονδε εν τοις εκκλησιαστικούς κανόσι καί ταϊς πατρικαϊς διατάξεσιν, οντε εν τοις πατροπαραδότοις παραδόσεσιν εστί διαφορά εκκλησιαστική μεταξύ των είρημένων καί των Ρώσσων, άλλα σνμφωνία τελεία και απαράλλακτος μέχρι ιώτα και μιας κεραίας...» 30. Καί για να γίνει απ' όλους κατανοητός, συμπληρώνει μέ πόνο: «Μόνον δε νμεϊς διαφέρετε της εκκλησιαστικής διατάξεως πάντων των απανταχού ορθοδόξων χριστιανών εις διάφορα κόμματα μετασχισθέντες» 31. Κατά τον Θεοτόκη το ολίσθημα τών Ρασκολνίκων οφείλεται σε δύο λόγους: 1. Στην αποπλάνηση τών προπατόρων τους άπό τον Σατανά, ό όποιος «εις άγγελον φωτός μετασχηματισθείς», τους έπεισε «ότι ή όρθοδοξοτάτη Ρωσσία ήθέτησε τάς παλαιάς πατροπαραδότονς παραδόσεις» Στην αμάθεια μεγάλου μέρους κληρικών καί λαϊκών. «Ύμεΐς οντε σχολεία έχετε, ονδε σοφούς άνδρας διδασκάλονς, επομένως και τής θείας γραφής τά νοήματα αγνοείτε καί τους νόμονς τον Θεοϋ καί τήν εκκλησιαστικήν ίστορίαν καί τους κανόνας τών οίκονμενικών καί τοπικών σννόδων...» 33. Ό Θεοτόκης, μέ το κύρος καί τήν εμπιστοσύνη πού τους έχει εμπνεύσει, καταλήγει: «...έχετε... τήν έμήν ενορκον μαρτνρίαν δτι ή εκκλησία τών Ρώσσων κατ' ονδεν διαφέρει τής εκκλησίας πάντων τών ορθοδόξων χριστιανών» 3 *. Καταλήγει το λόγο ως πατέρας πού όδυνάται για τή μεγάλη τους περιπέτεια: «...δεϋτε προσκαλώ υμάς πατρική τε καί πνενματική φωνή δεϋτε επιστράφητε προς Κνριον... Ιδού ανοίγω νμιν τής εκκλησίας 29.Ό.π.,σ "Ο.π. 31.Ό.π. 32. "Ο.π. 33.Ό.π.,σ Ό.π.,σ.7.

86 Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας 87 τάς πύλας, εύτρεπίζω το θνσιαστήριον, ετοιμάζω πάντα τα μυστήρια καί τον Θεοϋ τα χαρίσματα... έλθετε εις το φως, άπόθεσθε το ψεύδος, αναλάβετε την άλήθειαν... Έγώ δε έπιστρέψαντας οέξομαι υμάς ως τέκνα, ως αδελφούς, ώς μέλη τον Χριστού τίμια... Επιστρέψατε, προσέλθετε, έγώ δε σννενώσω υμάς τη μία αγία, καθολική και αποστολική εκκλησία τον Χρίστου καί εσεσθε υπό πάντων τιμώμενοι και περιποιούμενοι» 35. Ό,τι δέν πέτυχαν Σύνοδοι καί πατριάρχες καί συστηματικές παραχωρήσεις, ο,τι δέν κατόρθωσαν οι αυτοκρατορικοί στρατοί, οι εξορίες, οι διωγμοί, οι απελάσεις, το πέτυχε ή αγάπη, ή γνώση, ή μέθοδος καί κυρίως ή ταπείνωση ενός ξένου Ίεράρχου. Στα εγκαίνια της εκκλησίας, την οποία ετοίμασε ό Θεοτόκης για όσους επέστρεψαν άπό την αίρεση των Ρασκολνίκων, ό λόγος του ίεράρχου γίνεται παιάνας χαράς καί δοξολογίας, «χαίρονσι δίκαιοι άγγελοι και πάσαι αϊ ούράνιαι δυνάμεις... Χαίρουσι νϋν επί τούτω τα ϋψη τοϋ ουρανού κάγώ πάντας υμάς αποδέχομαι, φιλήματι άγίω ασπάζομαι καί ώς ϊδια εν Χριστώ τέκνα τιμώ και συν έμοϊ πάντες οι ορθόδοξοι...» 2 ' 6. Εύσχημόνως ό Θεοτόκης υπογραμμίζει τη μεγάλη χαρά πού θα προξενήσει ή είδηση για την επιστροφή των Ρασκολνίκων στην αυτοκράτειρα Αικατερίνη, για τήν οποία, όπως γράφει, «πάντες οι προκάτοχοι της αυτής μεγαλειότητος έπεθύμησαν» 37. Τοιουτοτρόπως έ'να πολύ σοβαρό για τήν ευνομία τοΰ κράτους πρόβλημα βρήκε άνεπάντεχα ειρηνική λύση χάρη στον Έλληνα Ιεράρχη. Ό έκχριστιανισμος των Τατάρων Μετά παρέλευση οκτώ ετών καρποφόρου ποιμαντικού έργου στή μητρόπολη Σλαβονίου καί Χερσώνος, ό Θεοτόκης στέλλεται ώς αρχιεπίσκοπος στην πολύ μεγαλύτερη αρχιεπισκοπή Άστραχανίου. Όσο καί αν ή μετακίνηση θα μπορούσε να θεωρηθεί ώς επιβράβευση τοϋ έπιτελεσθέντος έργου, φαίνεται ότι ή πολιτική της μεγάλης Αικατερίνης τον προόριζε να αντιμετωπίσει ενα άλλο μεγάλο πρόβλημα. Στην περιοχή Αστραχανίου υπήρχαν συχνές ταραχές διότι, εκτός των άλλων, ένας σεβαστός αριθμός των κατοίκων ήταν Τάταροι μωαμεθανοί. Ό έκχριστιανισμός καί ό εκπολιτισμός τους θα έλυνε ενα δύσκολο πρόβλημα καί θα συνέβαλε στην εμπέδωση της ειρήνης σέ περιοχές μέ ανομοιογενή πληθυσμό καί χωρίς τον πνευματικό συνεκτικό δεσμό τής θρησκείας. 35. "Ο.π., σ "Ο.π., άρ. 250,1 'Οκτωβρίου 1915, σ "Ο.π.

87 88 Ζωής Γκενάκου Ό Θεοτόκης, ενώ έ'ργο του ήταν να ασχοληθεί με το ορθόδοξο ποίμνιο και ιδιαίτερα με το ελληνικό στοιχείο, αναλαμβάνει και οργανώνει συστηματικό ιεραποστολικό έργο για να διαδώσει την ορθοδοξία στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς. Ή φήμη τοΰ ιεράρχου, ή οποία προπορευόταν, ή βαθιά θεολογική του κατάρτιση, κυρίως όμως ή πατρική αγάπη του σέ κάθε άνθρωπο πού δέν είδε τό φως τοΰ ευαγγελίου και ό όποιος δικαιούται να τό γνωρίσει, έκαναν τήν παρουσία και τον λόγο τοΰ Θεοτόκη αποδεκτό. Ξένος ό Θεοτόκης, σέ ξένους μιλώντας για τήν αλήθεια της ορθοδοξίας, γίνεται ευκολότερα πιστευτός. Οι ανιδιοτελείς προσπάθειες έκαρποφόρησαν και μεγάλος αριθμός Τατάρων μουσουλμάνων προσήλθε στην ορθοδοξία και βαφτίστηκε άπό τον Έλληνα ιεράρχη. Τό γεγονός είχε μεγάλη πολιτική σημασία για τή Ρωσία, ή οποία πραγματοποιούσε τοιουτοτρόπως ένα ανάχωμα συμπαγούς ορθοδόξου στοιχείου στα σύνορα μέ τό μουσουλμανικό κράτος των Τούρκων. Ό μελετητής δέν απορεί μετά άπό 13 χρόνια άρχιερωσύνης για τήν ισόβια σύνταξη εκ ρουβλίων 38 πού τοΰ έχορήγησε ή Αικατερίνη Β' και για τις τιμητικές διακρίσεις μεταξύ των οποίων και αρχιερατικό επιρριπτάριο ή έπανωκαλύμμαυχο λευκού χρώματος μετά σταυρού. Δέν είναι απλώς ή αναγνώριση τού σημαντικού έργου ενός Ιεράρχου, άλλα ή ομολογία πώς τό ρωσικό κράτος οφείλει τή ριζική αντιμετώπιση δύο μεγάλων κρατικών προβλημάτων στον "Ελληνα ιεράρχη: α) Τήν επιστροφή τών αιρετικών Ρασκολνίκων, πού δίχαζε μέ πολύ φανατισμό τό λαό και διασπούσε τήν ομοψυχία και β) τον ευαγγελισμό τών αλλοθρήσκων Τατάρων και τήν προσέλευση τους στους κόλπους της ορθοδόξου εκκλησίας. Ό Νικηφόρος Θεοτόκης τον 18ον αι. μπορεί να θεωρηθεί ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα Ιεράρχου μέ έντονη εθνική και οικουμενική συνείδηση. Σέ εποχή δουλείας για τον ελληνισμό έδειξε, πώς τό ιεραποστολικό πνεύμα τού Βυζαντίου, τό όποιο φώτισε τους Σλαύους και τους μετέδωσε μαζί μέ τον χριστιανισμό και τον πολιτισμό, ήταν ζωντανό και μπορούσε καΐ κάτω άπό αντίξοες συνθήκες να εργάζεται για τον έπανευαγγελισμό τών Ρώσων, συνεχίζοντας τήν παράδοση. Μια παράδοση πού, μακριά άπό κρατικές σκοπιμότητες, θεωρούσε χρέος της να προσφέρει σέ αλλοεθνείς και αλλόθρησκους τήν ορθοδοξία και τον πολιτισμό. 38. Πυρρομάλλη Έμμ., δ.π., σ. 159.

88 ΣΩΤΗΡΙΑΣ Α. ΤΡΙΑΝΤΑΡΗ Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΑΚΤΙΣΤΟΥ ΦΩΤΟΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟΦΑΝΗ ΝΙΚΑΙΑΣ Ό Θεοφάνης Νικαίας ( ) υπήρξε μαθητής τοΰ Φιλόθεου Κόκκινου ( ) και οπαδός των ήσυχαστών κατά τήν τελευταία φάση τής ήσυχαστικής έριδας. Το βασικό σχετικό έ'ργο του είναι οι πέντε Λόγοι σχετικά μέ τή χαρισματική εμπειρία τής όρασης τοΰ άκτίστου ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Daniélou J. 1944: Platonisme et théologie mystique. Doctrine spirituelle de saint Grégoire de Nysse, Paris. Δημητρακόπουλος Ί. Ά. 1997: Αυγουστίνος και Γρηγόριος Παλαμάς. Τα προβλήματα των αριστοτελικών κατηγοριών και τής τριαδικής ψυχοθεολογίας, Αθήνα. Hayduck Μ. 1883: Anonymi [Σοφονίου], In Aristotelis Categorias Paraphrasis (CAG, vol. XXIII, Pars 2), Berolini. Ivanka E. von 1992: Platonismo cristiano. Recezione e Transformazione del Platonismo nella Patristica [Plato Christianus. Ubernahme und Umgestaltung des Platonismus durch die Vàter, Einsiedeln 1964]. Presentazione di G REALE, indroduzione di W. Beierwaltes, traduzione di E. Pernii, Milano. Kabbjleisch C. 1907: Σιμπλικίου Υπόμνημα εις τάς Κατηγορίας τοϋ 'Αριστοτέλους, (CAG Vili), Berolini. Καϊμάκης Δ. 1983: Φιλόθεου Κόκκινου, Δογματικά έργα, (Κ.Β.Ε.), Θεσσαλονίκη. Meyendorff J. 1962: Γρηγορίου τοϋ Παλαμά συγγράμματα, τόμος Α': Λόγοι αποδεικτικοί, Άντεπιγραφαί, Έπιστολαι προς Βαρλαάμ και Άκίνδυνον, Ύπερ τών ίερώς ήσυχαζόντων (εκδίδουν: Β. Bobrinskoy, Π. Παπαευαγγέλου, J. Meyendorff, Π. Χρήστου), Θεσσαλονίκη. Μούκανος Δ. Δ. 1993: Τά καθ' αυτό αίτια τών φύσει όντων. Ερμηνεία και διασάφηση τοϋ έργου τοϋ 'Αριστοτέλους Φυσικής Ακροάσεως Β', Αθήνα. Polemis I. D. 1996: Theophanes ofnicaea. His Life and Works. Schirô G. 1954: Barlaam Calabro Epistole greche, Palermo Θεοφ. Νικαίας: Χ. Σωτηρόπουλος, Θεοφάνους Γ' 'Επισκόπου Νικαίας περί Θαβωρείου φωτός λόγοι πέντε, Αθήναι Τσάμης Γ. Δ. 1975: 'Ιωσήφ Καλοθέτου Λόγοι, Θεσσαλονίκη.

89 90 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη φωτός, το όποιο άντίκρυσαν στο όρος Θαβώρ οι τρεις μαθητές τοΰ Ίησοΰ Πέτρος, 'Ιάκωβος και 'Ιωάννης 1. Στην επιχειρηματολογία του κατά των άντιησυχαστών ό Θεοφάνης χρησιμοποιεί φιλοσοφικό οπλισμό, για να αντικρούσει την ορθολογική συλλογιστική πορεία της σκέψης τους, μέ τήν οποία επιχειρούσαν να αποδείξουν τή φύση τοΰ θείου φωτός κτιστή. Οι βασικές θέσεις τοΰ Θεοφάνη σχετικά μέ τήν εμπειρία τοΰ άκτίστου φωτός στηρίζονται στους όρους μετονσία και κοινωνία. 1. Ή σημασία των όρων μετονσία και κοινωνία και ή προέλευση τους. Ό Θεοφάνης αντιλαμβάνεται τή μετονσία ως ένωση και άμεση συνάφεια δύο χωριστών μεταξύ τους πραγμάτων, άπό τα όποια τό ενα χαρακτηρίζεται μετέχον και εΐναι νποκείμενον και τό άλλο ονομάζεται μετεχόμενον και βρίσκεται εν νποκειμένω 2. Τους δύο αυτούς όρους τους αντιστοιχίζει στους αριστοτελικούς όρους της ϋλης και τοΰ εϊοονς, μέ σκοπό να διατυπώσει φιλοσοφικά τή χριστιανική εμπειρία της ένωσης τοΰ μετέχοντος, πού εκλαμβάνεται ώς νλη, μέ τό μετεχόμενον, δηλαδή τή θεία χάρη, πού εκλαμβάνεται ώς είδος, τό όποιο μορφοποιεί τήν νλη 3. 'Επίσης, 1. Θεοφ. Νικαίας, 430. Ή αφορμή της πραγμάτευσης τοΰ προβλήματος τοΰ άκτίστου φωτός ήταν το ερώτημα γιατί το φως αυτό το είδαν μόνο οι τρεις άπό τους έντεκα άξιους μαθητές. Για τή χρονολόγηση τοΰ έργου βλ. τις διισταμένες απόψεις των Χ. Γ. Σωτηρόπουλου (op. cit.: 18 19) και τοΰ I. D. Polemis (1996: 205). Σύμφωνα μέ τον πρώτο, τό έργο γράφτηκε μεταξύ τοΰ 1379 καί τοΰ 'Ιουνίου τοΰ 1380, ενώ σύμφωνα μέ τον δεύτερο γράφτηκε μεταξύ τοΰ 1368 καί Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 182, : «Μετονσία μεν ονν εστί όνο τινών οιεστώτων πραγμάτων ενωσις καί σννάφεια, ων το μεν μετέχειν λέγεται, το δε μετέχεσθαν και το μεν μετέχον νποκείμενον εστί, το δε μετεχόμενον εν νποκειμένω». 3. Ό.π. 183, : «Ή μεν ονν μετονσία εστίν ενωσις καί σννάφεια άμεσος το γόιρ μετέχον, αμέσως τφ μετεχομένω σννάπτεται, ώσπερ ό ιατρός τη ιατρική, διό καί τα σνναπτόμενα εν τι πράγμα καί νποκείμενον τοιόνδε αποτελεί». 186, : «Πώς ό της άκτίστον καί θείας μετέχων χάριτος εν απαρτίζεται σνν αύτη τω νποκειμένω, ώς νλη τις είδοποιηθεΐσα». Έχει υποστηριχθεί (Ι. D. Polemis 1996: ) ότι ό Θεοφάνης εμπνεύστηκε τήν εφαρμογή της σχέσης τών εννοιών ύλης καί είδους στή σχέση της θείας ενέργειας μέ τον άνθρωπο όχι άπό τους παλαμικούς θεολόγους, οι όποιοι ώς γνωστόν δέν συνήθιζαν να χρησιμοποιούν αριστοτελική ορολογία για να διατυπώσουν τή θεολογία, άλλα άπό τον Θωμά Άκινάτη. Όμως ή εφαρμογή αυτή απαντάται ήδη στον Παλαμά (Υπέρ τών ίερώς ήσνχαζόντων 2,3,59 (ed. J. Meyendorff 1962: 593,1 10)). Επίσης πβ. 'Ιωσήφ Καλοβέτον, Λόγος αντιθετικός κατά τον Άκινδννον λέγοντος τήν ονσίαν τον Θεοϋ μεθεκτήν καί τα χαρίσματα τα

90 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 91 υιοθετώντας τη σχετική άποψη τοϋ σχολιαστή των Κατηγοριών τοϋ Αριστοτέλη Σοφονία (ca. 1300), θεωρεί προϋπόθεση τής μετουσίας τή δεκτικότητα τοϋ μετέχοντος πρόκειται για μετουσία πού συντελείται ανάλογα μέ τον βαθμό τής δεκτικότητας τοϋ άνθρωπου στη θεία χάρη 4. Μέ τον τρόπο αυτόν ό Θεοφάνης διακρίνει τή μετονσία άπό τήν ευρύτερη έννοια τής κοινωνίας, στην οποία δύο ή περισσότερα υποκείμενα μετέχουν στην ϊδια πραγματικότητα καί διαμέσου αυτής κοινωνούν μεταξύ τους 5. Τή διερεύνηση των δύο όρων, τής μετουσίας και τής κοινωνίας, πού συμπίπτουν μέ τον στενό και τον ευρύ ορισμό τής ένωσης αντίστοιχα και άφοροϋν τήν άμεση καί έμμεση εμπειρία τοϋ άκτίστου φωτός, ό Θεοφάνης τήν ολοκληρώνει δηλώνοντας τή μεταξύ τους σχέση: ή μετουσία θεωρείται έννοια υπάλληλη τής κοινωνίας καί επισημαίνεται ότι κοινωνία χωρίς μετουσία δεν υπάρχει 6. Περαιτέρω, ή διάκριση τής μετουσίας σέ φυσική καί επίκτητη 1 έχει διπλή πηγή έμπνευσης άφ' ενός αντλείται άπό τον Σοφονία, ό όποιος υπό τοϋ Άγίον Πνεύματος χορηγούμενα τοις κεκαθαρμένοις κτιστά, (ed. Δ. Γ. Τσάμης 1975: 54 55), όπου αποκαλύπτεται δτι ή πηγή αυτής τής παρομοίωσης είναι ό Μ. Βασίλειος (βλ. Τσάμης, σ. 55 σημ. 1). 4. Ό.π. 295,319: «Ό μεν γαρ νους, αυτεξούσιος ων, έχει μεν καί έκτικήν επιτηόειότητα προς την τοϋ θείον φωτός θεωρίαν». Πβ. Σοφονίου, Παράφρασις εις τάς Κατηγορίας (ed. Μ. Hayduck 1883: 45, 12 17): «Έν ονν τη ύλη συνίσταται ή δύναμις από τοϋ είδους κατά τήν άμηγέπη των λόγων μετουσίαν, δταν προΐη τις απ' αυτών πρόδρομος επιτηδειότης, ως είναι μεν τήν μετουσίαν ύποδοχήν τής εξεως καν το σώμα δε καν ή ψυχή τήν επιτηόειότητα ταύτην δέχοιτο, ταύτα πάντα σώζει τήν προς τήν ϋλην άναλογίαν, καθ' ην προς τά τελειότερα εαυτών ώς προς το είδος συνταττόμενα επιτηόειότητα ϊσχει προς τήν τελειοτέραν μετουσίαν». Το ϊδιο ακριβώς απόσπασμα βλ. Σιμπλικίου, Υπόμνημα εις τάς Κατηγορίας τοϋ 'Αριστοτέλους (ed. C. Kabbjleisch, 1907: 250,4 11). 5. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 183, : «Ή δε κοινωνία εστίν ενωσις τών κοινωνούντων έμμεσος οι γαρ κοινωνοϋντεςμέσω τινι παραληφθέντι τήν κοινωνίαν και συνάφειαν δι' εκείνου δέχονται». 6. Ό.π. 182, : «Κοινωνία δέ εστί δύο τινών ή και πολλών υποκειμένων τοϋ αύτοϋ και ενός μετουσία». 184, : «Έντεϋθεν γαρ καί ή κοινωνία χώραν εξι επί τε Θεοϋ και ανθρώπων, έπεί χωρίς μετουσίας, ήτοι συνάφειας άμεσου, κοινωνία, ήγουν έμμεσος συνάφεια, ουκ αν γένοιτο». Για τή διάκριση τών όρων μετουσία καί κοινωνία βλ. I. D. Polemis 1996: Ό Πολέμης αναφέρεται στή σημασία καί τή διάκριση τών δύο όρων συνοπτικά. Ή εκτενής αναφορά στή σημασία τών δύο όρων καί ή περαιτέρω ανάπτυξη τους άπό τον Θεοφάνη φαίνεται να αποτελεί τή βάση για τήν επιχειρηματολογία του αναφορικά μέ τή διαδικασία δια τής οποίας τά αισθητήρια όργανα αντιλήφθηκαν το αόρατο άκτιστο φως. 7. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 182, : «Ή μεν ούν μετουσία τινός ποτέ μέν έστι φυσική... ποτέ δε επισκευαστή».

91 92 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη παρουσιάζει τη μετουσία ώς επίκτητη διαχωρίζοντας την ουσία άπο το υποκείμενο πού τη δέχεται και τονίζοντας ότι ή ουσία δέν αλλοιώνεται 8. Άφ' έτερου ό Θεοφάνης αντλεί άπο τον Βασίλειο την έννοια τοΰ επισκευαστοϋ, μέ σκοπό να αποδείξει την ικανότητα τοΰ μετέχοντος να δέχεται την έξωθεν προερχόμενη άγιαστική ενέργεια. Τη διάκριση αύτη την εκφράζει και μέσω της ορολογίας τοΰ φύσει και θέσει προσδιορισμού, θέλοντας μέ την πρώτη δυάδα, φυσική έπίκτητη, να δηλώσει τον τρόπο της ένωσης και μέ τη δεύτερη δυάδα, φύσει θέσει, να δείξει τη σχέση πού υπάρχει ανάμεσα στο μετέχον και στο μετεχόμενον. Για να διασαφηνίσει τη θέση του ό Θεοφάνης χρησιμοποιεί το κλασικό στωικό παράδειγμα της καυστικής και της φωτιστικής δύναμης τοΰ πυρός. Πρόκειται για δύο ιδιότητες πού προσιδιάζουν στη φύση τοΰ πυρός, και κατά συνέπεια σε αύτη την περίπτωση ή μετουσία ιδιοτήτων και φύσης είναι φυσική, έφ' όσον μέ την ένωση τοΰ πυρός ή φύση δέν δέχεται καμιά αλλοίωση. 'Αντίθετα ή μετουσία είναι επισκευαστή, όταν τό σίδηρο πυρακτώνεται δεχόμενο άπό εξω τήν καυστική ιδιότητα τοΰ πυρός, ή οποία εμφανίζεται και εν συνεχεία χάνεται. Στην περίπτωση αυτή ό σίδηρος ώς μετέχον μεταποιείται από τήν καυστική ενέργεια τοΰ πυρός, πού είναι τό μετεχόμενον 9. 'Επίσης ό Θεοφάνης, 8. Βλ. Σοφονίου, op. cit. (ed. M. Hayduck 1883: 69, 16 19) «Ου ή μετουσία μη συμφυής αλλ' επίκτητος, και δ δη κεχωρισμένον δν της τοϋ υποκειμένου ουσίας ούτε διατίθησιν αυτήν καθ' αυτό οϋτ' άλλοιοϊή ονομάζει άφ' έαυτοϋ». Πβ. Θεοφ. Νικαίας, 231, : «Ου μετασχηματιζόμενον το θείον και άλλοιούμενον προς τάς παντοδαπάς εκείνας και ποικίλας δράσεις, άλλα ή δψις και φαντασία και το ήγεμονικδν των όρώντων κατασκευαζόμενα τοιαύτα παρά τοϋ Πνεύματος και τυπούμενα». 9. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 182, : «'Ώσπερ ή τοϋ πυρός καυστική δύναμις και φωτιστική δύναμις, ποτέ δε επισκευαστή, ώσπερ τδ καυστικδν τοϋ πεπυρακτωμένου σιδήρου, δπερ γίνεσθαι και άπογίνεσθαι πέφυκε χωρίς της τοϋ υποκειμένου φθοράς». Πβ. Μ. Βασιλείου, Κατά Εύνομίου 3, 2 (PG 29: 660Β): «Και ώσπερ ό σίδηρος εν μέσω τω πυρί κείμενος τδ μεν σίδηρος είναι ουκ άποβέβληκε, τη σφοδρότατη προς τδ πϋρ ομιλία έκπυρακτωθεϊς και πάσαν εις εαυτόν τήν τοϋ πυρός φύσιν ύποδεξάμενος, και χρώματι και ενεργεία, προς τδ πϋρ μεταβέβληκε οϋτω και αϊ άγιαι δυνάμεις εν τη προς τδ φύσει αγιον κοινωνία δι' δλης της εαυτών υποστάσεως κεχωρηκότα ήδη και συμπεφυσιωμένον τον άγιασμδν εχουσι. Διαφορά δε αύταϊς προς τδ Πνεϋμα τδ αγιον αύτη, ότι τω μεν φύσις ή άγιωσύνη, ταϊς δε εκ μετουσίας υπάρχει τδ άγιάζεσθαι». Το παράδειγμα τοϋ Βασιλείου έχει αντληθεί άπο τους Στωικούς βλ. I. von Arnim, SVF, II 471 (153, 6 18): «Μϊξιν δ' είναι δύο ή και πλειόνων σωμάτων άντιπαρέκτασιν δι' όλων, ύπομενουσών των συμφυών περί αυτά ποιοτήτων, ώς επί τοϋ πυρός έχει και τοϋ πεπυρακτωμένου σιδήρου επί τούτων γαρ [δι'] όλων γίγνεσθαι των σωμάτων τήν άντιπαρέκτασιν». Πα το παράδειγμα τοΰ σιδήρου βλ. και Ιωσήφ Καλοθέτου, Λόγος αντιθετικός κατά τοϋ 'Ακίνδυνου λέγοντος τήν ούσίαν τοϋ θεοϋ μεθεκτήν και τα χαρίσματα τα ύπδ τοϋ 'Αγίου Πνεύματος χορηγούμενα τοις κεκαθαρμένοις κτιστά,

92 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 93 χρησιμοποιώντας την αριστοτελική ορολογία για τη διατύπωση της σκέψης του, περιγράφει την εμπειρία τοΰ άκτίστου φωτός βασιζόμενος στο αριστοτελικό ζεϋγος κινοϋν κινούμενον, θεωρώντας την εμπειρία αύτη ως αποτέλεσμα της επενέργειας της θείας χάρης ως δύναμης μεταποιητικής τοΰ άνθρωπου πού τή δέχεται. Ή διεξοδική ανάλυση των όρων μετονσία και κοινωνία στον Θεοφάνη αποτελεί τή βάση στην οποία στηρίζεται για να περιγράψει τή χαρισματική εμπειρία της όρασης τοΰ άκτίστου φωτός και να θέσει τις προϋποθέσεις της. 2. Ή αναγωγή τοΰ άνθρωπου στον θεό μέσω των νοητικών λειτουργιών. Ό Θεοφάνης καταδεικνύει τή δυνατότητα της αναγωγής τοΰ ανθρώπου στον Θεό δίνοντας χριστιανικό περιεχόμενο στο νεοπλατωνικό σχήμα τοΰ πρώτου τρόπου ύπαρξης των καθόλου, δηλαδή τοΰ προ των πολλών: κατατάσσει το είδος τοΰ άνθρωπου στους δημιουργικούς λόγους, πού προϋπάρχουν ως καθόλου εϊδη στον νοΰ τοΰ Δημιουργού 10. Ό λόγος τοΰ άνθρωπου μπορεί να συλληφθεί μόνο κατ' επίνοιαν. 'Από τήν καθαρή μορφή προκύπτει το επί μέρους είδος, το όποιο ενώνεται με τήν ύλη, και άπό αυτή τήν ένωση προκύπτουν τα καθ' έκαστα, τα άτομα 11. Σέ αυτή τήν (ed. Δ. Γ. Τσάμης 1975: ), όπου παρατίθεται και πάλι το χωρίο τοΰ Βασιλείου, Κατά Εύνομίου 3, 2. Το χωρίο και το παράδειγμα φαίνεται πώς ήταν άπό τα αγαπημένα των ήσυχαστών. Ό Θεοφάνης φαίνεται πώς είναι ό πρώτος πού εισάγει συστηματικά τή διάκριση μετουσίας κοινωνίας στή σχέση Θεοϋ καί άνθρωπου. Ό Γρηγόριος Νύσσης, για παράδειγμα, ό όποιος χρησιμοποιεί πολύ συχνά τους όρους αυτούς, τους εκλαμβάνει ώς απολύτως συνώνυμους βλ. J. Daniélou 1944: 24,180,197,200, ,207,212,219,221,252,295, Ό.π. 188, : «Το δε καθόλου είδος τοϋ ανθρώπου εν λόγω μόνω το είναι έχει, εώ γαρ λέγειν τους εν τω Θεώ προϋφεστώτας λόγους τών όντων, ών εις εστί και ό τον άνθρωπου». Ή θεωρία αυτή ανάγεται στον Φίλωνα Άλεξανδρέα βλ. π.χ. Περί της κατά Μωνσεα κοσμοποιΐας, (ed. du Cerf, 1961) 16 25, 36, Ό.π. 188, : «Ai ούν καθ' έκαστα μερικοί φύσεις, ήγουν αϊ υποστάσεις, καί το ήνωμένον προς άλλήλας εχονσι καί το όιακεκριμένον το μεν ήνωμένον, κατά τήν καθόλου φύσιν, ήτοι το εΐοος, ου δηλωτικός εστίν ό ορισμός εν γάρ εστίν το κατά φύσιν είδος πάντων ανθρώπων καί ό ορισμός το δε μερικον και όιακεκριμένον εχουσι κατά τήν ϋλην, ήτις τη εαυτής διακρίσει συνδιακρίνει καί το είδος άτομιζόμενον εν αυτή, εννλόν τε καί μερικον γινόμενον, ουδέν ήττον τοϋ καθόλου, άύλον καί αμείωτου μένοντος δια τήν έαντοϋ προς τήν ϋλην μετάδοσιν, ώσπερ επί τοϋ στοιχειώδους καί διακονικοϋ πυρός όράν πάρεστι». Φυσικά ή διάκριση καθόλου, επιμέρους καί καθέκαστον έχει προέλευση αριστοτελική βλ. π.χ. Περί ερμηνείας 7,16b37 17al 13, 23al6 17 'Αναλυτικά πρότερα 1,4,26al7 18 Μετά τά φυσικά 5, 26,2,1023b

93 94 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη κλίμακα μέ τα καθόλου και τα επί μέρους ό άνθρωπος έχει όρια προς τα κάτω, έφ' όσον μέρος από την καθαρή μορφή τού είδους του έγκειται στην ΰλη, μέ αποτέλεσμα να μετέχει στή μερική φύση και να διακρίνεται ώς πρόσωπο, άλλα έχει όριο και προς τα πάνω μέ τήν καθαρή μορφή, πού είναι το καθόλου, στο όποιο μετέχουν άπό κοινού όλοι οι άνθρωποι 12. Όσον άφορα τον τρόπο μέ τον όποιο ο άνθρωπος ανάγεται στους λόγους των όντων και δι' αυτών στο θείο, ό Θεοφάνης στηρίζεται στή νεοπλατωνική διδασκαλία για τον νού, παθητικό και ποιητικό. Συγκεκριμένα υποστηρίζει ότι μέ τήν αισθητηριακή αντίληψη αποτυπώνονται στον παθητικό νού και στή φαντασία τα καθ' εκαστον και αισθητά. Ό παθητικός νους εκλαμβάνεται ώς ένα είδος εύπλαστης ύλης, στην οποία αποτυπώνονται οι εικόνες των αισθητών. Μέσω αυτών δίνονται, τώρα, οι αφορμές για τή λειτουργία τοΰ ποιητικού νού, ό όποιος επεξεργάζεται τό υλικό της αισθητηριακής αντίληψης, για να συλλάβει μέσα άπό τήν εικόνα τών καθ' έκαστα τα καθόλου, πού είναι οι ιδέες ή αλλιώς οι λόγοι τών όντων 13. Μέσω αυτής της καθαρής λογικής δραστηριότητας αποκαλύπτεται στον νού ό αόρατος Θεός, ό όποιος καθοράται μέσα στους λόγους τών όντων, τους οποίους ό νους στρέφει στον εαυτό του διαμέσου τών αισθήσεων 14. Ό Θεοφάνης δέχεται δύο φάσεις τής νοητικής λειτουργίας πριν πραγματοποιηθεί ή καθαρότητα τού νού. Πρώτον, ό νους αντιλαμβάνεται τα αισθητά ώς εικόνας τινας και χαρακτήρας και ομοιώματα τής θείας φύ 12. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 188, : «Και τήν μεν εξω τής ϋλης, έπινοία μόνη θεωρουμένην, τήν δε εν ύλη πραγματικώς ύφεστώσαν προς δε τάς αλλάς μερικάς, τω διακεκριμένα) τής νλης ή γαρ εν έκάστφ είόοπεποιημένη ΰλη έτερα και διάφορος έστιν τών άλλων, ώστε ή μεν καθόλου φύσις και το είδος το ήνωμένον εργάζεται, ή δέ νλη το διακεκριμένον. Δια τοϋτο πάντες άνθρωποι μετέχονσι και τής καθόλου φύσεως και τής μερικής και τής μεν μερικής μετέχονσι μόνον, τής δε καθόλου και κοινωνοϋσι κοινή γαρ πάσιν ή καθόλου φύσις». 13. Ό.π. 201, : «Ονδε γαρ άπόχρη τοις άπό τών αισθητών επιστημονικής θεωρίας εν περινοία τής άγαθότητος τοϋ Θεοϋ βονλομένοις γενέσθαι ή τών αισθήσεων μόνον αντιληπτική τών δρωμένων όύναμις, άλλα δει και μάλλον τών άλλων τής τοΰ νοϋ καθαρότητος ή μεν γαρ αΐσθησις άπό τών μερικών και τών καθ' έκαστα τών ιδεών τών όντων αντιλαμβανόμενη, δια τοϋ παθητικού νοϋ και τής φαντασίας τω νοερώ νώ παραπέμπει, ό δε νους τά μερικά εις έαντόν άναλαμβάνων ονκέτι μερικώς άλλα καθολικώς τά τοιαύτα τή οικεία σκοπεί δννάμει». 14. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 198, : «Έκαστη γαρ τών αισθήσεων αναλογεί τινι ψνχική δυνάμει, ώσπερ είκών τις ούσα ταύτης και σύμβολον αΐς συναπτομένων, τών αισθητών τάς ιδέας και τους λόγους, εν οις το άόρατον τοϋ Θεοϋ φανεροϋται, ό νους δι' αυτών εις έαντόν έλκει» (πβ. Ρωμ. 1, 20: «Τά γαρ αόρατα αντοϋ άπό κτίσεως κόσμου τοις ποιήμασι καθοράται»).

94 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 95 σης, πού τον ανάγουν στο πρωτότυπο, τον Θεό, και τον αναβιβάζουν με τον τρόπο αυτό άπό το κτιστό στο άκτιστο 15. Τη μετάβαση αύτη ό Θεοφάνης τη σκιαγραφεί μέ τις αριστοτελικές έννοιες τοϋ αϊτιατον και τοϋ αίτιον αντιλαμβανόμενος ώς ον ένεκα ή τελικό αϊτιο τον Θεό και την αγαθότητα του. Τον Θεό επίσης τον χαρακτηρίζει ποιητικό αϊτιο, ενώ την έννοια τοϋ αιτιατού ή ενεκά τον την αντιστοιχίζει στο τελικό και υλικό αϊτιο, τό όποιο χαρακτηρίζει τα κτιστά όντα 16. Ό Θεοφάνης κάνει λόγο για σχέση ανάμεσα στο αϊτιο Θεός και στο αίτιατό κτίση, ή οποία βρίσκεται σέ συνάφεια και μέ μια τελολογική σχέση, ή ύλη πού τείνει να προσλάβει τό είδος ώς σκοπό δέν τό επιδιώκει μόνον αύτη ή ϊδια, αλλά κυρίως ή ενεργός δύναμη τοΰ σκοποΰ, πού δρα σέ αυτήν διαμέσου των καθόλου. Τήν τελολογική σχέση καί εξάρτηση ό Θεοφάνης τήν εκφράζει ορίζοντας τό καθόλου και κοινό λόγο των όντων ώς ειδοποιόν είοος και ακτιστον, ένώ τον μερικό και λόγο ώς είοος κτιστόν 17. Δεύτερον, στή βασική σχέση ανάμεσα στο αϊτιο πού προηγείται και στο αιτιατό πού ακολουθεί, ό Θεοφάνης προχωρεί άπό τό αιτιατό για να αναχθεί στο αϊτιο, δείχνοντας ότι σέ αυτή τήν αναγωγή ή μετάβαση από τό ορατό στο αόρατο γίνεται διαμέσου τοΰ νου καί της αίσθησης 18. Ή μετάβαση αυτή προϋποθέτει τήν 15. Ό.π. 199, : «ΈπεΙ οϋν τα όντα εικόνας τινάς καί χαρακτήρας και ομοιώματα περιφέρει της θείας καί αμίμητου φύσεως αναλόγως κατά τήν ο'ικείαν εκαστον τάξιν καί δύναμιν, [ό νους] άπό των αισθητών ώς εκ τίνων αμυδρών τύπων εν περινοία τοϋ πρωτοτύπου γενέσθαι σπεύδει». 16. Ό.π. 199, : «Ο δε πορρωτάτω καί καθόλου λόγος τών όντων πάντων καί ου ένεκα τα πάντα, αυτό δε ούδενός ένεκα, ή τοϋ Θεοϋ άγαθότης καί σοφία εστί δια τοϋτο καί αύτη εστί τελικόν μόνον τοϋ παντός αίτιον, τα δε όντα τελικόν τε καί ύλικόν. Έπεί γαρ τάξις εστίν εν τοις ουσι καί οίον άνάβασις προς τήν τοϋ πρωτοτύπου μίμησιν, τα μεν έσχατα τη τάξει καί τελευταία ενεκά του μόνον είσίν, δπερ εστί το ύλικόν τοϋ παντός ύποκείμενον, τό δε πρώτον καί κυρίως δν, ου ένεκα μόνον, δπερ εστίν ό Θεός, τό δε μέσον Θεοϋ καί της ύλης καί έκατέροις τοις αίτίοις προς διάφορα τίνα αναφέρεται, προς μεν τα υψηλότερα ύλης τινός καί υποκειμένου λόγον επέχοντα, προς δε τα ύφειμένα, είδους, δπερ εστίν ό λόγος καί ου ένεκα». 272, 690: «Καί ή εν τούτοις θέλησις θεία ή αρχέτυπος εστί ποιητική τε καί τελική πάντων τών όντων σοφία Θεοϋ». 'Επίσης βλ. σχετικά, Δ. Κ. Μούκανος 1993: Ό Μούκανος επισημαίνει ότι το αριστοτελικό σχήμα τής αιτιότητας, αίτία άποτέλεσμα, ανάγεται σέ τετραμερές σχήμα αιτιότητας, σύμφωνα μέ τό όποιο ή αιτία αντιστοιχεί στή δυάδα αιτίων ύλικό ποιητικό καί τό αποτέλεσμα στή δυάδα είδικό τελικό. Μέ άλλα λόγια ό 'Αριστοτέλης θεωρεί τήν αίτιακή σχέση ταυτόσημη μέ τήν τελολογική. 17. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 199, : «Ό μεν ουν καθόλου καί κοινός λόγος τών όντων, ώς ειρηται, καί τό ειδοποιόν είδος ακτιστον εστίν (ή γαρ άγαθότης εστί καί σοφία τοϋ Θεοϋ), ό δε μερικός έκαστου τών όντων λόγος καί τό είδος κτιστόν μέν έστι, μίμημα δε τοϋ πρωτοτύπου καί καθόλου είδους καί λόγου». 18. Ό.π. 277, : «ΕΙ γαρ τη τε φύσει καί τάξει καί αληθείς πρώτον έστι τό αίτιον

95 96 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη καθαρότητα τοϋ νοϋ, ή οποία επιτυγχάνεται μέσα άπο μία συγκεκριμένη νοητική διαδικασία. Στην πορεία αυτής τής διαδικασίας ό νους προσλαμβάνει μέσα) τής αίσθησης, τοϋ παθητικού νοϋ και τής φαντασίας τις ιδέες των όντων στην καθαρή μορφή τους και όχι ενυλες. Τα αντιληπτικά σχήματα τής φαντασίας πού δημιουργοϋνται μέ τον τρόπο αυτό εναποτίθενται στή μνήμη και έτσι ό νους μπορεί να τα αναπολεί, ακόμη και όταν τα αισθητά είναι απόντα 19. Ωστόσο ό Θεοφάνης πιστεύει ότι είναι αποκλειστικό ενέργημα τοϋ νοϋ ή πρόσληψη των άυλων μορφών των όντων, πού είναι οι εικόνες των καθολικών λόγων των όντων, τονίζοντας ότι σέ αυτή τήν πρόσληψη τον σημαντικότερο ρόλο δεν τον παίζει ή (απαραίτητη, βέβαια) «αμυδρά θεωρία» τής φαντασίας αλλά ό νους 20. Στα πλαίσια αυτής τής αντίκρουσης, ό Θεοφάνης ενισχύει τήν αποδεικτική του για τήν πραγματική εμπειρία τής θείας παρουσίας, συνδυάζοντας έμμεσα τή θέση του για τή νοητική λειτουργία μέ τήν άποψη τοϋ Γρηγορίου Παλαμά για τους καί πρωτότνπον, έπειτα τά αιτιατά κα'ιμιμήματα, αλλ' ημείς αντιστρόφως τήν τάξιν της σφετέρας ποιούμενοι γνώσεως, από των αιτιατών προς το αίτιον άναγόμεθα òiò και έπεί πρώτον τούτοις τήν αϊσθησιν και τον νουν έπιβάλλομεν, απερ εν τούτοις γνώμεν και όνομάζομεν, εις δήλωσιν και εκφανσιν των γινωσκομένων τιθέντες και τα ονόματα». 19. Ό.π. 226, : «Αλλ' όπερ πάσχειν άτεχνώς τήν φαντασίαν συμβαίνει επί τίνων αισθητών απόντων πραγμάτων, ήνίκα εξ ακοής αυτά δέχεται ή καθ' έαντήν από τίνων ετέρων όμοιων άνατνποΐ, ότε και ποτέ μεν ασφαλώς, ποτέ δε πλημμελώς τάς εικασίας σκιαγραφεί, τοιοϋτόν τι πάσχοντα και τον νουν αν τις νοήσειε. Και γαρ κάκεϊνος εκ τών τής ύλης άχωρίστως έχομένων άυλων διαφόρων και μερικών, απερ τή έπινοία διελών τε και συνελών καθολικώς τε και χωρίς ύλης όρηί και τά χωρίς ϋλης όντα τε καί δυνάμενα συνεστάναι μετρίως αναπολεί Έπί δε τής μακάριας εκείνης αλλοιώσεως, ούχ οΰτως, αλλ' ώσπερ ή όψις ύποστατικώς όρο, τά παρόντα ορατά, ουκ είκονίζουσα δι' έτερων ομοίων, ούτως ό νους όρο. τον Θεόν, ονχ ως έχει μεν φύσεως, αλλ' ουδέ πάλιν ψιλή μόνη νοήσει, αλλ' ύποστατικώς, άρρήτω τινί λόγφ παρόντος τοϋ νοουμένου, ώσπερ τότε καί αυτή ή αϊσθησις ομοίως όρο. τούτον οίον φώς». 20. Ό.π. 201, : «Ή μεν γάρ αϊσθησις από τών μερικών και τών καθ' έκαστα τών ιδεών τών όντων αντιλαμβανόμενη, δια τοϋ παθητικού νοϋ καί τής φαντασίας τψ νοερώ νφ παραπέμπει, ό δε νους τά μερικά εις εαυτόν άναλαμβάνων ούκέτι μερικώς αλλά καθολικώς τά τοιαύτα τή οικεία σκοπεί δυνάμει». 201, : «Έπεί ούν δει μάλιστα πάντων τή θεωρητική επιστήμτ] τής τοϋ νοϋ καθαρότητος, iva ως εν κατόπτρω τάς ιδέας τών όντων άνειληφέναι οίος τε γένοιτο, ανάγκη προ πάντων τής τοιαύτης καθαρότητος σπουδαίως έπιμελεΐσθαι». 204, : «Ό δε νους κεκαθαρμένος ων δια τής τών παθών ευταξίας και δεχόμενος δια τής αισθήσεώς τε και τοϋ παθητικού νοϋ και τής φαντασίας τάς Ιδέας τών όντων μερικώς καί διηρημένως από τών καθ' έκαστα, συναφείς εις εαυτόν τή oiκείq δυνάμει καί μονοειδεΐς εν εαυτφ άποδείκνυσι καί τήν διά τής φαντασίας άμυδράν μεταδοθεϊσαν έκείνω τής θεωρίας λαμπρότητα εις λαμπάδα περιφανή καί μεγάλην καθίστησι τή τής οικείας έπιτηδειότητι φύσεως».

96 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 97 δύο ψυχικούς οφθαλμούς 21 και επιχειρηματολογεί δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην αριστοτελική άποψη για τη δεύτερη φάση της αντιληπτικής δραστηριότητας, στην οποία ενεργεί ό ποιητικός νους. Ό Θεοφάνης αναφέρεται στή δεύτερη φάση τής αντίληψης, κατά τήν οποία ό νους ώς πρώτος ψυχικός οφθαλμός οδηγείται από τήν αντίληψη των αισθητών διαμέσου τών αισθητηρίων οργάνων στή σύλληψη τών καθόλου εννοιών, στις όποιες ενυπάρχει ή δύναμη τοΰ Θεοϋ, έφ' όσον αυτές αποτελούν εικόνες τοϋ πρωτοτύπου. Στο επόμενο στάδιο ο νους μέ αφορμή τους λόγους τών όντων, πού αποτελούν σκιαγραφία τοϋ αρχετύπου κάλλους, μεταβάλλεται δι' αυτών πού βλέπει και νοεί. Σε αυτή τή συνάντηση τής θείας χάρης μέ τή νοητική ενέργεια και μέσα σέ μία κατάσταση αλλαγής και μεταμόρφωσης πραγματώνεται ή μετουσία μέ τον Θεό 22. Μέ αυτή τή μεταμόρφωση ό νους ώς δεύτερος ψυχικός οφθαλμός ανάγεται στή σοφία τοϋ Θεοϋ, γίνεται μέτοχος τής πνευματοκίνητης θείας ενέργειας, έφ' όσον ό καθαρός και φωτισμένος νους μέ δική του βουλητική εκδήλωση και χωρίς τήν αίσθηση και τή φαντασία προσλαμβάνει από εξω το φώς. Σέ αυτό το στάδιο ό νους δέν είναι μόνο γνωστικό υποκείμενο* ώς τέτοια λειτουργούν και τα αισθητήρια όργανα, τα όποια ωστόσο δέχονται και αυτά μαζί μέ τον νοϋ τή μετασκευαστική δύναμη τοϋ αγίου Πνεύματος 23. Όλη αυτή ή γνωστική διαδικασία 21. Βλ. Γρηγ. Παλαμά, Υπέρ τών ίερώς ήσυχαζόντων, 551,23 31: «Ή μεν ονν οφθαλμοί, φώς τό υπ' αυτών όρώμενον, η δε ούχ ή αύτη χρεία τής δι' έκατέρου θεωρίας, διπλόη τις φαίνεται εν τή τοϋ φωτός τούτου θεωρία έκατέρω γαρ τών οφθαλμών άλλο φώς όράται, δ θατέρω ούχ όράται. Τούτων δ' δ û ποτέ εστίν εκάτερον έξηγήσατο ήμϊν ό θείος ούτος 'Ισαάκ, το μεν κατάληψιν ειπών τής τοϋ Θεοϋ δυνάμεως και σοφίας και προνοίας και απλώς τήν από τών κτισμάτων προσγινομένην γνώσιν τοϋ κτίσαντος αυτά, το δε θεωρίαν ού τής θείας φύσεως, μη πάλιν σχοΐεν άφορμήν οι συκοφάνται, άλλα τής δόξης τής φύσεως αύτοϋ». 22. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 204, : «Όρων τοίνυν ό νους εαυτόν ήλλοιωμένον κατά τους λόγους τών όντων και ταύτη γε τούτους όρων, τοϋτο γάρ εστί τό όράν και νοεϊν, τό κατά τα όρώμενα και νοούμενα ήλλοιώσθαι τα όρώντά τε και νοοϋντα, ού τω πρωτοτυπώ κάλλει εαυτόν ήλλοιωμένον όρο., άλλα δια τής σκιαγραφίας εκείνου, ήτις εστίν οι καθ' έκαστα λόγοι τών όντων και ούτω μετέχειν άρχεται κατά νουν τής ενεργείας και χάριτος τοϋ πρώτου και μόνου και κυρίως άγαθοϋ μετουσία γαρ δέδεικται είναι θεοϋ όμοίωσις προς αυτόν». Πβ. σημ Ό.π. 204, : «'Ορών τοίνυν εαυτόν ό νους πεφωτισμένος και ήλλοιωμένον κατά τους λόγους τών όντων, τα όντα μάλλον ούχ εαυτόν ορςϊ, όποιον δει και πέφυκεν είναι εκαστον γάρ τών όντων, κατά τήν δοθεϊσαν αύτω κατ' αρχάς παρά τοϋ δημιουργού επιτηδειότητα και άναλογίαν, μετέχει τής θείας όμοιότητος, ήγουν τοϋ οικείου είδους. Τό τοίνυν τοϋ νοϋ ύποκείμενον βέλτιόν έστι και έπιτηδειότερον προς τήν μίμησιν τοϋ ειδοποιού είδους τών όντων απάντων ή τά υποκείμενα τών αισθητών τε και όρωμένων. Διά τοϋτο και τό

97 98 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη τοϋ νοΰ ανελίσσεται κατά το αριστοτελικό σχήμα σέ μια πορεία άπο το δυνάμει στο ενεργεία, πού χαρακτηρίζει και το είδος της ύπερ νουν ενώσεως 24, την οποία ό Θεοφάνης ονομάζει σοφίαν, θεωρίαν και θεολογίαν. "Ετσι ή σοφία και ή θεωρία μέ την οποία συντελείται ή μεταμόρφωση τοΰ νοΰ βάσει της καθαρότητας του και της ικανότητας του να θεωρεί τα νοητά, συμπληρώνεται άπο τη θεολογία, μέ την οποία ό νους φτάνει στην άμεση σύλληψη των λόγων τοΰ Θεοΰ μέσα άπο τη λογική επεξεργασία τής αντίληψης των αιτιατών 25. Στην προκειμένη περίπτωση διαφαίνεται ή κίνηση τοΰ νοΰ πού επιδιώκει τή θέωση, στην οποία συμβάλλει καθοριστικά ή μεταποιητική δύναμη τοΰ αγίου Πνεύματος, καθώς ανάγει τον άνθρωπο στην ύψιστη αλήθεια, τον Θεό, αδρανοποιώντας τις νοητικές ενέργειες 26. Ή κατάπαυση τής νοητικής δραστηριότητας επεκτείνεται και στην παύση κάθε επιθυμίας, ή οποία συνυπήρχε μέ τή νόηση 27. Όλη αυτήν τή διαδικασία μέ τις επιμέρους νοητικές δραστηριότητες ό Θεοφάνης τή συνοψίζει στην παρουσίαση τοΰ τριπλού τρόπου ένωσης τοΰ άνθρωπου μέ τον Θεό. Στον πρώτο τρόπο ένωσης ό νους μέ τή μεσολαβητική δραστηριότητα τοΰ αισθητηρίου οργάνου αξιοποιεί τήν έμφυτη ίκακατάλληλον και προσφυές είδος και προσήκον ώς ύποκειμένω τω νώ αναλόγως λαμπρότερον όεΐ εΐναι και θεοειδέστερον τοϋ είδους των αισθητών απάντων». 205, : «"Ενθεν τοι και τους λόγους και τα είδη των νοερών τε και νοητών ουκ άπο τής αίσθήσεως και τής φαντασίας αναλαμβάνει λοιπόν, αλλ' αυτός δι' έαυτοϋ τω ίδίω φωτί, δπερ άπο τής πρώτης θεωρίας προσείληφεν». 24. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 207, , Βλ. Ό.π. 207, : «Μέχρι τοιγαροϋν τούτου πρόεισι πάσα νοερά δύναμις και οϋτω προς τήν υπέρ νουν αναλαμβάνεται ενωσιν, ήτις λέγεται σοφία και θεωρία και θεολογία σοφία μεν και θεωρία ώς δι' αυτών άλλοιουμένου τοϋ νοϋ προς τά νοητά τή τής ιδίας φύσεως έπιτηδειότητί τε και καθαρότητι, θεολογία δε ότι τους περί Θεοϋ λόγους υπέρ λόγον όντας εντεύθεν συνάγει τή οικείς αναλόγως δυνάμει και τον ύπερ ούσίαν και λόγον και νόησιν πάσαν όντα και ούσίαν ύποτίθησιν είναι και όντα αυτόν ονομάζει και αγαθόν και σοφόν άπα τών αιτιατών και ων τάς ιδέας τή έπιτηδειότητί τής ιδίας προσείληφε φύσεως, νοών εκείνον και όνομάζων». 26. Ό.π. 208, : «'Αναγόμενος ό νους δια καθαρότητος, ώς εΐρηται, τή οικεία δυνάμει και ενεργεία προς τήν θείαν σοφίαν και θεωρίαν συναντιλαμβανομένην έχων και τήν χάριν τοϋ Πνεύματος, κατάντη, μέχρι τής πρώτης μετά θεόν ουσίας και φύσεως και ούτως ϊσταται πάσης τής έαυτοϋ κινήσεως καταπαύων πάσαν ένέργειαν». 27. Ό.π. 213, : «Θέωσις δε κυρίως προσαγορεύεται δια τον Θεόν τον ένούμενον ύπερφυώς άπεργάζεσθαι κατά τους ιερούς θεολόγους, δίχα τής κατά λόγον τών λογικών κινήσεως, έν φ πάσα εφεσις ϊσταται, και ού γενομένοις πάσης θεωρίας άνάπαυσις». Πβ. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 16,2 (PG 35:1084Β): «Ουδέ γαρ έχει τι ύψηλότερον ή όλως εξει ουδέ ό φιλοσοφώτατος νους και διαβατικώτατος ή πολυπράγμον'έστατος. Τοϋτο γάρ εστί τό τών όρεκτών έσχατον και ού γενομένοις πάσης θεωρίας άνάπαυσις».

98 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 99 νότητά του να επεξεργάζεται τις αισθητηριακές εντυπώσεις για να αναχθεί στη γνώση του θείου 28. Στον δεύτερο τρόπο ένωσης ό νους, ή φαντασία και ή αίσθηση μετασκευάζονται μέ τη χάρη τοΰ αγίου Πνεύματος, ώστε ό άνθρωπος να μπορέσει να προσπελάσει την αλήθεια και να μεθέξει στη χάρη ανάλογα μέ το μέτρο της κάθαρσης του. Ό Θεοφάνης τονίζει, όπως και ό Γρηγόριος Παλαμάς, ότι στην ένωση τοΰ άνθρωπου μέ το άκτιστο φως ή άλλοίωσις θα επεκταθεί και στους σωματικούς οφθαλμούς 29. Την κατάσταση της αλλοίωσης, πού συντελείται μέ τη μεταποιητική δύναμη τοΰ αγίου Πνεύματος διαμέσου τοΰ θείου φωτισμοΰ, ό Θεοφάνης τήν παρομοιάζει μέ τήν κατάσταση τοΰ ΰπνου, στην οποία τα αισθητήρια όργανα μένουν ανενεργά. Κατά τον ϊδιο τρόπο ή αισθητηριακή αντίληψη, πού υφίσταται τή θεία αλλοίωση, μένει ανενεργός, όταν ό θεωμένος άνθρωπος εισδύει στο αόρατο μέ τήν προσευχή. Στο σημείο αυτό επιτυγχάνεται ή κάθαρση των αισθητηριακών δυνάμεων, ή οποία συντελείται μέ τήν υπέρ νουν έγρήγορσιν, ώστε ό άνθρωπος να φαντάζεται και να αισθάνεται ανάλογα μέ τήν κατάσταση και τή δύναμη των γνωστικών αυτών λειτουργιών ύπερ φαντασίαν και αϊσθησιν. Τον δεύτερο τρόπο ένωσης ό Θεοφάνης τον ονομάζει μικτό, καθώς σέ αυτόν συντελοΰν ή χάρη τοΰ αγίου Πνεύματος, ή οποία επενεργεί στο μετέχον, 28. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 218, : «Τρισσώς γαρ ένοϋσθαι τους ένουμένονς τοις θείοις άκούομεν πρώτον μεν τη οικεία εκαατον δυνάμει και ενεργεία, ην εΐληφε κατ' αρχάς κατ' αυτήν τήν εις το είναι πρόοδον παρά τοϋ πάντων δημιουργού, ώς δταν τα όρώμενα ταϋτα ό νους δια της αίσθήσεως μετά της δεούσης έξερευνών επιστήμης εις γνώσιν θείαν άνάγηται, ήτις εστίν εφικτή πάσιν ομοίως φύσεως γάρ εστί το τοιούτον έργον». 29. Ό.π. 218,853,219, : «Δεύτερον δε, δταν ή χάρις αύτοϊς έπιλάμψη και αλλοίωση τον νουν και τήν φαντασίαν και αϊσθησιν, και νοεί και φαντάζεται και αισθάνεται τών μήτε νοήσει και φαντασία μήτε αίσθήσει ύποπίπτειν δυναμένων φυσικώς, άτινά εστί τά άποκαλυφθέντα ήμϊν παρά τοϋ Σωτήρος... Τ Ων το ύπερφυες οϋτε τη φυσική δυνάμει τοϋ νοϋ ληπτον γένοιτ' αν ποτέ, δπου γ ε και αύταΐς ταΐς ύπερκοσμίοις δυνάμεσι μέχρι της εν σαρκι φανερώσεως τοϋ Λόγου τά πλείω κεκαλυμμένα δντα ετνγχανον, οϋτε πολλώ μάλλον τη φαντασία και τη αίσθήσει, άλλ' όρώμεν αυτά και νοοϋμεν τω φωτί της πίστεως, δπερ ελάβομεν δια της εκ τοϋ θείου βαπτίσματος υιοθεσίας, άλλονωθέντες άπαντες τη μετουσία της χάριτος» : «Αναλόγως έκαστος μετέχων της χάριτος κατά το μέτρον της εαυτού καθάρσεως, ενεργούσης εν αύτφ δια της φυσικής τούτου δυνάμεως». Πβ. Γρηγ. Παλαμά, Υπέρ τών ίερώς ήσυχαζόντων 1,3,31 (ed. J. Meyendorff 1962:442,5 10): «Λέγω δε αίσθήσει, δια το τρανον και εναργές και απλανές πάντη και άφάνταστον της καταλήψεως, και προς τούτοις δτι και το σώμα μεταλαμβάνει πως της κατά νουν ενεργούμενης χάριτος και μεταρρυθμίζεται προς ταύτην και λαμβάνει τινά συναίσθησιν αύτοϋ τοϋ κατά ψυχήν απορρήτου μυστηρίου».

99 100 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη και ή δική μας δύναμη, ή οποία πάσχει άπό το μετεχόμενον, δηλαδή τή θεία χάρη 30. Ό τρίτος τρόπος ένωσης, κατά τον Θεοφάνη, μπορεί να επιτευχθεί στην άλλη ζωή. 'Αναλύοντας τον τρίτο τρόπο ένωσης ό Θεοφάνης προβάλλει την ενεργητική δύναμη τοΰ αγίου Πνεύματος, πού σταματά κάθε φυσική ενέργεια και πληροί τή νόηση και τήν αίσθηση με φως και δόξα 31. Ό Θεοφάνης δηλώνει μέ σαφήνεια ότι αυτή ή ένωση είναι απόρροια συνέργειας τοΰ Θεοΰ και των ανθρώπων, καθώς ό άνθρωπος δέν μπορεί να θεωθεΐ αυτοδύναμα ή θέωση προϋποθέτει απαραιτήτως τή θεία χάρη. Μέ τήν επικουρία τοΰ αγίου Πνεύματος ο μετέχων λαμβάνει άμεση γνώση της παρουσίας τοΰ Θεοΰ, πού είναι φύσει καλός και καθιστά αυτόν πού μετέχει στή θεοποιό ενέργεια και χάρη του θέσει έραστήν των καλών 02. Ή ενέργεια αυτή μετασκευάζει τον νοΰ και τό σώμα τοΰ μετέχοντος, ώστε να 30. Βλ. Θεοφ. Νικαίας 220, : «Ό τε νους καί ή αΐσθησις ούδ' άπλάϊς γοϋν επιβολαΐς τοις αίσθητοΐς έπιβάλλουσιν αλλ' άπαντα προς τό θείον άκλινώς επινεύει... "Ωσπερ γαρ ή αΐσθησις, ήνίκα τοις αίσθητοϊς προσβάλλει τάς εαυτής ενεργείας, τότε τούτων αντιλαμβάνεται, ήνίκα δ ' ηρεμήσει τή παρουσία τοϋ ύπνου, και τής αντιλήψεως εκείνων έξίσταται τήν τοϋ αίσθάνεσθαι δύναμιν μόνον άπρόϊτον έχουσα, ούτω και ai τήν θείαν άλλοίωσιν παθοϋσαι δυνάμεις, τήν μεν οπτικήν εις τα ύπερφυά δύναμιν, συνοϋσαν και οίον ειπείν οίκονροϋσαν, άεΐ κέκτηνται, δτε δε τοις άθεάτοις προσβάλλουσι δια προσευχής, μύσαντες παντάπασι τάς αισθήσεις και πάσαν προς πάντα τα αισθητά δύναμιν, τή προς τά ύπερ νουν έγρηγόρσει, τότε και φαντάζονται και αισθάνονται των ύπερ φαντασίαν και αΐσθησιν, αναλόγως μέντοι κατά τήν οίκείαν εκαστον τούτων εξιν και δύναμιν... Ούτος μεν ούν εστίν ό μέσος τής θείας ενώσεως τρόπος μικτός τις καί οίον εξ άμφοϊν συγκροτούμενος, ήγουν τής χάριτος και τής ημετέρας δυνάμεως, τής μεν ενεργούσης, τής δε πασχούσης τα είρημένα». 31. Ό.π. 221, : «Ό δε τελευταίος καί πρώτος, ήνίκα μόνος ό Παράκλητος ενεργεί, παυσαμένης πάσης φυσικής ενεργείας, δτε καί ούκέτι ώς φώς ή νόησιν όρο. ή νοεϊ τον θεόν, άλλα καθώς έστι κατά τήν έπαγγελίαν τοϋ πρώτου καί θαυμαστού Θεολόγου τον γαρ Παράκλητον αυτόν πλουτεϊ νουν τε καί όφθαλμόν». 32. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 222, : «Τούτον ούν τον τρόπον, ήγουν τό πώς ένωθήσεται ή ακτιστος καί φυσική τοϋ Θεοϋ θεοποώς δύναμις καί σοφία καί άγαθότης τοις άγίοις τοσούτον, ώστε μίαν ενέργειαν είναι θεοϋ καί ανθρώπων, και δια τούτο εις εν συνελθεϊν τα πολλφ αλλήλων κατά φύσιν διεστηκότα δίχα τής κατά φύσιν τροπής, τότε οι άγιοι γνώσονται, δτε καί πείθονται επεί γάρ ούκ εχομεν φύσει δύναμιν δεκτικήν κατά τον θείον Μάξιμον τής τοιαύτης θεώσεως, αλλ' ούδ' άντίδοσις υπάρχει δικαίων έργων τοις άγίοις, άλλ' άπόδειξις τής τοϋ πεποιηκότος αφθονίας, τούτο θέσει ποιήσοντος τους εραστάς των καλών, δπερ αυτός υπάρχων φύσει δειχθήσεται, καθ' ους αυτός έπίσταται λόγους, ϊνα τελείως γνωσθή καί μείνη παντελώς ακατάληπτος». 223, : «Έπεί γαρ ή γνώσις μετουσία καί άλλοίωσίς έστι τοϋ γινώσκοντος προς τό γινωσκόμενον, οι δε άγιοι ου τής θείας ουσίας εν μετουσία τό παράπαν γενήσονται ούδε κατ' εκείνην άλλοιωθήσονται, ή γάρ αν εγένοντο κατ' ούσίαν θεοί, άλλα κατά τήν θεοποιόν ενέργειαν τε καί χάριν». Πβ. Φιλόθεου Κόκκινου, Λόγος 11, (ed. Δ. Καϊμάκης 1983:473): «"Αρα τής ημών δυνάμεως ούκ εστί πράξις

100 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 101 ανήκουν σέ μια πραγματικότητα. Μέσα άπό αύτη τη φωτιστική δύναμη ό μετέχων θεάται τήν εικόνα της λαμπρότητας τοΰ αόρατου Θεοΰ. 3. Ή διάκριση είναι και δοκεΐν στην ερμηνεία των συμβόλων. Όπως έχει δειχθεί 33, ό Θεοφάνης συγκροτεί τή θεωρία του για τον τριπλό τρόπο ένωσης έχοντας ως βασική πηγή τήν αντίστοιχη διδασκαλία τοΰ Θωμά Άκινάτη. Ωστόσο ό δεύτερος τρόπος ένωσης δέν είναι ϊδιος στους δύο συγγραφείς. Στον Θεοφάνη ο τρόπος αυτός είναι ανωτέρου επιπέδου, διότι συνιστά αλλοίωση των αισθήσεων, της φαντασίας και τοΰ νοΰ, προκειμένου ό άνθρωπος να αισθανθεί, να φανταστεί και να νοήσει αυτά πού δέν μπορούν να γίνουν γνωστά μέ καμία άπό αυτές τις τρεις δυνάμεις, όταν αυτές βρίσκονται στή φυσική τους κατάσταση. Στο πλαίσιο αυτό ό Θεοφάνης επιχειρεί να λύσει το πρόβλημα πού εμπεριέχεται σέ αυτόν τον μέσο τρόπο ένωσης: πώς είναι δυνατόν μία πολλότητα γνωστικών δυνάμεων να μετέχει στο φύσει απλό θείο; Για να απαντήσει ό Θεοφάνης στο ερώτημα αυτό, εισάγει τήν έννοια τοΰ συμβόλου διακρίνοντας δύο είδη του: α. Τό σύμβολο και τό συμβολιζόμενο θείο βρίσκονται σέ διαφορετικά υποκείμενα, εις τρόπον ώστε τό πρώτο να παραπέμπει στο θείο, μολονότι ανήκει στα αισθητά, β. Τό σύμβολο και τό συμβολιζόμενο υφίστανται σέ ένα και τό αυτό υποκείμενο. Τή διάκριση αυτή ό Θεοφάνης τήν αντλεί άπό τον Γρηγόριο Παλαμά 34. ή θέωσις, ής ουκ εχομεν κατά φύσιν τήν ούναμιν, άλλα μόνης της θείας δυνάμεως, ουκ έργων υπάρχουσα δικαίων τοις άγίοις άντίόοσις, άλλα της τοΰ πεποιηκότος αφθονίας άπόδειξις, τοϋτο θέσει ποιήσοντος τους εραστάς των καλών, δπερ αυτός υπάρχων φύσει δειχθήσεται, καθ' ους επίσταται λόγους, iva και τελείως γνωσθη και μείνγι παντελώς ακατάληπτος» D. Polemis, 1996: Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 230,92 96: «Ψητέον δτι ή αλήθεια και το σύμβολον εν τοις θείοις ποτέ μεν εν διαφόροις ύποκειμένοις όράται τήν διαφοράν έχοντα, κατά τε τον νουν είναι λόγον και το διάφορον τών υποκειμένων, εν ο'ις θεωρείται, ποτέ δε εν ενι και τω αύτώ πράγματι, διαφέροντα κατά τό είναι και το δοκεΐν αλλήλων». Για τή θεωρία τοΰ Παλαμά βλ. J. Meyendorff 1964:197. Ό Παλαμάς διακρίνει τρία εϊδη συμβόλων: α) τό φυσικό σύμβολο, τό όποιο απορρέει άπό τή φύση τοΰ αντικειμένου, τοΰ οποίου είναι σύμβολο, β) τό σύμβολο, τό όποιο έχει δική του ύπαρξη και λειτουργεί ως σύμβολο όχι έξ αίτιας της συγγένειας μέ τή φύση αύτοΰ πού συμβολίζει, άλλα επειδή οί άνθρωποι τό χρησιμοποιούν ως σύμβολο, και γ) τό σύμβολο, πού δέν έχει πραγματική ύπαρξη, όπως τα σημεία πού οί προφήτες έβλεπαν μέ τή μορφή μιας απλής εικόνας κατ' ούσίαν ανυπόστατης. Για τή θεωρία αυτή βλ. όλα τα σχετικά χωρία και συστηματικότερη ανάπτυξη στον Ί. Ά. Δημητρακόπουλο, 1997: και , όπου υποστηρίζεται ότι τό πρώτο και δεύτερο είδος συμβόλου είναι αντλημένο άπό τή στωική θεωρία περί ενδεικτικού και ύπομνηστικοϋ σημείου, όπως αυτή παραδίδεται άπό τον Σέξτο Εμπειρικό.

101 102 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη Το άχτιστο φως ώς σύμβολο της θεότητας αποτελεί ενα ενιαίο υποκείμενο. 'Ωστόσο ό Θεοφάνης προβαίνει και σέ μία περαιτέρω διάκριση. 'Αντιλαμβάνεται την αλήθεια και το σύμβολο μέ βάση τη διαφορά είναι και οοκεΐν, δηλώνοντας μέ το είναι το αληθινό φως, τη θεία δόξα, πού μέ την απλότητα της βρίσκεται πέρα από κάθε γνωστική και αισθητηριακή αντίληψη, ενώ μέ το όοκεϊν τον φαινομενικά σύνθετο και ποικίλο χαρακτήρα τών συμβόλων, πού προσιδιάζει στή λειτουργία της αίσθησης και της φαντασίας 35. Ό Θεοφάνης εντάσσει τή διάκριση μεταξύ είναι και όοκεϊν σέ ενα ευρύτερο οντολογικό και γνωσιολογικό πλαίσιο, τοΰ οποίου οι βασικές έννοιες είναι οι τρεις αριστοτελικές κατηγορίες της ουσίας, του ποιου και τοΰ ποσοϋ 36. Συγκεκριμένα, ή οντολογική διαφορά κτιστού και άκτίστου θεωρείται ετερότητα ουσίας ή φύσεως. Τό κτιστό, τώρα, χαρακτηρίζεται (μέ τρόπο πού θυμίζει έντονα τήν αφομοίωση της μεσοπλατωνικής και νεοπλατωνικής διδασκαλίας περί τών παραγώγων όντων ώς άπεικασμά 35. Ό.π. 231, : «Καί ην τα φαινόμενα τή μεν άληθεία εν τι άπλοϋν και πάσης αίσθήσεως και γνωστικής αντιλήψεως και νοϋ παντός άπειράκις άνώτερον, τω όέ όοκεϊν ποικίλον καί σννθετον και τή αισθήσει και φαντασία νποπίπτειν δννάμενον ου μετασχηματιζόμενον το θείον καί άλλοιονμενον προς τάς παντοδαπάς εκείνας καί ποικίλας οράσεις, αλλ' ή οψις καί ή φαντασία και το ήγεμονικον τών όρώντων κατασκευαζόμενα τοιαύτα παρά τοΰ Πνεύματος και τυπούμενα, ώστε όοκεϊν τοιαύτα και τα όρώμενα». Όσον άφορα τή διάκριση μεταξύ τοΰ είναι καί τοΰ όοκεϊν τοΰ θείου φωτός καί τών θείων συμβόλων εν γένει, μέ τήν όποια ό Θεοφάνης επιχειρεί να διασώσει τήν απλότητα τοΰ θείου απαντώντας στην ουσία στην κλασσική κατηγορία τών Γρηγορίου 'Ακίνδυνου καί Νικηφόρου Γρήγορα περί υπονόμευσης της θείας απλότητας μέσα στο πλαίσιο της παλαμικής θεωρίας περί θείων ενεργειών, αξίζει να έρευνηθοΰν συστηματικά τα έξης (άμελέτητα μάλλον ώς τώρα) ζητήματα, α) Υπάρχει άραγε ήσυχαστικό προηγούμενο αυτής τής διάκρισης; β) Ή διάκριση αυτή τοΰ επίσημα παλαμικού Θεοφάνη είναι πράγματι παλαμική ώς προς τό πνεύμα της; Σύμφωνα μέ τήν κυρίαρχη ερμηνευτική γραμμή, ή διάκριση μεταξύ απολύτως απλής ουσίας καί πολλών ενεργειών στή θεολογική σκέψη τοΰ Παλαμά δέν είναι απόρροια τής αδυναμίας τοΰ ανθρώπινου νοΰ να συλλάβει τήν απλότητα τοΰ Θείου, άλλα αντιστοιχεί σέ μια πραγματική διάκριση πού άφορα τό ϊδιο τό είναι τοΰ Θεού (Ε. von Ivànka 1992: ). Πώς μπορεί αυτό να συμβιβαστεί μέ τή θέση τοΰ Θεοφάνη ότι οι θείες ένέργειες σύμβολα δέν μποροΰν να χαρακτηριστούν πολλά παρά μόνο μέ τήν έννοια ότι φαίνονται πολλά στον άνθρωπο λόγω τής κτιστότητάς του, ή όποια συνεπάγεται έξ όρισμοΰ εμπλοκή τών γνωστικών του δυνάμεων στον μερισμό καί τήν πολλαπλότητα; 36. Σέ αρκετά σημεία τών Λόγων του ό Θεοφάνης αφήνει να εννοηθεί ότι μια βασική φιλοσοφική πηγή του ήταν οί αριστοτελικές Κατηγορίες. Επισημαίνω τα έξης (μή έπισημαινόμενα άπό τον εκδότη τοΰ έργου Χ. Γ. Σωτηρόπουλο) παράλληλα χωρία: 184, ad 4, lb , ad 5, 2b7 3a6 191, ad 5, 3b33 4a9 καί 245, ad 8, 10b26 29.

102 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 103 των των θείων ιδεών άπό τον Μάξιμο Όμολογητή) «μίμημα» τοΰ όντως οντος, τοΰ άχτιστου. Δέν είναι, όμως, όλα τα κτιστά όντα «μιμήματα» τοΰ άχτιστου στον ϊδιο βαθμό τα νοητά θεωροΰνται «τελειότερα», ένώ τα αισθητά «ατελέστερα». Οί χαρακτηρισμοί αυτοί εμπεριέχουν σαφώς τις κατηγορίες τοΰ ποιου και τοΰ ποσόν: το ποών των κτισμάτων είναι ή τελειότητα τους, ένώ το ποσόν («μάλλον και ήττον») είναι το μέτρο αυτής της τελειότητας 37. Έπί Θεοΰ, τώρα, όπως τονίζει και άλλου ό Θεοφάνης αποδεχόμενος σχετική διδασκαλία τοΰ Γρηγορίου Παλαμά 38, οί κατηγορίες τοΰ ποιον και τοΰ ποσόν δέν μποροΰν να έχουν εφαρμογή 39. Ταυτόχρονα όμως ό Θεοφάνης, ώς παλαμικός, υποστηρίζει ότι οί ένέργειες σύμβολα τής θεότητας δέν είναι όντα κτιστά άλλα ή ϊδια ή θεότητα μέ τον τρόπο αυτό, όμως, φαίνεται να παρεισάγεται στο θείο ή κατηγορία τοΰ ποσόν. Ό Θεοφάνης λύνει αυτή τή φαινομενική αντίφαση χρησιμοποιώντας τή διάκριση μεταξύ είναι και οοκεΐν. Σύμφωνα μέ αυτήν, οί ένέργειες σύμβολα τής θεότητας δέν είναι πράγματι πολλές, για να παρεισαγάγουν τήν έννοια τής πολλότητας και συνεπώς τοΰ ποσόν στο θείο απλώς φαίνονται πολλές στον θεώμενο άνθρωπο, ό όποιος, καθότι κτιστός, είναι σύνθετος, και 37. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 245, : «7ο μεν γαρ λενκον καί το μέλαν τέλειόν εστίν έκάτερον τω ίδίω λόγω, διαφέρει δ ' αλλήλων τη έτερότητι τής φύσεως το δε μάλλον λενκον προς το ήττον ον διαφέρει τή φύσει, άλλα τω πλήρει και ενδεεϊ ή αυξήσει τε και μειώσει». 246, : «Έπεί ονν τα διαφέροντα μόνω τω τελείω και άτελεϊ ον διενήνοχε τή φύσει άλλα τω πλήρει και ενδεεϊ, και το σύμβολον άρα μετά τής αληθείας εν évi νποκειμένω νοούμενα ον τω λόγω διοίσει τής φύσεως, άλλα τω τελείω μόνω και άτελεϊ». Πβ. 'Αριστοτέλους, Κατηγορίαι 8 (10b 26 29): «Επιδέχεται δε και το μάλλον και το ήττον τα ποια λενκον γαρ μάλλον και ήττον έτερον λέγεται, και δίκαιον έτερον έτερον μάλλον». 38. 'Εκατόν πεντήκοντα κεφάλαια (ed. Π. Κ. Χρήστου 1992:105,23 112,6). 39. 'Από τις δέκα αριστοτελικές κατηγορίες ό Θεοφάνης δέχεται ώς εφαρμόσιμες στον Θεό μόνο τις έξης τρεις: ουσία, προς τι (το όποιο υποκρύπτεται στον όρο «ύπόστασις») και ποιεΐν (το όποιο υποδηλώνεται μέ τους όρους «δύναμις» και «ενέργεια»): «'Αλλ' έπί Θεοϋ ονσία και νπόστασις μόνον θεωρείται, δύναμίς τε καί ενέργεια, τόπος δε και χρόνος καί ποσότης καί τάλλα πάντα χώραν ονκ έχει... Λέγεται καί τφ τής καταχρήσεως λόγω καί έπί Θεοϋ παρά των θείων Πατέρων ποιότης ή θεία ενέργεια...» (184, , ). Αυτή τή χρήση τών αριστοτελικών κατηγοριών ώς θεωνυμικών όρων έχουμε κάθε λόγο να υποθέσουμε ότι ό Θεοφάνης τήν άντλησε άπό τα Εκατόν πεντήκοντα κεφάλαια ( ) τοΰ Γρηγορίου Παλαμά, ό όποιος, όπως έδειξε πρόσφατα ό Ί. Ά. Δημητρακόπουλος (1997: 52 54), άντλησε μέ τή σειρά του τή θεωρία αυτή άπό το 5ο βιβλίο του 77ερί Τριάδος τοΰ Αυγουστίνου (μτφ. Μάξιμου Πλανούδη), ό όποιος είναι μάλλον ό πρώτος χριστιανός στοχαστής πού πραγματεύθηκε συστηματικά το πρόβλημα τής θεολογικής νομιμότητας τής χρήσης τών αριστοτελικών κατηγοριών ώς θεωνυμικών όρων.

103 104 Σωτηρίας Ά. Τριαντάρη συνεπώς πολλές και σύνθετες είναι και οι αντιληπτικές του δυνάμεις, μέ αποτέλεσμα τα θεία σύμβολα να τοΰ φαίνονται έξ ανάγκης πολλά 40. Επίσης στο δοκεϊν στηρίζεται ό Θεοφάνης, για να αποδείξει απλό το μετεχόμενο θείο στη σχέση του μέ το μετέχον και άπό μία άλλη άποψη. Το μετέχον μπορεί να είναι εϊτε ό (άγιος) άνθρωπος εϊτε ό (καλός) άγγελος. Λόγω της διαφοράς της φύσης τους και συνεπώς τών γνωστικών δυνάμεων τους, το μετεχόμενο, ενώ καθ' αυτό είναι ή απόλυτη τελειότητα, φαίνεται τελειότερο και ατελέστερο, διότι οι μέν άγιοι, λόγω τοΰ ότι ό νους τους είναι συζευγμένος μέ το σώμα, βλέπουν τον Θεό ως φώς αισθητό, ενώ οι άγγελοι, ως καθαρά πνεύματα, βλέπουν ενα φώς πού προσιδιάζει ακριβώς στον νοητό χαρακτήρα της φύσης τους, δηλαδή φώς νοητό. Κατ' επέκταση ή κτιστή διαφορά τελειότερου ατελέστερου, στην οποία εμπεριέχεται ή κατηγορία τοΰ ποσόν («μάλλον και ήττον»), εξηγεί τή φαινομενική διαφορά της θέασης τοΰ Θεοΰ ως νοητοΰ και κατά περίπτωση (για τον σωματικό άνθρωπο) ώς αισθητού φωτός. Ή δέ θέαση τοΰ νοητοΰ φωτός εΐναι ανώτερη, εφ' όσον ό νους ώς τελειότερος και πλησιέστερος στο θείο νοεί το υπέρ νόησιν πληρέστερα Ή έπιτηδειότης τοΰ νοΰ για τή θέα τοΰ άκτίστου φωτός. Ό Θεοφάνης παρουσιάζει τή χαρισματική εμπειρία να πραγματώνεται μέ τήν έξοδο της πνευματοκίνητης δύναμης άπό τον Θεό και μέ τήν 40. Βλ. το χωρίο της υποσημείωσης Ό.π. 269, : «Λέγομεν ούν τά μέν νοητά καί αισθητά καθ' έαντά οντά και ύφεστώτα, ήγουν τα κτίσματα όιενήνοχε μεν αλλήλων και τω λόγω της φύσεως, διαφέρει δε και τω μάλλον και ήττον μιμήματα γάρ εστί τον κυρίως και αληθώς δντος και καθο μεν απλώς ύφέστηκε, διαφέρει αλλήλων τη φύσει, καθο δέ έστι τοΰ αρχετύπου μιμήματα, τήν ετερότητα κέκτηται κατά το μάλλον και ήττον. Τά γαρ νοητά μάλλον έστι μιμητικώτερά τε και εναργέστερα τών αισθητών, ώσπερ πάλιν τά αισθητά τε και νοητά έχει μεν κατά φύσιν το διάφορον, η απλώς όντα και νφεστώτα προς το ύπερ νόησιν, έχει δε και κατά το τέλειόν τε και ατελές το μεν γάρ έστι πρωτότυπον, τέλειον και ύπερτελές, τά δέ γε μιμήματα απείρως ένδέοντα της απαράλλακτου καί τελείας προς το πρωτότυπον όμοιότητος και έχει τά νοητά και αισθητά, ή μεν απλώς ύφεστώτα και ουσία και κτίσματα, το ταύτόν, ή δε διάφορα τω λόγω της φύσεως, το έτερον ώς δε μιμήματα και εικόνες έχει το μέν ταύτόν, ή μιμήματα μόνον, το δε διάφορον, κατά μάλλον καί ήττον το μεν γάρ μάλλον το δε ήττον μιμείται, το δ' όρώμενον ύπερφυώς τοις άγίοις ώς φώς αισθητόν, τοις δ' άγγέλοις ώς νοητόν, καθ' αυτό δ' δν ύπερ νόησιν» : «"Οθεν το αυτό καί εν καθ' αυτό μέν έστι πρωτότυπον τέλειόν τε καί ύπερ νόησιν... Εΐρηται γάρ ότι το νοητόν ατελής ούσα τνγχάνει τον αρχετύπου μίμησις, ώσπερ άρα καί το αίσθητικόν αίσθητικώς ορών το ύπερ νουν τε καί αϊσθησιν έτι άτελέστερον όρο., διά τό τά αισθητά ετι πλείστον ένδεΐν της προς το πρωτότνπον ακριβούς μιμήσεως».

104 Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στον Θεοφάνη Νικαίας 105 έκσταση τοϋ νοϋ προς τον Θεό. Ή αναγωγή τοϋ νοΰ στο θείο εξαρτάται άπό τη δεκτική ικανότητα τοϋ μετέχοντος να θεαθεΐ το άκτιστο φως. Ή δεκτικότητα αυτή δέν αναφέρεται μόνο στο αυτεξούσιο μέρος τοϋ ανθρώπου, πού έ'χει τή δυνατότητα της αύτοπροαίρετης επιλογής τοϋ άγαθοϋ άφορα και στο υπεξούσιο μέρος του. "Ετσι ή άμεση γνώση της ελλαμψης τοϋ άκτίστου φωτός συντελείται και μέ το σώμα και μέ τον νοΰ 42. Συγκεκριμένα, σύμφωνα μέ τον Θεοφάνη, ο νους βρίσκεται στο μεθόριο τής θείας φύσης και των αισθήσεων γι' αυτό και ή μετουσία της αίσθησης μέ τή θεία ενέργεια περατώνεται διαμέσου τοϋ νοϋ, εφ' όσον ό νους είναι πλησιέστερα άπό τήν αίσθηση στον Θεό 43. Ειδικότερα ό νους διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, διότι μέ τις ενέργειες τοϋ άνθρωπου αποστασιοποιείται άπό τα πάθη τοϋ σώματος επιδιώκοντας τήν καθαρότητα, άπό τήν οποία εξαρτάται ό βαθμός στον όποιο θα θεαθεΐ το θείο. Ό ανθρώπινος νους, δεχόμενος τή θεοποιό χάρη τοϋ αγίου Πνεύματος, τή μεταδίδει στο σώμα. "Ετσι μέ τή θεία ενέργεια μετασκευάζονται οι σωματικοί οφθαλμοί, ώστε το θείο φως να γίνει αντιληπτό όχι μόνο μέ τον νοϋ άλλα καί μέ τις αισθητηριακές δυνάμεις. Άπό τα παραπάνω είναι φανερό ότι ό Θεοφάνης επιδιώκει να απαντήσει στα βασικά θεολογικά προβλήματα πού έθεσε ή ήσυχαστική έριδα υιοθετώντας φιλοσοφικές θεωρίες κυρίως αριστοτελικές (ϋλη είδος, λογικές κατηγορίες, καθόλου καθέκαστον). Ταυτόχρονα αντλεί άπό τον Σοφονία τήν έννοια τής μετονσίας. Ή χρήση αυτών των φιλοσοφικών εννοιών δέν είναι επιφανειακή άλλα ειλικρινής. Τήν κρίση αυτή θα μπορούσε να τήν εκφέρει κανείς ανεπιφύλακτα για τον Θεοφάνη, σέ αντίθεση μέ αρκετούς παλαμικούς καί άντιπαλαμικούς θεολόγους, οι όποιοι συχνά χρησιμοποιούν φιλοσοφικές διδασκαλίες μέ τρόπο τέτοιο πού μας πείθει ότι τις υιοθετούν προσωρινά καί μόνο, για λόγους πολεμικούς. 42. Βλ. ο.π. υποσημείωση 47. Θεοφ. Νικαίας 296, : «Έπεί ονν εν ήμϊν το λογικον μόνον μέρος τω αντεξονσίω τετίμηται, το δε λοιπόν εστίν νπεξούσιον, το μεν αντεξούσιον μεταλαμβάνει κατά γνώμην τοϋ άγαθοϋ, το δε νπεξονσιον κοινωνεί τούτον δια τήν νποστατικήν προς αντο ενωσιν, έχον φνσικήν παρά τοϋ κτίσαντος επιτηδειότητα, ώστε δεκτικον είναι των αγαθών και τοϋτο τοϋ νοϋ αναλόγωςμέντοι τη ιδία φύσει, ήγονν φανταστικώς καί αίσθητικώς». 43. Βλ. Θεοφ. Νικαίας, 300, : «Ό γαρ νους μεθόριόν εστί τής τε θείας φύσεως και τής σνζύγον αίσθήσεως». 296, : «Ήμεν ονν τάξις τής μετονσίας των αγαθών άπό τοϋ Θεοϋ δια τοϋ νοϋ εις τήν αΐσθησιν πρόεισι δια το τον νουν εγγύτερον είναι τή φύσει τής αίσθήσεως τφ Θεώ».

105 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΑΜΠΑΤΖΗ Ο ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ. Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΔΑΝΙΗΛ ΦΟΥΡΛΑΝΟΥ (16 s ΑΙ.). ΜΕ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ «Το συγγραφικό έργο τοΰ Δανιήλ Φουρλάνου εντάσσεται στη γόνιμη ανθρωπιστική παράδοση πού καλλιέργησαν στην Κρήτη και έξω από τήν Κρήτη εξαίρετα τέκνα της, όπως ό Μάρκος Μουσοΰρος, ό Μελέτιος Πηγάς, ό Μάξιμος Μαργούνιος, για τή διάδοση και ανάπτυξη των ελληνικών στην Ευρώπη και για τήν πνευματική αναγέννηση της υπόδουλης πατρίδας των. Και δέν έχει μικρότερη σημασία ή προσπάθεια αυτή άπό τήν προσπάθεια τοΰ Γεώργιου Χορτάτση και τοΰ Ίωάννη Ανδρέα Τρωίλου να καλλιεργήσουν τήν ποίηση και το θέατρο στην Κρήτη, με όργανο τήν κρητική διάλεκτο, υψωμένη σέ πανελλήνια λογοτεχνική γλώσσα. Είναι δυο πνευματικά κινήματα παράλληλα, μα εξ ϊσου αξιόλογα και δημιουργικά.» Μέ αυτά τα λόγια κλείνει το άρθρο του για τον ρεθεμνιώτη λόγιο Δανιήλ Φουρλάνο (1550 ci 1592), ό Ακαδημαϊκός Μ. Ί. Μανούσακας 1. Στο ϊδιο κείμενο, βρίσκουμε μια λεπτομερή έκθεση των στοιχείων πού αφορούν στή ζωή και τις δραστηριότητες τοΰ Φουρλάνου: ή μετάβαση και οι σπουδές στην Πάδοβα, οι σχέσεις μέ μορφές τοΰ ιταλικού ανθρωπισμού (σχέσεις πού θα διατηρήσει αλληλογραφώντας και μετά τό γυρισμό του στην Κρήτη), ή επιστροφή και ή εξάσκηση τοΰ ιατρικού επαγγέλματος, οι σχέσεις του μέ τους λόγιους κύκλους της μεγαλονήσου, τό συγγραφικό του έργο, τέλος ό θάνατος του στο λοιμό τοΰ Τό πιο σημαντικό έργο τού Φουρλάνου είναι ή σχολιασμένη έκδοση και μετάφραση στα λατινικά των απάντων τού μαθητή τοΰ Αριστοτέλους Θεοφράστου, μαζί μέ τό ψευδεπίγραφο τού Αριστοτέλους De innato spiritu. Ή έκδοση αυτή τυπώθηκε τό 1605 στο Αννόβερο και ό πλήρης τί 1. Μ. Ί. Μανούσακα, «Δανιήλ Φουρλάνος (1550 ci 1592). "Ενας λησμονημένος λόγιος τοΰ Ρεθύμνου», Πεπραγμένα τον Γ' Διεθνούς Κρητολογικοϋ Συνεδρίου, Β' τόμος, 'Αθήνα 1974, σσ

106 Ό Θεόφραστος στην Κρήτη 107 τλος της έχει ώς έξης: Theophrasti Eresii, Peripateticorum post Aristotelem principis, Pleraque antehac Latine nunquam, nunc Graecè et Latine simul edita. Interpretibus, Daniele Furiano cretensi, Adriano Turnebo. Accesserunt, Liber de innato spiritu Aristoteli attributus, et Danielis Furlani uberes ad omnia commentarii. Ex bibliotheca loan. Vincenti Pinelli. Περιγραφή τοΰ τόμου δίνει ò É. Legrand 2. Ό ϊδιος γράφει ότι οί εκδότες του τόμου μας πληροφορούν για τη διαδρομή τοϋ χειρογράφου τοΰ Φουρλάνου: αυτό πέρασε στή βιβλιοθήκη τοΰ φίλου του, ίταλοΰ λόγιου G. V. Pinelli, από εκεί βρέθηκε στή βιβλιοθήκη τοΰ Marc Velser στο Augsburg και τέλος παραδόθηκε στους ίδιους για να εκδοθεί, υπό τον όρο ή έκδοση να αφιερωθεί στον αρχιεπίσκοπο τοΰ Μιλάνου και μεγάλη μορφή της καθολικής μεταρρύθμισης Carlo Borromeo. 'Από τα 11 έ'ργα τοΰ τόμου, μόνο οί πραγματείες τοΰ Θεοφράστου De igne και De odoribus έχουν αποδοθεί στα λατινικά από άλλον μεταφραστή, τον Adrien Turnèbe, άλλα και αυτές έχουν σχολιαστεί άπό τον ϊδιο το Φουρλάνο. Βέβαια, όπως πολύ σωστά υπογραμμίζει και ό Μ. Ί. Μανούσακας 3, το βιβλίο δεν είναι στην πραγματικότητα αφιερωμένο στον Carlo Borromeo άλλα στον άνηψιό του, Federico Borromeo ( ), διάδοχο τοΰ πρώτου στην αρχιεπισκοπή τοΰ Μιλάνου (άπό το 1595), ιδρυτή της Άμβροσιανής βιβλιοθήκης και μεγάλο συλλέκτη χειρογράφων. Τόσο ό μεγάλος Borromeo όσο και ό άνηψιός του συνέβαλαν τα μέγιστα στην κίνηση της άντι μεταρρύθμισης. Ό Federico είχε μάλιστα δημιουργήσει ενα πραγματικό κέντρο ιστορικών μελετών πού άσκοΰσε πολεμική στις περί ιστορίας αντιλήψεις των προτεσταντών. Οί δυο Borromeo ήταν επίσης εισηγητές μιας μεταρρύθμισης της τέχνης της ρητορικής πού άντιτίθετο στή ρωμαϊκή ρητορεία τοΰ Κικέρωνα, ακολουθώντας μία ήπια εκδοχή τοΰ αύγουστινισμοΰ. Ό ϊδιος αυτός άντι κικερωνισμός χρωματίζει και τον προαναφερθέντα συνεργάτη στή μετάφραση τών απάντων τοΰ Θεοφράστου, Α. Turnèbe υπενθυμίζουμε έδώ ότι ή κικερώνεια ρητορική χαρακτήριζε και αποτελούσε υπόδειγμα για τήν πλέον παραδοσιακή τάση της καθολικής εκκλησίας, πάντα στον τομέα της ρητορικής έκφρασης 4. "Ισως λοιπόν ή έκδοση τοΰ έργου τοΰ Φουρλάνου θα πρέπει να κατανοη 2. É. Legrand, Bibliographie Hellénique... au XVIIe siècle, τόμ. 1, Paris 1894, σσ (αριθ. 29). 3. M. Ί. Μανούσακας, δ.π., σ Marc Fumaroli, L'âge de l'éloquence. Rhétorique et «res literaria» de la Renaissance au seuil de l'époque classique, Genève, Librairie Droz, 1980, σσ et Περισσότερες λεπτομέρειες για τον Federico Borromeo στο Dizionario biografico degli Italiani, τόμ. 13, σσ , όπου και σχετική βιβλιογραφία.

107 108 Γεωργίου 'Αραμπατζή θεϊ μέσα και χάρη σε αυτό το κλίμα της φωτισμένης, πολιτισμικής άντιμεταρρύθμισης. "Ενας άπό τους πιο σημαντικούς σύγχρονους μελετητές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας γράφει για τον Θεόφραστο: «Le plus brillant des élèves d'aristote, capable, grâce à ses dons de styliste, d'utiliser la forme littéraire pour étendre le champ de la recherche, doit être tenu pour le véritable fondateur des sciences de l'homme qui portent sur ce qui dans l'homme est d'ordre sous rationnel. Après Aristote, il a tenté de fonder une anthropologie qui ne se borne pas à la définition causale de la quiddité, comme espèce raisonnable du genre animal. Cette science subspécifique propose une classification inductive de sous espèces humaines. Cet élève génial s'appelle Théophraste et son ouvrage s'intitule les Caractères.» 5 Καταλαβαίνουμε λοιπόν καλά για ποιο λόγο ή έκδοση αύτη τοϋ Φουρλάνου ανταποκρίνεται στις ανησυχίες και στην έννοια τοΰ καθήκοντος ενός λόγιου τοΰ ανθρωπισμού (και ϊσως μάλιστα τοϋ βενετσιάνικου ανθρωπισμού). Πιο συγκεκριμένα, οι Χαρακτήρες, το πιο φημισμένο έργο τοϋ αρχαίου διανοητή, βρίσκονται στις σελίδες τοϋ τόμου με τα 'Άπαντα τοϋ Θεοφράστου (συνολικός αριθμός σελίδων τοϋ τόμου: 398) και φέρει τον τίτλο Notae Morales. (Ακολουθεί και κλείνει την έκδοση τό ψευδο άριστοτέλειο De innato spiritu). Μεταφραστής είναι φυσικά κι έδώ ό Δανιήλ Φουρλάνος, ό όποιος καί σχολιάζει τό έργο αποδεικνύοντας τή διαπιστωμένη κριτική και σχολιαστική δεινότητα του 6 : οι σχέσεις τοϋ έργου πού αναφέρει ό Φουρλάνος με τα Ηθικά Νικομάχεια, τα Ηθικά Ενδήμεια, με τό De officciis τοϋ Κικέρωνος και τό σατιρικό πνεύμα τοϋ Αριστοφάνη αποτελούν τώρα πια κοινό τόπο τής φιλοσοφικής κριτικής. Τή μετάφραση του έχει αφιερώσει ό Φουρλάνος στον Χανιώτη άρχοντα και βαΐλο τής βενετικής πολιτείας Marcantonio Viaro. Στην αφιέρωση προς αύτη τήν εξαιρετική προσωπικότητα, «έναν άπό τους επιφανέστερους σέ πλούτο, σέ ικανότητα και σέ κύρος Βενετούς φεουδάρχες των Χανίων και έναν άπό τους δύο αρχηγούς τοϋ φεουδαλικού ιππικού τής περιοχής», ό Φουρλάνος μιλά με ευγνωμοσύνη καί αφοσίωση, λέγοντας πώς τον υπηρετεί αποκλειστικά. Πάντως, οι λόγοι αυτής τής ευγνωμοσύνης καί αφοσίωσης δεν μας είναι γνωστοί Jean Paul Dupont, Introduction à la méthode d'aristote, Paris, Vrin, 1986, σ «Πολλές διορθώσεις του είναι αληθινά αξιοπρόσεκτες καί μαρτυρούν τή φιλολογική του όξύνοια καί τήν οίκείωσή του μέ τα κλασικά κείμενα». Μ. Ί. Μανούσακας, δ.π., σ Βλ. Μ.Ί. Μανούσακας, δ.π., σσ Ό Φουρλάνος αφιέρωνε κάθε έργο πού μετέφραζε σέ κάποια προσωπικότητα, συνήθως τής διανόησης. Τό γεγονός ότι για να αφιερώσει

108 Ό Θεόφραστος στην Κρήτη 109 "Ενα ενδιαφέρον θέμα σχετικά με την έκδοση αύτη άφορα στις χειρόγραφες πηγές τοϋ Φουρλάνου. Σέ ενα βασικό βιβλίο πού αναφέρεται στην εκδοτική των κλασικών κειμένων, διαβάζουμε: «Οι Χαρακτήρες τοΰ Θεόφραστου αποτελούν ενα ενδιαφέρον παράδειγμα. Μπορούμε να παραβλέψουμε τα νεώτερα χειρόγραφα, πού δέν είναι παρά μόνον αντίγραφα, και τις επιτομές πού προέρχονται άπό τις ϊδιες πηγές. Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη δυο χειρόγραφα Parisini 2977 και 1883 (και τα δύο τοϋ 10ου ή 11ου αιώνα), πού περιέχουν τα κεφάλαια 1 15, και ενα Vaticanus 110 (τοϋ 13ου αιώνα), όπου διαβάζουμε τα κεφάλαια Το αρχέτυπο λοιπόν, πού ο Diels αποδίδει στον 9ο αιώνα, σέ μια δεδομένη στιγμή χωρίστηκε σέ δύο ομάδες τετραδίων, πού ή καθεμιά άπό αυτές είχε δικούς της απογόνους.» 8 Οι πρώτες εκδόσεις των Χαρακτήρων τοϋ Θεοφράστου, ανάλογα με τον κάθε φορά εκδιδόμενο αριθμό χαρακτήρων γιατί ή πλήρης έκδοση τους επετεύχθη σταδιακά είναι οι παρακάτω 9 : α) Τό 1527 ό Pirckheymer δημοσιεύει στή Νυρεμβέργη μια έκδοση των πρώτων 15 χαρακτήρων τήν πρώτη άπό τήν αναγέννηση των κλασικών γραμμάτων. Ή έκδοση αυτή προήλθε άπό ενα χειρόγραφο πού διέθεσε στον εκδότη ό Giovanni Francesco Pico della Mirandola. Tò 1531 ό Andrea Cratander εκδίδει στή Βασιλεία μια ανώνυμη μετάφραση των 15 πάλι πρώτων χαρακτήρων άλλα άπό διαφορετικό χειρόγραφο. β) Το 1552 ό G. Β. Camozzi σέ μια έκδοση τοϋ 'Αριστοτέλη πού πραγματοποιήθηκε στή Βενετία συμπεριέλαβε 23 χαρακτήρες μαζί μέ άλλα έργα τοϋ Θεοφράστου. Έδώ βασίστηκε ή έκδοση τοϋ Η. Stephanus και άλλες εκδόσεις των ετών γ) Τό 1599 ό Isaac Casaubon, στή 2η και 3η άπό τις τρεις εκδόσεις πού πραγματοποίησε (1592, 1599, 1612) δημοσιεύει 28 χαρακτήρες οί 5 νέοι προέρχονται άπό 4 χειρόγραφα της παλατινής βιβλιοθήκης της Χαϊδελβέργης. Ό ϊδιος ό Casaubon, αναφερόμενος στον Φουρλάνο, γράφει, πρώτα σέ μια επιστολή προς τον 'Ιανό Rutgersius (1610): στο Viaro, επέλεξε το πιο φημισμένο έργο τοϋ Θεόφραστου, ίσως να τονίζει περισσότερο τους ισχυρούς δεσμούς πού τον ένωναν μαζί του. Σέ αύτη τήν περίπτωση, οφείλουμε άραγε να μιλούμε για μια ιεραρχία αφιερώσεων τοΰ ανθρωπιστή λόγιου ανάλογη προς τή σπουδαιότητα τοϋ άφιερούμενου έργου; 8. Β. Α. Van Gronigen, Πραγματεία περί της ιστορίας και της κριτικής των ελληνικών κειμένων, μετάφρ. Ο. Λαμψίδη μέ προλεγόμενα Χ. Φλωράτου, 'Αθήνα, έκδ. 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 1980, σ Τις περισσότερες άπό αυτές τις εκδόσεις μπορέσαμε να συμβουλευθούμε στή Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.

109 110 Γεωργίου 'Αραμπατζή «Furlanus, homo graecus atque is doctissimus, qui in eamdem scenam post nos descendit, stomachum mihi movit, qui mihi ferme persuasit etiam graecos homines in sua lingua posse aliquid a nobis discere: φθόνος δ' άπέστω τοϋ λόγου και νέμεσις.» Και σέ μια επιστολή προς τον Heinsius: «Is (Furlanus) nostra in libellum Χαρακτήρων ηθικών non vidit et, nisi fallor, homo graecus hominem gallum non superavit.» 10 Ή έκδοση τοϋ Φουρλάνου πού περιλαμβάνει 23 χαρακτήρες ανήκει φυσικά στή δεύτερη ομάδα εκδόσεων τοΰ έ'ργου. Ωστόσο, υπάρχει μια αξιοσημείωτη διαφορά, όσον άφορα στή σειρά παράθεσης των θεοφράστειων χαρακτήρων, ανάμεσα στην έκδοση τοΰ κρητικού λόγιου και στις υπόλοιπες εκδόσεις. Πιο συγκεκριμένα, ή σειρά των Χαρακτήρων, όπως αυτή παρατηρείται στις τρεις ομάδες έκδοσης είναι ή παρακάτω: ΠΙΝΑΚΑΣ Α' έκδοση τοΰ 1527 κ. έπομ. με 15 χαρακτήρες 1. Ειρωνεία 2. Κολακεία 3. Άδολεσχία 4. 'Αγροικία 5. 'Αρέσκεια 6. Άπόνοια 7. Λαλιά 8. Λογοποιΐα 9. Άναισχυντία 10. Μικρολογία 11. Βδελυρία 12. Άκαιρία 13. Περιεργία 14. 'Αναισθησία 15. Αύθάδεια έκδοση τοΰ 1557 κ. έπομ. μέ 23 χαρακτήρες 1. Ειρωνεία 2. Κολακεία 3. Άδολεσχία 4. 'Αγροικία 5. 'Αρέσκεια 6. Άπόνοια 7. Λαλιά 8. Λογοποιΐα 9. Άναισχυντία 10. Μικρολογία 11. Βδελυρία 12. Άκαιρία 13. Περιεργία 14. Αναισθησία 15. Αύθάδεια 16. Δεισιδαιμονία 17. Μεμψιμοιρία 18. Απιστία 19. Δυσχέρεια 20. Αηδία εκδόσεις τοϋ Casaubon μέ 28 χαρακτήρες 1. Ειρωνεία 2. Κολακεία 3. Άδολεσχία 4. 'Αγροικία 5. Αρέσκεια 6. Άπόνοια 8. Λαλιά 8. Λογοποιΐα 9. Άναισχυντία 10. Μικρολογία 11. Βδελυρία 12. Άκαιρία 13. Περιεργία 14. Αναισθησία 15. Αύθάδεια 16. Δεισιδαιμονία 17. Μεμψιμοιρία 18. Απιστία 19. Δυσχέρεια 20. Αηδία 10. É. Legrand, δ.π., σ. 44.

110 Ό Θεόφραστος στην Κρήτη Μικροφιλοτιμία 21. Μικροφιλοτιμία 22. Άνελευθερία 22. Άνελευθερία 23. 'Αλαζονεία 23. 'Αλαζονεία 24. Ύπερηφανία 25. Δειλία 26. 'Ολιγαρχία 27. Όψιμαθία 28. Κακολογία Βλέπουμε ότι ή σειρά έκδοσης των χαρακτήρων δέν αλλάζει, άπλα κάθε φορά προστίθενται οι άνακαλυφθέντες σε χειρόγραφα χαρακτήρες. Ωστόσο, συγκρίνοντας τήν έκδοση τοΰ Φουρλάνου μέ τις άλλες των 23 χαρακτήρων, έχουμε το παρακάτω σχήμα: ΠΙΝΑΚΑΣ Β' έκδοση τοΰ 1557 κ. έπομ. 1. Ειρωνεία 2. Κολακεία 3. Άδολεσχία 4. 'Αγροικία 5. 'Αρέσκεια 6. Άπόνοια 7. Λαλιά 8. Λογοποίία 9. Αναισχυντία 10. Μικρολογία 11. Βδελυρία 12. Άκαιρία 13. Περιεργία 14. 'Αναισθησία 15. Αύθάδεια 16. Δεισιδαιμονία 17. Μεμψιμοιρία 18. 'Απιστία 19. Δυσχέρεια 20. 'Αηδία 21. Μικροφιλοτιμία 22. Άνελευθερία 23. 'Αλαζονεία έκδοση τοΰ Φουρλάνου 1. Ειρωνεία 2. 'Αλαζονεία 3. Λογοποιΐα 4. 'Απιστία 5. 'Αγροικία 6. 'Αναισθησία 7. Βδελυρία 8. Άδολεσχία 9. Λαλιά 10. Κολακεία 11. Αναισχυντία 12. Αρέσκεια 13. Αύθάδεια 14. Αηδία 15. Άκαιρία 16. Περιεργία 17. Δυσχέρεια 18. Άπόνοια 19. Δεισιδαιμονία 20. Μικροφιλοτιμία 21. Άνελευθερία 22. Μικρολογία 23. Μεμψιμοιρία

111 112 Γεωργίου 'Αραμπατζή Ή αλλαγή αύτη της σειράς είναι μοναδική στις εκδόσεις τοΰ έργου τοΰ Θεοφράστου και μας κάνει να διερωτόμαστε ώς προς τα αϊτιά της: είναι μια αβλεψία ή αδιαφορία των επιμελητών της έκδοσης πού εξέδωσαν ανακατεμένα τα χειρόγραφα τοΰ συγγραφέα; Ή μήπως ό συγγραφέας είχε υπόψη του μια διαφορετική χειρόγραφη επιτομή πού κυκλοφορούσε στους λόγιους κύκλους της Κρήτης; Υπενθυμίζουμε ότι ή Κρήτη υπήρξε μεγάλο κέντρο διακίνησης και αναπαραγωγής χειρογράφων και πατρίδα μεγάλων και ονομαστών αντιγραφέων 11. Είναι προφανές, μετά απ' όσα ελέχθησαν παραπάνω, ότι ό ελληνικός (και ειδικότερα ό κρητικός) ανθρωπισμός, προκειμένου να γνωσθεΐ διεξοδικότερα, στον τομέα τής φιλοσοφικής παιδείας, οφείλει να γίνει αντικείμενο συστηματικότερης έρευνας. 11. Βλ. Ν. Β. Τωμαδάκης, «Ή ελληνική παιδεία εν Κρήτη κατά τήν μετά το 1453 Ένετοκρατίαν», 'Αθηνά, τόμ. ΠΑ' (1993), σσ. 1 43, δπου και εκτενής σχετική βιβλιογραφία.

112 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Ν. ΖΟΥΜΠΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ 1. Ήθος και "Ηθη. Ή έννοια τοϋ ήθους αποτελεί την, έ'λλογον, άλλωστε, βουλητικήν ένέργειαν τοϋ ανθρώπου την σκοπον έ'χουσαν τον ηθικόν του έξοπλισμόν ή ανθρωπινή βούλησις πρέπει να είναι ή συνισταμένη λόγου και συναισθήματος και ή στήριξίς της επάνω εις τον ηθικόν νόμον ό ηθικός νόμος προσδίδει εις τον άνθρωπον τον κατ' άρετήν βίον ολαι έκεΐναι αϊ διάφοροι άδυναμίαι, αϊ όποΐαι δύνανται να αποπροσανατολίσουν τον άνθρωπον άπό τον κατ' άρετήν βίον πρέπει να ύποτάσσωνται εις την Ίσχυράν και άμετακίνητον βούλησιν και να στοχεύουν εις τί ό άνθρωπος πρέπει να έπιδιώκη εις τήν ζωήν του γενικώς και ποία πράγματα πρέπει να άποφεύγη τρόπος συντηρήσεως τοϋ, κατ' άρετήν, βίου είναι ή αγωγή δια της αγωγής λοιπόν ισχυροποιείται ό ηθικός νόμος, διότι δι' αυτής εισάγονται όλα εκείνα τα γόνιμα στοιχεία, τα όποια καθιστούν και καθορίζουν τον άνθρωπον ελεύθερον παθών και άπηλλαγμένον κακών έξεων τό ήθος εικονίζει πάντα, αλλά και καθορίζει, τον άνθρώπινον χαρακτήρα, ό όποιος γέμει ηθικών κανόνων και διατάξεων, οι όποιοι οδηγούν προς τον ηθικόν νόμον επομένως ό ηθικός νόμος είναι μία περισυλλογή ηθικών αξιωμάτων, δια τα όποια, είτε ό λόγος, εϊτε τό συναίσθημα πρέπει να συμμετέχουν ανυπερθέτως εις αυτά. Αντιθέτως τώρα τό έ'θος και τα ήθη εισρέουν εις τήν άνθρωπίνην κοινωνίαν, χωρίς λογικήν έπεξεργασίαν και χωρίς ήθικήν δέσμευσιν ή ποιότης τοϋ περιβάλλοντος, ή στάθμη της κοινωνικής ζωής, τό θρησκευτικόν συναίσθημα τών ανθρώπων, όλα αυτά δημιουργούν έ'ξεις, τών οποίων συχνάκις τό άντικείμενον έχει ύπερβατικήν καταγωγήν και οπωσδήποτε άγνωστον προέλευσιν αι «συνήθειαι» αύται, αϊ όποΐαι ζουν εντόνως εις τήν ζωήν τής κοινότητος εξυπηρετούν τάς ψυχικάς άνάγκας τών ανθρώπων και συνθέτουν τήν πραγματικήν εικόνα, ηθών και εθίμων, άλλα δεν έ'χουν όμως λογικήν παρουσίαν. Ή άσκησις και ή έγρήγορσις αποτελούν τα κύρια συστατικά τοϋ ήθους και παραμένουν ακίνητα και σταθερά, ενώ τα ήθη είναι πάντα εν «πορεία» και είναι έπιγεννήματα λαού και περιβάλλοντος.

113 114 'Αναστασίου Ν. Ζούμπου 2. Το «Δίδυμον» των εννοιών: «πνεύμα» και «υλη». Είναι γεγονός ότι αϊ δύο ανωτέρω εννοιαι συμβαδίζουν εις τον χώρο της γενέσεως τοϋ έργου και εκφράζουν κοινήν παρουσίαν το πνεύμα δια να δυνηθή να ένεργήση χρειάζεται μετουσίωσιν ή ουσία τοϋ πνεύματος εις την ούσίαν της ΰλης ας θυμηθώμεν την διαφοράν της έγελιανής ηθικής προς τα διδάγματα της μαρξιστικής οικονομίας ό Marx ( ) στηρίζει την θέσιν, ότι ή οικονομία αποτελεί την πνευματικήν άνάπτυξιν τής κοινωνίας, όπως και ό «ιστορικός οικονομικός υλισμός» τοϋ Fr. Engels ( ) εδράζεται εις την οίκονομίαν, ήτις αποτελεί την βάσιν και την αρχήν κάθε κοινωνικής ζωής,... εις αντίθεσιν προς τον Έγελον ( ), ό όποιος πιστεύει ότι μόνον το πνεύμα οδηγεί εις την αύξησιν και έμπέδωσιν τής οικονομικής ζωής και συνεπώς εις την πρόοδον και εύημερίαν τής κοινωνίας και γενικώς τοϋ ανθρωπίνου δυναμικού. Και αϊ δύο θεωρίαι είναι ελλιπείς, διότι ή κάθε μία έχει θεωρητικόν χαρακτήρα και δεν τυγχάνει σχεδίου εφαρμογής ή αντίστροφος θεώρησις, εϊτε τής μιας, εϊτε τής άλλης δεν επιφέρει το ζητούμενον ή θεώρησις τοϋ Μ. Adler ( ), ότι τόσον το πνεύμα, όσον και ή ύλη αποτελούν δίδυμον ενεργείας δέν είναι άμοιρον σημασίας γράφει δηλ., ότι «το ύλικόν άνευ τοϋ ιδανικού εΐναι τυφλόν, όπως και το ίδανικόν άνευ τοϋ υλικού είναι αδρανές, όπως δηλ. το πνεύμα, ως είδος μεταβάλλει την ύλην δια την μορφήν τής αριστοτελικής εντελέχειας, άλλα και ή μηχανοκρατική θεωρία (Mechanismus) ερμηνεύει τα πάντα δια μηχανικών αιτίων, εις τα όποια όμως υπηρετούν και τα «τελικά αϊτια» (Causa finalis) το αυτό συμβαίνει και εις την σχέσιν μεταξύ επιστήμης καί φιλοσοφίας ή φιλοσοφία προωθεί την έπιστήμην εις «μεταφυσικούς χώρους», άλλα οι νέοι αυτοί «χώροι», πρέπει να αποτελέσουν έπιστημονικόν γεγονός, δια την φιλοσοφίαν, ώστε ή φιλοσοφία να ξαναγίνη επιστήμη. Άν δέν γίνη αυτό, τότε σημαίνει ότι ή φιλοσοφία δέν έγινε επιστήμη έπ' αυτών ό Άγγλος στοχαστής Α. Ayer γράφει: «Φιλοσοφία άνευ επιστήμης είναι κενή, άλλα καί επιστήμη άνευ φιλοσοφίας είναι τυφλή». Εις τάς ολίγας αύτάς γραμμάς βλέπομεν ότι υπάρχουν εννοιαι, ai όποΐαι είναι εκ διαμέτρου αντίθετοι μεταξύ των, άλλ' όμως δια την λειτουργικότητα των πρέπει να συνεργασθούν μεταξύ των, δια να αποτελέσουν το έφαρμόσιμον τοϋ πράγματος άφ' ενός και την έκφρασιν τών αντιθέσεων, ήτις είναι καί ή έννοια τής αρμονίας άφ' έτερου. Γενικώς ειπείν, ό νους δημιουργεί τάς οικονομικάς προϋποθέσεις εφ' ων βασίζονται τα διάφορα υλικά αγαθά, άτινα άνθρωπος καί κοινωνία απολαμβάνουν.

114 Φιλοσοφικά οτ3μμεικτα Πνεύμα και Ιστορία. Το πνεϋμα ενός λαοί) αποκαλύπτεται πάντοτε εις την ίστορίαν του και ή άποκάλυψίς του γίνεται, εφ' όσον τοΰτο άρθή εις το ΰψος των πνευματικών και ηθικών του εκδηλώσεων ή «Φυσιοκρατία» (Naturalismus) κρατεί τοϋτο δέσμιον εις την Φύσιν ή «ηθική» της Φύσεως προσβάλλει την ήθικήν τοϋ πνεύματος αϊ άλογοι όρμαί, απότοκοι της φυσικής ελευθερίας, κυριαρχούν εις το πεδίον τοΰ κοινωνικού συνόλου, και οϋτω ή δύναμις τοϋ σώματος κυριαρχεί επί τήν τού πνεύματος ή «Herrenmoral», δηλ. ή «ηθική τών Κυρίων», τοΰ Nietzsche πρωτοστατεί δια τήν έμφάνισιν μιας νέας κοινωνίας, εις τήν οποίαν θα δεσπόση ό «υπεράνθρωπος» (Ubermensch), ό όποιος και θα ξεφύγη άπό τήν ήθικήν τών δούλων (Sklavenmoral) της χριστιανικής ηθικής κοσμοθεωρίας (Πρβ. και τα συναφή ανελεύθερα διδάγματα τών Σοφιστών: Θρασύμαχος, Πώλος, Καλλικλής κ.ά.). Ή ήθικότης, ώς έννοια τής ηθικής, εις τήν «φυσιοκρατίαν» γίνεται εξάρτημα τής φύσεως ή ελευθερία τής φύσεως γίνεται το άντικείμενον, ώστε έπ' αυτής να θεμελιωθή ή νέα τάξις πραγμάτων τής νέας κοινωνικής ζωής έπόμενον λοιπόν εΐναι ή χαλάρωσις τής ηθικής ζωής και ή άνάπτυξις τοΰ «ελευθέρως ζήν και διαιτασθαι»,τό όποιον είναι και το σάλπισμα δια μίαν νέαν ζωήν, χωρίς νομικάς δεσμεύσεις και ήθικάς εύθύνας πρωτεργάται τής κινήσεως αυτής, εκτός τών Κυνικών και Στωικών, ήσαν και οι Rousseau ( ), Feuerbach ( ), Haeckel ( ) και Φρειδερίκος Nietzsche ( ). Ό άνθρωπος ειδεν, ότι εις όλα αυτά έπρεπε να αντίδραση και να ξεφύγη άπό τήν Φύσιν και να ανάπτυξη με Ίδικήν του πρωτοβουλίαν το πνεύμα του, τήν μοΐραν του και τήν ζωήν του ή ήθικότης του έπρεπε να ρυθμισθή, εϊτε με τήν νομιμότητα (Legalitas), εϊτε μέ τήν προαίρεσίν του δια τήν ϊδιαν τήν ήθικήν του βούλησιν (Moralitas). Ό «Σκοπός» τοΰ πνεύματος, ή μέ άλλα λόγια ή τελολογία του (Teleologie) είναι ή άνάπτυξίς του εις ολας τάς εκδηλώσεις του, καλλιτεχνικός, επιστημονικός, ήθικάς, ώστε να πλησιάζουν εις το απόλυτον Ίδανικόν σημεΐον, το όποιον έ'ταξεν ή Φύσις, όχι μέ τήν φυσιοκρατικήν μέθοδον, άλλα μέ τήν άνεξαρτησίαν τοΰ πνεύματος, συμφώνως προς τήν θεώρησιν τής «Ίδεοκρατίας» (Idealismus) ή «Ιδέα» ώς σύμβολον εκφράζει και μαρτυρεί τήν εννοιαν τοΰ Απολύτου, εντός τοΰ οποίου ενυπάρχει ή έννοια τοΰ «'Απολύτου Πνεύματος» αυτή ή κίνησις τοΰ άνθρωπου να έξυψωθή πάνω άπό τήν Φύσιν και να δώση τα πνευματικά του επιτεύγματα εις τον χώρον τής ιστορίας, αποτελεί πράγματι προσπάθειαν, ώστε το άνθρώπινον πνεύμα να θέλη να πολιτογραφηθή εις τον χώρον τών «Ιδεών», δίδον οϋτω δείγμα τής θεϊκής του προελεύσεως.

115 116 'Αναστασίου Ν. Ζούμπου 4. Θεοδικία. Ή παλαιά έκφρασις «unde malum, si deus est» έχει άπορητικόν χαρακτήρα και δηλώνει: πώς είναι δυνατόν να συνυπάρχη ή έννοια τοΰ κακοϋ μετά της εννοίας τοΰ αγαθού δηλ. της θεότητος; Το ερώτημα είναι παλαιον και άπησχόλησε τόσον τον Πλάτωνα, όσον και τους Στωικούς και εις την συνέχειαν Πλωτΐνον, Ώριγένην, Αύγουστΐνον κ.ά. Ό Leibniz ( ) έγραψε μάλιστα ειδικώς διατριβήν περί τοΰ ανωτέρω προβλήματος, τήν υπό τον τίτλον «Essais de theodi cée sur la bonté de Dieu» (έτος έκδ. 1716). Όλόκληρος ή ομηρική θεολογία, ή οποία έχει και μοιρολατρικήν ιδιότητα, απαλλάσσει τον θεόν πάσης ευθύνης άπό τα έργα τών ανθρώπων ή «ύπέρβασις τής ανθρωπινής μοίρας» γίνεται ή αιτία τής τών ανθρώπων δυστυχίας (πρβ. Όμήρ. Όδνσ. Α 32 και εξής). Ό Πλάτων θα συμφωνήση μέ τον Όμηρον και θα θεώρηση τον θεόν «όλως άναίτιον» άπό τάς ενεργείας τών ανθρώπων ή ψυχή τοΰ ανθρώπου εκλέγει ελευθέρως και αποφασίζει τα τής μοίρας της και ούτω δυνάμεθα να σημειώσωμεν εδώ το πρώτον τήν παρουσίαν τοΰ προβλήματος τής ελευθερίας τής βουλήσεως (Willensfreiheit). Εις τήν άρχαϊκήν έποχήν και εν συνεχεία εις τους κλασσικούς και υστέρους χρόνους κυριαρχεί ή θεωρία τής αύταρχίας (Indeterminismus), κατά τήν οποίαν ή βούλησις τοΰ ανθρώπου είναι ελευθέρα δια να προβή εις οιανδήποτε πράξιν εις άντίθετον περίπτωσιν ή θεωρία τής έτεραρχίας (Determinismus) δηλώνει το άναίτιον τοΰ ανθρώπου, διότι ή βούλησίς του προσδιορίζεται υπό πολλών αιτίων και ούτω ή πράξις του αποτελεί το περιεχόμενον «βιασμού τής συνειδήσεως». Ή συνύπαρξις τοΰ κακού, συνυφασμένη μέ τήν παρουσίαν τής θεότητος, δικαιολογείται αλλά και εδράζεται εις το ανωτέρω πρόβλημα τής ελευθερίας τής βουλήσεως και δή εις τήν θεώρησιν τής αυτονομίας τα πραχθησόμενα τής ανθρωπινής βουλήσεως αντανακλούν εις αυτήν ταύτην τήν βούλησιν τοΰ άνθρωπου, ή οποία δι' ελευθέρας εκλογής προκρίνει* επομένως το θείον τυγχάνει «άναίτιον» και μόνον ό νους τοΰ άνθρωπου καθίσταται αίτιος δια πάσαν συμμετοχήν τής εννοίας τοΰ κακού εν τω κόσμω τούτω. Εις τήν έννοιαν τής «θεοδικίας» ενυπάρχει πλησίον τοΰ θεού και ή Δίκη, τουτέστιν ή δικαιοσύνη, ή οποία και επιτηρεί δια τήν έπικράτησιν τής τάξεως και τοΰ δικαίου και ούτω δύναται να εϊπη τις ότι ό θεός είναι αίτιος μόνον δια τα τής Δίκης και όσον δια τα τής αδικίας όλως αναίτιος. 5. «Humanitas». Ή «Humanitas», ώς όρος ανήκει εις τήν Άναγέννησιν οι 15ος και 16ος αιώνες απαλλάσσονται ώς γνωστόν άπό τα δεσμά τής πολιτικής τής

116 Φιλοσοφικά σύμμεικτα 117 Δυτικής εκκλησίας, ή φιλοσοφία, ώς ελεύθερον πνεΰμα παύει να είναι ή «ancilla theologiae» και φέρει ώς πρότυπον μελέτης και μιμήσεως τον άνθρωπον των κλασσικών χρόνων, οι «θησαυροί τών παλαιών σοφών, ους εκείνοι έγραψαν» γίνονται παράδειγμα δια τήν περαιτέρω πορείαν τοΰ ανθρωπίνου πνεύματος ή εκφρασις τοΰ Δημοκρίτου, ότι ό εξ 'Αβδήρων σοφός «προτιμά τήν ευρεσιν μιας επιστημονικής αιτιολογίας άπο το βασίλειον των Περσών» 1, αποτελεί μέρος τοΰ «καταστατικού» τής άνορθώσεως τών κλασσικών σπουδών το δόγμα τοΰ Ξενοφάνους, όπερ εκφράζει τήν θεώρησιν τής «κριτικής πραγματοκρατίας» (Kritischer Realismus), κατά τήν οποίαν ό άνθρωπος δια τοΰ χρόνου δύναται να φθάση εις τήν γνώσιν τής απολύτου αληθείας 2, κεντρίζει τον άνθρωπον τής αναγεννήσεως και τοΰ δημιουργεί τήν έντύπωσιν τής επικοινωνίας τοΰ θνητού προς το άθάνατον 3 ό όρος «Humanitas», πού δηλώνει τον άνθρωπον και τα επιτεύγματα του, δεν εκφράζει τήν πραγματικήν, όμως, εννοιαν τοΰ έτύμου τής λέξεως ό Homo «χωμάτινος» παρέχει τήν σημασίαν τής Άγ. Γραφής, ενώ ό Πλάτων δια τήν εννοιαν τοΰ άνθρωπου δίδει τον εξής όρισμόν: «ό άνθρωπος δτι τα μεν άλλα θηρία ων ορά ουδέν επισκοπεί ούδε αναλογίζεται ούδε άναθρεϊ, ό δε άνθρωπος άμα έώρακε τοϋτο δ' εστί το δπωπε και άναθρεϊ και λογίζεται τοϋτο δ δπωπεν, εντεύθεν δε δη μόνον τών θηρίων ορθώς ό άνθρωπος άνθρωπος ώνομάσθη, άναθρών α δπωπεν» (Κρατύλος 399c) ή «ειδοποιός διαφορά» εις τήν εννοιαν τοΰ άνθρωπου δια τοΰ «άναθρεϊ και λογίζεται τοϋτο δ δπωπεν» δίδει τήν πραγματικήν έ'κφρασιν δια τον άνθρωπον και δια τήν θέσιν του εις τον χώρον τής ιστορίας. Ό «ανθρωπισμός» ώς όρος είναι πλησιέστερος, άπό τήν άποψιν τοΰ περιεχομένου, προς τον όρον «Humanitas» ή ελληνική ετυμολογία δίδει τό «βάθος» τής εννοίας και ώς ορισμός είναι πραγματικός καί όχι ονοματικός και μετέχει συγχρόνως καί τοΰ αναλυτικού και συνθετικού ορισμού. 6. «Credo quia absurdum est». Ή θεώρησις τοΰ Τερτυλλιανοΰ ( ) «credo quia absurdum est» ενέχει καντιανά στοιχεία καί υπονοεί ότι τό οποιονδήποτε γνωστικόν άντι 1. «έλεγε βονλεσθαι μάλλον μίαν ενρεϊν αΐτιολογίαν ή τήν Περσών ον βασιλείαν γενέσθαι» (άπ. 118 D K). 2. «ούτοι άπ' αρχής πάντα θεοί θνητοΐσ' υπέδειξαν, / άλλα χρόνω ζητοϋντες εφενρίσκουσιν άμεινον» (άπ. 18 D K). 3. Πρβ. Ματθ., ε' 48: «εσεσθε ονν νμεϊς τέλειοι, ώσπερ ό πατήρ ημών ό εν τοις ονρανοϊς τέλειος εστί».

117 118 'Αναστασίου Ν. Ζούμπου κείμενον, το πέραν τοΰ λογικοί) κείμενον, αποτελεί εν είδος «Αιτήματος» κατά την καντιανήν έκφρασιν ή έννοια τοΰ «absurdum est» εκφράζει το «παρά λόγον», τουτέστι το «υπέρ λόγον» αϊ άναπόδεικτοι αύται προτάσεις λύονται όχι μέ την γνωσιολογίαν αλλά μέ την ήθικήν τα τρία γνωστά αιτήματα τοΰ Κάντιου δηλ. το πρόβλημα της «ελευθερίας της βουλήσεως», το πρόβλημα της «αθανασίας της ψυχής», τό πρόβλημα της «υπάρξεως τοΰ Θεοΰ», δια τα όποια ό νους τοΰ άνθρωπου αδυνατεί να γνωρίση, ελλείψει τοΰ a posteriori στοιχείου, δηλ. τοΰ έμπειρικοΰ παράγοντος, τότε καταλήγουν όλα αυτά ώς επιτεύγματα τοΰ πρακτικού λόγου, δηλ. ώς «προϊόντα της πίστεως» πιστεύω, επειδή είναι «υπέρ λόγον» και αυτό εϊναι το νόημα τοΰ Καντιανού Αιτήματος. Ή έννοια τοΰ Αιτήματος αποτελεί τό άντικείμενον μιας «μεταφυσικής γνωσιολογίας» είς τήν οποίαν ή πιστιοκρατία (Fideismus) «σώζει» συχνάκις τήν κρίσιν, όταν αυτή κινδυνεύη να περιπλακή εις φυσικούς παραλογισμούς ή πίστις ώς «γνώσις θεωρητική» δύναται να ενίσχυση τήν άδυναμίαν τοΰ νοΰ και συγχρόνως να χρησιμεύση αυτή ώς απαρχή «γνώσεως θεωρητικής» θα ήδύνατο ακόμη να ίσχυρισθή κανείς ότι ή έννοια τοΰ Αιτήματος δυνατόν να άποτελέση κάποιαν φανταστικήν Αρχήν, ή οποία κατορθώνει να όδηγήση τον νουν είς τήν θεώρησιν διαφόρων προβλημάτων έπειτα ό Νους έχει ανάγκην τοιούτων «δεδομένων», έστω και φανταστικών, ώστε αυτός, βασιζόμενος έπ' αυτών να προχώρηση δια τοΰ χρόνου είς περαιτέρω έρευνας και άνευρη κατ' αυτόν τον τρόπον θεμελιώδεις δημιουργικάς εννοίας βεβαίως, ώς γνωστόν, ό θεωρητικός νους ελλείψει τοΰ «υλικού των αισθήσεων», μέ άλλα λόγια, τοΰ κόσμου της εμπειρίας, όσον άφορα είς τήν γνώσιν ύπερεμπειρικών εννοιών, αδυνατεί να κινηθή είς τήν σύλληψιν τούτων και, όπως είναι φυσικόν, «ό πρακτικός νους» αναλαμβάνει τήν κτήσιν τών ανωτέρω δια της πίστεως, δημιουργών ούτω τα γνωστά είς ημάς Αιτήματα* ό Τερτυλιανός δια της ανωτέρω εκφράσεως πιστοποιεί ώς αδύνατον, δια της νοούσης ουσίας, τήν σύλληψιν ύπερεμπειρικών εννοιών, άλλα απαιτεί πίστιν είς αύτάς, ώστε ή πιστιοκρατία να άντικαταστήση τήν «γνωσιολογίαν», καθώς ακριβώς ή έννοια τοΰ Αιτήματος διδάσκει. 7. 'Αντικειμενική Ίδεοκρατία και Κοινωνικός Ευδαιμονισμός. Ή αντικειμενική ίδεοκρατία έχει ώς άντικείμενον τήν παραδοχήν τοΰ «είναι», ώς προϊόν καθολικής συνειδήσεως, και όχι της υποκειμενικής τοιαύτης, όπως αποδέχεται ή υποκειμενική ίδεοκρατία ή αντικειμενική ή λογική ίδεοκρατία είναι θεώρησις τών Νεοκαντιανών φιλοσόφων και μάλιστα της Σχολής τοΰ Marburg τό «είναι» ενισχύεται γνωσιολογικώς και

118 Φιλοσοφικά σύμμεικτα 119 επέχει μόνιμον θέσιν της προσωπικής συνειδήσεως, πλην όμως δύναται να έπέχη και θέσιν εις τον τομέα τής ηθικής και τής κοινωνικής αναπτύξεως τοΰ «Έγώ» ό ευδαιμονισμός τοΰ «Έγώ» γεννά την εννοιαν τοΰ προσωπικού έγωϊσμοΰ και αποτελεί προσωπικήν και άτομικήν ύπόθεσιν, δηλ. το «είναι» εντός τοΰ υποκειμένου εν αντιθέσει τώρα, εάν το «είναι» εξελίσσεται μέ αντικειμενικό χαρακτήρα και ό προσωπικός εγωισμός τίθεται εις την ύπηρεσίαν τοΰ κοινωνικού συνόλου, τουτέστιν επέχει θέσιν εκτός υποκειμένου και ανήκει εις τον χώρον τής άκτικειμενικότητος οΰτω βλέπομεν, ότι ή γνωσιολογική θεώρησις τής αντικειμενικής ίδεοκρατίας δύναται να εξυπηρέτηση και τάς θεωρήσεις τής κοινωνιολογίας και μάλιστα τοΰ κοινωνικοΰ ευδαιμονισμού, όστις δύναται να εϊπη τις, ότι επ' αύτοΰ εδράζεται ή προαγωγή τής κάθε κοινωνίας, ώστε να μετέχη δικαιοσύνης και ηθικής, απαραίτητα δηλ. στοιχεία δια το μετέπειτα «ευ ζήν». 8. «Αιτιοκρατίας» "Ελεγχος. Είναι γνωστή ή «Αιτιοκρατική» σχέσις, ήτις επικρατεί εις τα φαινόμενα τής φύσεως* ό τής «αιτίας και τοΰ αποτελέσματος» νόμος συντελεί καθημερινώς εις το να παρουσιάζωνται καινοφανείς μορφαί, τάς οποίας πολλάς φοράς δέν δυνάμεθα αμέσως νά τάς παρακολουθήσωμεν, ώστε να έξαγάγωμεν ορθώς τα γνωστικά μας συμπεράσματα, και τοΰτο, διότι ή φύσις μέ ταχύτητα άνεπανάληπτον καί, τρόπον τινά, μυστηριακώς προσφέρει πολλάς φοράς τα αποτελέσματα της, δίχως νά κατορθώσωμεν νά φθάσωμεν εις τήν 'Αρχήν των. Ή αρχή των είναι ή αιτία, ή αιτία όμως χρειάζεται προσοχήν καί μελέτην καί δέν είναι δυνατόν πάντα ò άνθρωπος νά δύναται νά τήν μελετήση ή φύσις είναι εν άπέραντον έργαστήριον, εντός τοΰ οποίου επιτελοΰνται τα αθλήματα της εις τήν Μ. Ασίαν λ.χ., εις τήν γήν τής 'Ιωνίας κατά τον 6ον αιώνα οι άνθρωποι τής εποχής εκείνης, οι "Ιωνες φιλόσοφοι, παρετήρησαν τήν Φύσιν καί έξήγαγον τα συμπεράσματα των γύρω από τα φυσικά φαινόμενα* από τον 6ον π.χ. αιώνα οι άνθρωποι δια τής λογικής τοΰ νοΰ απεκάλυψαν τον ομιχλώδη ούρανόν τοΰ Μύθου καί έφεραν τό καθαρόν καί ξάστερον φώς τής επιστήμης άργότερον ή φύσις, ως έργαστήριον ήλθεν εις τον χώρον τής επιστήμης ή «αιτιώδης σχέσις» τών διαφόρων φαινομένων θα έπαναληφθή τώρα εις τον έργαστηριακόν χώρον τής επιστήμης δια τοΰ πειράματος (experience) τό πείραμα είναι ή κατά βούλησιν ενέργεια ώς έπανάληψις τοΰ νόμου τής «αιτιοκρατίας» (causalnexus) το πείραμα παρακολουθεί προσεκτικώς τήν «αιτιώδη σχέσιν» τών φαινομένων καί καταγράφει λεπτομερώς ολην τήν πορείαν, άπό τήν γένεσιν αιτίας, εως τήν «διαμαρτυρίαν» της, ήτις είναι τό αποτέλεσμα* τό πείραμα ελέγχει τήν «αιτιώδη σχέσιν» τών φαινομένων καί

119 120 'Αναστασίου Ν. Ζούμπου ερμηνεύει τα «καθ' έκαστα» σήμερον ό άνθρωπος διαλογιζόμενος δύναται να φέρη εις πέρας νέας «αιτιώδεις σχέσεις» φαινομένων και πραγμάτων και να πραγματοποίηση οΰτω δια τοϋ πειράματος τάς νοητικάς έκείνας συλλήψεις εις πραγματικάς «κατασκευάς», χρησίμους άλλως τε δια την πρόοδον και εύτυχίαν της ανθρωπινής ζωής. 9. θεωρία, Πράξις και Ύπόθεσις. Θεωρία είναι ή νοητική πορεία, τήν οποίαν κάνει κανείς διαλεκτικώς με καθαράς εννοίας, άνευ εμπειρικών μαρτυριών, δια να ελθη εις το νοερον ζητούμενον ή διαλεκτική πρέπει να στηρίζεται εις συγκεκριμένους συλλογισμούς, οι όποιοι πρέπει να βαίνουν χωρίς υποθετικούς τοιούτους πράγματι ή ύπόθεσις εμπλέκει τήν εννοιαν τής θεωρίας εις πιθανοθεωρίαν θα δύναται να συλλογισθή κανείς, ότι, όσον ή θεωρία κατορθώνει να διερμηνεύη τάς συναντωμένας εννοίας, χωρίς ύποθετικάς καταστάσεις εις τήν νοητικήν διαδρομήν από τοϋ υποκειμένου εις το άντικείμενον, τόσο θα μετέχη ή θεωρία τής καθαρότητος, ώς επίτευγμα και προϊόν τοϋ νου. Ή επιστροφή τοϋ «θεωρητικού ειδώλου» άπό τον νοητικόν εις τον έμπειρικόν χώρον, εις τον χώρον δηλ. τών φαινομένων και τών αισθητών πραγμάτων πάλιν είναι έργον τοϋ νοϋ, ό όποιος θα μεταβάλη τήν νοεράν ούσίαν εις αίσθητήν πραγματικότητα* ό νοητικός αυτός δρόμος «άνω και κάτω» επιτελεί και τήν εννοιαν τής πράξεως ή πραξις υλοποιεί τήν θεωρίαν και τήν κάνει «βιώσιμον» εις τον χώρον τής επιστήμης ή φιλοσοφία είναι ό δρόμος τών «άνω», και νοητικώς παρασκευάζει τήν παράστασιν και προσπαθεί, όσον είναι δυνατόν, να άντιπαρέλθη τάς υποθέσεις και να «θεώρηση» τήν θεωρίαν, άπό τήν οποίαν και εξαρτάται το υπό κατασκευήν θεωρούμενον θεωρία και πράξις είναι ή σύζευξις πνεύματος και εμπειρίας ή καλύτερον νοήσεως και αισθήσεως, και ούτω ή έπικύρωσις τών νοητικών κατασκευών υπό τής εμπειρίας ώς πράξις δημιουργεί τα νέα ευρήματα εις τον αίσθητόν χώρον, χρήσιμα άλλως τε, τόσον δια τήν ζωήν τοϋ πνεύματος, όσο δια πρόοδον και δια πάσαν άνθρωπίνην προκοπήν. 10. Ό «Πραγματισμός» ώς εκφρασις τής θετικής Φιλοσοφίας. Τό άντικείμενον τής θετικής φιλοσοφίας, άπό γνωσιολογικής απόψεως, είναι κατ' αϊσθησιν άντίληψις, δηλ. ή εμπειρία ή πραγματικότης έγκειται εις τήν έμπειρίαν κάθε πραγματικόν έχει ζωήν και ύπαρξιν κάθε μεταφυσική έννοια δια τους θετικιστάς είναι ανύπαρκτος ύπερβατικαί εννοιαι και ύπεραισθητός χώρος, όλα αυτά είναι ξένα και αδιάφορα δια τα ρεύματα τής θετικής φιλοσοφίας ή θετική φιλοσοφία ήρχισεν άπό τον

120 Φιλοσοφικά σύμμεικτα 121 Hume ( ), άλλα θεμελιωτής και εισηγητής της παραπάνω φιλοσοφίας είναι ό Αύγουστος Comte ( ), χωρίς βεβαίως να δύναται ν' άρνηθή κανείς, ότι τοιαϋται θεωρήσεις δέν εϊχομεν και εις προηγουμένους χρόνους. Περί το 1905 ό 'Αμερικανός φιλόσοφος Peirce εισήγαγε ένα νέον ορον, τον «Πραγματισμόν» (Pragmatismus), ό όποιος άπό γνωσιολογικής πλευράς είναι εκείνος, όστις συντελεί εις τήν προαγωγήν της ανθρωπινής ζωής καΐ προβιβάζει τον άνθρωπον άπό ωφελιμιστικής πλευράς ό «Ωφελιμισμός» (Utilitarismus), ή «χρησιμοθηρία», είναι ή διδασκαλία εκείνη, τής οποίας το άντικείμενον είναι «ή εργασία δια παροχήν ευδαιμονίας» σπέρματα τής θεωρίας αυτής εύρίσκομεν εις ολην τήν περίοδον τής αρχαίας φιλοσοφίας. Ό διδάσκαλος του διδασκάλου μου εις Γερμανίαν Γουλιέλμος Windelband ( ) θεωρεί το δόγμα τοΰ ωφελιμισμού με τον χαρακτηρισμόν τοΰ «Hominismus» εις αντίθεσιν προς τον δρον τοΰ «Humanismus», τον όποιον προβάλλουν ό W. James κ.ά., διότι ό «ανθρωπισμός» έδώ τοΰ ώφελιμισμοΰ άφορα εις τον προσωπικόν εύδαιμονισμόν, όστις ηθικώς συγκαταλέγεται εις τον άτομικόν έγωϊσμόν, ενώ ό «Humanismus» προβάλλει ολην τήν ανθρωπότητα και συντελεί εις τον κοινωνικόν εύδαιμονισμόν και είς τήν ολην των ανθρώπων εύδαιμονίαν.

121 ΝΙΚΟΛΑΟΥ Γ. ΜΕΛΑΝΙΤΗ Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ Εκφράζω και έκφραση είναι σέ μεγάλη χρήση στην καθημερινή ζωή, γιατί οι άνθρωποι συχνά αισθάνονται την ανάγκη να φέρουν προς τα έ'ξω, να εξωτερικεύσουν κάτι, το όποιο έ'χει συμβεί στον εσωτερικό τους βίο. Αυτό γίνεται με πολλά και διάφορα μέσα, από τα οποία το κυριότερο και το συνηθέστερο είναι ή γλώσσα, ο προφορικός λόγος, άλλα και ό γραπτός, οι λέξεις δηλαδή και οι φράσεις. Στην ελληνική γλώσσα ή λέξη εκφράζω είναι σύνθετη άπό τήν πρόθεση εκ, της όποιας ή ριζική έννοια είναι «έ'ξω άπό» και το ρήμα φράζω, πού σημαίνει λέγω* εκφράζω επομένως, κατά κυριολεξία, λέγω προς τα έ'ξω, έκστομίζω, δηλώνω, διακηρύσσω. 'Αλλά τί εκφράζει κανείς; Εκφράζει εντυπώσεις, αντιλήψεις, αναμνήσεις, ιδέες, προϊόντα της φαντασίας, διανοήματα, συναισθήματα, χαρά, λύπη, θάρρος, φόβο, αγάπη, μίσος, αγανάκτηση, αγωνία, έκπληξη, επιδοκιμασία, αποδοκιμασία, θαυμασμό, πίστη, επιθυμίες κ.λπ., κ.λπ. Οι εκφράσεις αυτές άλλοτε αντιστοιχούν επακριβώς προς τα συμβαίνοντα στον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, άλλοτε όμως, έν μέρει ή έξ ολοκλήρου, όχι. Αϊτια της μή υπάρξεως αντιστοιχίας μεταξύ εκφράσεως και εκφραζόμενου ψυχικού γεγονότος είναι πολλά, άπό τα όποια επισημαίνουμε τα ακόλουθα: Τήν αδυναμία του άτομου να αντιληφθεί σωστά κάτι, πού συμβαίνει στο είναι του* κατά δεύτερον λόγο τήν πρόθεση του να μή εκφράσει ορισμένα από τα συντελούμενα ή συντελεσθέντα σ' αυτό και κατά τρίτον λόγο τήν αδυναμία του να εκφράσει, στην περίπτωση, μάλιστα, πού χρησιμοποιεί λέξεις και φράσεις, εκείνο, τό όποιο άπό δική του προαίρεση ή άπό εξωτερική επιβολή καλείται να ανακοινώσει. Αλλά για να συμπληρωθεί ή έννοια της εκφράσεως, είναι ανάγκη να συσχετισθεί με δύο άλλες παρεμφερείς τήν έννοια της επικοινωνίας και τήν έννοια της προβολής. 'Επικοινωνία λέγεται ή αμοιβαία διέγερση και ή αμοιβαία αντίδραση μεταξύ ομάδων και ομάδων. Με άλλες λέξεις, ή ψυχική επαφή μεταξύ ανθρώπων άπό πλησίον ή άπό απόσταση, οπότε χρησιμοποιούνται ανάλογα μέσα επιστολές,τηλέφωνο,τηλέγραφος κ.άκαί ή ανταλλαγή κατά τή διάρκεια της εμπειριών, γνώσεων, ιδεών, σκέψεων, επιθυμιών, διαθέσεων, προθέσεων, σχεδίων κ.τ.τ. Ή επικοινωνία δι

122 Ή έκφραση και τα εκφραστικά μέσα τοΰ άνθρωπου 123 εξάγεται, στις πιο πολλές περιπτώσεις, μέ γλώσσα, μέ λόγο, άλλα και μέ άλλες συμβολικές κινήσεις. Στο σημείο αυτό θυμίζομε τους κωφάλαλους, τους απαίδευτους κυρίως, οι όποιοι, κατά τον 'Αριστοτέλη, «φωνήν μέν άφιάσι, διάλεκτον δέ ούδεμίαν». Οι άνθρωποι αυτοί επικοινωνούν μέ συμβολικές κινήσεις της κεφαλής και των χειρών αυτές είναι ή γλώσσα τους. Κατά τήν επικοινωνία μπορεί να συμβαίνει και έκφραση, άλλα άλλο πράγμα ή μία και άλλο ή άλλη* κατά τήν έκφραση υπάρχει, όπως είπαμε, εξωτερίκευση μιας σκέψεως, μιας γνώμης, μιας ιδέας, άλλα ή ενέργεια αυτή δέν παρακολουθεί πάντοτε τήν επικοινωνία δέν εκφραζόμαστε δηλαδή όλες τις φορές, πού επικοινωνούμε. Έξ άλλου, αναγκαίες προϋποθέσεις στην επικοινωνία εΐναι το ερέθισμα και ή αντίδραση σ' αυτό, ενώ στην έκφραση ή αντίδραση δέν είναι απαραίτητη μπορεί να πραγματοποιηθεί έκφραση, χωρίς να γίνει οποιαδήποτε αντίδραση στα εκφραζόμενα ή στα έκφρασθέντα. Ή επικοινωνία είναι μία άλλη ανάγκη τοΰ άνθρωπου, και μάλιστα ισχυρότερη άπό τήν έκφραση σ' αυτήν κυρίως οφείλονται οι δύο μεγαλύτερες επινοήσεις του, ή κοινωνία και ή γλώσσα, της όποιας, έξ άλλου, βασική λειτουργία είναι ή επικοινωνία των ανθρώπων και κατά δεύτερον λόγον ή έκφραση τους. Και στην κοινωνία και στή γλώσσα όφείλομε πολλά, αν όχι τα πάντα. Για τήν επικοινωνία σημειώνομε ακόμη, ότι, για να είναι πλήρης, πρέπει να υπάρχει κατανόηση των λεγομένων κατά τή διάρκεια της και άπό τα δύο μέρη. Όχι σπανίως, εν τούτοις, αντί κατανοήσεως υπάρχει παρανόηση και ασυνεννοησία, της οποίας τα αποτελέσματα, πολλές φορές, είναι άπό δυσάρεστα μέχρι τραγικά. Θυμίζομε τήν παρανόηση και γενικώς ασυνεννοησία, πού επικράτησε μεταξύ Αθηναίων και Πελοποννησίων λίγο πριν άπό τήν έναρξη τοΰ Πελοποννησιακού πολέμου* θυμίζομε ακόμη τήν αποπομπή άπό τους 'Αθηναίους τοΰ πρεσβευτή, πού απέστειλε ό βασιλιάς της Σπάρτης 'Αρχίδαμος στην 'Αθήνα, «έν όδω ων» προς τήν 'Αττική μέ τον στρατό του, και τα λόγια τοΰ πρεσβευτή αύτοΰ, όπως τα αναγράφει ό Θουκυδίδης (2,34): «Ό δέ επειδή επί τοις όρίοις έγένετο και έμελλε διαλύσεσθαι, τοσόνδε ειπών έπορεύετο ότι "Ήδε ή ήμερα τοις Έλλησι μεγάλων κακών άρξει"». Και πραγματικά ή ημέρα εκείνη υπήρξε αρχή μεγάλων δεινών για τους "Ελληνες. Και της προβολής ή έννοια είναι συγγενής προς εκείνη της εκφράσεως, άλλα και μεταξύ τους υπάρχουν ορισμένες διαφορές. Ή προβολή είναι κυρίως "ψυχαναλυτικός όρος και σημαίνει τήν τάση, τήν ενέργεια, στην οποία προβαίνει ό άνθρωπος, μέ άλλη λέξη, τον μηχανισμό εκείνο, μέ τον όποιο αμύνεται κατά της αναγνωρίσεως υπάρξεως σ' αυτόν ψυχικής καταστάσεως, ή όποια τοΰ προξενεί λύπη. Τήν ανεπιθύμητη αυτή κατά

123 124 Νικολάου Γ. Μελανίτη στάση αποδίδει σέ άλλους και 'έτσι βρίσκει, όπως π.χ. το ζηλιάρικο παιδί, διέξοδο στην κατατρύχουσα αυτόν δυσχέρεια. Πολλοί ψυχολόγοι, μεταξύ των οποίων ό Ελβετός J. Piaget, δέχονται μέν την ύπαρξη του είδους αύτοΰ της εκφράσεως στον άνθρωπο, άλλα απορρίπτουν την ψυχαναλυτική ερμηνεία του. Ή προβολή ερευνάται μέ ειδικές μεθόδους, τίς λεγόμενες προβολικές, οι όποιες έ'χουν διαμορφωθεί εδώ και αρκετές δεκαετίες πολλά δέ πορίσματα συνταχθέντα άπό έρευνες μέ αυτές έχουν περάσει στην ψυχολογική, τήν παιδαγωγική και τήν ψυχιατρική πρακτική. Ώς προς τίς διαφορές της προβολής άπό τήν έκφραση αναφέρομε τα επόμενα: Κατά τήν έκφραση έξωτερικεύομε αυτά πού θέλομε, άλλοτε μέ συμμετοχή της συνειδήσεως και άλλοτε άσυνειδήτως. Όταν συμβαίνει προβολή, σύμφωνα μέ τήν ψυχαναλυτική αντίληψη, ή απόδοση ατομικών ιδιοτήτων σέ άλλους ανθρώπους γίνεται άσυνειδήτως. Μία άλλη διαφορά μεταξύ συνηθισμένης εκφράσεως και προβολής είναι αυτή τα εκφραζόμενα κατά τήν προβολή είναι φορτισμένα μέ συναισθηματικό τόνο, ένώ κατά τήν έκφραση δέν συμβαίνει πάντοτε αυτό. Υπάρχουν εκφραστικές ενέργειες χωρίς συναισθηματική φόρτιση, όπως είναι π.χ. μία απλή αντίληψη, μία κρίση, σύγκριση, μία άποψη για ένα ζήτημα, μία περιγραφή, μία πρόβλεψη για το μέλλον κ.ά. 'Εκφραστικά μέσα. Ό λόγος, για τον όποιο μιλήσαμε και προηγουμένως, και όλα τα παρεπόμενα του διακυμάνσεις στον τόνο της φωνής, βραδύς ή γρήγορος ρυθμός της ομιλίας, ρέων ή προσκόπτων λόγος, οξύς ή ήπιος, λεκτικοί τρόποι, ρητορικά σχήματα, τραγούδι, γραφικός χαρακτήρας και άλλα πολλά δέν είναι τα μόνα εκφραστικά μέσα υπάρχουν και άλλα, για τα οποία θα προστεθούν λίγες λέξεις: 'Αναφέρομε κατά πρώτον μία ομάδα εκφραστικών μέσων, τα όποια προέρχονται από το αυτόνομο ή συμπαθητικό νευρικό σύστημα* αυτά εκφράζουν μόνον τήν συναισθηματική κατάσταση, έντονη ή ήπια, στην όποια βρίσκεται το άτομο κατά τον χρόνο πού εκφράζεται. Τα πιο συνηθισμένα άπό αυτά είναι: Το χαμόγελο και το γέλιο. Το κλάμα. Το στρίγγλισμα ή ξεφωνητό. Το ξάφνιασμα. Ή χλωμάδα. Ή λιποθυμία. Ή αύξηση εϊτε μείωση τών παλμών της καρδιάς. Ή εντονότερη έκκριση διαφόρων αδένων, ιδρώτα, σιέλου, κ.λπ. Έκτος άπό τίς εκφράσεις αυτές, παρατηρούνται και πολλές άλλες στον άνθρωπο, οι όποιες προέρχονται κατά το πλείστον άπό το ϊδιο νευρικό σύστημα αυτές μέ δυσκολία μέν περιγράφονται, άλλα από τους ζώντες στο ϊδιο κοινωνικό περιβάλλον κατανοείται ή ψυχική διάθεση ή κατάσταση τοΰ άτομου, στην οποία ή καθεμία αντιστοιχεί. Τέτοιες εκδηλώσεις π.χ. είναι εκτός άπό τους μορφασμούς, ή αμηχανία, ή απορία, ή περιέργεια, ή περιφρόνηση, ή προσδοκία, ή υποψία, ή υπεροψία, ή αδημονία κ.ά.

124 Ή έκφραση και τα εκφραστικά μέσα τοΰ άνθρωπου 125 'Αναφέρομε στη συνέχεια τα τεχνητά εκφραστικά μέσα, τα επινοήματα τοϋ άνθρωπου για έκφραση και επικοινωνία. Σημειώνομε άπο αυτά τα επόμενα: Τα μαθηματικά, τα αστρονομικά, τα χημικά και τα μουσικά σύμβολα. Τις χορογραφίες, τα σχήματα και τις εικόνες διαφόρων πραγμάτων, τα ιδεογράμματα, τα σήματα οδικής κυκλοφορίας, τα χρώματα. Τα συνθήματα, τους μυστικούς κώδικες, τα ηχητικά σήματα μέ τα σήμαντρα των εκκλησιών, μέ σάλπιγγες, μέ τύμπανα καί πολλά άλλα. Τα θρησκευτικά και τα εθνικά σύμβολα, τα εμβλήματα, τα χειροκροτήματα, το τηλέφωνο, τον τηλέγραφο, το ραδιόφωνο, τήν τηλεόραση, τον ασύρματο τηλέγραφο, το fax καί τα παρόμοια, τον οπτικό τηλέγραφο, τις φρυκτωρίες και πυρσεΐες των αρχαίων, τα σινιάλα των ναυτικών, αλλά καί τών στεριανών, καί πολλά άλλα. 'Αναφερόμαστε τέλος σέ μία άλλη κατηγορία εκφραστικών μέσων τών ανθρώπων, τήν οποία απαρτίζει ένα μεγάλο πλήθος έργων τους τα μέσα αυτά είναι όλα, όσα κάνει ο άνθρωπος τή ζωή του σαν επαγγελματίας καί σαν άτομο γενικώς μόνος του ή σέ συνεργασία μέ άλλους. Τα εκφραστικά αυτά μέσα όνομάζομε, μέ μία λέξη, δημιουργήματα, διότι περικλείουν κάποια δημιουργική πνοή, κάτι το νέο, τό ασυνήθιστο. Άς έχομε όμως υπόψη, ότι ή απλή παραγωγή δέν συνιστά οπωσδήποτε καί δημιουργία, ή όποια κυρίως εκφράζει τό άτομο ή καί τήν ομάδα. Ή δημιουργική πνοή μπορεί να εκδηλώνεται σέ κάθε δραστηριότητα τοΰ ανθρώπου* στην κατασκευή απειράριθμων πραγμάτων, στις ασκούμενες πρακτικές τέχνες, στην καλλιέργεια τών κτημάτων, στα παιχνίδια, τα Ίχνογραφήματα καί τα άλλα παιδικά έργα, στην επιστήμη, στα γράμματα, στην τέχνη. Στις καλές τέχνες, όμως, περισσότερο άπό τις άλλες ασχολίες τοϋ ανθρώπου, ή κάθε δημιουργία είναι καί έκφραση τοΰ καλλιτέχνη καί ή κάθε έκφραση δημιουργία. Αξίζει επομένως να ποΰμε κάτι περισσότερο για τήν έκφραση στην τέχνη. Ή έκφραση στην τέχνη. Ή τέχνη, ή καλή τέχνη, είναι ένας ιδιαίτερος τομέας εκφράσεως καί ο,τι γίνεται σ' αυτή για τή φιλοτέχνηση ενός νέου έργου συνδέεται μέ δημιουργική προσπάθεια, άφοΰ τό κάθε έργο τέχνης είναι ένα δημιούργημα, τό όποιο δέν υπήρχε προηγουμένως, εϊτε αυτό εΐναι ζωγραφικός πίνακας εϊτε γλυπτό εϊτε ό,τιδήποτε άλλο. Ό καλλιτέχνης μέ τό κάθε δημιούργημα του, όπως είπαμε, εκφράζεται, απεικονίζει στα κύρια σημεία του ή στις λεπτομέρειες τον εσωτερικό εαυτό του. Ό καθένας ωστόσο δέν μπορεί πάντοτε να νιώσει τον εκφραζόμενο σέ κάθε έργο του, καθότι γι' αυτό χρειάζεται καλλιτεχνική εμπειρία, καί μάλιστα όχι μικρή. Ό άξιος τοΰ ονόματος καλλιτέχνης, καθώς πιστεύεται, υστέρα από μία συγκινησιακή έκρηξη, πού συμβαίνει στο είναι του ή καί συγχρόνως μέ αυτή συλλαμβάνει μέ τή βοήθεια της φαντασίας, όπως καί τών

125 126 Νικολάου Γ. Μελανίτη άλλων στοιχείων, πού συναπαρτίζουν την πνευματική του υπόσταση, κάποια συγκεχυμένη μορφή, στη συνέχεια δέ επιχειρεί να δώσει, με τα μέσα, τα όποια προσιδιάζουν στην τέχνη, πού υπηρετεί, συγκεκριμένο σχήμα σ' αυτή, ή οποία έ'τσι γίνεται πιο δηλωτική τοΰ ψυχικού του γενικώς κόσμου, ή, αν είναι μαθητευόμενος, τοΰ καλλιτεχνικού του γίγνεσθαι. Κατά τον Ιταλό φιλόσοφο Benedetto Croce, καλλιτέχνες είναι εκείνοι, τους οποίους πιέζει ή ανάγκη να έκφρασθοΰν και έχουν συγχρόνως τήν ικανότητα να δώσουν μορφή στην έκφραση τους. Στο σημείο αυτό είναι εύλογο το ερώτημα: Ή μορφή, για τήν οποία μιλήσαμε, καί έπειτα ή αποτύπωση της με χρωστήρα, με σμίλη κ.λπ., είναι έξ ολοκλήρου πλάσμα της φαντασίας τοΰ καλλιτέχνη ή ανευρίσκεται κάπου στή φύση; 'Απάντηση στο ερώτημα αυτό έχουν δώσει πολλοί από αυτούς αναφέρομε μόνο τον 'Αμερικανό φιλόσοφο John Dewey, ό όποιος στο κλασσικό έργο του: «Ή τέχνη σαν εμπειρία» («Art as Experience»), μεταξύ άλλων, λέγει: «Ή τέχνη δεν είναι φύση, άλλα είναι φύση μετασχηματισμένη». Παρατηρούμε ακόμη, πώς το κάθε αξιόλογο έργο τέχνης είναι κάτι το ιδιαίτερο τοΰ άτομου, πού το έδημιούργησε, καί, ώς εκ τούτου, κάτι το ανεπανάληπτο, ακόμη καί στην περίπτωση πού ό καλλιτέχνης έχει ενσαρκώσει μία κοινή αντίληψη, μία κοινή 'ιδέα καί αυτήν εκφράζει στο δημιούργημα του, γιατί είναι βέβαιο, πώς εκφράζει ώς καί το κοινό μέ δικό του τρόπο. Έξ άλλου, συγκρινόμενο ένα έργο τέχνης μέ οποιοδήποτε άλλο τοΰ ϊδιου καλλιτέχνη, κατά κανόνα εκφράζει κάτι το διαφορετικό, γιατί άλλη ήταν ή ψυχική διάθεση κατά τή φιλοτέχνηση τοΰ ενός καί διαφορετική κατά τή φιλοτέχνηση τοΰ άλλου. Άν πάλι ή σύγκριση γίνει μέ έργο άλλου καλλιτέχνη, έστω κι άν παρουσιάζεται μέ τήν ϊδια μορφή μέ το συγκρινόμενο, ή διαφορά στην έκφραση είναι ακόμη μεγαλύτερη, γιατί ό καθένας έχει τον ιδιαίτερο, τον ατομικό του ψυχικό κόσμο. Στα όσα είπαμε για τήν έκφραση καί τήν τέχνη θα προσθέσομε δύο πράγματα: Κατά πρώτον, ότι ή ελευθερία εκφράσεως τοΰ καλλιτέχνη είναι «εκ των ων ουκ άνευ» για τή γνήσια δημιουργία του καί κατά δεύτερον λόγον, ότι ή διδασκαλία της τέχνης στα σχολεία, μέ βάση το πνευματικό επίπεδο τών μαθητών κάθε τάξεως, συντελεί, λόγω κυρίως της ιδιαιτερότητας τοΰ κάθε καλλιτεχνήματος, στην ισχυροποίηση καί περαιτέρω ανάπτυξη της αυτόνομης προσωπικότητας τών νέων, πράγμα ιδιαίτερα σημαντικό για τήν εποχή μας, κατά τήν οποία το άτομο δέχεται καθημερινώς ερεθίσματα, παρεχόμενα συνειδητώς είτε άσυνειδήτως, καί καλούνται σέ συμμόρφωση σέ ξένες ιδέες καί σέ ξένες επιδιώξεις. Στο έξης, για συμπλήρωση, θα αναφερθούμε, όσο γίνεται πιο σύντομα, στην έκφραση καί στην επιστήμη. Ή έκφραση στην επιστήμη έχει διαφορετική έννοια άπό τήν έκφραση

126 Ή έκφραση και τα εκφραστικά μέσα τοϋ άνθρωπου 127 στην τέχνη. Στην επιστήμη σχετίζεται με την έρευνα σ' αύτη, πού είναι ενα από τα πιο βασικά γνωρίσματα της. Πιο συγκεκριμένα ή έκφραση σέ ορισμένες επιστήμες, και μάλιστα στην ψυχολογία καί τήν παιδαγωγική, είναι το άμεσο αντικείμενο των ερευνών τους ερευνούν τήν έκφραση για να σχηματίζουν γνώμη για τον ψυχικό βίο τών ανθρώπων, ωρίμων καί υπό ανάπτυξη. Κανείς δέν μπορεί να μπει στον ψυχικό κόσμο τού άλλου άνθρωπου καί να τον ερευνήσει άμεσα για να ανακαλύψει, σέ ποια κατάσταση βρίσκεται, ολόκληρος ή διάφορες πλευρές του. Μπορεί όμως να μπει σ' αυτόν μέσω τών εκφράσεων του, τών διαφόρων τρόπων συμπεριφοράς του, άπό τους οποίους ένας, ό κυριότερος, όπως είπαμε, εΐναι ή γλώσσα, μάλιστα δε ό προφορικός λόγος, όπως καί ό γραπτός, ό όποιος συνεδέθη τόσο στενά μέ τον ψυχικό βίο τού άνθρωπου, ώστε να ακολουθούν καί οι δύο τήν ϊδια περίπου πορεία στην εξέλιξη τους. Γι' αυτό ή γλώσσα θεωρείται καθρέπτης της όλης πολιτιστικής στάθμης ενός λαού. Στην καθημερινή ζωή τών ανθρώπων ή έκφραση, το τι λέγει καί το τί κάνει τού ενός, γίνεται αντικείμενο παρατηρήσεως τού άλλου καί έτσι ό καθένας γνωρίζει πολλές φορές μέ μεγάλη επιτυχία σέ ποια κατάσταση βρίσκονται διάφορες πτυχές τού ψυχικού βίου ανθρώπων, τους όποιους συναναστρέφεται. Συνηθισμένοι χαρακτηρισμοί τού ενός άπό τον άλλο είναι* έξυπνος άνθρωπος, κοιμισμένος, έχει γερό μνημονικό, σωστός, κατεργάρης, πονηρός, καχύποπτος, λογικός, ακαταλόγιστος, ευφάνταστος, φιλόδοξος, έχει καλό (ή κακό) χαρακτήρα, τυραννικός, δημοκρατικός, συναισθηματικός, αναίσθητος, θαρραλέος, δειλός, φιλόκαλος, έχει μεγάλη θέληση, είναι άβουλος, φιλαλήθης, ψεύτης κ.ά. Ή επιστήμη καί όταν λέγω έδώ επιστήμη, εννοώ κυρίως τήν ψυχολογία καί τήν παιδαγωγική δέν έκαμε τίποτα άλλο άπό το να παραλάβει αυτή τήν καθημερινή πρακτική καί να τή συστηματοποιήσει σέ συνδυασμό μέ τήν επινόηση καί εφαρμογή στην πράξη ειδικών μεθόδων έρευνας της ανθρώπινης εκφράσεως μέ λόγο κυρίως, άλλα καί μέ άλλα εκφραστικά μέσα. Καί οι επιστημονικές αυτές μέθοδοι προήλθαν, σέ μεγάλο βαθμό, άπό τους τρόπους, πού χρησιμοποιούν οι άνθρωποι στην καθημερινή ζωή για να γνωρίσει ό ένας τον άλλο. Έν πάση περιπτώσει, χάρη σέ όλες αυτές τις μεθόδους καί οι επιστήμες, για τις όποιες μιλούμε, παρουσίασαν μεγάλη πρόοδο ερευνώντας τήν έκφραση τού άνθρωπου, ενήλικου ή παιδιού, καί πολλές έγκυρες γνώσεις γι' αυτόν κατόρθωσαν να κατακτήσουν. "Ενας άπό τους πρώτους, αν όχι ό πρώτος, ό όποιος έχρησιμοποίησε συστηματικώς τήν κοινή πρακτική για έρευνα της εκφράσεως τού άνθρωπου υπήρξε ό 'Αριστοτέλης, όπως μπορεί κανείς να καταλάβει άπό τα έργα του «Περί ψυχής», «Περί μνήμης καί άναμνήσεως» καί άλλα. Ή ψυχολογία όπως καί ή παιδαγωγική μέχρι τον 19ο αιώνα προσπαθούσε να λύνει

127 128 Νικολάου Γ. Μελανίτη γενικώς τα προβλήματα της με προσωπική εμπειρία και σκέψη φιλοσοφική, πράγμα, το όποιο όμως ελάχιστα συνετέλεσε στην πρόοδο της και στην πραγματική γνώση τοϋ ψυχικοί) βίου τοΰ ανθρώπου. 'Από τα τέλη όμως τοΰ αιώνα αΰτοϋ, και μάλιστα από τις αρχές τοϋ 20οΰ, οι επιστήμες αυτές μέ μεθόδους καθαρά ψυχολογικές οχι ψυχοφυσικές, Weber, Fichner και άλλοι γνωρίζουν μεγάλες προόδους μέ τις μεθόδους αυτές, οί όποιες στηρίζονται στην έτεροπαρατηρησία όχι στην αύτοπαρατηρησία ή ενδοσκόπηση συνάγουν έγκυρα πορίσματα, μέ τα όποια ό άνθρωπος γνωρίζεται άσυγκρίτως καλύτερα από πρίν. Ή έννοια τής έτεροπαρατηρησίας είναι, ότι το υποκείμενο της έρευνας, ό άνθρωπος κάθε ηλικίας, γίνεται αντικείμενο παρατηρήσεως συστηματικής άλλου προσώπου, τοΰ ψυχολόγου ή παιδαγωγού, το όποιο μελετά τις αντιδράσεις του σέ ερεθίσματα, εμφανισθέντα μόνα ή σκοπίμως παρασχεθέντα και συνάγει τα συμπεράσματα του γι' αυτόν. Ή έρευνα μέ έτεροπαρατηρησία άλλοτε διαρκεί επί ελάχιστο χρόνο, άλλοτε όμως επί περισσότερο, επί ώρες, ημέρες, εβδομάδες και μήνες, ακόμη δέ και χρόνια. Αυτό εξαρτάται άπό τή μέθοδο πού εφαρμόζεται, άπό το υπό έρευνα φαινόμενο και τους σκοπούς τοΰ ερευνητή. Κατά τήν αύτοπαρατηρησία το υποκείμενο τής έρευνας ένδοσκοπεΐ εαυτό, στρέφει τήν προσοχή προς τον εσωτερικό του κόσμο και ανακοινώνει στον ερευνητή ο,τι δοκιμάζει άπό τήν εμφάνιση ενός ψυχικού γεγονότος στο παρόν ή δοκίμασε στο παρελθόν. Έπί αιώνες ή αύτοπαρατηρησία έχρησιμοποιήθη για τήν έρευνα διαφόρων ψυχικών φαινομένων, άλλα δέν απέδωσε, όσα αναμένονταν άπό αυτήν. Τήν έχρησιμοποίησαν ιδίως οί Καρτεσιακοί, οί Έρβαρτιακοί καΐ οί 'Άγγλοι Εμπειριοκρατικοί. Ή αύτοπαρατηρησία οφείλει τήν αστοχία της σέ πολλούς λόγους, άπό τους οποίους οί σπουδαιότεροι είναι ή αδυναμία τοΰ άτομου, και μάλιστα όταν αυτό είναι παιδί, να νιώσει ακριβώς, τι τοΰ συμβαίνει ή τί τοΰ συνέβη ή αδυναμία του να περιγράψει μέ λέξεις και φράσεις στον ερευνητή τήν εμπειρία πού δοκιμάζει ή δοκίμασε άπό ένα ψυχικό γεγονός και ή έλλειψη ικανότητας άπό τον ερευνητή να κατανοήσει τί ανακοινώνει σ' αυτόν ό ένδοσκοπούμένος και τί κρύπτεται πίσω από τα λόγια του. Όπως εΐναι φανερό, όταν γίνεται χρήση μεθόδου, πού βασίζεται στην έτεροπαρατηρησία και οί σημερινές σ' αυτή στηρίζονται, αντικείμενο έρευνας είναι ή έκφραση τοΰ άτομου μέσα στο περιβάλλον πού βρίσκεται. Όταν στην εφαρμοζόμενη μέθοδο κυριαρχεί ή αύτοπαρατηρησία, δέν γίνεται προσφυγή στην έκφραση, άλλα απλώς γίνεται μία περιγραφή, ή οποία όμως δέν είναι έκφραση, αν και θα μπορούσε ϊσως να εκληφθεί σαν έκφραση. 'Ας μή ποΰμε εν τούτοις, πώς ή ενδοσκόπηση σαν βίωση ψυχικού φαινομένου λείπει εντελώς άπό τήν έκφραση τοΰ υποκειμένου τής

128 Ή έκφραση και τα εκφραστικά μέσα τοϋ άνθρωπου 129 έρευνας με τις χρησιμοποιούμενες σήμερα μεθόδους, εϊτε άπό τον ερευνητή κατά τήν εξέταση τοϋ υποκειμένου και τή μελέτη των αντιδράσεων του στα παρασχεθέντα σ' αυτό ερεθίσματα ή στα φυσικά και αβίαστα εμφανισθέντα. Ή ψυχολογία και ή παιδαγωγική χρησιμοποιούν σήμερα πολλές μεθόδους για τήν έρευνα της εκφράσεως τοϋ άνθρωπου, ωρίμου και υπό ανάπτυξη, μέ λόγο, άλλα και με άλλα εκφραστικά μέσα. Δέν θα αναφερθούμε στις μεθόδους αυτές, σημειώνουμε όμως, ότι όλες κατά τήν εφαρμογή τους στην πράξη παίρνουν πολλές μορφές, οί όποιες είναι ανάλογες προς τα υποκείμενα της έρευνας, τους σκοπούς τοϋ ερευνητή, τον αριθμό των υποκειμένων της έρευνας, τον διατιθέμενο γι' αυτές χρόνο κ.λπ. Πριν άπο το τέλος της εργασίας αυτής ας επιτραπεί να επισημάνομε ορισμένα σημεία, μέ βάση τα λεχθέντα, για τήν έκφραση και μετά να προβούμε, για συμπλήρωση, σέ μία σύντομη σύγκριση ανάμεσα στην τέχνη και τήν επιστήμη, μια και πολύ ή λίγο αντιπαραθέσαμε τή μία προς τήν άλλη: Όλοι οί άνθρωποι άπο τή γέννηση μέχρι το θάνατο τους εκφράζονται. Ή έκφραση, σέ τελευταία ανάλυση, είναι αντίδραση, συνειδητή εϊτε ασυνείδητη, σέ ερεθίσματα, πού έχουν τήν αρχή τους στον εσωτερικό βίο κάθε άνθρωπου ή στον εξωτερικό κόσμο. Ό άνθρωπος, για να εκφρασθεί, χρησιμοποιεί πολλά μέσα, άπο τα όποια το συνηθέστερο και το ακριβέστερο είναι ή γλώσσα, ό λόγος, προφορικός και γραπτός. Ή ανάγκη της συγκινησιακής ιδίως εκφράσεως οδηγεί τον καλλιτέχνη στή δημιουργία έ'ργου, το όποιο, έφ' όσον είναι άξιο λόγου, τυγχάνει ατομικό και ανεπανάληπτο. Ή έγκυρη γνώση, πού υπάρχει σήμερα για τον ψυχικό κόσμο του άνθρωπου, υπό ανάπτυξη και ώριμου, προέρχεται άπο τή συστηματική έρευνα των ποικίλων εκφράσεων του, εϊτε αυτές γίνονται αυθόρμητα, εϊτε προκαλούνται σκοπίμως. Ώς προς τις διαφορές μεταξύ τέχνης και επιστήμης παρατηρούμε τα επόμενα: Ή τέχνη είναι άλλος τομέας τοϋ επιστητού και άλλος ή επιστήμη. Ή ανάγκη για έκφραση στην τέχνη είναι κινητήρια δύναμη για δημιουργία, ενώ στην επιστήμη, στην ψυχολογία ιδίως και τήν παιδαγωγική, ή έκφραση είναι μέσον διερευνήσεως τοϋ ψυχικού βίου των ανθρώπων, ατόμων και ομάδων. Τήν τέχνη διέπει κυρίως το συναίσθημα και λιγότερο ή λογική τήν επιστήμη προ παντός ή λογική και σέ περιορισμένη κλίμακα το συναίσθημα. Στην τέχνη γίνεται κατάληξη σέ συγκεκριμένο πράγμα, στο καλλιτεχνικό δημιούργημα, στην επιστήμη σέ μία αφηρημένη γενίκευση, στο πόρισμα. Το καλλιτέχνημα περικλείει ωραιότητα, ένώ το επιστημονικό πόρισμα δέν έχει σχέση μέ το ωραίο, εκτός εάν ό ερευνητής είναι και καλλιτέχνης, και μάλιστα τοϋ λόγου.

129 130 Νικολάου Γ. Μελανίτη Άς δοΰμε τώρα και τις ομοιότητες, πού υπάρχουν μεταξύ τέχνης και επιστήμης: Στην τέχνη γίνεται δημιουργία. Και στην επιστήμη το ίδιο* ή νέα γνώση, πού έρχεται στο φως έπειτα από έρευνα, είναι δημιουργία. Στην τέχνη ή δημιουργία ξεκινά άπό την ανάκυψη της ανάγκης για έκφραση στην επιστήμη αρχίζει άπό την εμφάνιση αμφιβολίας άπό το θαυμάζει/ν κατά τον Πλάτωνα και τον 'Αριστοτέλη ή οποία επίσης είναι φορτισμένη με συναίσθημα. Έξ άλλου, ή πορεία της σκέψεως στην επιστήμη μετά την αμφιβολία και τον προβληματισμό διατύπωση υποθέσεων, καθορισμός της μεθόδου έρευνας, συλλογή δεδομένων, συναγωγή πορισμάτων, σύνταξη εκθέσεως για τήν έρευνα θυμίζει πολύ τήν αναζήτηση με τή φαντασία από τον καλλιτέχνη μορφής για να εκφρασθεί και τή διάπλαση της σύμφωνα με τις πνευματικές ανησυχίες και τις επιδιώξεις του. 'Αναφέρομε επίσης ότι ή τέχνη αποτελεί αντικείμενο έρευνας διαφόρων επιστημονικών κλάδων της φιλοσοφίας της τέχνης, της ιστορίας της τέχνης, της κριτικής της τέχνης οι όποιοι ερευνούν πάμπολλα προβλήματα άφορώντα στην εμφάνιση, τήν τέλεση, τήν εξέλιξη της κ.λπ. ότι ή κάθε τέχνη, όπως και ή κάθε επιστήμη, απαρτίζεται άπό ένα σώμα γνώσεων, το όποιο οφείλει να γνωρίζει ό ασχολούμενος με αυτήν και ακόμη ότι πολλά επιστημονικά πορίσματα έχουν περάσει σέ καλλιτεχνικά έ'ργα ποιήματα, δράματα, διηγήματα και άλλα και έχουν πάρει μία καλλιτεχνική χροιά. Για το τελευταίο αυτό σημείο προστρέχομε στον Πλάτωνα, ό όποιος και μεγάλος επιστήμονας φυσικός κ.λπ υπήρξε και μεγάλος καλλιτέχνης. Άπό τα έργα του περιοριζόμαστε να αναφέρομε τον διάλογο Τίμαιο, στον όποιο ό Σωκράτης με τον Λοκρό φιλόσοφο και αστρονόμο Τίμαιο κυρίως προσπαθούν να ερευνήσουν το σύμπαν διαλεγόμενοι. Άπό τον διάλογο αυτόν παραλαμβάνομε σέ ελεύθερη μετάφραση μόνον το τέλος, το όποιο είναι μία θαυμάσια καλλιτεχνική έκφραση ενός εξαίσιου επιστημονικού πορίσματος: «Τώρα λοιπόν, συνάγει ό Τίμαιος, ας πούμε, πώς ή έρευνα τοΰ σύμπαντος πού έκάναμε με το διάλογο μας έφθασε στο τέλος της ό κόσμος δηλαδή αυτός, πού άντικρύζομε, άφοΰ παρέλαβε θνητά και αθάνατα όντα και συμπληρώθηκε, όπως είπαμε, έγινε ένα ορατό ον, μέσα στο όποιο περικλείονται τα ορατά, ένας θεός αισθητός, εικόνα τοΰ νοητού θεού, απαράμιλλος σέ έκταση, αγαθότητα, ομορφιά και τελειότητα, αυτός ό ένας και μοναδικός ουρανός.»

130 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Δ. ΚΑΡΑΠΑΝΝΗ ΠΛΟΥΡΑΛΙΣΜΟΙ ΑΞΙΟΚΡΑΤΙΑ: ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Εισαγωγή Μολονότι το συγκεκριμένο θέμα, άπό πρώτη ματιά φαίνεται αρκετά συνηθισμένο και ευρύ, θα θέλαμε να το οριοθετήσουμε και να θίξουμε ορισμένα σημεία του, πού εϊτε δέν έχουν επαρκώς τονισθεί εϊτε είναι μεγάλης σπουδαιότητας και χρήζουν ανάλυσης και υπενθύμισης. Όμιλώντας για πλουραλισμό στην εκπαίδευση εννοούμε ότι ή ποικιλία γνώσεων ή αλλιώς ή μή ακραία εξειδίκευση οδηγεί σέ περισσότερο ολοκληρωμένο άτομο όχι μόνο ως παραγωγική μηχανή αλλά και ως άνθρωπο, δηλαδή ώς σύνολο κοινωνικών, ηθικών, κ.λπ. στοιχείων πού συνθέτουν τήν προσωπικότητα. Από τό άλλο μέρος, όμιλώντας περί αξιοκρατίας εννοούμε ότι υπάρχει μια ιεραρχημένη δομή στην εκπαίδευση όπου κανένα από τα στελέχη πού τήν απαρτίζουν και ειδικότερα στα ανώτερα κλιμάκια δέν έχει επιλεγεί άπο μή αντικειμενικά ή αναξιοκρατικά κριτήρια. Τα θέματα πού θα εξετάσουμε στή συνέχεια είναι τα έξης. Αρχικά θα δούμε τή σύγχρονη διεπιστημονική προσέγγιση στην επίλυση, κυρίως, των κοινωνικών προβλημάτων. Στή συνέχεια, θα συνθέσουμε αυτή τή σύγχρονη τάση με τό εκπαιδευτικό σύστημα και θα αναφερθούμε μέ συντομία στο πρόβλημα τών ηθικών αξιολογήσεων καί κρίσεων πού είναι αναπόφευκτο να διέπει τό σύστημα αυτό. Στο επόμενο τμήμα θα αναφερθούμε στις οικονομικές συνέπειες της εκπαίδευσης για τό άτομο και τήν κοινωνία καί θα τις αξιολογήσουμε σέ καθεστώς αναξιοκρατικού συστήματος επιλογής τών ατόμων στην ιεραρχία τοϋ εκπαιδευτικού συστήματος. Όπως ελπίζουμε να δείξουμε, σέ καθεστώς αναξιοκρατίας τό κόστος ευκαιρίας τών διδασκομένων αυξάνεται, ενώ μειώνεται ή ανταγωνιστικότητα της οικονομίας καί ή εξέλιξη της γνώσης δέν φθάνει τό μέγιστο δυνατό σημείο. 'Επιστημονικός πλουραλισμός και παιδεία. Αναφερόμενοι στή σημασία τού πλουραλισμού στην εκπαίδευση, θα τήν προσεγγίσουμε δίνοντας απάντηση στα έξης ερωτήματα: (α) Είναι

131 132 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη επιθυμητή μια πλουραλιστική εκπαίδευση; (β) Πώς μπορεί ή ερευνητική ηθική να επιδράσει τή διαμόρφωση μιας ανάλογης κοινωνικής ηθικής; (γ) Μπορούν οι «αόρατες δυνάμεις» τής αγοράς να εγγυηθούν μια πλουραλιστική ανάπτυξη των διαφόρων επιστημών και τών κλάδων τους; Το πρώτο ερώτημα συνδέεται με τον ορισμό τής «επιστήμης» και τή διάκριση τών επιστημών βάσει κάποιου κριτηρίου (demarcation criterion). Δέν θα άναφερθοϋμε έν προκειμένω στους διάφορους ορισμούς και χαρακτηρισμούς τής «επιστημοσύνης» ενός κλάδου έρευνας, οι όποιοι έ'χουν αναπτυχθεί κάτω άπό τίτλους όπως, όπερασιοναλισμός, θετικισμός, Ίνστρουμενταλισμός κ.λπ. 1, θα υιοθετήσουμε, χάριν τής ευρύτερης προσέγγισης στο θέμα, τή θέση τοϋ Bronovsky 2, ό όποιος θεωρεί ότι επιστήμη αποτελεί οποιαδήποτε προσπάθεια τοϋ ανθρώπου αποσκοπεί διαμέσου οργανωμένων γνώσεων στην ανακάλυψη τών συνδετικών σχέσεων πού συνθέτουν τή φύση και τον κόσμο πού ζοΰμε. Με τήν έννοια αυτή τής επιστήμης και ή «τέχνη», άφοϋ βρίσκει αυτό πού συνδέει δύο καταστάσεις και τις ανάγει σέ μια ενότητα, αποτελεί και αυτή επιστήμη. Κάτω από αυτή τήν έννοια τής επιστήμης, ή πλουραλιστική ανάπτυξη τών διαφόρων κλάδων και τομέων της ενισχύεται. Άς έλθουμε τώρα στο δεύτερο ερώτημα μας, αυτό τής σχέσης μεταξύ επιστήμης και ηθικής πού θεωρούμε ότι ενδυναμώνει τήν πρόταση ότι ό πλουραλισμός και ή αξιοκρατία είναι οι βασικές συνιστώσες τής παιδείας σέ μια ευνομούμενη και προοδεύουσα κοινωνία. Ή σχέση τής επιστήμης μέ τήν ηθική τής κοινωνίας έχει εξετασθεί και άντιπαραβληθεΐ ποικιλοτρόπως. Μερικές φορές ή πρώτη έχει υποσκελισθεί άπό τή δεύτερη ενώ άλλες φορές τήν έχει υποσκελίσει. Έκτος όμως άπό αυτό το θέμα πού δέν θα μας απασχολήσει εδώ, υπάρχει και τό θέμα τοΰ σχηματισμού τής «ηθικής τών επιστημόνων» ή τής «ερευνητικής κουλτούρας» (scientific culture) και τής επίδρασης της στή διαμόρφωση τών ηθικών άξιων και άρχων τής κοινωνίας, πού θα εξετάσουμε στή συνέχεια. Ή ηθική τών επιστημόνων είναι, σέ γενικές γραμμές, σαν τήν κοινωνική ηθική, άφοΰ οι επιστήμονες ενός κλάδου άλλα και όλων τών κλάδων απαρτίζουν μια κοινωνία. Επίσης, ή ερευνητική κουλτούρα πού αναπτύσσεται στους κόλπους τών επιστημών οδηγεί στην ανάπτυξη μιας σχετικής ηθικής, ή οποία μπορεί να μεταδοθεί στην κοινωνία. Δηλαδή, ή ηθική αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώς παράδειγμα άπό τό σύνολο τής κοινωνίας 1. Βλ. Ά. Δ. Καραγιάννης, Ιστορία Οικονομικής Μεθοδολογίας, 2η εκδ. Interbooks, 'Αθήνα, 1998, σσ J. Bronovsky, Science and Human Values, έκδ. Harper & Row, New York 1965, σσ

132 Πλουραλισμός αξιοκρατία: oi βάσεις της παιδείας 133 για να ανυψωθεί ό άνθρωπος και να απομακρυνθεί άπό το επίπεδο της ηθικής κατάπτωσης. Άς δοϋμε μέ ποιο τρόπο δημιουργείται ή ερευνητική κουλτούρα και ηθική και μέ ποιες μορφές μπορεί αυτή να επιδράσει στή διαμόρφωση μιας κοινωνικής ηθικής. Ή προσπάθεια τοΰ έπιστήμονα έρευνητή επικεντρώνεται σέ ορισμένους στόχους, οι σημαντικότεροι από τους οποίους είναι οι έξης: (α) ή ανακάλυψη νέας γνώσης και αλήθειας (δηλ. ή μείωση της άγνοιας και των προκαταλήψεων), (β) ή πρόοδος τής επιστήμης για τή βελτίωση τής «ανθρώπινης ζωής», (γ) ή επιβράβευση τής ατομικής προσπάθειας και ικανότητας, καί (δ) ή εκπλήρωση προσωπικών αναζητήσεων και «ανησυχιών». Για να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι θα πρέπει ή έπιστημονική έρευνητική προσπάθεια να διεξάγεται βάσει ορισμένων άρχων και κανόνων που έχουν ένσταλαχθεϊ στή διαδικασία αυτή ϊσως άπο τήν πρωτόγονη εποχή μέ τήν εκπαίδευση τών μάγων ιερέων. Αυτοί οι κανόνες ή οι αρχές δέν αφορούν μόνο τήν επιστημονική μεθοδολογία (δηλ. τις μεθόδους και τους στόχους έρευνας), άλλα καί τήν κοινωνική ηθική τοΰ έπιστήμονα έρευνητή. Οι σημαντικότερες άπο αυτές τις αρχές ή κανόνες είναι οι εξής: (1) Ή επίτευξη τών στόχων τοΰ έπιστήμονα έρευνητή είναι ανάλογη τής ατομικής του προσπάθειας καί τών ικανοτήτων. Αύτη ή αρχή δημιουργεί στον επιστήμονα μια κοινωνική ηθική πού έχει προεκτάσεις, μερικές άπο τις όποιες είναι: (α) να αξιολογεί τα επιτεύγματα τών άλλων σύμφωνα μέ τήν προσπάθεια πού κατέβαλλαν, (β) να αναγνωρίζει τήν υγιή άμιλλα, δηλαδή τον ανταγωνισμό επί ϊσης βάσης για τήν επίτευξη τών στόχων, ώς μια ορθή κοινωνικά πρακτική, καί (γ) να θέτει τα ατομικά χαρακτηριστικά καί τις ικανότητες ώς τή θεμελιώδη βάση τής κλίμακας αξιολόγησης τών ατόμων. (2) Ή γνώση πρέπει να μεταδίδεται στους άλλους. Ή αρχή αυτή έχει δημιουργήσει τή διασύνδεση σχέσεων «δασκάλου μαθητή» πού εξωτερικεύεται μέ μια συνέχεια πολιτιστικών καί ηθικών χαρακτηριστικών. (3) Ή βασική επιδίωξη είναι ή δυναμική πρόοδος καί όχι ή στασιμότητα. Οι βασικοί αυτοί έπιστημονικοί έρευνητικοί κανόνες οδηγούν στην ανάπτυξη τών εξής βασικών ηθικών άξιων καί χαρακτηριστικών πού μπορούν να διαχυθούν στην κοινωνία 3 : 1) Όταν ασχολείται κάποιος μέ τήν επιστήμη μαθαίνει να στηρίζεται στην ανεξαρτησία τής παρατήρησης καί τής σκέψης. 2) Οι επιστήμονες επικροτούν κάτι το καινούριο καί πρωτότυπο. 3. Βλ. Bronovski, ibid. σο

133 134 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη 3) Άπο τα δύο προηγούμενα, προκύπτει ότι οι επιστήμονες μαθαίνουν να διαφωνούν. Ή διαφωνία είναι σημάδι ελευθερίας, όπως ή πρωτοτυπία είναι αποτέλεσμα της ανεξαρτησίας. 4) Οι επιστήμονες μαθαίνουν να είναι ανεκτικοί στα λάθη των άλλων, άφοΰ και οι ϊδιοι συχνά υποπίπτουν σέ επιστημονικά λάθη. 5) Οι επιστήμονες στην προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας απολαμβάνουν αξιοπρέπεια περισσότερο με τη δουλειά και τις σκέψεις τους, παρά άπο αυτό πού ανακαλύπτουν. Ή αξιοπρέπεια δημιουργείται σέ μια κοινωνία ϊσων ανθρώπων και μια τέτοια κοινωνία είναι ή επιστημονική, γιατί οι επιστήμονες μαθαίνουν να σέβονται τις απόψεις των άλλων όπως θέλουν οι άλλοι να σεβαστούν τις δικές τους. Για να προοδεύσει ή επιστήμη ως προς την αναζήτηση της αλήθειας, χρειάζεται να λειτουργεί σέ έ'να δημοκρατικό περιβάλλον, όπου τα παραπάνω χαρακτηριστικά και οι ηθικές αξίες θα μπορούν να λάβουν χώρα. Τα χαρακτηριστικά αυτά διαμέσου της μόρφωσης μπορούν να μεταδοθούν στους ανθρώπους άπό τον επιστημονικό κύκλο, όσο οι επιστήμονες τα διατηρούν και όσο ή επιστήμη δεν χάσει τον πραγματικό της δρόμο πού είναι ή αναζήτηση της αλήθειας. Μαζί με αυτά τα θετικά ηθικά χαρακτηριστικά των επιστημόνων υπάρχουν και ορισμένα άλλα αρνητικά τα όποια θα πρέπει να απαλειφθούν. Για παράδειγμα, στις κοινωνικές επιστήμες πού τό κριτήριο εμπειρικού ελέγχου είναι κάπως χαλαρό, μπορεί να παρατηρηθεί ότι εσκεμμένα ορισμένοι επιστήμονες προσφέρουν τό «μυαλό και τήν πένα» τους για να εξυπηρετήσουν άλλους εκτός της επιστήμης σκοπούς, όπως ιδεολογικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, κ.λπ. Πολλές φορές ή υλική υποδούλωση τού επιστήμονα σέ οργανωμένα κέντρα συμφερόντων είναι βασική αιτία πού χάνει ό επιστήμονας τήν ατομική και επιστημονική του ελευθερία και όταν τό αντιληφθεί είναι αργά για να τό διορθώσει. Στή σύγχρονη εποχή μέ τα επιτεύγματα της πληροφορικής έχει μειωθεί ή αποδοτικότητα της μαζικής παραγωγής, ένώ έχει αυξηθεί ό ρόλος των λεγομένων «ατομικών» προϊόντων και υπηρεσιών. Ή εικόνα τού πλήρως εξειδικευμένου κοινωνικού επιστήμονα, λόγω της πολυπλοκότητας πού διέπει τή σύγχρονη κοινωνία και τις διάφορες δυνατότητες διαμόρφωσης των πληροφοριών (π.χ. MME, ηλεκτρονικά προγράμματα, κ.λπ.), έχει εξασθενήσει. Δέν επιδιώκεται πλέον να αναλυθούν και να προταθούν λύσεις για διάφορα κοινωνικά προβλήματα διαμέσου μιας μονόπλευρης εξέτασης. Ή διεπιστημονική ανάλυση κυρίως στο χώρο των κοινωνικών επιστημών κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος έναντι της στείρας ακραίας εξειδικευμένης προσέγγισης πού φιλοδοξούσε να δώσει μονοδιάστατες λύσεις. Κάτω άπό αυτές τις σύγχρονες τάσεις στην εξέλιξη των

134 Πλουραλισμός αξιοκρατία: οι βάσεις της παιδείας 135 επιστημών είναι άκαιρη άλλα και ζημιογόνα ή διαμόρφωση έκπαιδευτικοϋ συστήματος ανάλογα με την ιδιωτική αγοραία ζήτηση. Συνεπώς, στο τρίτο ερώτημα στο όποιο θα θέλαμε να ενδιατρίψουμε είναι εάν και κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί ότι ή εκπαίδευση και ή επιστήμη πρέπει να υπακούει «στα σημάδια των καιρών», πού στην ουσία δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι αμοιβές και ή ζήτηση που ισχύει στην αγορά και κυρίως αυτή τών ιδιωτικών επιχειρήσεων 4. Πολλές φορές, άκοΰμε για άμεση διασύνδεση: έκπαίδευσης έπιστήμης άνάγκες οικονομίας. Έάν υιοθετηθεί μια τέτοια διασύνδεση (και δυστυχώς ο ιδιωτικός τομέας δέν έχει επαρκή κίνητρα να ακολουθήσει κάποια άλλη), τότε ό πλουραλισμός στην εκπαίδευση πού έχουμε υποθέσει ώς προαπαιτούμενο για τήν ανάπτυξη του ανθρώπου και όχι μόνο της εργατικής μηχανής εκμηδενίζεται. Έάν οι τεχνολογικές και οικονομικές προδιαγραφές οδηγούν στην αύξηση της ζήτησης εξειδικευμένων τεχνοκρατών, τότε ή υψηλή υλική αμοιβή πού επακολουθεί θα προσελκύσει τους νέους να στραφούν σέ αυτή τήν επιστήμη ή τον κλάδο της. Και αυτό δέν έχει τίποτα το μεμπτό, έάν ή κοινωνία έχει θέσει στην κορυφή της ιεράρχησης τών αξιών τήν υλική αμοιβή και επί πλέον δέν έχει ανάγκη άπό άλλες γνώσεις ή επιστήμες. Να το θέσουμε μέ μεγαλύτερη σαφήνεια: Έάν έ'να μέρος της κοινωνίας και έστω όχι βάσει της συνάρτησης προτιμήσεων τών κυβερνώντων της θεωρήσει ότι ή ιστορία, οί καλές τέχνες κ.λπ. είναι επιστήμες το προϊόν τών οποίων δέν ζητείται άπό τήν αγορά του ιδιωτικού τομέα, δηλαδή είναι μή οικονομικά αποδοτικές γνώσεις, οί επιστήμες αυτές υποβαλλόμενες σέ μια αυθαίρετη, χρονικά πρόσκαιρη καί δεοντολογική επιταγή, θα ατονήσουν. Μια τέτοια όμως αξιολόγηση ενέχει σημαντικούς κινδύνους για το μέλλον της χώρας καί εάν αυτό συνειδητοποιηθεί άπό τα άτομα μια τέτοια επιστήμη μπορεί να μήν είναι πλέον επιθυμητή άπό το σύνολο της κοινωνίας. Είναι ήδη γνωστό πόσο έχουν ατονήσει τέτοιες επιστήμες όπως ή ιστορία, ή φιλοσοφία, ή θεολογία, κ.λπ. στή χώρα μας καί οί όποιες «ζουν καί αναπτύσσονται» μόνο χάριν τής έπαγγελματικότητας καί ευσυνειδησίας μερικών επιστημόνων. Σέ περίπτωση όμως πού κάποια συμφέροντα εμφανισθούν επιζητώντας τήν εκμετάλλευση τέτοιων επιστημών προς ϊδιο όφελος, τότε ή επιστημονική μας αδυναμία καί καθυ 4. Ή παιδεία ή υποταγμένη στις οικονομικές ανάγκες τών καιρών, όπως ορθά παρατηρεί ό Σ. Θεοδωρίδης [«Ή Παιδεία στην Προοπτική του Μέλλοντος», 'Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών, Πάτρα 1995, σσ. 6 7], είναι μια στείρα παιδεία που έχει μονοδιάστατη υπόσταση καί μπορεί να αναπτύσσει το άτομο ώς εργαλείο άλλα όχι ώς ολοκληρωμένη ανθρώπινη προσωπικότητα.

135 136 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη στέρηση μπορεί να οδηγήσει σέ κόστος μεγαλύτερο άπό αυτό πού θα είχαμε υποστεί έάν είχαν ενθαρρυνθεί ορισμένα άτομα της κοινωνίας να εργασθούν σέ παρόμοιες μελέτες, σέ ειδικά θέματα τέτοιων επιστημών. Έκτος αυτού, σέ επιστημονικά πεδία και κλάδους όπως είναι ή κλασική φιλολογία, ή αρχαία ελληνική ιστορία και φιλοσοφία, ή αρχαιολογία κ.λπ., πού θεωρητικά θα έπρεπε οι έλληνες επιστήμονες να έχουν ενα συγκριτικό πλεονέκτημα και να το εκμεταλλεύονται αυτό έναντι των ξένων συναδέλφων τους, κάτι τέτοιο, έκτος ελαχίστων εξαιρέσεων, δέν συμβαίνει. Άμεσο αποτέλεσμα δέν εΐναι μόνο ότι δέν είμαστε ανταγωνιστικοί σέ ενα προϊόν όπου το «φυσικό κλίμα» (δηλ. το πνευματικό περιβάλλον) είναι το πλέον κατάλληλο για να αναπτυχθεί, άλλα ότι αφήνονται οι επόμενες γενεές να διδαχθούν άπό τους «ξένους» οι όποιοι μπορεί και ηθελημένα ή και αθέλητα να προβούν σέ αξιολογήσεις και κρίσεις πού απέχουν άπό τήν πραγματικότητα. Ώς αποτέλεσμα όλων αυτών προκύπτουν οι έξης προτάσεις: Οί κλάδοι τών επιστημών τών οποίων οί υπηρεσίες τών μελών τους εισέρχονται άμεσα στή διασύνδεση προσφοράς ζήτησης της ιδιωτικής αγοράς πρέπει να αφεθούν σέ αυτό τον μηχανισμό. Οί κλάδοι τών επιστημών οί όποιοι δέν συνοδεύονται άπό ζήτηση τού ιδιωτικού τομέα πρέπει να θεωρηθούν ώς δημόσια αγαθά και να επιδοτηθούν άπό τον δημόσιο τομέα. Ή επιδότηση αυτή θα πρέπει να ανέρχεται σέ τέτοιο ύψος, ώστε τα κίνητρα πού έχουν οί επιστήμονες τών οποίων το προϊόν προσφέρεται στην ιδιωτική αγορά να μήν είναι πολύ υψηλότερα άπό τα αντίστοιχα πού έ'χουν οί επιστήμονες πού εργάζονται σέ τομείς προσφοράς δημοσίων αγαθών γνώσης. "Ερευνες πού αφορούν τις ανθρωπιστικές σπουδές, π.χ. ιστορία, φιλοσοφία, θεολογία, κ.λπ. θα πρέπει να τυγχάνουν άπό μέρους τού κράτους ενισχύσεως μέ παροχή μονίμων αξιόλογων προγραμμάτων ερευνών και όχι περιπτωσιακών και ισχνών. Ή αλλιώς, θα πρέπει να θεσπισθούν αμοιβές τών επιστημόνων τέτοιες, ώστε να τους επιτρέπουν να βρίσκονται, έάν όχι σέ ϊδιο βαθμό, παραπλήσια στην ιεράρχηση της κλίμακας εισοδημάτων μέ συναδέλφους τους τών οποίων το προϊόν ζητείται στην ιδιωτική αγορά. Έκτος αυτών, ό πλουραλισμός στην παιδεία και τήν επιστήμη μπορεί και θα πρέπει να ενισχυθεί άπό τις κοινότητες τών επιστημόνων. Πρέπει να αυξηθεί ή εκτίμηση πού τρέφουν οί επιστήμονες ενός κλάδου, π.χ. έφηρμοσμένη φυσική, έναντι ενός άλλου πού εμπίπτει στο ϊδιο γνωστικό αντικείμενο, π.χ. ιστορία της φυσικής. Πρέπει να συνειδητοποιήσουν οί επιστήμονες ότι ή ενασχόληση κάποιου μέ ενα αντικείμενο ενέχει τάση, κλίση και προτίμηση και ότι πολλές φορές υπάρχουν συμπτωματικοί παράγοντες στην κοινωνία πού αναβιβάζουν πρόσκαιρα κάποιον κλάδο έναντι ενός άλλου.

136 Αξιοκρατία και παιδεία. Πλουραλισμός αξιοκρατία: ol βάσεις της παιδείας 137 Ή εργασία και μάλιστα ή εξειδικευμένη, ώς «ανθρώπινο κεφάλαιο», έχει ήδη άπο τις αρχές της δεκαετίας τοΰ 1960 θεωρηθεί ώς ένας άπο τους σημαντικότερους αναπτυξιακούς παράγοντες 5. Άπο τη μονόπλευρη οικονομική προσέγγιση υποστηρίζεται ότι εάν επενδυθεί χρόνος και προσπάθεια στην απόκτηση γνώσεων και στην καλλιέργεια των επιδεξιοτήτων, τότε βελτιώνεται ή ποιότητα της προσφερόμενης εργασίας και συνεπώς αυξάνεται ή παραγωγικότητα της και ώς έκ τούτου ή αμοιβή της. Για να αποδώσει όμως τα μέγιστα ή χρησιμοποίηση της επιστημονικής γνώσης καΐ εκπαίδευσης, δηλ. το ανθρώπινο κεφάλαιο, στην αύξηση της παραγωγής μιας χώρας, θα πρέπει να έχει κατανεμηθεί καί χρησιμοποιηθεί με τέτοιον τρόπο, ώστε τό οριακό προϊόν κάθε μονάδας γνώσεως να αποδίδει τό μέγιστο. Θα πρέπει επομένως να απορροφούνται τα εξειδικευμένα άτομα στην απασχόληση πού προαπαιτεί τις γνώσεις πού διαθέτουν. Το φαινόμενο απασχόλησης σέ εργασία παραπλήσια με αυτή στην οποία κάποιος έχει είδικευθεΐ αποδίδει παραγωγή μικρότερη τοΰ αρίστου. Καί μια τέτοια πιθανότητα πηγάζει κυρίως άπό τήν ύπαρξη διαρθρωτικής ανεργίας (δηλ. ανεργίας σέ κάποιους κλάδους ή θέσεις) ή ύπερπροσφορας εργασίας. Επίσης μια τέτοια κακή κατανομή των εκπαιδευομένων ατόμων μπορεί να προέλθει, όταν υπάρχουν διάφορα εμπόδια εισόδου σέ κάποιο κλάδο ή θέση απασχόλησης. Αυτά τα εμπόδια εισόδου ή ή διακριτική υποκειμενική ή αναξιοκρατική επιλογή των εξειδικευμένων ατόμων μπορεί νά μήν έχουν ρατσιστική αιτία στή χώρα μας, άλλα σίγουρα υπάρχουν καί προέρχονται άπό διάφορους παράγοντες, όπως για παράδειγμα: α) από τήν πελατειακή σχέση κομμάτων όπαδών, καί β) άπό τις κοινωνικές συγγενικές γνωριμίες καί σχέσεις, άφοϋ σέ τόσο μικρή αγορά εργασίας καί μάλιστα εξειδικευμένης, όπως είναι της χώρας μας, είναι αναπόφευκτο νά υπάρχουν προτιμήσεις πού έκπηγάζουν άπό υποκειμενικά κριτήρια. Σέ σχετική μελέτη μας με τίτλο «Imperfect Meritocracy and Inefficient» 6 επιχειρήσαμε νά δείξουμε τις οικονομικές συνέπειες μιας αναξιοκρατικής αξιολόγησης καί τον καταμερισμό τής εργασίας στην αποδοτικότητα καί τήν ανάπτυξη μιας οικονομίας. Ό χώρος πού φαίνεται νά εμφανίζονται οι περισσότερες άπό τις υποθέσεις πού θέσαμε είναι αυτός τής υπό ανάπτυξη μικτής καπιταλιστικής οικονομίας με δημοκρατικό τρόπο διακυβέρνη 5. Βλ. T. W. Schultz, «Investment in Human Capital», American Economic Review, 1961, T. W. Schultz, The Economic Value of Education, Columbia University Press, 1963, κ.ά. 6. Δημοσιεύθηκε στο Rivista Internazionale di Scienze Economiche e Commerciali, τόμ. XLII/4 (1995), σσ

137 138 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη σης, ό όποιος όμως έχει δημιουργήσει κέντρα έλεγχου και εκτελέσεως αποφάσεων πού επιλέγονται μέ άλλα έκτος των αντικειμενικών τρόπων αξιολόγησης κριτήρια. Στη νεοκλασική οικονομική θεωρία, πού αποτελεί και τή θεωρητική βάση της σύγχρονης οικονομίας της αγοράς, έχει σχηματοποιηθεί τό υπόδειγμα τοΰ τέλειου ανταγωνισμού όπου αποδεικνύεται κάτω άπό ορισμένες υποθέσεις ότι, εάν λειτουργήσει, θα οδηγήσει τήν οικονομία σε μια άριστη ισορροπία, όπου κάθε παρέκκλιση άπό αυτή θα επιφέρει μείωση της αποδοτικότητας, σπατάλη παραγωγικών πόρων, κ.λπ. Μια άπό τις υποθέσεις αύτοΰ τοΰ υποδείγματος είναι ότι τα άτομα έ'χουν τις απαραίτητες γνώσεις να επιλέγουν τήν άριστη γι' αυτούς υπηρεσία ή προϊόν πού επιθυμούν. Σέ περίπτωση πού δεν επιλέξουν τό άριστο θα υποστούν μια σπατάλη πόρων ή θα απολαύσουν μια χρησιμότητα μικρότερη από αυτή πού θα μπορούσαν να απολάμβαναν, εάν ή απόφαση τους ήταν άριστη. 'Αναγνωρίζοντας τό λάθος αυτό, τα άτομα εννοείται όχι αυτοστιγμεί άλλα μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου και κάτω από τήν εύλογη υπόθεση ότι οί πληροφορίες τους αυξάνονται και ότι μαθαίνουν άπό τήν εμπειρία όταν κληθούν να επιλέξουν εκ νέου, ή επιλογή τους θα είναι καλύτερη. Συνεχίζοντας αυτή τή διαδικασία δοκιμής λάθους, τό άτομο σέ μια ανταγωνιστική οικονομία θα κατορθώσει να φθάσει σέ τέτοιο σημείο, ώστε να προβεί σέ άριστη επιλογή. Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση όπου όχι μόνο κάποιος κλάδος παραγωγής υπηρεσιών ή προϊόντων δέν λειτουργεί σέ συνθήκες ανταγωνισμού αλλά επί πλέον είναι και δημόσιος. Στην περίπτωση αυτή είναι δυνατόν να εμφανισθούν καταστάσεις επιλογής ατόμου ή ατόμων στα ανώτερα κλιμάκια της ιεραρχίας της δημόσιας επιχείρησης ή οργανισμού πού δέν θα στηρίζονται σέ αξιοκρατικά κριτήρια. Δηλαδή, δέν θα έχουν επιλεγεί βάσει αντικειμενικών κριτηρίων, όπως οί γνώσεις, οί ικανότητες, τό παρελθόν κ.λπ., άλλα βάσει άλλων κριτηρίων πού επιβάλλονται άπό άλλους λόγους. Για παράδειγμα, μπορούμε να υποθέσουμε, και οί γενικές γνώσεις περί τών καταστάσεων μας επιτρέπουν να εισαγάγουμε τέτοια υπόθεση, ότι εάν τό άτομο «πολιτικός» (μέ τήν στενή και λαϊκή έννοια τοΰ όρου) δραστηριοποιείται εγωιστικά επιδιώκοντας να μεγιστοποιήσει μια συνάρτηση ωφελειών όπου ως στοιχεία της βρίσκονται ή αμοιβή, άλλα υλικά οφέλη και ό χρόνος παραμονής στο αξίωμα, τότε θα προσπαθήσει να μεγιστοποιήσει τα στοιχεία αυτά 7. Και ώς προς τό πρώτο, οί μαρτυρίες 7. Είναι αντιληπτό ότι για να αποδειχθεί εμπειρικά μια τέτοια υπόθεση όχι μόνο απαιτεί εξονυχιστική μελέτη άλλα και τα αποτελέσματα της θα είναι αβέβαια, δηλαδή ή πιθανότητα λάθους μεγάλη.

138 Πλουραλισμός αξιοκρατία: οι βάσεις της παιδείας 139 είναι δηλωτικές* όσον άφορα το δεύτερο, αυτό πού θα πρέπει να επιδιώξει ό «πολιτικός» είναι να συγκεντρώσει όσο δυνατόν περισσότερους «πιστούς» οπαδούς, ώστε να εξασφαλίσει την επανεκλογή του. Σε περίπτωση πού οι προσωπικές γνώσεις και ικανότητες τοϋ «πολιτικού» δύνανται να τοϋ εξασφαλίσουν οπαδούς πού θα τον οδηγήσουν στην επανεκλογή του, δεν τίθεται θέμα. Όταν όμως υπάρχει έλλειψη αυτών των γνώσεων και ικανοτήτων, τότε εάν θέλει ό «πολιτικός» να επανεκλεγεί θα πρέπει να δημιουργήσει ό ίδιος, με άλλα μέσα, οπαδούς. Στην περίπτωση αύτη και κυρίως όταν τό κόμμα μέ το όποιο συνεργάζεται βρίσκεται στην εξουσία, ό «πολιτικός» θα προσπαθήσει να δώσει υλικά ή άλλα οφέλη σε άτομα πού θα μεταμορφωθούν σέ οπαδούς του και οί όποιοι μέ τη σειρά τους θα φροντίζουν, ώστε να συνεχίσει να κατέχει την ϊδια θέση. Σέ μια τέτοια κατάσταση, ό «πολιτικός», χρησιμοποιώντας τις διάφορες θεσμικές ατέλειες τοϋ δημόσιου τομέα φροντίζει, ώστε να επιλεγεί σέ κάποια θέση ό δυνητικός οπαδός του μέ αναξιοκρατικά κριτήρια. Έάν υποτεθεί ότι υπάρχει ευχέρεια ή δυνατότητα να επιλεγούν στον δημόσιο τομέα σέ ανώτερες θέσεις της κλίμακας της ιεραρχίας άτομα μέ αναξιοκρατικά κριτήρια τότε, ή απόδοση των υφισταμένων δεν μπορεί να είναι ή άριστη, για τους εξής λόγους: 1) Τό άτομο πού έχει επιλεγεί μέ αναξιοκρατικά κριτήρια δεν θα έχει τις γνώσεις και ικανότητες για να ελέγξει και να καθοδηγήσει επαρκώς τους υφισταμένους του. 2) Δέν θα επιθυμεί να αναρριχηθούν στην ιεραρχία άτομα ικανά γιατί θα φοβάται την υποσκέλιση του. 4) Θα επιδιώκει να προωθεί στην ιεραρχία άλλα άτομα βάσει των ϊδιων αναξιοκρατικών κριτηρίων μέ τα όποια ό ϊδιος είχε επιλεγεί. 4) ΟΙ υφιστάμενοι γνωρίζοντας τα παραπάνω δέν έχουν ισχυρό κίνητρο προσπάθειας εργασίας, άφοϋ ή επιλογή και εξέλιξη τους δέν είναι πιθανόν να γίνει μέ αξιοκρατικά κριτήρια. Έάν λαμβάνουν χώρα τα ανωτέρω, τότε δέν αναμένεται να λειτουργεί ή ιεραρχημένη αύτη δομή προσφοράς υπηρεσιών ή προϊόντων στη μέγιστη αποδοτικότητα. Μέ άλλα λόγια, θα υφίσταται μια διαφεύγουσα αποδοτικότητα 8. Ή διαφεύγουσα αυτή αποδοτικότητα, στή συγκεκριμένη περίπτωση, οφείλεται στο γεγονός ότι δέν επιλέγονται σέ μια οικονομία οί κατάλληλοι άνθρωποι για τις κατάλληλες θέσεις και ειδικότερα στον λεγό 8. Σύμφωνα μέ τις διάφορες μετρήσεις πού έ'χουν γίνει, έχει παρατηρηθεί ότι υπάρχει μια διαφορά μεταξύ τοϋ άριστου επιπέδου παραγωγής πού μπορεί να επιτευχθεί μέ δεδομένους τους παραγωγικούς συντελεστές και τοϋ επιπέδου αύτοΰ πού επιτυγχάνεται στην πραγματικότητα, βλ. Η. Leibenstein, General X Efficiency Theory and Economic Development, Oxford University Press, 1978.

139 140 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη μενο «ευρύτερο» δημόσιο τομέα. Ή επιλογή τους γίνεται μέ υποκειμενικά κριτήρια και κυρίως κομματικά, έτσι ώστε να είναι ευκολότερος ό έλεγχος των ατόμων από τους ανθρώπους της εξουσίας. Ή κατανομή της εργασίας μέ αυτό τον τρόπο έχει ώς βασικό αποτέλεσμα τή χαμηλή παραγωγικότητα τοΰ δημόσιου τομέα πού επιδρά αρνητικά: α) μέ άμεσο τρόπο στην οικονομική ανάπτυξη (σπατάλη πόρων) και β) μέ έμμεσο τρόπο στην αποδοτικότητα και ανταγωνιστικότητα των εγχωρίων επιχειρήσεων στο διεθνές εμπόριο. Έκτος αυτών, επειδή ό λαμβάνων τις αποφάσεις σέ μια δημόσια υπηρεσία ή οργανισμό δέν αντιμετωπίζει ανταγωνιστικό περιβάλλον δηλαδή ομοειδείς επιχειρήσεις ή οργανισμούς πού παράγουν το ϊδιο ή παρόμοιο προϊόν ή υπηρεσία έτσι ώστε να αξιολογηθεί ή απόδοση του άπό τήν αγορά, δέν υφίσταται και τις άμεσες συνέπειες της επιλογής του. Μέ άλλα λόγια, δέν μπορεί να αποδειχθεί ή είναι πολύ δύσκολο να αποδειχθεί, ότι ή επιλογή του δέν ήταν ή άριστη. Αυτό το μειονέκτημα στην αξιολόγηση τών επιλογών, πού αποτέλεσε τήν «αχίλλειο πτέρνα» τοΰ κομμουνιστικού συστήματος όπως αυτό εφαρμόσθηκε στην πρώην Σοβιετική "Ενωση και στις άλλες χώρες τοΰ λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, μπορεί τουλάχιστον να μειωθεί γιατί είναι αδύνατο να εξαλειφθεί, εάν τα υλικά και άλλα κίνητρα πού παρέχονται στους εργαζόμενους εΐναι Ισχυρά. Και ένα άπό τα κίνητρα πού επιθυμεί το άτομο να ισχύει καθολικά και να λειτουργεί είναι ή αξιοκρατική πρόοδος και ανέλιξη. Άς δούμε τώρα τις πιθανές επιπτώσεις ενός αναξιοκρατικού συστήματος επιλογής ατόμων στην ιεραρχία της εκπαίδευσης (π.χ. διευθυντές σχολείων, σχολικοί σύμβουλοι, κ.λπ.). Ή εκπαίδευση, έχει μια επενδυτική και μια καταναλωτική διάσταση. Άπό τή μια πλευρά ό εκπαιδευόμενος αλλά και το κράτος επενδύουν χρόνο, χρήματα και προσπάθεια μέ σκοπό να αυξηθούν οι μελλοντικές αποδόσεις της εργασίας και εξ αύτοϋ ή αμοιβή της. Άπό τήν άλλη πλευρά, ή εκπαίδευση είναι καταναλωτικό προϊόν, άφοΰ ό εκπαιδευόμενος καταναλώνει προς προσωπική ευχαρίστηση και βελτίωση το προϊόν της εκπαίδευσης. Είναι γνωστό και έχει τονισθεί επαρκώς στην εξέταση τών αναπτυξιακών οικονομικών παραγόντων ότι ή εκπαίδευση αυξάνει τις δυνατότητες τών ατόμων, ώς καταναλωτών και παραγωγών, να χρησιμοποιήσουν μέ ορθολογικότερο τρόπο τα μέσα πού διαθέτουν. Στην προκειμένη περίπτωση και κάτω άπό τή λειτουργία της διασύνδεσης τών κινήτρων και της δράσης, εάν οι αμοιβές τών διδασκόντων στην εκπαίδευση είναι σέ επίπεδο χαμηλότερο άπό αυτό τοΰ κόστους ευκαιρίας πού έχουν συγκριτικά προς άλλα επαγγέλματα και απασχολήσεις (π.χ. ιερέων, τραπεζικών ύπαλ

140 Πλουραλισμός αξιοκρατία: οι βάσεις της παιδείας 141 λήλων, κ.λπ.), τότε όχι μόνο θα προσφεύγουν σέ συμπληρωματικές και πολλές φορές έκτος αντικειμένου απασχολήσεις άλλα και θα μειωθεί το κίνητρο προσπάθειας εργασίας τους, δηλαδή βελτίωσης των προσφερομένων υπό αυτών υπηρεσιών. Σέ αντίθετη περίπτωση, εάν οι αμοιβές τών διδασκόντων είναι σέ ικανοποιητικό υψος συγκρινόμενες μέ ομοειδή επαγγέλματα ή επαγγέλματα πού απαιτούν παρόμοιες εκπαιδευτικές δαπάνες (δηλ. χρόνο χρήμα) και εάν στο σύστημα Ιεραρχίας της εκπαίδευσης επικρατεί ή αξιοκρατική επιλογή, τότε ή ποιότητα υπηρεσιών θα βελτιωθεί από μέρους τών διδασκόντων και θα μειωθεί το κόστος ευκαιρίας τών διδασκομένων. Θα ήταν πολύ χρήσιμο στην εξαγωγή συμπερασμάτων ό υπολογισμός της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας πού οφείλεται στις γνώσεις πού παρέχει ή εκπαίδευση. Στην περίπτωση πού έχουμε ιεραρχικό σύστημα εκπαίδευσης πού δέν στηρίζεται στην ανταγωνιστικότητα σέ όρους γνώσεων και ικανοτήτων αλλά σέ άλλου είδους επιλογή, τότε είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι ή παραγωγικότητα της εργασίας θα έχει αυξηθεί μέν άλλα όχι στο όριο πού θα μπορούσε να είχε επιτευχθεί. Αυτό θα οφείλεται, όπως προείπαμε, στα ανίσχυρα κίνητρα παροχής υπηρεσιών και στο αναξιοκρατικό σύστημα επιλογής πού κυριαρχούν στον χώρο τής εκπαίδευσης. Στην περίπτωση αυτή, πού μπορεί να μήν είναι τόσο υποθετική όσο φαίνεται, αν και δέν υπάρχουν εμπειρικά στοιχεία να τή στηρίξουν, οί δαπάνες εκπαιδεύσεως δέν προσδιορίζουν ανεξάρτητα άπό τις επιταγές τής ζήτησης τήν αύξηση πού μπορεί να επιτευχθεί σέ γνώσεις και Ικανότητες, άφοΰ οί δαπάνες αυτές δέν χρησιμοποιούνται αποδοτικά. Έκτος αυτών, ή έτεροαπασχόληση τών εκπαιδευτικών όλων τών βαθμίδων έχει ώς αποτέλεσμα τή μείωση τής ποιότητας τής παρεχόμενης παιδείας. Συνεπώς, οί διδασκόμενοι δέν λαμβάνουν τις μέγιστες δυνατές γνώσεις και ώς εκ τούτου ή παραγωγική τους συμβολή είναι μικρότερη τοϋ μεγίστου. 'Επίσης, τό κόστος ευκαιρίας τών διδασκομένων είναι μεγαλύτερο, άφοΰ τό προσδοκώμενο εισόδημα άπό τή χρήση τών γνώσεων τους δέν θα είναι τό επιδιωκόμενο, άλλα και ή χρησιμότητα πού απολαμβάνουν άπό τήν «κατανάλωση» τής επένδυσης δέν θα είναι ή μέγιστη δυνατή. Επομένως, είναι πρωτίστης σημασίας τό εκπαιδευτικό προσωπικό όλων τών βαθμίδων να έχει ισχυρά κίνητρα, έτσι ώστε να αυξηθεί ή άπό μέρους τους προσπάθεια βελτίωσης τής υπηρεσίας τής διδασκαλίας. "Ενα άλλο θέμα πού θα πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα είναι ή συστηματική «απορρόφηση εγκεφάλων» άπό τις πτωχές προς τις πλούσιες χώρες, ή οποία λαμβάνει χώρα ενισχύοντας τήν παραγωγική δυνατότητα τών πλουσίων χωρών. Τρεις είναι κυρίως οί αιτίες πού στρέφουν τήν προσφορά εξειδικευμένης εργασίας άπό τις φτωχές προς τις πλούσιες χώρες:

141 142 'Αναστασίου Δ. Καραγιάννη 1) υψηλά κίνητρα υλικά (κυρίως αμοιβή) και ψυχολογικά (κυρίως κοινωνική αναγνώριση), 2) αρτιότερες ερευνητικές δυνατότητες, και 3) περισσότερη αξιοκρατία στην εξέλιξη. Οί δύο πρώτοι παράγοντες προσανατολισμοί) της εξειδικευμένης εργασίας έκτος της χώρας μπορούν να αποδυναμωθούν με τήν αύξηση των επενδύσεων στην εκπαίδευση. Ό τρίτος παράγοντας απαιτεί θεσμικές μεταβολές και αλλαγή νοοτροπίας από μέρους των κατεχόντων τα υψηλά κλιμάκια της ιεραρχίας στον τομέα της παιδείας. Ή απορρόφηση αυτή των εγκεφάλων από τις πλούσιες και προοδευμένες χώρες έχει τις έξης σοβαρές συνέπειες για τις φτωχές: α) μειώνονται οι αναπτυξιακές τους δυνατότητες, β) υφίστανται το κόστος της βασικής εκπαίδευσης χωρίς να αναμένονται οφέλη άπό τήν εκπαίδευση αυτή, και γ) αποστερούνται οί μελλοντικές γενεές άπό μια πνευματική και επιστημονική κληρονομιά. Οί συνέπειες αυτές της απορρόφησης εγκεφάλων μπορούν να μειωθούν, εάν όχι να αποφευχθούν, μόνο εάν θεσπισθεί μια συνάρτηση χρησιμότητας των επιστημόνων πού θα έχει ώς συστατικά μια ανταγωνιστική μέ άλλα επαγγέλματα υλική αμοιβή και μια αξιοκρατική εξέλιξη. Συμπεράσματα Άπό τήν ανάλυση πού προηγήθηκε εξάγονται ορισμένα συμπεράσματα προτάσεις, πού, αν και έχουν προταθεί και άπό άλλους, πιστεύουμε ότι χρήζουν συνεχούς έμφασης και επανάληψης. Κατά κύριο λόγο οί τάσεις της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά και οί απαιτήσεις της εποχής μας επιβάλλουν μια πλουραλιστική εκπαίδευση, μέ τήν οποία θα αναδυθούν εντονότερα οί παραγωγικές δυνατότητες τού ατόμου και ή οποία θα συμβάλει στην αρτιότερη σύνθεση της προσωπικότητας του. Τα θετικά στοιχεία της συμπεριφοράς και της ηθικής των επιστημόνων θα πρέπει να ενισχυθούν και να προβληθούν στην κοινωνία, ώστε να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση. Θα πρέπει οί επιστήμονες να αναλάβουν περισσότερο ενεργό ρόλο στή διαμόρφωση της ηθικής της κοινωνίας και όχι να τήν εγκαταλείψουν στις επιλογές των μέσων μαζικής ενημέρωσης ή άλλων ομάδων πού εμφανίζονται ώς οί κύριοι διαπλαστές της. Για τήν ανάπτυξη τής παιδείας ώς αποφασιστικού αναπτυξιακού παράγοντα και ώς παράγοντα διάπλασης τής ολοκληρωμένης προσωπικότητας δέν επαρκούν μόνο οί αυξανόμενες δαπάνες. Βέβαια κάτι τέτοιο είναι επιθυμητό και αναγκαίο, αφού ή αύξηση των οικονομικών κινήτρων των εκπαιδευτικών αναμένεται να οδηγήσει σέ βελτίωση τών παρεχομένων υπηρεσιών. Πέραν τούτου, για να βελτιωθεί ή προσφορά τής παιδεί

142 Πλουραλισμός αξιοκρατία: οι βάσεις της παιδείας 143 ας είναι απαραίτητη ή αποφυγή αναξιοκρατικών επιλογών των ατόμων και ή τόνωση τοΰ κινήτρου της αξιοκρατικής εξέλιξης σέ όλες τις βαθμίδες των εκπαιδευτικών. Μέ άλλα λόγια, τα στοιχεία τής συνάρτησης χρησιμότητας τών εκπαιδευτικών και ειδικότερα ή υλική αμοιβή και ή αξιοκρατική εξέλιξη θα πρέπει να ένδυναμωθοΰν άπο τήν πολιτεία ως βασικοί παράγοντες βελτίωσης τής προσφερόμενης ποιότητας τών υπηρεσιών εκπαίδευσης.

143 ΙΩΑΝΝΟΥ Γ. ΔΕΛΛΗ ΣΚΟΠΟΙ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟ «ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ» ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΙΩΣΗΠΟΥ ΜΟΙΣΙΟΔΑΚΟΣ «ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΠΕΡΙ ΠΑΙΔΩΝ ΑΓΩΓΗΣ, Ή ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΑ»* Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις. Ό Ίώσηπος Μοισιόδαξ (1725 περίπου 1800 Βουκουρέστι) είναι ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους τοΰ νεοελληνικού Διαφωτισμού από θεωρητική και πρακτική άποψη, γιατί τις φιλοσοφικές και παιδαγωγικές του ιδέες επεχείρησε να εφαρμόσει στη διδακτική πράξη και τήν παιδευτική διαδικασία. Το συγγραφικό 1 του έργο είναι αποτέλεσμα σπουδών και πολλών ταξιδιών, άφοΰ, όπως ομολογεί ό ϊδιος, «κατήντησα αλήτης εν ταΐς άλλοδαπαΐς» 2. Αυτό στο σύνολο του αποσκοπούσε αποκλειστικά στην πνευματική αφύπνιση τών Ελλήνων, πού θα οδηγούσε στή συνέχεια στην κοινωνική μεταρρύθμιση, άλλα και τήν εθνική αποκατάσταση. Παρά το γεγονός ότι τα κείμενα τοΰ Μοισιόδακος έχουν μεγάλη φιλοσοφική και πολιτικο παιδευτική αξία, ή έρευνα δεν τα ευνόησε 3, αν δεν τα αντιμετώπισε με χλιαρό ή άλλες φορές μέ περιορισμένο ενδιαφέρον. Πιθανόν αυτό * 'Οφείλω να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου στον Διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Βουλής τών Ελλήνων καθηγητή κ. Χριστόπουλο, γιατί έθεσε στή διάθεση μου το έργο τοΰ Μοισιόδακος, άπό το μοναδικό ίσως αντίτυπο που υπάρχει. Ή βοήθεια του υπήρξε πολύτιμη. Ευνόητο είναι δτι χωρίς το κείμενο, ή εργασία αυτή, όπως και κάποιες άλλες, θα ήταν αδύνατο να δει το φως της δημοσιότητας. 1. Πρώτη καταγραφή τοΰ συγγραφικού έργου τοΰ Μοισιόδακος φαίνεται δτι έκανε ό Κ. Σάθας (: Νεοελληνική Φιλολογία: Βιογραφίαι τών εν τοις γράμμασι οιαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι της 'Ελληνικής Εθνεγερσίας, Έν 'Αθήναις 1868, σ. 563). 2. Ί. Μοισιόδακος, 'Απολογία, σ Ή δημοσίευση της μονογραφίας τού Π. Κιτρομηλίδη (: Ί. Μοισιόοαξ, Μ.Ι.Ε.Τ., 'Αθήνα 1985) αποκατέστησε σέ σημαντικό βαθμό τήν ερευνητική αδικία σε βάρος τοΰ Μοισιόδακος, γιατί ό συγγραφέας παρουσίασε μέ πολύ περιεκτικό τρόπο όλες τις πτυχές της πολυδιάστατης και πολυκύμαντης ζωής του. Στο βιβλίο του ό Κιτρομηλίδης αναφέρει τήν ελάχιστη μέχρι τότε ad hoc βιβλιογραφία για τον Μοισιόδακα. 'Ακόμα πολλά και πολύτιμα στοιχεία για τή ζωή και τή σκέψη τοΰ Μοισιόδακος περιλαμβάνει ή εκτενής «Εισαγωγή» τοΰ Ά. 'Αγγέλου

144 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 145 να οφείλεται στο γεγονός ότι ό Μοισιόδαξ έμεινε για πολύ άγνωστος, επειδή ή παρουσία του στη δημόσια ζωή και ή δράση του ήταν ολιγόχρονη, άλλα και ή αντίδραση, πού επακολούθησε εναντίον των νεωτεριστικών απόψεων του, να μείωσε σκόπιμα την προσφορά του, σέ σημείο ώστε να μή θεωρηθεί τόσο αξιόλογη, όσο των άλλων εκπροσώπων του Διαφωτισμοί) και να επισύρει έτσι το ενδιαφέρον της έρευνας. Αυτό πού θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς είναι, ότι τα κείμενα τοϋ Μοισιόδακος ξαφνιάζουν και εντυπωσιάζουν τον αναγνώστη τους με το δυναμισμό της έκφρασης και οι ιδέες πού αποτυπώνονται σ' αυτά προκαλούν ενθουσιασμό, σέ τέτοιο βαθμό πού δύσκολα μπορεί κανείς να τα αποχωρισθεί. Ό Μοισιόδαξ για τις απόψεις του, τις θέσεις και τή διδασκαλία του συνήθως κατατάσσεται, σέ μεγάλο βαθμό δικαιολογημένα, στην «παράταξη» των «νεότερων» 4 (modems) και όχι στην πλευρά των «αρχαίων» στην επιμελημένη άπό τον ϊδιο επανέκδοση της «Απολογίας» τοϋ Μοισιόδακος (α' έκδ. Βιέννη 1780) στη σειρά ΝΕΒ, 'Αθήνα Μια σύντομη αποτίμηση της παρουσίας τοΰ Μοισιόδακος στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό επεχείρησε ό G. P. Henderson το 1970 στο έργο του The Revival of Greek Thought , State University of N. York Press (βλ. Ελληνική μτφρ. Φ. Κ. Βώρου, Ή αναβίωση τοϋ Ελληνικού στοχασμού , έκδ. 'Ακαδημίας 'Αθηνών, 'Αθήναι 1977, σσ ). Παλαιότερα ό Ε. Π. Παπανούτσος στή σειρά «Βασική Βιβλιοθήκη» είχε περιλάβει ελάχιστα βιογραφικά στοιχεία για τον Μοισιόδακα κι άπό ένα απόσπασμα άπό τήν «Απολογία», τήν «Παιδαγωγία» και τό μάθημα «περί Φιλοσοφίας». Βλ. Νεοελληνική Φιλοσοφία, τόμ. Α', 'Αθήνα 1953, σσ Θεμελιωμένη στα κείμενα είναι και ή εργασία τοΰ Χ. Τζώγα μέ αναφορές στή ζωή, τή θεολογία και τήν Ηθική Φιλοσοφία τοϋ Μοισιόδακος [βλ. «Ό Ιεροδιάκονος Ίώσηπος Μοισιόδαξ», Έπιστημ. Έπετ. Θεολογ. Σχ. ΑΠΘ 19 (1974), σσ ]. Επίσης συχνές αναφορές στή φιλοσοφική σκέψη τοϋ Μοισιόδακος κάνει ò Π. Κονδύλης (: Ό Νεοελληνικός Διαφωτισμός: Οι φιλοσοφικές ίόέες, έκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1988, σσ , σσ , σσ κ.ά.). 4. Βλ. «Ή Ευρώπη τήν σήμερον, μέρος δια τήν ευθείαν διοίκησιν, και μέρος δια τήν φιλόμουσον κλίσιν τών κατά τόπους αρχόντων, υπερβαίνει κατά σοφίαν ώς και τήν πάλαιαν Ελλάδα» (Μοισιόδακος, Ηθική Φιλοσοφία, όπως το αναφέρει ό "Α. 'Αγγέλου στον Πρόλογο έκδοσης της «Απολογίας», Έρμης, 'Αθήνα 1992, σ. ξβ'). Το πρόβλημα της διαμάχης «αρχαίων και νέων» (ancients and moderns) έχει απασχολήσει και επηρεάσει όλους σχεδόν τους εκπροσώπους τοϋ Νεοελληνικοΰ Διαφωτισμού, είτε συνειδητά μετά άπό προσωπικές επιλογές, όπως ό Μοισιόδαξ προτίμησε, εϊτε ασυνείδητα όπως ό Ευγένιος Βούλγαρης, πού μπορεί να πει κανείς ότι άνηκε στην παράταξη τών «αρχαίων» (ancients). Αυτή ή διαμάχη πιστεύουμε πώς διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στή διαμόρφωση της πνευματικής φυσιογνωμίας τοΰ έθνους όχι μόνο κατά τήν προεπαναστατική περίοδο, άλλα και στή συνέχεια μετά τήν ίδρυση τοϋ Νεοελληνικού Κράτους (πρωτόκολλο Λονδίνου 1830). Ή Ιστορία αυτής της διαμάχης είναι μεγάλη και πολυδιάστατη και οι αντιμαχόμενες αντιλήψεις ονομάστηκαν διαφορετικά σέ κάθε εποχή. "Ισως και τό γνωστό αντιθετικό ζευγάρι: συντηρητισμός προοδευτισμός είναι μετεξέλιξη αυτής της αρχικής αντίθεσης (ancients moderns). Ό Π. Κίτρο

145 146 Ιωάννου Γ. Δελλή (ancients), είναι δηλαδή λάτρης, θιασώτης και κήρυκας των νεωτεριστικών μηλίδης (: Ί. Μοισιόδαξ, Μ.Ι.Ε.Τ., 'Αθήνα 1985, σσ ) κατατάσσει σαφώς τον Μοισιόδακα στους «νεότερους». Έξ άλλου αυτό είναι ολοφάνερο, γιατί σέ κάθε ευκαιρία στα κείμενα του ό Μοισιόδαξ εκδηλώνει τον θαυμασμό και την προτίμηση του στα επιτεύγματα της «Νέας Επιστήμης» στη Δύση και εκφράζεται μελαγχολικά και με απαισιοδοξία για τήν πνευματική κατάσταση της υπόδουλης Ελλάδος εκείνη τήν εποχή. "Ετσι δικαιολογείται ή αγωνιώδης προσπάθεια του και ό ζήλος του ν' αλλάξει τό κλίμα με τό μεταρρυθμιστικό εκπαιδευτικό του έργο. Ή βιβλιογραφία πάνω στο πρόβλημα αυτό είναι εκτενώς περιεκτική και γι' αυτό πολύ ενδιαφέρουσα. Γεγονός πάντως παραμένει ότι αυτή ή διαμάχη οδήγησε στην αναβίωση της αρχαίας ελληνικής σκέψης κάτω άπό τήν ανάγκη πού ένιωσαν οι υποστηρικτές της πλευράς τών «ancients» να εξοπλίσουν τη φαρέτρα τους μέ όσο τό δυνατόν περισσότερα βέλη εναντίον τών μαχητικών αντιπάλων τους, δηλαδή τών «moderns». Ή διαμάχη αυτή δέν μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι μείωσε μέ οποιοδήποτε τρόπο τους «αρχαίους», άλλα ενίσχυσε και διατήρησε πάντοτε έντονη τήν παρουσία τους. Ό Hans Baron (: «The Quereli of the Ancients and the Moderns as a Problem for Renaissance Scholarship», Journal of the History of Ideas, 20 (1959), σσ. 3 22, ειδικά σ. 4), σημειώνει πώς στην 'Αγγλία, πού τό πνευματικό κλίμα είχε διαποτισθεΐ άπό τή φιλοσοφία τοΰ F. Bacon, οι επιθέσεις κατά της αυθεντίας τών αρχαίων είχαν αρχίσει νωρίς τον 17ο αι., προτού εμφανισθούν στή Γαλλία. Ό ϊδιος, σχετικά μέ τή γένεση αυτής της διαμάχης, παρατηρεί ότι τό πνεύμα της «Νέας Επιστήμης» και ή πίστη στην πρόοδο άρχισαν να εμφανίζονται μετά τήν απαλλαγή άπό τήν πιεστική γνώμη ότι ή Γη και οι κάτοικοι της, άν όχι τό σύμπαν ολόκληρο, είχαν γηράσει και είχαν παρακμάσει μέ τό πέρασμα τών αιώνων. Ή απελευθέρωση άπό αυτή τήν αντίληψη είχε αρχίσει, όπως αναφέρει ό Baron (δ.π., σσ ), μέ τό βιβλίο τοΰ George Hakewill, πού δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά τό 1627 μέ τίτλο Apology... of the Power and Providence of God,...and Censure of the Common Errour Touching Natur's Perpetuali and Universal Decay. Ό Hakewill στο έργο του έ'κανε επίθεση κατά της αντίληψης ότι οι αρχαίοι ήταν ανώτεροι και δέν δεχόταν τήν άποψη ότι οι «νεότεροι» είναι «νάνοι» (Dwarts) και οι «αρχαίοι» «γίγαντες» (Giants). Πολλές λεπτομερείς πληροφορίες για τήν εξέλιξη τού προβλήματος μπορεί να βρει κανείς στο πρόσφατο συλλογικό έργο: «Ancients and Moderns: A Symposium», Journal of the History of Ideas, 48 (1987), σσ Περιλαμβάνονται τρεις μελέτες στις όποιες εξετάζεται τό πρόβλημα άπό διαφορετική σκοπιά και Ίχνηλατεΐται ή διαμόρφωση του σέ διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ό W. J. Courtenay μελετά τό πρόβλημα στην όψιμη μεσαιωνική σκέψη. Ό Ch. Trinkaus στον ιταλικό ανθρωπισμό και ό Ν. Gilbert στον πρώιμο αναγεννησιακό στοχασμό. Ή διαμάχη αυτή «νεοτέρων» εναντίον τών «αρχαίων» και τό αντίθετο είναι επίσης γνωστή και ως «Battle of the Books» (Βλ. The Blackwell Companion of Enlightenment, Cabridge 1995, σ. 25). Ήταν μια προσπάθεια τών διανοουμένων, κυρίως άπό τις αρχές τού 17ου και ειδικά τών γενεών μετά τό 1660, να αναθεωρήσουν ή σέ κάποιο βαθμό να νομιμοποιήσουν τις σχέσεις της δικής τους εποχής μέ τα επιτεύγματα τών προγενεστέρων συγγραφέων και κυρίως τών αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων. 'Ονομάστηκε «Μάχη τών βιβλίων» πιθανόν άπό τό ομώνυμο βιβλίο τοΰ Jonathan Swift (1704), πού ήταν μια επική παρωδία τών αρχαίων, ένώ ό ϊδιος δέν ήταν εραστής τού «μοντερνισμού». 'Αντίθετα ό Swift αντιμετώπισε μέ ειρωνεία τήν ιδέα ότι τα λογοτεχνικά κυρίως έργα τών συγχρόνων του θα μπορούσαν ενδεχομένως να συγκριθούν μέ ο,τι καλύτερο είχε γραφτεί στον αρχαίο κόσμο. Σέ κάποια περίοδο της δια

146 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 147 ιδεών τοΰ Ευρωπαϊκού Διαφωτισμοί. Αυτό φαίνεται σαφώς άπο τις συχνές αναφορές τέτοιου ΰφους και περιεχομένου, πού κάνει στα κείμενα του 5. Ωστόσο το «προοίμιο» της «Παιδαγωγίας» του, που σκοπεύουμε να σχολιάσουμε έδώ, δέν μας επιτρέπει να υποστηρίξουμε ότι ό Μοισιόδαξ είναι εξ ολοκλήρου αποστασιοποιημένος άπο την αρχαία ελληνική φιλοσοφία και παράδοση. 'Αντίθετα, τα κείμενα του μας πείθουν ότι άπο τή μια μεριά διέθετε μια πλατιά και εμβριθή άρχαιομάθεια 6, άπο τήν άλλη δέν ήταν απόλυτος στην αρνητική θέση του απέναντι στους «αρχαίους» 7, άλλα, πολλές φορές, έπαιρνε μια μετριοπαθή θέση, πού εκφραζόταν με χρήση τών αντιλήψεων αρχαίων στοχαστών για τή στήριξη τών δικών του απόψεων. Τήν παραπάνω πρώτης μορφής θετική στάση απέναντι στον άρχαιομάχης διαμορφώθηκε τέτοιο και τόσο μένος εναντίον της αρχαιότητας, ώστε μερικά μέλη της Royal Society τοΰ Λονδίνου «έφθασαν στο σημείο να διατυπώσουν τήν άποψη ότι τίποτα δέν θα μπορούσε να επιτευχθεί, αν δέν απορριφθούν όλες οι αρχαίες τέχνες... οτιδήποτε παρουσιάζεται μέ το πρόσωπο της αρχαιότητας πρέπει να καταστραφεί και να ξεριζωθεί» (: Βλ. G. Highet, Ή κλασική παράδοση, μτφρ. Τζ. Μαστοράκη, Μ.Ι.Ε.Τ., 'Αθήνα 1988, σ. 385). Στην πραγματικότητα ή «μάχη τών βιβλίων» ήταν μια οξεία αντίδραση, πού πήρε τή μορφή της αντίθεσης ανάμεσα στην άγονη παράδοση, όπως είχε διαμορφωθεί μέ ευθύνη τοΰ άγονου σχολαστικισμού, και τον «μοντερνισμό», ανάμεσα στην προσπάθεια για ανανέωση και πρωτοτυπία και τήν καταπιεστική αυθεντία πού κατέληγε στον δογματισμό. Ό Μοισιόδαξ είχε σίγουρα γνωρίσει και είχε έντονα και καταλυτικά επηρεασθεί άπο αυτό το πνευματικό κλίμα όσο καιρό σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας ( ). Παράλληλα ή γνώση της γαλλικής γλώσσας τον βοήθησε να έλθει σ' επαφή μέ τή διαμάχη αυτή, όπως διαμορφωνόταν στή Γαλλία (Πρβλ. Απολογία, σο ). Για τό ενδιαφέρον αυτό θέμα, όπως διαμορφώθηκε τον 17ο αιώνα βλ. ακόμα: α) Butterfield Η., Ή καταγωγή της σύγχρονης Επιστήμης, , ελλ. μτφρ. Ί. Άρζόγλου Ά. Χριστοδουλίδης, Μ.Ι.Ε.Τ., 'Αθήνα 1983, σσ β) J. Β. Bury, The Idea of Progress: An Inquiry into its Origins and Growth, London 1920, σσ γ) R. F. Jones, Ancients and Moderns. A Study of the Scientific Movement in Seventeenth Century, England, Glouster, Nass, , σ. 119 κ.έ. 5. Βλ. 'Απολογία, σσ , 24 κ.ά. 6. Ό Μοισιόδαξ γνωρίζει τα αρχαία κείμενα καί κατέχει τήν αρχαία ελληνική φιλοσοφία. 'Απόδειξη αυτού είναι ότι στην 'Απολογία, ο.π. σσ , κατορθώνει μέ ένα πυκνό νοηματικά ΰφος να παραθέτει ένα σύντομο ιστορικό σχεδίασμα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Βλ. ακόμα τις αναφορές (Απολογία, σ. 140), τήν ιστορία της ατομικής θεωρίας. 'Επίσης στην Απολογία (σσ ) «περί κόσμου καί πλανητών», αναφέρει τις απόψεις πολλών αρχαίων φιλοσόφων. 7. Ή κριτική του πάνω στις αριστοτελικές ιδέες δέν ήταν πάντοτε απορριπτική, γι' αυτό σημειώνει: «'Εγώ δέν μάχομαι μήτε τω Άριστοτέλει μήτε τοις Άριστοτελικοΐς, διότι τέλος μήτε αυτοί, μήτε εκείνος μέ εβλαψεν έν πολλω ή εν όλίγφ επομένως μήτε άφορμήν έχω ώστε να κινηθώ κατ' αυτών» (^Απολογία, σ. 5). Βλ. ακόμα τή χρήση πολλών αριστοτελικών αντιλήψεων (Περί ζώων Γενέσεως) για τή στήριξη δικών του απόψεων (^Απολογία, σα ).

147 148 'Ιωάννου Γ. Δελλή ελληνικό στοχασμό διαπιστώνουμε στο «Προοίμιο» της «Παιδαγωγίας». Το έργο αυτό εξέδωσε ό Μοισιόδαξ στη Βενετία το 1779 «Παρά Νικολάω Γλυκεϊ τω έξ Ιωαννίνων», μέ δαπάνη τοΰ «Θεοδώρου Έμμανουήλου Γκίκου, τοΰ από Μοσχοπόλεως» και μετά από άδεια της λογοκρισίας «con Licenza de Superiori». Στο εξώφυλλο και κάτω από τον τίτλο, ό Μοισιόδαξ μέ πλήρη ειλικρίνεια, πού δείχνει ακριβώς το ήθος ενός ανθρώπου μέ οράματα και πίστη σ' αυτό πού απεφάσισε να κάνει στη ζωή του, δηλαδή να γίνει δάσκαλος και υποστηρικτής ενός ανανεωτικού πνεύματος, αναφέρει τή λέξη «συντεθεΐσα» και όχι «συγγραφεϊσα». Αυτό, γιατί πράγματι ή «Παιδαγωγία» αποτελεί «σύνθεση» απόψεων και δέν είναι έξ ολοκλήρου πρωτότυπες και δικές του απόψεις 8 τα όσα αναφέρει, γεγονός πού δέν μειώνει καθόλου τήν αξία τοΰ έργου και τον συγγραφέα του, άφοΰ έ'τσι αποδεικνύεται ότι ό ϊδιος γνώριζε τις παιδαγωγιγές απόψεις πού κυκλοφορούσαν τήν εποχή εκείνη στην Ευρώπη. Παρά τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό, πού έχει ή σκέψη τοΰ Μοισιόδακος και σέ μεγάλο βαθμό το παιδευτικό του έργο, κανείς δέν μπορεί να αρνηθεί ότι ό διπλός τίτλος: «Πραγματεία περί παίδων αγωγής, ή Παιδαγωγία» δέν είναι δανεισμένος έξ ολοκλήρου άπό τήν 'Αρχαία Γραμματεία. 8. Βλ. τις επιδράσεις πού έχει δεχθεί ό Μοισιόδαξ, τις όποιες επεχείρησε πρώτος ν' ανιχνεύσει ò Ν. Άργ. Βογιαντζής, Παιδαγωγικοί Ίοέαι Ίωσήπου τον Μοισιόδακος:'Ιστορική Παιδαγωγική Μελέτη, Έν 'Αθήναις Ό Βογιαντζής στη διατριβή του συμπεραίνει ότι στη διαμόρφωση των παιδαγωγικών αντιλήψεων τοΰ Μοισιόδακος είχαν ασκήσει επίδραση oi αντίστοιχες παιδαγωγικές 'ιδέες τοΰ 'Αριστοτέλη, τοΰ Πλάτωνος, τοΰ Πλουτάρχου, τοΰ Rousseau καί έν μέρει τοΰ Wolf. 'Αριστοτελικές επιδράσεις δέν μπορεί να έχει δεχθεί ό Μοισιόδαξ, άφοΰ σέ πολλά μέρη της «Απολογίας» του φαίνεται ό άντιαριστοτελισμός του. Ό Κριαράς άσκησε δριμεία κριτική στή διατριβή τοΰ Βογιαντζή μέ το άρθρο του «Ή Παιδαγωγία τοΰ Μοισιόδακος και ή σχέση της μέ το παιδαγωγικό σύγγραμμα τοΰ Locke», Byzantinisch NeugrìechischeJahrbtìcher, τόμ. 17 (1943), σσ Ό Κριαράς στο θεμελιωμένο, πάνω σέ συγκρίσεις κειμένων, άρθρο του αποδεικνύει ότι ό Μοισιόδαξ έχει δεχθεί αποκλειστικά καί μονό επιδράσεις άπό το σύγγραμμα τοΰ Locke «Some Thoughts Concerning Education» (1693). Οι σχέσεις τοΰ περιεχομένου της «Παιδαγωγίας» μέ το παιδαγωγικό σύγγραμμα τοΰ άγγλου φιλοσόφου δέν περιορίζονται μόνο σέ άπλες επιδράσεις, πού γονιμοποιούν τή σκέψη καί τις πρακτικές οδηγίες πού προτείνει στην «Παιδαγωγία» ό Μοισιόδαξ, άλλα «ότι συχνά ό Μοισιόδαξ μεταφράζει κομμάτια» άπό το έργο τοΰ Locke (δ.π., σ. 136). Ωστόσο κανείς δέν μπορεί ν' αρνηθεί ότι ό Locke, ως δάσκαλος της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, έχει μείνει ανεπηρέαστος άπό τις ιδέες πού διατυπώνει ό Πλούταρχος στή γνωστή πραγματεία του «Περί Παίδων Αγωγής» καί κυρίως το κεφάλαιο πού αναφέρεται στή σχέση τοΰ παιδιού μέ τον δούλο, μέ δεδομένο μάλιστα ότι το πλουτάρχειο αυτό έργο ήταν ένα δημοφιλές ανάγνωσμα στή Δύση. Βλ. Εισαγωγή στην έκδοση τοΰ κειμένου «Περί Παίδων Άγωγης» στή σειρά Loeb Classical Library.

148 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 149 Ό πρώτος παραπέμπει ανεπιφύλακτα στη γνωστή πραγματεία τοΰ Πλουτάρχου «Περί παίδων αγωγής», ενώ ό όρος «Παιδαγωγία» είναι όρος, τον όποιον εντοπίζουμε δύο φορές στα πλατωνικά κείμενα. Στην «Πολιτεία» 9 με την έννοια της ανατροφής, τής διαπαιδαγώγησης, τής δυναμικής επίδρασης στον νέο άνθρωπο, ενώ στον «Τίμαιο» 10 ή έννοια αύτη δηλώνει την ιδιότητα, το έργο τοΰ παιδαγωγού, δηλαδή τήν προετοιμασία του σέ κάθε στάδιο, ώστε να είναι κατάλληλος για «Παιδαγωγία». Μία ακόμα απόδειξη, όχι μόνο τής αρχαιογνωσίας τοΰ Μοισιόδακος, ή οποία είναι ολοφάνερα δεδομένη, άλλα και τής αδυναμίας του, να αποκολληθεί εξ ολοκλήρου άπό τήν αρχαία φιλοσοφία στο έργο πού εξετάζουμε, είναι ένα κείμενο πού προτάσσει ώς προμετωπίδα στο βιβλίο του, μέ τό όποιο έχει πρόθεση να υποδηλώσει αποφθεγματικά τις κατευθύνσεις τής σκέψης του, πού στή συνέχεια θα εκθέσει. Δέν επιλέγει ώς ενδεικτικό τών προθέσεων του κάποιο απόσπασμα άπό τα κείμενα κάποιου γνωστού φιλοσόφου, άλλα βρίσκει ότι εκφράζουν τις θέσεις του για τη δύναμη τής παιδείας και τής ανατροφής τα λόγια ενός άσημου πυθαγόρειου φιλοσόφου, τοΰ Ώκέλλου Λουκανοΰ 11. Ή επιλογή αυτή τοΰ Μοισιόδακος ακριβώς επιβεβαιώνει τήν εμβριθή άρχαιομάθειά του καΐ παράλληλα, πιθανόν, τήν προτίμηση του στους Πυθαγορείους, οι όποιοι καλλιέργησαν τή φιλοσοφία σέ συνδυασμό μέ τα Μαθηματικά, τα όποια και ό ϊδιος λάτρευε ώς επιστήμη 12, ένώ ό ϊδιος ό "Ωκελλος είχε γράψει έργο: 9.491e. «Ούκοΰν, ην, δ' έγώ, ώ Άδείμαντε, και τάς ψυχάς οΰτω φώμεν τάς εύφυεστάτας κακής παιδαγωγίας τυχούσας διαφερόντως κακάς γίγνεσθαι;» d. «Το δέ δη παιδαγωγήσον αυτό μάλλον που και πρότερον παρασκευαστέον εις δύναμιν ότι κάλλιστον και άριστον εις τήν παιδαγωγίαν είναι.» 11. Ό ϊδιος ό Μοισιόδαξ αποκαλύπτει τήν ταυτότητα τοΰ οποίου τους λόγους προτιμά και γράφει στο τέλος τοΰ παραθέματος «Όμιλητής άμεσος τοΰ Πυθαγόρου, εν τω Δ' τών αύτοϋ σωζόμενων». Πρόκειται για τον Όκκελλο (Φέρεται και ώς "Ωκελος Λευκανός), πού έζησε τον 5ο αιώνα. Στή συλλογή τών Η. Diels W. Kranz βρίσκουμε συγκεντρωμένες δοξογραφικές πληροφορίες για τον Όκελλο. Έδώ αναφέρεται (D K, τόμ. Ι, σσ ) ότι ήταν πυθαγόρειος. Ή μαρτυρία αυτή επιβεβαιώνει τή διαπίστωση ότι πρόκειται για τό ϊδιο πρόσωπο πού και ό Μοισιόδαξ χαρακτηρίζει ώς πυθαγόρειο. Πληροφοριακά αναφέρουμε ότι τα σωζόμενα άπό τό έ'ργο τοΰ Λευκανοΰ «Περί τής τοΰ παντός φύσεως» συμπεριλήφθηκαν στην έκδοση τοΰ R. Herder, Neue Philologische Untersuchungen, vol. I, Berlin: Weidman, 1926: Βλ. 'Απολογία: «Ή ομιλία ή περί τής Μαθηματικής εν γένει», σσ Μέ ενθουσιαστικό τρόπο δηλώνει ό Μοισιόδαξ τον θαυμασμό και τήν αγάπη του γιά τα Μαθηματικά: «Είναι ή Μαθηματική ή πρώτη άπό τών λοιπών επιστημών ή τό ελάχιστον μία άπό τών πρωτοεφευρημένων επιστημών» (Απολογία, σ. 86). Και άλλου: «Είναι τό λοιπόν ή Μαθηματική επιστήμη άκρως χρήσιμος ουχί μόνον τω άπαρτισμω τοΰ νοός, άλλα και πάση επιστήμη φυσική απλώς» (Απολογία, σ. 90).

149 150 Ιωάννου Γ. Δελλή «Περί της τοΰ παντός φύσεως», θέμα πού ανταποκρινόταν στα ενδιαφέροντα και τις αναζητήσεις του. Ό "Ωκελλος γράφει για τη δύναμη της παιδείας: «Μετά πάσης ούν σπονοής και προσοχής δεϊ καταβάλλεσθαι, δπως τα γεννώμενα καλώς άνατραφή. Ούτε γαρ δίκαιον... τους μεν Φιλίππους... μετά πάσης επιμελείας φροντίδα ποιεϊσθαι... τοϋ μη, ώς έλεγε, γίνεσθαι τα γεννώμενα, τους δε ανθρώπους μηδένα ποιεϊσθαι λόγον των ιδίων εγγόνων, άλλα... όλιγωρεϊν και της τροφής και της παιδείας. Ταϋτα άμελούμενα, πάσης κακίας καϊ φαυλότητος παραίτια γίνεται, βοσκηματώδη και αγενή αποτελούντα τα γεννώμενα». Το κείμενο αυτό, πού προτιμά ό Μοισιόδαξ για να δείξει την πίστη του στην αξία της παιδείας, υποδηλώνει πολλά μέσα άπό τις συνεχείς λεκτικές αντιθέσεις και περίτρανα φανερώνει με μια εξ αντιθέτου θεώρηση ότι ή απουσία ή ή αμέλεια για την παιδεία των νέων ανθρώπων οδηγεί στην κακία, τη φαυλότητα και τη βοσκηματώδη ζωή, δηλαδή ό άνθρωπος καταλήγει στην κατάσταση τοΰ ζώου. Ά ν το βασικό περιεχόμενο τοϋ έργου «Παιδαγωγία» είναι σύνθεση επιδράσεων και μεταφραστικών δανείων, το «Προοίμιο» είναι έ'να κείμενο πού δείχνει ξεκάθαρα τους προβληματισμούς και τήν αγωνία τοΰ Μοισιόδακος πάνω σέ θέματα παιδείας και κυρίως τήν άποψη του για τή χρησιμότητα, τους σκοπούς και τα αγαθά της παιδείας στή συντεταγμένη εκείνη χρονική περίοδο και τις κοινωνικές συνθήκες πού επικρατούσαν. Ό Μοισιόδαξ δεν έχει πρόθεση να συνθέσει κάποιο παιδαγωγικό σύστημα, άλλα αγωνιά να δείξει πόσο αναγκαία είναι ή παιδεία μιας άλλης μορφής σέ σχέση μέ αυτή πού επικρατούσε μέχρι τότε, άλλα και τό ειλικρινές ενδιαφέρον του και τή διάθεση τής προσφοράς του γι' αυτόν τό σκοπό. Τό «Προοίμιο» είναι ένα σύντομο, άλλα έντονα περιεκτικό και υπαινικτικό κείμενο. Ώς προς τό ύφος δέν γίνεται επιθετικό, άλλα ούτε και απολογητικό. Ό Μοισιόδαξ επισημαίνει καταστάσεις πολλές, άπό τις όποιες μπορεί κανείς να κατανοήσει, άν γνωρίζει τα γεγονότα πού είχαν προηγηθεί άπό τήν παραίτηση του άπό τήν 'Ακαδημία τοΰ 'Ιασίου (1777), και τις κατηγορίες 13 πού είχαν έξακοντίσει εναντίον του για τις «νεωτεριστικές» και μεταρρυθμιστικές αντιλήψεις, όλοι όσοι αποτελούσαν τό φαναριώτικο κατεστημένο τής κοινωνίας τής πόλης αυτής πού έσφυζε 13. Στην «Απολογία» (Βλ. σ. 4) πού τυπώθηκε ένα χρόνο αργότερα (1780) άπό τήν «Παιδαγωγία» αναφέρει χωρίς περιστροφές αυτές τις άδικες κατηγορίες εναντίον και επιχειρεί να τις ανασκευάσει. Βλ. και Κιτρομηλίδης, Ί. Μοισιόδαξ, δ.π., σσ Ό Γ. Βαλέτας (= 'Ανθολογία τής δημοτικής πεζογραφίας, 'Αθήνα 1947, τ. Α', σ. 588) θεωρεί τήν «Απολογία» ώς «τό πολυτιμότερο έργο τοΰ Μοισιόδακος, όπου ξεσκεπάζει τα χάλια τής φεουδαρχικής Ελλάδας μέ τό φαναριωτικό ψευτοαστικό πασάλειμμά της».

150 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 151 άπο το ελληνικό στοιχείο. Πιστεύουμε ότι το «προοίμιο» πρέπει να γράφτηκε κάτω άπο την επίδραση αυτών των πικρών εμπειριών, σε μια κατάσταση έντονης βίωσης της αδικίας σε βάρος του. Μέσα άπο αυτό εκφράζεται το παράπονο ενός άνθρωπου, πού είχε αγαθές προθέσεις για ο,τι καλύτερο κι άλλοι τοΰ φέρθηκαν μέ αχαριστία, εϊτε γιατί δεν κατανόησαν τις αντιλήψεις του, εϊτε γιατί εσκεμμένα ήθελαν να τον βλάψουν, επειδή τους ενοχλούσε ό διαφορετικός λόγος του και τα οράματα του. Ή γλώσσα πού προτιμά στή γραφή του ο Μοισιόδαξ όχι μόνο στο «Προοίμιο», άλλα και στα άλλα έ'ργα, εϊναι «άπλοελληνική», όπως τή χαρακτηρίζει ό Κ. Σάθας 14. Χρησιμοποιεί λέξεις και σπάνιους λεκτικούς στερεοτύπους άπο τήν αρχαία ελληνική, πού εντυπωσιάζουν για τή νοηματική τους φόρτιση και τήν παραστατική τους δύναμη. II. 'Ιδέες του «Προοιμίου». Αυτό πού μπορούμε να επισημάνουμε άπο τήν αρχή είναι ότι το «Προοίμιο» αποτελεί αποκλειστικά σκέψη τοΰ Μοισιόδακος και σ' ένα βαθμό εμπεριέχει σέ πρωτεϊκή μορφή τήν αντίσταση πού ολοφάνερα θα προβάλει εναντίον τών κατηγόρων του μέ τα κείμενα της «Απολογίας» έ'να χρόνο αργότερα. 'Αποτελεί, όπως πιστεύουμε, σέ συμπτυγμένη μορφή τον καταστατικό χάρτη της σκέψης του και, ϊσως τό πιο σημαντικό, τήν καταγραφή τοΰ οράματος, πού τον συνέπαιρνε ώς στοχαστή, πού έβλεπε μέ διορατικότητα τό μέλλον μέ βάση τις νέες ιδέες, πού πρόβαλλε ό Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Πρώτα ό Μοισιόδαξ ξεκαθαρίζει τή βασική του θέση, τήν οποία δηλώνει μέ τήν αρχική πρόταση «Ή παιδαγωγία είναι μία μέθοδος». Πιστεύω ότι ή χρήση της λέξης «μέθοδος» δέν είναι τυχαία, άλλα προσεκτικά επιλεγμένη. Έχει ιδιαίτερη νοηματική σήμανση και μέ δεδομένο ότι ό Μοισιόδαξ θαυμάζει τή σκέψη τοΰ Καρτέσιου, τον όποιο πολλές φορές και για διάφορες απόψεις εκθειάζει στην «Απολογία» 15 του, δέν είναι απίθανο να 14. Σάθας, δ.π., σ Ό Μοισιόδαξ έγνώριζε τή λατινική, γαλλική και ιταλική. Ό ίδιος σχετικά μέ τή γλώσσα πού επέλεξε για να γράψει σημειώνει: «Έγώ, δια λόγους τους όποιους επιφέρω, έκρινα να έξυφάνω τήν παροΰσαν συγγραφήν έν τω άπλφ ΰφει, σώζων όμως άεί τους ώρισμένους όρους τών πραγμάτων, οϊτινες ήσαν έν χρήσει παρά τοις άρχαίοις, και μεθαρμόζων άεί τό άπλοΰν ΰφος έπί τό σεμνότερον, ή τό ελάχιστον έπί τό πρεπωδέστερον...» (= «Θεωρία της Γεωγραφίας», Κιτρομηλίδη, δ.π., σ Βλ. 'Απολογία, σσ Γνωρίζει τις «τρεις αρχές» τοΰ Καρτεσίου (α'ιθερία γηίνη και πυρώδης) (= 'Απολογία, σ. 137). 'Αναφέρει επίσης τήν καρτεσιανή άποψη περί «δίνου». Ό όρος «δΐνος» βέβαια δέν είναι καρτεσιανός, άλλα αρχαιοελληνικός και ανάγει τήν αρχή του στην ατομική θεωρία (Λεύκιππος Δημόκριτος).

151 152 'Ιωάννου Γ. Δελλή χρησιμοποιεί τη λέξη με καρτεσιανή έννοια. Με βάση αυτό τον θαυμασμό, πού έτρεφε για τον στοχασμό τοΰ Καρτεσίου ο Μοισιόδαξ και μέ δεδομένο ότι ό ϊδιος γνώριζε τη γαλλική γλώσσα, δέν υπάρχει σοβαρή επιφύλαξη στο να υποστηρίξει κανείς και μέ τή βοήθεια της δομής ολοκλήρου τοΰ κειμένου της «Παιδαγωγίας» ότι ό ϊδιος χρησιμοποιεί εδώ τον όρο «μέθοδος» μέ τήν καρτεσιανή σημασία. Πράγματι στο γνωστό καρτεσιανό κείμενο «Λόγος περί της μεθόδου» 16, διαφαίνεται, εκτός των άλλων, ή γενική αντίληψη τοΰ Γάλλου φιλοσόφου ότι ή μέθοδος συνίσταται στο τί πρέπει ν' αποφεύγουμε και τί να εκτελούμε ή να επιδιώκουμε για να φθάσουμε σ' ενα αποτέλεσμα, είναι δηλαδή το πρόγραμμα πού προκαθορίζει μια σειρά λογικών διαδικασιών. Ίο περιεχόμενο της «Παιδαγωγίας», πού τήν αποκαλεί «μέθοδο», είναι ακριβώς το τί πρέπει και τί δέν πρέπει να κάνουμε, όταν καθοδηγούμε ενα παιδί ή ενα νέο. Ή «μέθοδος της παιδαγωγίας» αποβλέπει, όπως προτείνει ό Μοισιόδαξ, σέ δύο στόχους. Πρώτον να «ευθύνη το ήθος τών παιδιών εις τήν ήθικήν άρετήν» και δεύτερον «προδιαθέτει το πνεύμα τών μαθητών εις τον έρωτα, εις τήν άντίληψιν τών μαθημάτων». Αυτή ή δεύτερη αποστολή της «Παιδαγωγίας» είναι, πιστεύουμε, το πιο σημαντικό και αποτελεί για τήν εποχή εκείνη καινοτομία. Για τον Μοισιόδακα σκοπός της «Παιδαγωγίας» δέν είναι ή μετάδοση γνώσεων, άλλα ή καλλιέργεια και διαμόρφωση μιας προδιάθεσης στο πνεύμα τών μαθητών, ώστε οι ϊδιοι να είναι σέ θέση ν' αντιλαμβάνονται τα μαθήματα. Ή «Παιδαγωγία» συνίσταται στο να μαθαίνει, να άσκεΐ το παιδί στο πώς μαθαίνουν. Τήν καταστατική σκέψη του για τήν άξια της «Παιδαγωγίας» τήν καταγράφει ό Μοισιόδαξ μέ έ'ναν αντιθετικό τρόπο και λόγο πού δείχνει άπό τή μια μεριά τα δεινά της άπαιδευσίας και άπό τήν άλλη τήν ευεργεσία της παιδείας. «Θλιβερά γεννήματα της άπαιδευσίας» είναι τόσο ή άήθεια όσο και ή πνευματική κατάπτωση και άνελευθερία. «Αι προλήψεις, αι ματαιότητες, τα ψεύδη, οι ακέφαλοι φόβοι, άλλαι παραφοραί» είναι οδυνηρές συνέπειες της άπαιδευσίας, τις όποιες «βλέπομεν καθ' εκάστην εις άλλους». Ή έξοδος άπό αυτή τή σκοτεινή και βοσκηματώδη κατάσταση θα συντελεσθεί μέ τή βοήθεια της «παιδαγωγίας», μέ τήν οποία φωτίζεται ή συνείδηση και απαλλάσσεται στή συνέχεια ό άνθρωπος άπό τις «προλήψεις» και τούς«άκέφαλους φόβους». Άν λάβει κανείς υπόψη του ότι έ'νας άπό τους στόχους τοΰ Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού ήταν, κατά τήν έκφραση τοΰ Kant, ή έξοδος τοΰ άνθρωπου άπό τήν «πνευματική του άνωριμό 16. Βλ. Descartes, Λόγος περί της Μεθόδου, μτφρ. Χρ. Χρηστίδη, 'Αθήνα (ά έκδοση 1948), έπαν. 1976, σα

152 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 153 τητα» 17 και ότι βασικό στοιχείο της διδασκαλίας των Ευρωπαίων Διαφωτιστών ήταν ή εξουδετέρωση των προλήψεων και των φόβων μέ τή λογική τους ερμηνεία, τότε θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι ή «παιδαγωγία» στη σκέψη και την πρακτική τοΰ Μοισιόδακος εκλαμβάνεται ώς ή ισχυρή εκείνη δύναμη πού περιάγει τον άνθρωπο άπό το σκοτάδι της άγνοιας στο φως της γνώσης. Ή αντίληψη αυτή τοΰ Μοισιόδακος παραπέμπει στον γνωστό πλατωνικό μύθο τοΰ σπηλαίου, στον βαθμό πού ή άγνοια σημαίνεται μέ το σκοτάδι και τήν άνελευθερία, ενώ ή γνώση συμβολίζεται μέ το φως και τήν ελευθερία. Ή λειτουργία και τα αγαθά της «παιδαγωγίας» δέν άξιολογοΰνται άπό τον Μοισιόδακα μόνον ώς προσφορά στή ζωή τοΰ άνθρωπου σέ προσωπικό επίπεδο, άλλα, κυρίως, ώς προς τήν αποτελεσματικότητα της, στον χώρο της πολιτικής ζωής. Είναι τόσο μεγάλη ή συνεισφορά της «παιδαγωγίας» στον χώρο αυτό, ώστε είναι δύσκολο να τήν σκεφθεί κανείς και να τήν «έκθεση», όσο δύσκολο είναι να καταγράψει κανείς τήν «άνωμαλίαν και δυσκολίαν» πού «προξενεί τη πολιτεία ένας απαίδευτος κακοήθης». Άπό έδώ διαφαίνεται ότι ή «παιδαγωγία» έχει ώς τρίτον και πιο σημαντικό σκοπό τήν πολιτική αγωγή, για να πάψουν έτσι τα δεινά πού προκύπτουν άπό τους απαίδευτους πολιτικούς. Ή άπαιδευσία, άν συμπέσει μέ τήν εξουσία, φέρνει ανεπανόρθωτες συμφορές. Τα πάντα εξ αίτιας της αντιστρέφονται: «πάντα σχεδόν εναλλάσσονται τότε». «Πλέον αί άρεταί δέν εΐναι άρεταί, ουχί αισχρά τα αισχρά, και το θράσος, ή άδιακρισία, ή βαρβαρότης ανάγκη να θριαμβεύωσι, διότι ή άλογία αύτοΰ απαιτεί, ότι κι εκείνοι, οιτινες δορυφοροΰσιν, ή χρειάζονται αυτόν, να συναλογώνται όμοΰ μέ αυτόν». Ή άπαιδευσία αύτοΰ πού άσκεΐ εξουσία δέν συνεπάγεται για τον ί'διον μόνο «θράσος και βαρβαρότητα», άλλα και οι άλλοι, πού τον συνοδεύουν, «οϊτινες δορυφοροΰσιν» και τον στηρίζουν, φθάνουν στο σημείο να παραλογίζονται εξίσου μ' αυτόν. Άν αντιστρέψουμε τις διαπιστώσεις, πού κάνει ό Μοισιόδαξ, για το μέγεθος τών οδυνηρών συνεπειών πού επέρχονται σέ μια κοινωνία, όταν «σμίγη» ή άπαιδευσία μέ τήν «τραχύτητα τοΰ ήθους», τότε γίνεται φανερό ότι ή «παιδαγωγία» είναι ό μοναδικός τρόπος μέ τον όποιον ανορθώνεται ή πολιτική ζωή, άλλα και ή κοινωνία σέ όλες τις εκφράσεις της. Όλα τα δεινά της κοινωνίας «πάσα ίλιάς τών κακών» είναι «απόρροια της κακής της ήμελημένης ανατροφής». Είναι πολύ χαρακτηριστική ή έκφραση πού επιλέγει έδώ ό Μοισιόδαξ για να υποδηλώσει τις μύριες συμφορές πού επισωρεύει ή άπαιδευσία στην πολιτεία και τήν κοινωνία. Ή χρήση της έκφρασης «Ίλιάς κακών» άπό τή Kant, Δοκίμια, μτφρ. Ε. Παπανούτσου, σ. 42.

153 154 'Ιωάννου Γ. Δελλή μια μεριά επιβεβαιώνει άλλη μια φορά την αρχαιογνωσία τοΰ Μοισιόδακος, στο βαθμον πού χρήση αυτής τής έκφρασης εΐναι σπάνια στα αρχαία κείμενα 18, άπο τήν άλλη αποδεικνύει το περιεκτικό και πυκνό ύφος τής γραφής του. Αυτό πού μπορεί ακόμα να διαπιστώσει κανείς είναι ότι οι όροι «παιδαγωγία» και «ανατροφή» χρησιμοποιούνται από τον Μοισιόδακα εναλλακτικά χωρίς νοηματική διαφοροποίηση, γεγονός πού επιβεβαιώνει αυτό πού αναφέραμε πιο πάνω, ότι ή «παιδαγωγία» δέν είναι σύστημα παιδαγωγικής, αλλά άπλα μέθοδος. Ή αναφορά στους απαίδευτους πολιτικούς, τους όποιους αποκαλεί «λυμεώνας τής κοινής αστάθειας», δέν είναι ευκαιριακή, άλλα, αντίθετα, ό Μοισιόδαξ δηλώνει με πείσμα τήν πρόθεση του να υπεραμυνθεί τής θέσης του, ότι ή παιδεία μέ τήν πολιτική είναι άμεσα συνδεδεμένες, ώστε ή πρώτη να προλαβαίνει τα αθεράπευτα λάθη τής δεύτερης. Ά ν κανείς δέν βλέπει τα πράγματα επιφανειακά και αβασάνιστα, άλλα «χωρή εις τα πόρρω αϊτια των πραγμάτων», θα διαπιστώσει ότι κάθε κακοδαιμονία προέρχεται από τήν άπαιδευσία, πού επικρατεί παντού στην εποχή τοΰ Μοισιόδακος, ενώ οι άνθρωποι δέν έχουν τή δύναμη να το αντιληφθούν. "Ετσι ή παιδαγωγία στή σκέψη τοΰ Μοισιόδακος θεωρείται ώς όργανο κοινωνικής και πολιτικής μεταρρύθμισης και μέσο για τήν έξοδο τοΰ ελληνισμού άπο το σκοτάδι τής δουλείας και τής εσωστρεφούς αυταρέσκειας. Τήν πεποίθηση του ότι ή «παιδαγωγία» είναι ή πανάκεια για τήν ανόρθωση τής πνευματικής και πολιτικής παρακμής στην όποια έ'χει περιέλθει ό παροικιακός ελληνισμός, τον όποιο γνωρίζει πολύ καλά ό Μοισιόδαξ, επιβεβαιώνει μέ τήν ιστορική διαπίστωση «τα κατά καιρούς αύτονομούμενα έ'θνη έσπούδασαν και σπουδάζουσι να προλαμβάνωσιν ή να άποκόπτωσι τα άτομα αυτής τής μεγάλης λύμης». Στα έθνη, πού αποκτούν τήν αυτονομία τους, οι άνθρωποι πού κατέχονται άπο τήν «άρρώστεια» τής άπαιδευσίας απομονώνονται. Οι «σωφρονιστικοί οίκοι των Ευρωπαίων» επινοήθηκαν ώς «άντιφάρμακα τής άπαιδευσίας». Στή συνέχεια ό ϊδιος εξομολογείται ότι άπο επιθυμία να φανεί χρήσιμος στους "Ελληνες έχει τήν πρόθεση να «πραγματευθή» πριν άπο όλα τ' άλλα πού σκοπεύει να γράψει, περί «παιδαγωγίας». Αυτή τήν προτεραιότητα του τήν υπαγορεύουν άπο τή μια μεριά ό ζήλος για τήν εκπαίδευση τοΰ λαού, άπο τήν άλλη ή επίγνωση τής «θλιβεράς αληθείας». Ή θλιβερή αλήθεια είναι ή διαπίστωση «Μέγα κράτος, πολλήν ίσχύν έχει τήν σήμερον μεταξύ ημών ή άπαιδευσία» (σ. 5). Αυτό στενοχωρεί και θλίβει σέ μεγάλο 18. Πρβλ. Δημοσθ., Διοδ. Άποοπ. Ίστορ. Βιβλ. 36.

154 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 155 βαθμό τον Μοισιόδακα, διότι δυστυχώς ή «άπαιδευσία» έχει αποκτήσει μεγάλη δύναμη και καταδυναστεύει τα πάντα. Ή άπαιδευσία είναι μια πραγματική «λύμη» 19 πού «δύναται να παραβληθή με τήν παχεΐαν όμίχλην, ήτις συσκιάζει τα υποκείμενα και ήτις αφαιρεί τους ορώντας τήν αϊσθησιν». Ή άπαιδευσία συγκρίνεται μέ τήν «ομίχλη» και το σκοτάδι, ενώ ή παιδεία είναι το φώς. 'Αρέσει πολύ στον Μοισιόδακα αυτή ή παρομοίωση, γιατί εξ αντιθέτου θέλει μέ έμφαση να υποδηλώσει τον καταυγασμό της ψυχής και το ξύπνημα της συνείδησης πού επέρχονται μέ τήν παιδαγωγία. Το μοτίβο «ομίχλη», φώς, διαύγεια, φαίνεται ότι δέν είναι εδώ έ'να τυχαίο λεκτικό νοηματικό σχηματικό επινόημα, άλλα είναι μια επιλεγμένη έκφραση στο πλαίσιο τών λέξεων συμβόλων πού χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από τους στοχαστές τοΰ Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού 20, για να δηλώσουν τήν αφύπνιση της συνείδησης άπό τον λήθαργο της αμάθειας. Αυτή τή συμβολική ορολογία γνωρίζει πολύ καλά ό Μοισιόδαξ, εξ άλλου ό ϊδιος τό ϊδιο μοτίβο έχει χρησιμοποιήσει και στην «Απολογία» 21. Ή παιδαγωγία θα απομακρύνει τή «λύμη» και θα διασκορπίσει τήν «ομίχλη», ώστε οι άνθρωποι να δουν καθαρά και μέ σαφήνεια τήν αλήθεια της πραγματικότητας. Ή «λύμη» αυτή, πού σαν «ομίχλη» 22 σκιάζει τό λογικό, έχει αφήσει να «κυριεύουσιν ημάς» «υπολήψεις κακαί, δεισιδαιμονίας πόσαι κακοκυβερνησίαι και άλλαι παραφοραί», τις όποιες «ήμεΐς ούτε αίσθανόμεθα» 23. Στή συνέχεια ό Μοισιόδαξ μέ παρρησία και επικριτική διάθεση καταδικάζει τήν έφησυχαστική, άλλα και ανειλικρινή στάση «τινών φρονίμων», οι όποιοι «δικαιοΰσιν» «αύτάς τάς άτοπίας μέ τάς ανωμαλίας της τύχης». Αυτή ή στάση μερικών, τους όποιους ό Μοισιόδαξ αποκαλεί «φρόνιμους», μέ έντονη διάθεση μομφής και ψόγου, πιστεύει ό 19. Προοίμιον, σ. 5. Ή λέξη «λύμη» στή νεότερη γλώσσα σημαίνει «τήν δια λόγων και ' έργων υβριστική μεταχείριση, κακοποίηση, όνειδισμό, ατιμία, φθορά, βλάβη». 'Απαντάται μέ μεγάλη συχνότητα στα αρχαία κείμενα. 20. Βλ. ποικίλες αναλύσεις για τή σημασία τοΰ «φωτεινού» κυρίως στον γαλλικό Διαφωτισμό εις Ά. Μπαγιόνα, Ή ιστορικότητα της Συνείδησης στή Φιλοσοφία τον Γαλλικού Διαφωτισμού, Θεσσαλονίκη 1974, σσ 'Απολογία, δ.π., σ. 90: «...ήτις, ή αλήθεια, συνηθίζει να φαίνεται άνευ ομίχλης, άνευ νέφους δισταγμού...». Πιστεύουμε ότι δέν είναι τυχαίο, άλλα υποβολιμαίο και σκόπιμο τό γεγονός ότι ως πρώτο μάθημα περί Γεωγραφίας επιλέγει ό Μοισιόδαξ «περί τού λυκαυγούς». Βλ. 'Απολογία, δ.π., σσ «Προοίμιο», σ «Προοίμιο», σ. 6. Τό ϊδιο, σ. 7. "Ενα χρόνο μετά, στον πρόλογο της Απολογίας (σ. 5) γράφει: «ό ζήλος της Ελλάδος και ή αληθινή επίδοσις τών ημετέρων σχολείων ιδού κυρίως τί μέ κατέστησε τοσούτον τολμηρόν και Ιδού τί θέλει μέ καταστήσει έτι τολμηρότερον».

155 156 'Ιωάννου Γ. Δελλή ϊδιος ότι δεν είναι μόνο μοιρολατρική, άλλα και σκόπιμη. Δεν αποδέχεται ότι οι αναπόφευκτες ανωμαλίες της τύχης είναι αυτές πού εμποδίζουν να «έ'χωμεν φροντιστήρια πεπροικισμένα μέ τα αναγκαία υποκείμενα», άλλα τα εμπόδια προέρχονται άπό άλλου και κυρίως άπό τη νοοτροπία τοΰ συντηρητισμού, ό όποιος επιτρέπει «περιττάς ίεροεξοδίας», ανώφελες και υπερβολικές δαπάνες για διάφορες θρησκευτικές τελετές. Μέ οξείς και αποκαλυπτικούς υπαινιγμούς αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν και πώς δικαιολογείται λογικά να υπάρχει οικονομική δυνατότητα γι' αυτού τοΰ είδους τις πολυδάπανες θρησκευτικές τελετές και να μήν υπάρχουν πόροι για «μίαν άκαδημίαν λαμπράν». Είναι πολύ συγκρατημένος σ' αυτή τήν κριτική, διότι επιθυμεί ν' αποφύγει τήν εμπλοκή σέ μια τέτοια υπόθεση, πού τή χαρακτηρίζει άπό κάθε άποψη «ακανθώδη». Τον λόγο αποκαλύπτει ό ϊδιος. Φοβάται μήπως ή ενασχόληση του μέ αυτή τήν υπόθεση τον κάνει να «αίματώση», να φθάσει σέ νέες περιπέτειες. Θα ήταν όμως χρήσιμο για τήν ιστορική αλήθεια, αν ό Μοισιόδαξ ξεπερνούσε τους δισταγμούς του και αποτολμούσε να γράψει στή συνέχεια πιο αναλυτικά για τις «ίεροεξοδίες» και τήν όλη εκκλησιαστική κατάσταση πού είχε διαμορφωθεί στην εποχή του. Θα γνώριζε πολλά ώς ιεροδιάκονος πού ήταν. Ωστόσο αυτός ό υπαινιγμός και ή αιτιολογημένη αποφυγή τοΰ Μοισιόδακος ν' αναφέρει περισσότερα για τις εκκλησιαστικές συνθήκες της εποχής του, μας κάνει να σκεφθούμε ότι ό συντηρητισμός της εποχής εκείνης υπέθαλπε κάθε δραστηριότητα πού αναφερόταν στή θρησκεία, ενώ δέν ευνοούσε στον ϊδιο βαθμό κάποιες δραστηριότητες πού θα συνέτειναν «τή πνευματική καλλιεργία». Αυτή ή αποκάλυψη πού κάνει εδώ ό Μοισιόδαξ μας βοηθάει να αξιολογήσουμε τό πνευματικό ανάστημα τού ανδρός, πού φαίνεται στην προσπάθεια του να εξετάσει ορθολογιστικά τήν πραγματικότητα. Άν και ιεροδιάκονος, είχε τή δύναμη και τή συνειδησιακή ανεξαρτησία να διακηρύξει ότι πιο σημαντικό για τό έθνος είναι ή ίδρυση ενός «φροντιστηρίου» ή μιας «ακαδημίας» άπό τις περιττές «ίεροεξοδίες». Ό ϊδιος έχει συνείδηση της παραπάνω νεωτεριστικής θέσης του, άλλα και όσων πρόκειται να εκθέσει στο «εγχειρίδιο» του, όπως αποκαλεί τήν «παιδαγωγία». Προκαταβολικά πιστεύει ότι πολλοί θα τον κατηγορήσουν για τήν «παρρησίαν» ή για μανία αυτοπροβολής. 'Άλλοι θα τον «χλευάσουν» ότι τάχα θέλει να παίξει τον ρόλο «νομοθέτου». Αυτοί οι φόβοι και οι επιφυλάξεις πού διατυπώνει ό Μοισιόδαξ σχετικά μέ τις πιθανές αντιδράσεις πού θα προβάλουν άλλοι, στις απόψεις του, σκιαγραφούν τό πνευματικό και ιδεολογικό κλίμα εκείνης της εποχής. Φαίνεται ότι οι φωνές κάποιων πού εξέφραζαν τα εθνικά οράματα, όπως αυτή τοΰ Μοισιόδακος, τα όποια θα πραγματώνονταν μέ μια νέα παιδεία και τήν πνευματική αφύπνιση τών υποδούλων, δέν ήταν πάντοτε εύχάρι

156 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 157 στες και δεν είχαν ανάλογη απήχηση σε κάποιους τιτλούχους, οι όποιοι θα έπρεπε να δηλώσουν έμπρακτα την αρωγή τους σέ μια τέτοια προσπάθεια. Έτσι ή παραδομένη αντίληψη ότι ή πνευματική ανόρθωση ήταν ένας στόχος πού ένωνε όλους τους "Ελληνες σέ μια κοινή προσπάθεια δέν φαίνεται ότι ευσταθεί έξ ολοκλήρου, αν λάβουμε υπόψη μας όσα υπαινίσσεται εδώ ό Μοισιόδαξ. Ά ν συνέβαινε κάτι τέτοιο, οι υπαινιγμοί τοΰ Μοισιόδακος για πιθανές αντιδράσεις δέν θα είχαν νόημα. Έξ άλλου ή συχνή επανάληψη και ή διατράνωση της αγνής πρόθεσης του σχετικά μέ αυτό πού επιχειρεί: «ό καθ' αυτό σκοπός μου είναι κυρίως το κοινόν όφελος, και ότι, όσα λέγω, εν πνεύματι ειλικρίνειας, και άπό έρωτα κοινωφελείας λέγω αυτά» 24 υποδηλώνει ότι ό ϊδιος περιμένει οπωσδήποτε κάποια αντίδραση. Τα όσα γράφει στή συνέχεια σ' έ'να εξομολογητικό και απολογητικό τόνο δείχνουν ότι είναι έ'νας άνθρωπος πού αισθάνεται υπό διωγμόν, ό όποιος είναι έξ ολοκλήρου άδικος. Εκείνο, πού μπορεί να σκεφθεί κανείς για να δικαιολογήσει τους αύτοχαρακτηρισμούς πού κάνει ό Μοισιόδαξ, ότι δέν είναι «κενόφρων» ούτε «κακογνώμων», είναι ότι τό πνευματικό κλίμα της εποχής δέν επέτρεπε νεωτερισμούς και πώς κάθε νέα άποψη ήταν καταδικαστέα, αν δέν συμφωνούσε προς τα κρατούντα. Πιθανόν ό Μοισιόδαξ να είχε επισύρει ήδη κάποιες αντιδράσεις προς τό πρόσωπο του μέ τό δημοσιευμένο (1779) φυλλάδιο του μέ τίτλο «Παραλλαγή τον προς Νικοκλέα λόγου περί Βασιλείας τον Ισοκράτους ή Κεφάλαια Πολιτικά» 25, όπου πιθανόν περιελάμβανε πολιτικές άντιλήψεις θέσεις πού δέν ήταν ευχάριστες στους κρατούντες. Έξ άλλου όλα αυτά, ϊσως, να υποδηλώνουν ένα πνεύμα διαλλακτικότητας τοΰ Μοισιόδακος προς τους εχθρούς του, πού τον είχαν πολλαπλά κατηγορήσει όσο ήταν σχολάρχης στην 'Ακαδημία τοΰ 'Ιασίου 26, ίσως όμως είναι μια μορφή ήπιας αναδίπλωσης, προκειμένου 24. Ένετίησι, 1779, Παρά Δημητρίω Θεοδοσίου τω έξ 'Ιωαννίνων (: Μεταπεφρασμένα παρά τοΰ αύτοΰ Γαλλιστί). Βλ. Π. Κιτρομηλίδη, Πολιτική σκέψη, ο.π., σσ Βλ. αναλύσεις και σχόλια στο έργο αυτό τοΰ Μοισιόδακος, Κατερίνα Κινίνη, «Le discours à Nicoclès par Misiodax», Ελληνικά, τόμ. 29, τεΰχος 1 (1976), σσ Βλ. Π. Κιτρομηλίδης, ο.π., σσ Τις κατηγορίες εναντίον του προκειμένου να τις ανασκευάσει αναφέρει ό Μοισιόδαξ στην 'Απολογία του (σ. 3): «Ή γλωσσαλγία, λύμη σχεδόν αναπόσπαστος άπό των ημετέρων σχολείων και εξόχως άπό των γραμματικών, έδημοσίευσε, και δημοσιεύουσα έπεισε: Πρώτον, ότι (τα) μαθήματα μου είναι μπακάλικα δεύτερον, ότι συγγράφω, παραδίδω δια τοΰ ΰφους τοΰ άπλοΰ, διότι δέν εννοώ τό έλληνικόν και τρίτον ότι δέν παραδίδω την Λογικήν τοΰ κλεινού Ευγενίου, διότι ομοίως δέν νοώ αυτήν». 26. Αύτη την προεξαγγελία τηρεί ό Μοισιόδαξ στή δομή και τό περιεχόμενο τοΰ έργου του καί αφιερώνει τό «πρώτο μέρος» της Παιδαγωγίας στο έργο τών πατέρων (: Περί της

157 158 'Ιωάννου Γ. Δελλή ν' αντικρούσει στη συνέχεια όλες τις κακόβουλες εναντίον του επιθέσεις. Ό Μοισιόδαξ δεν ξέφυγε άπό την κοινή δυσμενή μοίρα πού έχει μέσα στην ιστορία κάθε πνευματικός, εκπαιδευτικός ή πολιτικός οραματιστής και μεταρρυθμιστής, να εγείρει δηλαδή κάθε μορφή αντίδρασης και επίθεσης εναντίον του. Κατηγορήθηκε ό Μοισιόδαξ για τις εκπαιδευτικές του καινοτομίες, επειδή οι σύγχρονοι του δεν ήταν σε θέση ν' αντιληφθούν τήν ικανότητα και τή διορατικότητα του. "Ετσι, χωρίς να αφήνει περιθώρια για νέες κατηγορίες και επιθέσεις εναντίον του, αν και δέν τηρεί πάντοτε τήν ϊδια γραμμή, άφοΰ σε πολλά σημεία τοΰ «Προοιμίου» της παιδαγωγίας εμφανίζεται έντονα καυστικός, δηλώνει ότι «άπό τήν Παιδαγωγίαν, επαναλαμβάνω, αρχίζω και αποτείνομαι με έλευθερίαν ϊσην τόσον προς τους Πατέρας, όσον προς τους διδασκάλους» 27. 'Απευθύνεται στους γονείς και τους δασκάλους, οπότε περιορίζει τήν καχυποψία των κύκλων πού εναντιώθηκαν στο έργο του. Παρά τή δήλωση αυτή για τους κύριους αποδέκτες τοΰ έργου του, προβλέπει πώς «πολλοί μέλλουσι να μέ παρεξηγήσωσι, πολλοί να μέ μεμφθώσι δια τήν άνακεκαλυμμένην παρρησίαν μου». 'Εξομολογείται ότι σε κάθε περίπτωση δέν αισθάνεται ασφαλής απέναντι σ' όλους αυτούς «διότι τό φιλόμωμον ερκος των οδόντων αυτών πάν πράγμα, τό όποιον δέν έχει τήν τύχην ή να σύμφωνη μέ τήν Ίδέαν αυτών, ή να μή κρούη όπωσοΰν τό συμφέρον αυτών δοκιμάζει αυτό». Γνωρίζει ό Μοισιόδαξ ότι κάθε ιδέα, πού δέν συμφωνεί μέ τις απόψεις τών αρχόντων και όσων κατευθύνουν τα πολιτικά πράγματα κινδυνεύει όχι μόνο ν' απορριφθεί, άλλα και να κατηγορηθεί. Ωστόσο, άφοΰ μέ ταπεινότητα δηλώνει ότι ό ϊδιος δέν είναι «τελειότερος» άπό αυτούς τους «πολυμαθεΐς άνδρες», τολμά να πει πώς «εν μέρει τό σύγγραμμα του» απευθύνεται και προς αυτούς 28. 'Αναρωτιέται μέ παράπονο, αντί ν' απευθύνει ευθέως σ' αυτούς τήν ερώτηση, για δύο πράγματα, πού έμμεσα δηλώνουν μια καταπιεστική πνευματική κατάσταση, πού έζησε ό ϊδιος στο 'Ιάσιο. Πρώτον, γιατί είναι «συγχωρητέος μόνον τοις μεγάλοις και άπαγορευτέος τοις μικροΐς» κάθε λόγος πού απεικονίζει τήν πραγματικότητα και συμφωνεί μέ αυτήν. Δεύτερον, γιατί «οι μικροί», όσοι δηλαδή δέν έχουν εξουσία, όταν είναι πραπατρικής παιδαγωγίας, σσ ) και το δεύτερο «Περί εξωτερικής πατρικής παιδαγωγίας» (σσ ). 27. Προοίμιον, σ Είναι φανερό ότι ό Μοισιόδαξ, έκτος τών άλλων: Descartes, Newton, γνώρισε τα κείμενα τοΰ Βολταίρου (Ούολτάϊρο, τον αποκαλεί, βλ. 'Απολογία, σ. 88) και τον μιμείται ώς προς τή δηκτικότητα του ΰφους, βλ. Κ. Θ. Δημαρά, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, 'Αθήνα , σ. 148.

158 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 159 γματικοί ζηλωτές για κάτι, όπως ό ίδιος στο θέμα της παιδαγωγίας, όταν δηλώνουν τις απόψεις τους, να θεωρούνται «τολμηροί» και «κακογνώμονες». Οι ενδοιασμοί και οι φανερές, χωρίς περιστροφές, επιφυλάξεις τοΰ Μοισιόδακος δέν ύποτυπώνουν μόνο ένα καταπιεστικό πνευματικό κλίμα, άλλα και την εξουσία που εΐχε ό πνευματικός συντηρητισμός να επιβάλλει μια απόλυτη διαχωριστική γραμμή, ανάμεσα σε «επαΐοντες» και «μή», με κατοχυρωμένη a priori τή δικαιοδοσία των πρώτων να διεκδικούν και να διασφαλίζουν μέσα στο χρόνο τήν καθιερωμένη ήδη αυθεντία τους. Ήταν ή διάκριση πού σε σημαντικό βαθμό δημιουργούσε στην Ευρώπη, τήν περίοδο τοΰ Διαφωτισμού, τή μεγάλη αντίδραση. Επειδή αυτό το ζει ό Μοισιόδαξ, γιατί έχει ήδη συγκρουσθεί με αυτή τή νοοτροπία, δηλώνει σε συμβιβαστικό τόνο ότι δέν έχει πρόθεση να θίξει κανέναν, αλλά το «πράγμα» για το όποιο πρόκειται να μιλήσει είναι «άναγκαΐον παντελώς». Αυτή ακριβώς ή δήλωση αποκαλύπτει το πάθος τοΰ Μοισιόδακος για τήν παιδεία, πού τήν αντιλαμβάνεται ώς ανάγκη για κάθε άνθρωπο. Ξεπερνάει τήν απήχηση πού θα έχουν τα λόγια του στους μεγάλους και τους μεγαλόσχημους και λέγει ότι ή παρρησία του σε κάθε περίπτωση είναι δικαιολογημένη, γιατί γι' αυτό πού θα μιλήσει αποτελεί «πληγή πεπαλαιωμένη» και «γάγγραινα» πραγματική. Μέ αυτούς τους δύο χαρακτηρισμούς δέν εννοεί μόνον τήν «άπαιδευσία», άλλα και κάτι άλλο, πού δέν το κατονομάζει ευθέως. Γράφει λοιπόν: «ή ημετέρα πληγή (ή τί συμφέρει να συγκαλύπτωμεν περισσότερον αυτήν, άφ' ου ή αυτή έγινε γνωστή ήδη εις τα έθνη πάντα;), ή ημετέρα πληγή λέγω, είναι πεπαλαιωμένη, μεγάλη: μήτε ίατρεύεται μέ μαλάγματα εκείνων των περιττώς φιλογενών ή των κολάκων της Ελλάδος. Καυτήρια, τομάς χρειάζεται ή γάγγραινα». Οι εκφράσεις «των περιττώς φιλογενών» και «οι κόλακες της Ελλάδος» έχουν ιδιαίτερη νοηματική σήμανση στή σκέψη τοΰ Μοισιόδακος. Θέλει μ' αυτές να δηλώσει μία τυφλή προγονοπληξία και στείρα προσκόλληση στο παρελθόν, πού παρεμποδίζει κάθε εξέλιξη και κάθε γόνιμη ζύμωση μέ τα νέα στοιχεία. Ή έκφραση «περιττώς φιλογενεΐς» πού είναι ενα εννοιολογικό σχήμα, άλλα και μια εκφραστική επινόηση τοΰ Ελληνικού Διαφωτισμού, δηλώνει εκείνους πού χωρίς νόημα διακηρύσσουν ότι άγαποΰν το γένος, άλλα ή αγάπη τους καταντά ένας συντηρητικός κλοιός πού δέν επιτρέπει μια νέα θεώρηση τοΰ αρχαίου κόσμου σέ συνδυασμό μέ τις νέες εξελίξεις κάθε μορφής και κυρίως επιστημονικές και πολιτικές. Ό Μοισιόδαξ επιλέγει μέ προσοχή τήν έκφραση «περιττώς φιλογενεΐς», για να ασκήσει τήν κριτική του μέ ένα ειρωνικό τρόπο. Αντί να πει «πατριδοκάπηλοι» και «οπισθοδρομικοί», χρησιμοποιεί αυτή τήν έκφραση πού εισπράττεται άπό τον αναγνώστη του μέ θετική συναισθηματική φόρτιση και ταυτόχρονα απογοητευτική. Οι «κόλακες της Ελλάδος» πού υμνούν για δικούς τους λόγους τήν

159 160 'Ιωάννου Γ. Δελλή αρχαία Ελλάδα, δημιουργούν προϋποθέσεις εφησυχασμοί), πνευματικοί) λήθαργου και πολιτικής αδιαφορίας στους σύγχρονους "Ελληνες, οι όποιοι ναρκισσευόμενοι για το παρελθόν, αδιαφορούν για το μέλλον, διότι δέν εϊναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν το παρόν. Ό Μοισιόδαξ άσκεΐ έ'τσι κριτική στο παρακμιακό πνευματικό και πολιτικό κλίμα της εποχής του. Βλέπει πώς όλα έ'χουν φθάσει σε μια αποτελμάτωση, πού οδηγεί σε αδιέξοδο και δέν αφήνει περιθώρια καμιάς αισιόδοξης προοπτικής για εξέλιξη και πρόοδο. Έμμεσα οι εκφράσεις αυτές «περιττώς φιλογενεΐς» και «κόλακες τής Ελλάδος» είναι μια κριτική και απάντηση στους αντιπάλους του, οι όποιοι είδαν το μεταρρυθμιστικό εκπαιδευτικό του όραμα ώς κάτι το επικίνδυνο. Ό Μοισιόδαξ γίνεται κι εδώ μαχητικός κήρυκας των νέων ιδεών στην παιδεία και τήν πολιτική, επηρεασμένος βαθύτατα άπό το διαφωτιστικό κλίμα τής Ευρώπης 29. Ή κατάσταση πού περιγράφει ώς «πληγή» και «γάγγραινα» δέν προσφέρεται δυστυχώς σέ «καμμία διόρθωσιν ήπιωτέραν» 30, πού και ό ϊδιος θα επιθυμούσε, άλλα θέλει δυναμικές λύσεις, άφοΰ προηγουμένως αναγνωρισθεί ή κρισιμότητα της. Τα ημίμετρα, «οί καταδεσμοί τους οποίους έπιβάλλουσιν αύτω μερικοί εν πνεύματι φιλογενείας», δέν φέρουν κανένα αποτέλεσμα. Χρειάζεται ριζική αντιμετώπιση. Πρώτο μέτρο, όπως εκτιμά ό Μοισιόδαξ, είναι το «έλευθεριάζειν». Όταν δέν υπάρχει ή δυνατότητα και ή τόλμη τοΰ «έλευθεριάζειν» «το πέρας αύτοΰ τοΰ μεγάλου κακού πότε μέλλει να γίνη;». Ό Μοισιόδαξ πιστεύει ότι θεμελιώδης προϋπόθεση για να σταματήσει ή επικίνδυνη ιστορική όμφαλοσκόπηση και ή εσωστρέφεια, πού αποτελούν πραγματική «γάγγραινα», γιατί οδηγούν στην απομόνωση, φράζοντας τον δρόμο στις επιστημονικές εξελίξεις, πού συμβαίνουν στην Ευρώπη, είναι το «έλευθεριάζειν». Αυτό σημαίνει πώς για να αλλάξει ή κατάσταση πρέπει να υπάρχει ή δυνατότητα να ομιλεί κανείς και να σκέφτεται κατά τρόπο ελεύθερο άπό τις παραδεδομένες κοινωνικές αντιλήψεις, να είναι δηλαδή «έλευθερόφρων». Το «έλευθεριάζειν», πού χρησιμοποιεί εδώ ό Μοισιόδαξ δέν είναι μια τυχαία λέξη, άλλα είναι ένας δροςδημιούργημα πέρα για πέρα τοΰ Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Είναι ένας ορος σύνθημα. 'Ακόμα κι αν δέν είχαμε πλήθος άλλων ιδεών, πού διατυπώνει στα κείμενα του ό Μοισιόδαξ και μας επιτρέπουν να διαπιστώσουμε εύκολα τις επιδράσεις, πού έχει δεχθεί ό ϊδιος άπό το κίνημα τοΰ Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αυτός και μόνον ό όρος «έλευθεριάζειν», θα το έπι 29. Προοίμιον, σ Βλ. λέξη «έλευθεριάζω» στο λεξικό Δημητράκου.

160 Σκοποί της παιδείας κατά Ίώσηπον Μοισιόδακα 161 βεβαίωνε ανεπιφύλακτα. Ή «έλευθεροφροσύνη» είναι ή ελευθερία τοΰ λόγου καί της σκέψης δια μέσου της οποίας με την άσκηση κριτικής μπορεί να αλλάξει ή παρακμιακή κατάσταση. Με την πρόταση του αύτη ό Μοισιόδαξ, ότι δηλαδή με την «έλευθεροφροσύνη» θ' αλλάξει ή κατάσταση καί θα σπάσει ό ασφυκτικός κλοιός τοΰ πνευματικο πολιτικοΰ συντηρητισμοί), δείχνει ολοφάνερα ότι έγνώριζε κι ακολουθούσε με πίστη τό κίνημα των «έλευθεροφρόνων» (Free thinkers) 31, πού είχε αναπτυχθεί στην Ευρώπη. Αυτοί πού είχαν καί άκολουθοϋσαν αύτη τη νοοτροπία επιδίωκαν ν' αποκτήσουν σέ κάθε περίπτωση τή δυνατότητα να κρίνουν τα πάντα μέ βάση τις αρχές τοΰ λογικού καί της εμπειρίας. Ό Μοισιόδαξ δηλώνει ότι στο έργο του, δηλαδή στην «Παιδαγωγία», έχει πρόθεση να έλευθεριάσει, να μιλήσει δηλαδή απαλλαγμένος άπό στερεότυπα καθιερωμένους τρόπους, γιατί έτσι πιστεύει ότι θα αφυπνισθούν τα πνεύματα καί θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για διόρθωση. Στο τέλος τοΰ «Προοιμίου» ό Μοισιόδαξ φαίνεται ότι έχει ξεπεράσει τους δισταγμούς του καί μέ βάση τήν ειλικρινή πρόθεση του να «συνεισφέρη τω κοινω» είναι αποφασισμένος να εκφρασθεί ελεύθερα. Τό περίεργο πού διαπιστώνει κανείς στις οκτώ σελίδες τοΰ «Προοιμίου» είναι ότι ό Μοισιόδαξ, άν καί διάκονος, δέν κάνει λόγο για θρησκευτική αγωγή καί κατήχηση ούτε για τή σπουδή των ιερών γραμμάτων. Τις παιδαγωγικές του οδηγίες δέν απευθύνει στους ιθύνοντες καί ειδήμονες, άλλα στους απλούς ανθρώπους, γονείς καί δασκάλους. Αυτούς εμπιστεύεται, γιατί, άν αυτοί άφυπνισθοΰν, θα διαπαιδαγωγήσουν τα παιδιά τους σύμφωνα μέ τό νέο πνεύμα, πού προτείνει. Αυτή ή νέα παιδαγωγία θα συντελέσει μακροπρόθεσμα στην πνευματική καί κατ' επέκταση στην κοινωνική μεταρρύθμιση. Οί «φιλογενεϊς» καί «κόλακες» δέν μεταβάλλονται. Αυτοί πιθανόν δέν τον ενδιαφέρουν, γιατί είναι μειοψηφία. Συμπερασματικά, ή ανάγνωση τοΰ «Προοιμίου» της «Παιδαγωγίας» δημιουργεί τήν πεποίθηση ότι ό συγγραφέας του δέν είναι μόνο ένας φωτισμένος άνθρωπος, άλλα καί ένας φλογερός πατριώτης πού εμφορείται άπό νέο πνεύμα. Διαπιστώνει κανείς ότι ό Μοισιόδαξ άπό τή μια μεριά έχει επίγνωση της αναποτελεσματικότητας καί της ανεπάρκειας της παραδοσιακής παιδείας, άπό τήν άλλη διαβλέπει τήν πίστη του σέ μια παιδεία στηριγμένη σέ νέες αρχές. Διατρανώνει ό Μοισιόδαξ τήν πίστη του στην 31. Πα τή γένεση καί στη συνέχεια τή διαμόρφωση καί εξέλιξη τοΰ κινήματος των «έλευθεροφρόνων», πού έχει ώς χρονική αφετηρία τή δημοσίευση τοΰ έργου τοΰ Anthony Collins, Discourse of Free Thinking (1713), βλ. The Blackwell Companion to the Enlightenment, Oxford 1995, σ. 176, όπου καί σχετική πρόσφατη βιβλιογραφία.

161 162 'Ιωάννου Γ. Δελλη προσπάθεια για την αλλαγή τοΰ προσανατολισμού τά>ν μέσων και των σκοπών της παιδείας, όχι μόνο για να είναι άπλα σύμφωνη προς τις ευρωπαϊκές αντιλήψεις, στις όποιες ό ϊδιος είναι αμετάθετα προσανατολισμένος, άλλα γιατί είναι βέβαιος πώς ό μετασχηματισμός της παιδείας θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για ενα κοινωνικο πολιτικό μετασχηματισμό, όπου οι «φιλογενεΐς» θα πάψουν να κηδεμονεύουν και να χειραγωγούν με τον συντηρητισμό τους τα πάντα. Ή «έλευθεροφροσύνη» είναι το μέσο έκφρασης της αμφισβήτησης απέναντι σε μια επιβεβλημένη αυθεντία. Ό Μοισιόδαξ, ένώ στην αρχή τοΰ «Προοιμίου» του φαίνεται διστακτικός και μετριοπαθής, επειδή δέν θέλει να έλθει σε σύγκρουση με μια καθιερωμένη τάξη πραγμάτων, όπως τήν έγνώρισε και τον πίκρανε στο 'Ιάσιο, στο τέλος δηλώνει τήν πρόθεση του ότι με αποφασιστικότητα στή συγγραφή σύνθεση της «Παιδαγωγίας» του θ' ακολουθήσει ενα ΰφος λόγου και σκέψεως «έλευθεριάζον». Τελικά ή πεποίθηση τήν οποία σχηματίζει ό αναγνώστης τοΰ «Προοιμίου» είναι ότι δέν πρόκειται για ενα τυπικό πρόλογο προεξαγγελία τοΰ περιεχομένου τοΰ έργου πού ακολουθεί. Πρόκειται για ενα κείμενο μέ το όποιο ό Μοισιόδαξ άσκεΐ άλλοτε ήπια κι άλλοτε τολμηρή κριτική σέ μια στείρα και άκριτη παραδοσιακή νοοτροπία πού έφθανε σέ σημείο προγονοπληξίας. Διαφαίνεται άπό το κείμενο τοΰ Μοισιόδακος ότι αυτή ή νοοτροπία δημιουργούσε στεγανά και εμπόδια στην ανανέωση της κοινωνικής οργάνωσης και της πνευματικής ζωής, σέ σημείο ώστε να ακυρώνει και να καταπνίγει κάθε νεωτεριστική κίνηση, πού απέβλεπε στον εξευρωπαϊσμό και τον εμπλουτισμό των εκφράσεων της ζωής μέ τις ιδέες τοΰ Διαφωτισμού. Γι' αυτό πιστεύουμε ότι ή πρόθεση της συγγραφής τοΰ «Προοιμίου» δέν απέβλεπε στην κάλυψη των αναγκών μιας εισαγωγής σ' ενα έργο, το όποιο ήταν οπωσδήποτε νεωτεριστικό για τήν εποχή, άλλα μέ αυτό ό Μοισιόδαξ ήθελε ν' αποκαλύψει ενα πνευματικό σκοταδισμό πού επέβαλε ό Φαναριωτισμός και οί συνοδοιπόροι του και να δηλώσει απερίφραστα τήν πίστη του στο όραμα ενός ριζικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, γιατί μόνο έτσι ήταν προσδόκιμη ή εθνική αποκατάσταση.

162 CHRISTINA PANAGIOTA MANOLEA IAMBLICHUS ON REASON PRINCIPLES Iamblichus' notion of reason principles (λόγοι) gives us a reliable account of his views on the acquisition of knowledge and the derivation of qualities in the material world. The way he understands the reason principles as cognitive is indispensable for the reconstruction of his epistemology, which has been rather neglected so far. Moreover, the way he understands the reason principles as creative reflects his theory on the derivation of things, the creation and the origin of matter. The elements of Iamblichus' theory on reason principles are to be found not only in his De Mysteriis and the commentaries on Plato and Aristotle, but also in the Protrepticus and the De Vita Pythagorica, the latter two being works in which the emphasis is not on metaphysics. In many cases his arguments belong to the heritage, which is common to all Platonists. His views on reason principles are not expounded systematically, as they usually appear even in places where the context would not normally allow such a discussion. The notion of λόγοι is by no means new in the post Aristotelian tradition: the Stoics regarded the σπερματικοί λόγοι as the seeds from which everything (parts of the universe, plants, animals) arises according to destiny 1. They also constitute one of the parts of the human soul 2. Nature is to move according to them as well 3. Plotinus used the notion of λόγος in many different ways 4, 1. Stoicorum Veterum Fragmenta II1027 and 1074; cf. also II580, where the higher principle of the world is called «spermatic λόγος of the world». At II 717 the λόγοι are called imperishable and at II 780 the soul is described as self moved according to its spermatic λόγοι. At III 141 there is a reference to the participation according to spermatic λόγοι. 2. SVFII SVF III 141. The fact that both the human soul and nature are self moved is due to the λόγοι, which are the Eternal Causes. In Stoicism, the latter take the place of the Platonic ideas (SVF II780 and 1132). For a quick yet complete review of the function of the Stoic spermatic λόγοι, see R.E. Witt, «The Plotinian logos and its Stoic basis», Classical Quarterly 25 (1931), See, for example, E. Friichtel, Der Logosbegriff bei Plotin (Munchen, 1955).

163 164 Christina Panagiota Manolea nevertheless, he was influenced by the Stoic notion 5. More generally, his views on the reason principles are the following: there are λόγοι in plants and animals; they are the projection of another λόγος, which is placed above, i.e. in the intelligible world 6. The latter, which is innermost in the Demiurge, is called «o μη εν ΰλη λόγος», in contrast with the «λόγος έπί της ΰλης» 7. It is due to the μη εν ΰλη λόγος that matter and form co exist and natural beauty arises 8. The soul of each individual possesses the reason principles of all the individuals, which it animates in succession, and the reason principles of every individual animal seem to be contained in the Intellect 9. There, they act as formative principles by unfolding themselves as they think 10. Moreover, Plotinus holds that the formative principles are the real thing, whereas the perceptible features of things are their images (εϊδωλον or μίμημα) 11. Iamblichus, in his turn, developed a more elaborated theory of reason principles and their function. A careful study of scattered references in Iamblichus' extant works and preserved fragments shows that he attempted a philosophical approach towards the presuppositions and the mental faculties, which need to be activated for the acquisition of knowledge both of the intelligible and the material world by means of reason alone. Knowledge for Iamblichus is achieved through the reasonprinciples in the human intellect. The essence of man is constituted of reason and intellect, and therefore, man's peculiar work or function is no other than a most accurate knowledge of truth and a true judgment about beings 12. Man has cognitive powers which can be incited to the acquisition of everything which participates in Beauty, i.e. all species of culture. But what is necessary is an awakening from the lethargy and a purification of thoughts for the removal of all 5. Witt, op.cit., ; cf. A. Graeser, Plotinus and the Stoics. A Preliminary Study (Leiden, 1972), and E. K. Emilsson, Plotinus on Sense perception: A Philosophical Study (Cambridge, 1984), 154, n Plotinus Enn. III.8.2; cf. Ill 8.7, where the λόγοι are linked with existence, birth and contemplation. Additionally, the λόγοι linked with birth determine the identity of the sensible object and are referred to as formative principles (Enn. III.2.2). 7. Enn. V.8.2. For the εν ΰλη λόγος see also Enn. IV Cf. Enn. IV We should also mention Enn. V.8.3, where the λόγος of Beauty is said to be both in nature and soul. 9. Plotinus, Enn. V Plotinus, Enn. III.7.11 and IV.7.3; cf. Emilsson, op. cit., 24 and L.P. Gerson, Plotinus. The Arguments of the Philosopher (London, 1994), Plotinus, Enn. VI.3.15, IV. 1.3 and 1.2.3; cf. Emilsson, op. cit., and L.P. Gerson, op. cit., Iamblichus, Protr

164 Iamblichus on reason-principles 165 obstacles to knowledge, which exist as a result of birth. He who strives to know Beauty or Good as much as possible by discursive reason alone, and neither takes the sight as an accessory in the processes of the discursive power, nor allows any other sense to act in connection with his reasoning power, will do this most purely. If one uses his discursive reason per se, in its absolute purity, one will strive to investigate and apprehend everything which is true being, subsisting pure and per se, liberated as far as possible from eyes and ears and from the whole body in general, because by its presence it disturbs the soul to acquire truth and wisdom 13. Otherwise it is impossible for one to apply oneself to such studies or to proceed immediately to the apprehension of the highest and most perfect good 14. When purified, the human intellect can strive towards the acquisition of knowledge by means of the activation of a system of universal reason, which has been engraved by the divine in every intellect. This system consists of all the forms of things and the significations of nouns and verbs. With the use of these instruments and powers man should apprehend the science of logic and aim to acquire theoretical wisdom in the whole realm of being. In all the species of things man should learn scientifically the principles and criteria of all knowledge, because the acquisition of the demonstrative science is especially worthy and proper for him 15. In particular, discursive reason investigates and comprehends universally the intelligible causes or creative principles of all things. As this knowledge is most real and proximate to truth, all rational men specially strive to acquire it. This science alone is not based on a hypothesis, because it discovers the principles of all beings and is able to give the reasons for its own characteristic principles 16. The acquisition of this knowledge takes place in the rational part of the soul, which provides the soul with the honour to live a perfect life according to right reason. Iamblichus believed that the acquisition of truth is the best work of the rational part of the soul, which is superior to the irrational and exists for the sake of the intellect. The thoughts of the human intellect are activities, i.e. the perceptions by which it sees or apprehends intelligible entities 17. Iamblichus recognised that human cognitive powers are twofold: bodily and immaterial. If a man is deprived of both of them together, he is reduced to the 13. ibid ibid ; cf. In Ale. fr. 2 Dillon. 15. Iamblichus, Protr ibid ibid , , ,

165 166 Christina - Panagiota Manolea condition of a plant; deprived of the latter alone he becomes a brute 18. The senses belong to the bodily cognitive powers and provide man with a certain species of knowledge, which is limited. The immaterial cognitive powers of the soul are the cognitive reason-principles, which reside originally in the hypercosmic soul as representations of the Forms in the demiurgic intellect (or the Mind of the All). The reason-principles in the demiurgic intellect and the hypercosmic soul are superior to the ones in our souls, the former being cognitive and creative, the latter only cognitive. Reason-principles also exist in nature as creative and in matter as enmattered forms 19. This variation of the same principles or, otherwise, the idea of the same λόγοι that exist in the intelligible world and also manifest themselves in the soul, in nature and in matter, i.e. in the various levels of reality, has a distinct Neoplatonic flavour. Iamblichus refers in a detailed way also to the creative reason-principles, the creation by which is ever new, flourishing and permanent 20. For him, (a) the transcendent demiurgic intellect, the primary cause of the material world, is absolute and separate, (b) the heavenly demiurgic intellect creates the heavenly bodies and (c) the third demiurgic intellect is the proximate cause of the sublunary world. The transcendent demiurgic intellect sends forth the original creative thoughts or intelligent paradigms of the world, which are unified within itself. The world is an imitation or an image of the archetypes in the transcendent demiurgic intellect. The creation of the world depends on its activity of intellection, as it generates by means of its thought. When it creates, it gives existence to its thoughts through the medium of the third demiurgic intellect. This intellect is identified by Iamblichus with the creative reason-principles, the active elements of the Demiurge, which bring the disorderly motion of matter into order. It receives souls full of reason-principles coming down to earth from the heavens and gives life to mortal beings according to the reason-principles. In order to keep the souls willingly close to the process of generation, it charms them with the principles of nature 21. For Iamblichus the pure creative reason-principles are many and divided into generic and specific 22. The creative reason-principle of a thing or quality is 18. ibid Iamblichus, in Tim. frs. 9 and 35 Dillon (=Proclus, in Tim and respectively). Iamblichus in his in Cat. fr. 117 Larsen (=Simplicius, in Cat ) refers to the reasonprinciples of the soul and of nature. 20. Iamblichus, in Tim. fr. 24 Dillon (=Proclus, in Tim. I ). 21. ibid. frs. 10 and 34 Dillon (=Proclus, in Tim and respectively). Also in Soph. fr. 1 Dillon (=Hermann, Plat. Dial. VI pp , and Greene, Scholia Platonica, pp. 40=445-6). 22. Iablichus, in Cat. fr. 69 Larsen (=Simplicius, in Cat ).

166 Iamblichus on reason-principles 167 necessarily taken into consideration for the definition of this thing or quality. For example, since the existence of the generic justice and the specific justice is owed to the existence of corresponding creative reason-principles, it follows that their definitions are different 23. Iamblichus gives us a more detailed view on the way he understands the reason-principle of Justice in the hypercosmic soul. It exists as a unified immaterial and immobile substance in actuality, without the need of any material or bodily instrument or motion. In the case of qualities Iamblichus distinguishes between each quality itself, which is imparticipated, and the reason-principle of each quality, which is participated as a whole. As it is not absolutely defined, it is mixed with the imperfect and indefinite matter and adorns it by imposing its order on it. The nature or the order of the participated reason-principle, however, do not suffer any destruction resulting from the fact of participation, because the immaterial substance of the reason-principle is immutable 24. Each creative reason-principle is conceived as extending its creativity outside itself and to other entities 25. In his discussion on the common bonds among the reason-principles, the forms and nature, Iamblichus argues that the principle of otherness, which is the cause of oddity and diversity in the world, exists in all three of them 26. As far as the procedure of creation is concerned, Iamblichus clarifies it in terms of participation of things in the creative reason-principles. They are participated and cover everything. The things which participate in them absolutely are immaterial, while the things which participate in them to some extent are material 27. The shape and figure of each material being is determined by the trace of the participated reason-principles, which is impressed on it 28. But to have only the trace of a reason-principle is a mere capacity, which needs to be actualised in order that the proper descriptive name or predicate can be applied to the particular material thing 29. In his theory of perception, Iamblichus presents the hypercosmic soul, which is placed in the psychic realm, as a charioteer, who corresponds to the common 23. ibid. frs. 64 and 70 Larsen (=Simplicius, in Cat and respectively). 24. ibid. frs. 39 and 65 Larsen (=Simplicius, in Cat and respectively); De myst. I 10. See also in Cat. frs. 80 and 81 (=Simplicius, in Cat and respectively). 25. Iamblichus, in Cat. fr. 65 Larsen (=Simplicius, in Cat ). 26. Iamblichus, in Tim. fr. 48 Dillon (=Proclus, in Tim. II 36.24). 27. Iamblichus, in Cat. fr. 53 Larsen (=Simplicius, in Cat ). 28. ibid. fr. 75 Larsen (=Simplicius, in Cat ); De myst Iamblichus, Protr ff.

167 168 Christina - Panagiota Manolea sense. When perception is about to take place, the charioteer is said to rouse the circuit of the Other. The latter, which knows the material world directly and by affinity, stirs up the cognitive reason-principles of sensible things and reports them to the Soul in general. But also the circuit of the Same, which contemplates the intelligible world, knows the sensible world - in a causal capacity, however. So the whole soul has a knowledge of the material world. Something similar happens with the souls of the gods 30. Iamblichus calls the Soul the place of the principles which reside and act in it 31. Symbolically speaking, he refers to the Tetrad, this term denoting the Soul proper which gathers the whole intelligible world into itself, in a sense that it contains in itself all the reason-principles ultimately deriving from the One 32. As the Soul is an image of the Intellect, so the reason-principles contained in it are similar to the thoughts contained in the Intellect 33. The principles in the soul are substantial and self-moved, when they are projected on the material world 34. Iamblichus believed that, among human beings, only the philosopher has a correct representation of the immutable ideas, which are of and from themselves accurate exemplars, for the philosopher is a spectator of things themselves. The theoretical knowledge of the philosopher becomes creative in the sense that it gives him the power and opportunity to act according to it, in order to acquire all good in his own life and for the benefit of other people as well. This explains why the laws of the philosopher are permanent and his actions right and beautiful. In fact, for Iamblichus the philosopher is a case of person who has science because he apprehends real beings, and not mere knowledge by which everybody can acquire phenomenal facts and information. In addition the philosopher not only possesses science but also uses it 35. Thus, because philosophy imparts to men a knowledge of the eternal creative principles or ideas and accustoms them to imitate these, it is the most useful and practical of all things 36. Among the objects of knowledge Iamblichus also included the intellect per se, all virtues, the mathematical sciences and philosophy. Forms and qualities are not known in themselves, but in so far as they contribute to the creation of 30. Iamblichus, in Tim. fr. 59 Dillon (=Proclus, in Tim. II ). 31. Iamblichus, in Cat. frs. 101 and 112 Larsen (=Simplicius, in Cat and respectively); De myst , ; in Tim. fr. 55 Dillon (=Proclus, in Tim. II 240.4). 32. Iamblichus, in Tim. fr. 53 Dillon (=Proclus, in Tim. II 215.5). 33. Iamblichus, in Cat. frs. 108 and 110 Larsen (=Simplicius, in Cat and respectively). 34. Iamblichus, in Cat. fr. 107 Larsen (=Simplicius, in Cat ); De myst Iamblichus, Protr , , , ibid

168 Iamblichus on reason-principles 169 composite material bodies; thus, they are seen in composite things. Only considered in conjunction with bodies, they are comprehensible by the senses. He also believed that there is more knowledge of that which is definite and determinate than of contraries and more of causes than of effects 37. For him the complete knowledge of subjects under investigation can be acquired only after the reactivation of the soul's ability to comprehend the noetic realm. As a matter of fact, he was in agreement with the Platonic principle that the items of knowledge are always reminiscences, thanks to the preservation of divine traces of all ideas in it after its union with the body 38. Iamblichus believed that nobody ever saw the absolute Justice or Beauty or Good with his eyes, nor perceived them by any other senses which act through the body. Their essences are apprehended intellectually after a thorough and accurate preparation, and only thus one will approximate the nearest to the knowledge of them. The intelligible substances are "things visible by nature", truly knowable and illuminated by divine light. It is only the knowledge of things that are visible by nature that is true and clear. On the contrary, the things which are perceived by the senses are murky, unclear, unorganised and can be deceptive. The Demiurge does not turn his attention to them, and, similarly, those people who have practised the contemplation of the noetic realm are unsuited to discourse about the sensible objects 39. It is evident that Iamblichus, as a devoted Platonist, is of the opinion that sense-perception is definitely inferior to knowledge of the intelligible level of reality. Despite that Iamblichus taught that the main function of man is the acquisition of knowledge, he realised that there are some necessary limits in the ability of the human intellect to share true knowledge. Concerning the knowledge of the material world, he seemed to agree with the Pythagorean argument that since the corporeal things are not finite in number and cannot be precisely defined, they cannot be objects of knowledge. Proper knowledge is that of what genuinely exists and is always the same remaining unchanged and always properly called "being" 40. But also the knowledge of the intelligible world is difficult to acquire. Iamblichus argued that it is by nature incomprehensible to us how the gods create the body, or the life in the body how they combine each with 37. ibid , ; in Tim. fr. 47 Dillon (=Proclus, in Tim. II 4.20). 38. Iamblichus, in Phaed. fr. 3 Dillon (=01ympiodorus, in Phaed ); De myst Cf. in Tim. fr. 5 Dillon (=Proclus, in Tim. I 30.2). 39. Iamblichus, in Tim. frs. 3 and 40 Dillon (=Proclus, in Tim and respectively). 40. De vita Pyth. 159, 160.

169 170 Christina - Panagiota Manolea the other, and, in general, how things proceed from the gods 41. In addition, the essences of daemons and generally of the entities superior to humans are extremely difficult to comprehend, for those who do not have the mind of their soul thoroughly purified. Even the essence of the soul is not easily perceptible to everyone. All that the humans can perceive and make clear is the powers of the daemons 42. But anyway, in the intelligible realm the form of the Good is the limit of our inquiries, and can scarcely be apprehended. But when it is perceived, it is the source of all that is right and beautiful 43. The knowledge which is acquired through the cognitive reason-principles is clearly differentiated by Iamblichus from the perfect innate knowledge of gods which is in the human soul, preexists reason and demonstration and co-exists eternally with the soul in a unique form 44. This fact clearly distinguishes those who philosophize theoretically - and thus have a certain knowledge of gods -, from the theurgists, which are united with the gods 45. But the theoretical knowledge of gods is the presupposition for the active union with them, which, of course, is well beyond it 46. As a general comment, Iamblichus' theory of the acquisition of knowledge is closely connected with his views on the existence and the function of the reasonprinciples, on the one hand, and with his opinion concerning the human capability of knowing the intelligible world to a certain extent, on the other. My account of this doctrine could be useful for the examination of the rational elements in Iamblichus' philosophy. But, in order to reconstruct his whole epistemology, there is still a long way to go. 41. Iamblichus, in Tim. fr. 88 Dillon (=Proclus, in Tim. Ill 356.6). 42. Iamblichus, in Ale. fr. 4 Dillon (=Proclus, in Ale. 84. Iff). 43. Iamblichus, Protr Iamblichus, De myst ibid ibid

170 HEATHER WHITE CALLIMACHUS FRAGMENT 260 In this fragment from the Hecate Callimachus mentions the story of how Athena carried a hill from Pellene to Athens in order to make a bulwark in front of the Acropolis. However, as soon as Athena returned from Pellene, carrying the hill, a crow met her and gave her some bad news. When Athena heard the bad news she hurled the hill into the air. The hill landed outside Athens and was called the Lycabettus. Athena's journey to Pellene is mentioned at fragment 260, lines 24ff.: χαντάκι ò' ή μεν έής ερυμα χθονος δφρα βάλοιτο, την ρα νέον ψήφω τε Διός ουοκαίοεκά τ' άλλων αθανάτων οφιός τε κατέλλαβε μαρτνρίησιν, Πελλήνην έφίκανεν Άχαιέοα Translation by C.A. Trypanis (Callimachus, Loeb edition, London 1968, reprint, page 195): «Then she, that she might set up a balwark for her land, which she had newly obtained by vote of Zeus and the twelve other immortals, and by the witness of the snake, was coming to Pellene in Achaia.» In his discussion of this passage, Lloyd Jones 1 commented as follows on line 27 (op.cit, page 144): «At first sight it seems evident that Pellene in Achaea is the place meant; but there are difficulties. If Athena, returning from the northern Péloponnèse, dropped the rock she was carrying where Lycabettus now stands, as we know she did, she must have overshot her mark by a considerable distance before she let it go». Consequently Lloyd Jones argued that Athena must have been returning not from Pellene in Achaea, but from Pallene in Chalcidice. This suggestion is, however, contradicted by both Callimachus' text and by another ancient source, i.e. Antigonus Carystius (Hist. mir. 12). In other words, both Callimachus and Antigonus mention Pellene: cf. Pfeiffer's note ad loc. 1. Cf. Sir H. Lloyd Jones, Greek Comedy, Hellenistic Literature, Greek Religion, and Miscellanea, Oxford 1990, page 131 ff.

171 172 Heather White I would like to point out that there is no reason for us to imagine that Callimachus is referring in line 27 to Pallene in Chalcidice rather than to Pellene in Achaea. Lloyd Jones has failed to understand that Athena met the crow at the Lycean gymnasium near Athens. She then hurled 2 the hill which she was carrying from the Lycean gymnasium at Athens to the Lycabettus, which is outside of Athens. She did not go herself to the Lycabettus. Hence she did not «overshoot her mark» on her return from Pellene, as Lloyd Jones imagined she must have done. Athena met the crow as soon as she had returned from Pellene to Athens. This meeting is mentioned at fragment 261: ή μεν άερτάζονσα μέγα τρύφος ύψίζωνος άστνρον είσανέβαινεν, εγώ δ' ήντησα Λυκείου καλόν άεί λιπόωντα κατά δρόμον 'Απόλλωνος Translation by Trypanis (op.cit., page 197): «...and she (sc. Athene), high girdled, was going up to the city carrying a great fragment; and I met her by the beautiful everbrilliant gymnasium of the Lycean Apollo.» Lloyd Jones noted (op.cit, page 145) that in line 1 Bentley printed the alteration ύψίζωνος («high girdled»). According to Lloyd Jones this alteration is not convincing because the adjective ύψίζωνος does not suit Athena. It should be noted, however, that Athena was obviously dressed in a way that suited the task that she was performing. Similarly at Callimachus, Hymn V, lines 23ff. when Athena is said to have run by the river Eurotas, she is obviously imagined to be dressed in a manner which suited athletic exertion. For the connection of Athena with Pellene in Achaea cf. Pausanias VII, 27. For the phrase Achaean Pellene cf. Apollonius Rhodius, Arg. I, 177, Πελλήνης αφίκανον Αχαάδος. We may therefore conclude that Pfeiffer and Trypanis were correct to imagine that Callimachus is referring at line 27 to Pellene in Achaea. At lines 56ff. there is a reference to the fact that the raven will change its plumage from white to black: εύτε κόραξ, δς νυν γε και αν κύκνοισιν έρίζοι και γάλακι χροιήν και κύματος ακρω άώτω, κυάνεον φή πίσσαν επί πτερον ούλοον εξει, 2. The fact that Athena hurled the mountain which she was carrying is pointed out by Antigonus Carystius. Due to Athena's mighty stature, the mountain flew through the air like a missile and landed where Lycabettus now stands.

172 Callimachus fragment Translation by Trypanis (op.cit., page 197): «when the raven, which now might vie in colour even with swans, or with milk, or with the finest cream of the wave, shall put on a sad plumage, black as pitch». In his discussion of this passage, Lloyd Jones (op. cit., page 151) noted that the adjective ονλοον «is puzzling». However, he pointed out that it «seems to be protected by Nonnus», D. 15, 88 9: τόφρα δε νήδνμος 'Ύπνος έον πτερόν οϋλον έλίξας άκλινέων σφαλεροΐσιν επέχραεν δμμασιν Ίνοών. I would like to suggest that at D. 15, 88 ονλοον means «deadly» and refers to the connection between sleep and death. Similarly, Callimachus describes the raven's wing as «deadly» because it was black. The colour black is, of course, connected with death. Cf. also Mus.Phil.Lond., vol. 9, page 49. At lines 66ff. Callimachus mentions the sounds of dawn: άείοει κάί πού τις άνήρ νόατηγος ίμαϊον εγρει και τιν' έχοντα παρά πλόον οίκίον άξων τετριγώς υπ' αμαξαν, άνιάζονσι ôè f πυκνοί f $μώοι χαλκήες κωφώμενοι ενφον άκουήν. Translation by Trypanis (op.cit., page 197): «many a drawer of water is singing the Song of the Well, and the axle creaking under the wagons wakes him who has his house beside the highway, while many (?) a blacksmith slave, with hearing deafened, torments the ear...». In his discussion of this passage, Lloyd Jones argued (op.cit., page 152) that the reference in lines 68 9 is to people asking smiths for a light. I would like to point out that better sense is provided if we imagine that the poet is referring to the noise caused by blacksmiths as they start to hammer at dawn. This has already been understood by Pfeiffer, who compared lines 68 9 with Odyssey I, 133, άνιηθείς όρνμαγοφ. In other words, the noise mentioned at lines 68 9 is caused by the loud hammering of blacksmiths.

173 ΒΑΣΙΛΙΚΉς ςφηκα ΠΑΠΑΔΗ Η «ΓΝΩΣΗ» ΣΤΟΝ ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΠΑΥΛΟ 1. Ή «γνώση» και ό Χριστιανισμός. Όταν μιλάμε σήμερα για «γνώση», εννοούμε λίγο ή πολύ ή τουλάχιστον κατεξοχήν τή χριστιανική αιρετική γνώση, εναντίον της οποίας αγωνίστηκαν αρχικά ό Παϋλος 1 και αργότερα οι Πατέρες της Εκκλησίας μέ όλα τα μέσα πού είχαν στή διάθεση τους 2. Είναι γεγονός ότι ή ερώτηση περί της ουσίας και των κύριων χαρακτηριστικών της «γνώσης», όπως ακριβώς συμβαίνει και μέ τή φιλοσοφία και τή θρησκεία, δέν είναι δυνατόν να απαντηθεί κατά τρόπο ενιαίο, και τοϋτο, επειδή ακριβώς υπάρχουν τόσο διαφορετικά «γνωστικά» συστήματα. Ή κατάκτηση της γνώσης εκείνης, πού συνιστά τήν αρχή, τή φύση και τον σκοπό του ανθρώπου, αποτελεί το κοινό σημείο «γνώσης» και φιλοσοφίας. Μιά γνώση πού επιτυγχάνεται αρχικά μέ τήν επιστημονική σκέψη. Στή «γνώση» όμως ανήκει και μιά άλλη γνώση, ή μυστική γνώση, πού κατακτάται μέ τις υπερβατικές δυνάμεις τοϋ άνθρωπου και ή οποία αναφέρεται στον μεταφυσικό κόσμο. Επειδή όμως ή «γνώση» δέν γνωρίζει μόνο τήν όρθολογική έπιστημονική ή φιλοσοφική όδό γνώσης τοϋ κόσμου και τοϋ άνθρωπου άλλα καί μία ύπερβατολογική έξωλογική οδό, ή οποία κατατείνει προς ενα θεϊκό καί ύπεραισθητό κόσμο, μπορεί να χαρακτηρισθεί και ώς θρησκεία, στην οποία ανήκει ή λατρεία τοϋ Θεοϋ ώς το σημαντικότερο καί πλέον αναγκαίο στοιχείο. Ό,τι άφορα στην αρχή της «γνώσης», αυτό παραμένει λίγο πολύ σκοτεινό. Στο σημείο αυτό μπορεί κανείς να συμφωνήσει μέ τον Η. Leisegang, ό όποιος στή «γνώση» βλέπει μιά σύνθεση πού αποτελείται τόσο άπό θρησκευτικής κυρίως φύσεως στοιχεία ανατολικών θρησκειών όσο καί άπό στοιχεία ελληνικής φιλοσοφίας καί μυστηριακής σοφίας. Από τή σύνθεση αυτή των διαφόρων θρησκευτικών στοιχείων της Ανατολής μέ το ορθολογικό στοιχείο της ελληνικής σκέψης προέκυψε ενα μίγμα, το 1. Βλ. π.χ. Α' Κορ , καί Κολ Πβ. Η. Leisegang, Die Gnosis, Stuttgart , σ. 3.

174 Ή «γνώση» στον 'Απόστολο Παΰλο 175 όποιο μπορεί να θεωρηθεί κάλλιστα και μάλιστα συγχρόνως και ως μυστηριακή σοφία και ώς καθολική επιστήμη και ως θρησκεία 3. 'Αναφορικά μέ τή σχέση της «γνώσης» μέ τον Χριστιανισμό πρέπει να σημειωθοΰν τα έξης: για τον Χριστιανισμό ή πίστη αποτελεί τον κύριο δρόμο πού οδηγεί στή γνώση τοΰ Θεοΰ και στή μέσω αυτής σωτηρία τοΰ άνθρωπου, ένώ ή γνώση πού αποκτάται μέ τον ορθό λόγο αποτελεί μόνο ένα βοηθητικό μέσο και ενα πρόδρομο της πίστης πού μπορεί και οφείλει να συμβάλει στην εμβάθυνση και σ' ενα βαθμό στην στήριξη της πίστης. 'Αντίθετα, για τή «γνώση» ή πίστη δέν είναι καθόλου επαρκής, άλλα πρέπει να ενισχυθεί μέσω της γνώσης, στην οποία τελικά πρέπει να οδηγήσει. Τό σημείο σύγκρισης ανάμεσα στή «γνώση» και στον Χριστιανισμό είναι οπωσδήποτε ή επιδιωκόμενη σωτηρία τοΰ άνθρωπου. Μέ τή διαφορά ότι ό «Γνωστικισμός» στηρίζεται στή σωτηριώδη γνώση, ένώ ό Χριστιανισμός στή σωτηριώδη πίστη. Αυτή ή σωτηριώδης γνώση είναι κατά βάθος εντελώς διαφορετική άπό τήν επιστημονική, διότι κατ' αρχήν είναι λυτρωτική καί, δεύτερον, διότι παρέχεται στον Γνωστικό μέ βάση τή θεία αποκάλυψη Γνωστικά στοιχεία της γλώσσας τοΰ 'Αποστόλου Παύλου. Στην πραγματικότητα τό θέμα δέν είναι αν ή γλώσσα τοΰ Παύλου εμπεριέχει «γνωστικά» στοιχεία, άλλα πόσο μεγάλη είναι ή επίδραση τοΰ Γνωστικισμοΰ επάνω στή γλώσσα τοΰ Παύλου. «Υπήρξε, παρατηρεί ό R. Bultmann, ενα ιστορικό γεγονός, ότι τό Ευαγγέλιο για τον ένα και αληθινό Θεό..., ή έσχατολογική διδασκαλία για τήν επικείμενη κρίση και σωτηρία, πού αρχικά εκφράστηκαν μέ τον έννοιολογικό γλωσσικό εξοπλισμό της Παλαιοδιαθηκικής Ίουδαϊκής παράδοσης, διαδόθηκαν στον ελληνιστικό κόσμο μέ ενα οικείο γι' αυτόν γλωσσικό όργανο (ενν. τήν ελληνική γλώσσα)» 5. Σ' αυτή τή γλώσσα ανήκει προπαντός τό δυαδιστικό γνωστικό εννοιολογικό όργανο, τό όποιο ό Παΰλος χρησιμοποιεί ευχαρίστως, όταν κατά τή γνώμη του προσφέρεται για τή διάδοση τοΰ χριστιανικοΰ Ευαγγελίου κάτω άπό τις ιδιαίτερες συνθήκες τοΰ ελληνιστικού κόσμου. Μέ άλλα λόγια ό Παΰλος αναζητεί εκείνο τό εννοιολογικό όργανο, τό όποιο καθιστά δυνατή τήν ακριβέστερη καί σαφέστερη έκφραση καί διατύπωση της χριστιανικής διδασκαλίας. Προς τον σκοπό αυτόν είναι υποχρεωμένος να 3. Βλ. Η. Leisegang, ενθ' av., σσ Πβ. R. Haardt, Die Gnosis, Salzburg 1967, σ Théologie des Neuen Testaments, , σ. 167.

175 176 Βασιλικής Σφήκα Παπαδή χρησιμοποιήσει μια ήδη διαμορφωμένη γλώσσα. Διότι όποιος θέλει να γίνει κατανοητός πρέπει σε περιορισμένο μόνο βαθμό να χρησιμοποιεί «μία» γλώσσα. Πρόκειται, κατά συνέπεια, για ένα γλωσσικό έρμηνευτικό γεγονός. Αυτή τή «γνωστική» γλώσσα χρησιμοποιεί ό Παΰλος κυρίως στις επιστολές του προς Ρωμαίους και Κορινθίους, όπου παρουσιάζει τή «χριστιανική» δυαδιστική διδασκαλία του σε μια σφοδρή αντιπαράθεση με τους «γνωστικούς» αιρετικούς. Στις επιστολές αυτές έχουμε π.χ. τα έξης δυαδιστικά εννοιολογικά σχήματα: «οι κατά σάρκα» 6 «οι κατά πνεϋμα» 1, «φρόνημα της σαρκός» 8 «φρόνημα τον πνεύματος» 9, «σοφία τον κόσμον» 10 «σοφία τον Θεοϋ» 11, «πνεϋμα τον κόσμον» 11 «πνεϋμα το εκ τοϋ Θεοϋ» 13, «ψυχικός άνθρωπος» 14 «πνενματικος άνθρωπος» 15, «σώματα επονράνια» 16 «σώματα επίγεια» 11, «σώμα ψνχικον» 1 * «σώμα πνενματικόν» 19. «Πρέπει κανείς να παρατηρήσει, λέει ό Schmithals 20, ότι ό Παΰλος δεν είχε ακριβή συνείδηση των γνωστικών στοιχείων της γλώσσας του, άλλα τα παρέλαβε ώς ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της χριστιανικής γλώσσας. Διότι, όταν στα πλαίσια της αποστολικής του δράσης συναντά γνωστικούς, φαίνεται ότι δέν είχε ακόμη γνωρίσει τή γνωστική θρησκεία. Χρησιμοποιεί δηλαδή ό Παϋλος τή γλώσσα των γνωστικών άπροβλημάτιστα, αν δοΰμε το πράγμα ερμηνευτικά». Αυτή ή άπροβλημάτιστη χρήση της γλώσσας τών γνωστικών άπό τον Παΰλο, μπορεί να διαπιστωθεί κατά τή γνώμη τοϋ Schmithals στα χωρία 6.Ρωμ Ρωμ Ρωμ Ρωμ.8.6. ΙΟ.Α'Κορ Πβ Α'Κορ Πβ Α'Κορ Α Κορ Α Κορ Α Κορ Α Κορ Α Κορ Α Κορ Α Κορ «Die gnostischen Elemente im Neuen Testament als hermeneutisches Problem», στο Gnosis una Neues Testament, εκδ. K. W. Tràger, Berlin 1973, σ. 364.

176 Ή «γνώση» στον 'Απόστολο Παϋλο 177 Ρωμ και Α' Κορ , όπου ό Παΰλος χρησιμοποιεί μία σαφέστατα γνωστική δυαδιστική γλώσσα, πράγμα πού ό Schmithals θεωρεί σχεδόν απαράδεκτο. Αύτη όμως ή γλώσσα φαίνεται να είναι έ'να πολύ καλό όργανο για την εκ μέρους τοϋ Παύλου διάδοση της χριστιανικής διδασκαλίας κατά τρόπο εύστοχο και κατανοητό. Πάντως είναι γεγονός ότι για τον 'Απόστολο Παΰλο ή γλώσσα των Γνωστικών υπήρξε εξαιρετικά χρήσιμη για τη διατύπωση τής νέας πίστης και τής σημασίας της για τον άνθρωπο 21. Έτσι ό Παύλος στην περί σωτηρίας διδασκαλία του δέν τονίζει τόσο την απελευθέρωση του άνθρωπου άπό την αμαρτία και το αμαρτωλό παρελθόν του όσο τη νέα εν Χριστώ ζωή. Αυτή ή ζωή εν Χριστώ ή και αντιστρόφως ή ζωή τοΰ Χριστού μέσα στους χριστιανούς (: «ζή δ' έν έμοί Χριστός» 22 ), μπορεί άριστα νομίζει ό W. Schmithals να αναχθεί σέ μια γνωστική μυθολογία: ό Χριστός είναι ένας ιουδαϊκός χαρακτηρισμός εκείνης τής πρωτομορφής, ή οποία διασκορπίσθηκε σέ όλους τους πνευματιστές, κατά τρόπον, ώστε ό «Χριστός» να ζει διασκορπισμένος μέσα στους γνωστικούς, ένώ ό πνευματιστής πιστεύει ότι ζει έν Χριστώ. Τό Είναι τοΰ Χριστού μέσα στον γνωστικό ή τό Είναι τοΰ γνωστικού έν Χριστώ, σημαίνει μια κατάσταση, ή οποία προσδιορίζει τήν ανθρώπινη ύπαρξη έν γένει και μέσα άπό τήν οποία αίρεται τό παρελθόν και τό μέλλον αποκαλύπτεται ως παρόν. 'Επειδή ό Παΰλος αντιλαμβάνεται τή χριστιανική ύπαρξη ανάλογα προς τή «γνωστική» κατανόηση τής ύπαρξης, δηλαδή ως συνολική πραγματικότητα τής ζωής, ήταν σέ θέση να χρησιμοποιεί τή γνωστική ορολογία με σημαντικό γλωσσικό όφελος: «εγ τις εν Χριστώ, καινή κτίσις τα αρχαία παρήλθεν, ιδού γέγονε καινά τα πάντα» 23. Και τό έ'ργο τής σωτηρίας παρουσιάζεται άπό τον Παΰλο με γνωστικές κατηγορίες, όταν ομιλεί κατηγορηματικά και θριαμβευτικά περί τής οριστικής νίκης τοΰ άναστάντος Χριστού και λέγει, ότι ό Θεός άνέστησε εκ τών νεκρών τον Χριστό και τον έβαλε εκ δεξιών του στους ουρανούς 24. Και κυρίως όταν ό Παΰλος ομιλεί περί πνεύματος και σαρκός, χρησιμοποιεί «γνωστικές» κατηγορίες και κατά κύριο λόγο, «γνωστική» γλώσσα 25. "Ετσι φράσεις όπως: «οι δε έν σαρκί δντες Θεώ άρέσαι ον δύνανται» 26 δέν αντικατοπτρίζουν ούτε τής 21. W. Schmithals, ενθ' άν., σ Γαλ Β' Κορ Βλ. Έφεσ Πβ. Ρωμ Βλ. Ρωμ και Α' Κορ Ρωμ. 8.8.

177 178 Βασιλικής Σφήκα Παπαδή Παλαιάς Διαθήκης το πνεύμα και το γράμμα οΰτε της Καινής Διαθήκης, άλλα αντανακλούν τον γνωστικό μύθο: ή σάρκα ώς μάταιη δημιουργία των δαιμόνων δέν μπορεί ποτέ να συσχετισθεί με τον Θεό, ένώ ή σχέση αυτή ανήκει στην ϊδια τήν ουσία τοϋ πνεύματος («ύμεΐς δε ουκ εστε εν σαρκί, αλλ' εν πνεύματι», Ρωμ. 8.9) Γνωστικά και άντιγνωστικά γνωρίσματα της σκέψης του Παύλου. Πέρα άπό τή γνωστική ορολογία, δέν ανευρίσκουμε στον Παΰλο παρά ελάχιστες μόνο γνωστικές ιδέες. 'Αντίθετα ανευρίσκουμε αντιπαραθέσεις τοΰ Παύλου μέ τους Γνωστικούς. "Ετσι, όταν ό Παύλος ομιλεί περί της αντιθέσεως μεταξύ πνεύματος και ψυχής ή σαρκός ή μεταξύ πνευματικού καί ψυχικού ή σαρκικού ή σάρκινου, θέλει να κάνει γνωστή μέσα άπό αυτά τα δυαδιστικά εννοιολογικά ζεύγη των Γνωστικών, κατά έ'να τρόπο κατανοητό καί οικείο στους ακροατές του, τή χριστιανική διδασκαλία πού άπό τήν άποψη τοΰ περιεχομένου είναι εντελώς διαφορετική άπό εκείνη τών Γνωστικών. Μέ τον όρο σαρξ π.χ. ό Παύλος δέν εννοεί ούτε τή φυλακή της ψυχής (= πνεύματος) ούτε τό υλικό στοιχείο τοΰ άνθρωπου τό δημιουργημένο δήθεν άπό δαιμονικές δυνάμεις, αλλά ενα δημιούργημα τοϋ Θεού, τό όποιο μπορεί να γίνει ναός τοΰ Αγίου Πνεύματος 28. Βεβαίως ή σάρκα μπορεί να γίνει καί έδρα της αμαρτίας μέ τήν έννοια τών παθών πού είναι στενά συνυφασμένα μέ τό σώμα 29. Στην περίπτωση αυτή ό Παύλος μιλάει για σώμα ψυχικόν 30, διότι μέ τον όρο ψυχικός εννοεί τις κατώτερες λειτουργίες της ψυχής, τις όποιες ό άνθρωπος έχει λίγο ή πολύ κοινές μέ τα άλογα ζώα. "Ετσι ή έννοια σώμα ψνχικόν νοείται αντιθετικά προς τήν έννοια σώμα πνευματικόν, μέ τήν οποία δηλώνεται τό σώμα, τό όποιο κατά κάποιο τρόπο υπακούει στις ανώτερες πνευματικές καί νοητικές δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχής 31. Σύμφωνα μέ τον Παΰλο, τό σώμα καθ' εαυτό ουδέποτε πρέπει να αντιμετωπίζεται ώς κάτι κακό. Μέ τις αντιθετικές έννοιες σάρκα καί πνεύμα, τις όποιες ό Παύλος χρησιμοποιεί συχνά, θέλει να εκφράσει τή ριζική αντίθεση ανάμεσα στή ζωή σύμφωνα μέ τον νόμο της αμαρτίας καί τοΰ θανάτου 32 άφ' ενός καί τή 27. W. Schmithals, ενθ' av., σ «Το σώμα υμών ναός τοϋ εν ύμϊν άγιου πνεύματος εστίν» (Α' Κορ. 6.19). 29. Πβ. Α' Κορ καί Ρωμ καί Α' Κορ Πβ. Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1102b Ρωμ. 8.2.

178 Ή «γνώση» στον 'Απόστολο Παϋλο 179 ζωή σύμφωνα μέ τον νόμο της έν Χριστώ ζωής 33 άφ' έτερου, τον νόμο δηλαδή μέ τον όποιο ό άνθρωπος μπόρεσε να απελευθερωθεί από τον νόμο τής αμαρτίας 34. Μέ τήν έννοια της σάρκας εκφράζει ό Παΰλος αυτό πού εναντιώνεται στο θέλημα 35 και τον νόμο 36 του Θεοΰ, αυτό πού ταυτίζεται μέ τήν αμαρτωλή ζωή: τη δε σαρκί (se. δουλεύω) νόμω τής άμαρτιας". "Ενα γνωστικό χαρακτηριστικό στον Παϋλο αποτελεί ή διάκριση ανάμεσα στο πνεύμα και τον νοΰ, όπου τό πνεύμα αναφέρεται στο χαρισματικό και μυστικό στοιχείο, τό όποιο υπερβαίνει τις δυνατότητες τοΰ ανθρώπινου νοΰ 38, ενώ ή αναφορά τοϋ νοΰ περιορίζεται σέ πράγματα, τα όποια δέν υπερβαίνουν τις γνωσιακές του ικανότητες, άλλα αντίθετα είναι δυνατόν να γνωσθοΰν και να κατανοηθούν 39. Αυτό όμως πού συνιστά τήν κυρίαρχη διαφορά ανάμεσα στον Γνωστικισμό και στή θεολογία τοΰ Παύλου είναι ή διδασκαλία του για τή γνώση και τήν αξιολόγηση της. 'Ενώ δηλαδή για τους Γνωστικούς μόνη ή γνώση, καΐ μάλιστα στην εκστατική της μορφή, είναι αρκετή για τή σωτηρία, για τή σωτηρία τοϋ χριστιανού εΐναι απαραίτητη και ή ύπαρξη ορισμένων αρετών, όπως κυρίως είναι ή πίστη, ή ελπίδα και προ παντός ή αγάπη, οι μεγαλύτερες δηλαδή χριστιανικές αρετές 40. Έξαλλου, ένώ για τους Γνωστικούς είναι κάλλιστα δυνατή ή τέλεια και κατά συνέπεια σωτήρια γνώση για τον πνευματικό άνθρωπο ήδη στο στάδιο τής παρούσας ζωής, για τους χριστιανούς, αντίθετα, μια τέτοια γνώση, σύμφωνα μέ τή διδασκαλία τοϋ Παύλου, ακόμη και για τους πνευματικούς ανθρώπους 41 πού έχουν λάβει άπό τον Θεό ορισμένα χαρίσματα 42, δέν είναι δυνατή, επειδή ή γνώση πού μπορεί κανείς να αποκτήσει στην παρούσα ζωή είναι σέ κάθε περίπτωση ατελής 43. Τό σημαντικότερο, όμως, άπ' όλα είναι έν προκειμένω ή Παύλεια αξιολόγηση τής γνώσης και μάλιστα σέ σχέση μέ τήν αγάπη, καθ' όσον ή γνώσις 33. Ρωμ Ρωμ Ρωμ Ρωμ και 8.7. Μέ τήν έκφραση: νόμος Θεοϋ νοείται και πάλι ή βούληση τοϋ Θεοΰ. 37. Ρωμ «ό γοιρ λαλών γλώσσχι ουκ άνθρώποις λαλεί άλλα τω θεώ. ουδείς γαρ ακούει, πνενματι όέ λαλεί μυστήρια» (Α' Κορ. 14.2). 39. Πβ. Α'Κορ Βλ. Α Κορ Α Κορ και Α Κορ Α Κορ

179 180 Βασιλικής Σφήκα Παπαδή φνσιοΐ, ή δε αγάπη οικοδομεί 44. 'Άλλωστε ή τέλεια γνώση του Θεοΰ δέν είναι δυνατή στον άνθρωπο μέσα άπο μια καθαρά διανοητική γνώση. Όταν όμως ή γνώση του Θεοϋ συνοδεύεται από τήν αγάπη τοΰ Θεοΰ, τότε ή δεύτερη τελειοποιεί τήν πρώτη, και πιο συγκεκριμένα αυτή ή τελείωση πρέπει να νοηθεί ώς έ'ργο κυρίως τοΰ Θεοΰ. Φθάνει δηλαδή ό άνθρωπος στην τέλεια γνώση τοΰ Θεοΰ δια της θείας δωρεάς. Μιας δωρεάς πού μπορεί να θεωρηθεί ένα είδος αμοιβής τοΰ ανθρώπου πού αγαπά τον Θεό: εϊτις δοκεϊ έγνωκέναι τι ονπω εγνω καθώς δεΐγνώναι ει δε τις αγαπά τον Θεόν, ούτος εγνωσται υπ' αντοϋ 45, και ή οποία κατ' αυτόν τον τρόπο υπερβαίνει τή γνώση τοΰ ανθρώπου ώς άνθρωπου αύτοΰ τοΰ κόσμου 46. Με τήν τοποθέτηση της αγάπης στην κορυφή της χριστιανικής άξιολογίας ή άρετολογίας έχουμε στον Παΰλο μία σαφώς άντιγνωστική διδασκαλία. Αυτό ισχύει και για τή διδασκαλία τοΰ Παύλου για τα διάφορα χαρίσματα τοΰ Θεοΰ σε ορισμένους ανθρώπους, τους λεγόμενους πνευματικούς 47, ενώ για τους Γνωστικούς υπάρχει έ'να μόνο χάρισμα, ή εκστατική δηλαδή παραγωγή τοΰ πνεύματος σε όλες τις μορφές της 48. Ώς άντιγνωστικό στοιχείο τοΰ Παύλου μπορεί ακόμη να θεωρηθεί 49 ή διδασκαλία του σύμφωνα με τήν οποία απαγορεύεται 50 στίς γυναίκες το κήρυγμα κατά τήν τέλεση της θείας λειτουργίας. Τέλος θα ήθελα να συνοψίσω παρατηρώντας ότι υπάρχει βεβαίως στον Παΰλο επίδραση των Γνωστικών πού άφορα τόσο τή γλώσσα του όσο και τή διδασκαλία του. Όμως αυτό δέν σημαίνει ότι όπου υπάρχει ομοιότητα ανάμεσα στον Παΰλο και τον Γνωστικισμό πρόκειται για επίδραση τοΰ Γνωστικισμοΰ επί τοΰ Παύλου. Για επίδραση συνειδητή ή μή μπορεί κανείς κυρίως να μιλήσει στίς περιπτώσεις όπου έχουμε αντιπαράθεση τοΰ Παύλου με τους Γνωστικούς. 44.Α'Κορ Α' Κορ Πβ Ή τέλεια γνώση τον Θεοί), ή οποία ταυτίζεται μέ τήν ευδαιμονία τοΰ άνθρωπου είναι το εσχατον αγαθόν, το όποιο κατακτά ό άνθρωπος υπό ορισμένες προϋποθέσεις στη μεταθανάτια ζωή: «βλέπομεν γοίρ άρτι οι' έσόπτρου εν αίνίγματι, τότε οέ πρόσωπον προς πρόσωπον» (Α Κορ ). 47. Βλ. Α' Κορ W. Schmithals, ενθ ' αν., σ Βλ. W. Schmithals, ενθ' av., σ Α Κορ Πβ. Α Τιμ κ.έξ.

180 ΤΙΤΟΥ ΚΑΡΑΝΤΖΑΛΗ Μητροπολίτου Χαρτούμ και παντός Σουδάν (τοΰ άπο Λεοντοπόλεως) ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΩΣ ΨΑΛΤΕΟΝ ΤΟ ΑΠΟΛΥΤΙΚΙΟΝ «ΣΩΣΟΝ ΚΥΡΙΕ ΤΟΝ ΛΑΟΝ ΣΟΥ...» Θα έπεθύμουν να διατυπώσω και τεκμηριώσω δημοσία την γνώμην μου έπί τοΰ θέματος αύτοΰ, εδραζομένην εις την άπο αιώνων με κανονισμένην τάξιν, την διαμορφωθεΐσαν, ου μόνον έκ της εκκλησιαστικής παραδόσεως, άλλα και έκ της Ιστορίας τοΰ εύκλεοϋς ημών "Εθνους. Βεβαίως, την αυτήν τάξιν ύπεδείμνυεν και ή Ελλαδική 'Εκκλησία, ώς επισήμως καταφαίνεται έκ των κατ' έ'τος εκδιδομένων υπό της Αποστολικής Διακονίας «Δίπτυχων τής Εκκλησίας τής Ελλάδος». Προς ύπόμνησιν δε αναφέρω ότι εις τον τόμον τοΰ λήγοντος έτους 1998 εν σελ. ξδ', καταγράφεται ιδιαιτέρα Σημείωσις έχουσα οΰτω: «Περί τοΰ γνωστοί) 'Απολυτίκιου "Σώσον, Κύριε, τον Λαόν Σου..." παρατηρητέον ότι δεν είναι ορθή ή άντικατάστασις τής φράσεως "νίκας τοις βασιλεϋσι κατά βαρβάρων δωρού μένος..." δια τοΰ "νίκας τοις εύσεβέσι κατ' εναντίων...", διότι το τροπάριον τοΰτο και τα συν αύτω προ τοΰ Εξάψαλμου απαγγελλόμενα ("ό υψωθείς...". "Προστασία φοβερά και άκαταίσχυντε... σώζε ους έκέλευσας βασιλεύειν...") είναι ιστορικώς καθιερωμένα ώς προσευχαί "υπέρ βασιλέων και πάντων των εν υπεροχή όντων, ϊνα ήρεμον και ήσύχιον τον βίον διάγωμεν έν πάση ευσέβεια και σεμνότητι" (Α Τιμ., β', 2). Ενδεικτικώς δέ υπό τάς λέξεις βασιλείς και βασιλεύειν νοοΰνται έν γένει οι Άρχοντες και "έν υπεροχή όντες". Σημειωτέον ωσαύτως, ότι τα λειτουργικά κείμενα τής 'Εκκλησίας ημών έπαγιώθησαν έν ώρισμένη μορφή και δέν τροποποιούνται κατά τάς περιστάσεις, ώς συμβαίνει και με τα ψαλμικά και έν γένει αγιογραφικά τοιαΰτα». Αυτά αναφέρονται εις τό έπίσημον Ήμερολόγιον τής Ελλαδικής 'Εκκλησίας, όπου άλλως τε ενεφανίσθη και τό πρόβλημα, πλην όμως, ώς έπληροφορήθην, ελήφθη νέα σκόπιμος άπόφασις τής Ιεραρχίας τής Εκκλησίας τής Ελλάδος, δυνάμει τής όποιας διαφόρως θα ψάλλεται τό τροπάριον, εις το έπίμαχον θέμα, εντός τών Ναών και διαφόρως έκτος αυτών, έν άνοικτοϊς χώροις. Ή σολομώντειος αΰτη λύσις, εξυπηρετεί μέν σκοπιμότητας, άλλα, νομίζω, ότι δέν είναι ή έμπρέπουσα εκκλησιαστικής. Θα έπρεπε οι γνωρίζοντες τό ιστορικόν

181 182 Τίτου Καράντζαλη γεγονός, επ' αφορμή τοΰ οποίου έψάλη και νΰν ετι ψάλλεται, ώς και την έκτοτε σχηματισθεϊσαν έκκλησιαστικήν παράδοσιν, να είχον αποτρέψει πάσαν σκόπιμον παρέμβασιν αλλοιώσεως. Θα παραλείψω να αναφερθώ εις την έ'ριν μεταξύ των Ιστορικών, σχετικώς με την χρονολόγησιν τοΰ γεγονότος της Υψώσεως τοΰ Τιμίου Σταύρου, υπό τοΰ Αύτοκράτορος Ηρακλείου, αν δηλ. έγένετο τω 629 ή τω 630, ή τη 14η Σεπτεμβρίου ή τη 21η Μαρτίου (περί της οποίας έριδος δύναται τις ν' άνατρέξη εις την μελέτην τοΰ 'Ανδρέου Νικ. Στράτου Το Βυζάντιον στον Ζ'Αιώνα, τόμ. Β', έκδ. Εστίας, Αθήναι 1966, σελ , όπου καταγράφονται ολαι αί έκδοχαί και ή σχετική επιχειρηματολογία), θα περιορισθώ δέ μόνον εις τήν περιγραφήν αυτής τής τελετής τής Υψώσεως, ή οποία πανομοιοτύπως αποδίδεται ύφ' όλων εϊτε δεχόμενων τήν μίαν εϊτε τήν άλλην ήμερομηνίανάποσπών ταύτην, ώς τήν πλέον γλαφυράν, άπό τον Ιστορικόν τοΰ Ελληνικού "Εθνους Κων. Παπαρρηγόπουλο ('Ιστορία 'Ελληνικού "Εθνους, τμ. Δ', σελ , έ'κδ. ζ', υπό τοΰ ακαδημαϊκού Νικ. Βέη, έν Αθήναις, αν. χρον.). Γράφει λοιπόν: «Τή 14η Σεπτεμβρίου 629 ό βασιλεύς απεφάσισε να ύψωση πανηγυρικώς το σύμβολον εκείνο τής πίστεως και τής νίκης όπου άλλοτε ϊστατο... Και εξήλθε λοιπόν βαστάζων τον Σταυρόν εις τον λεγόμενον Κρανίου τόπον ό κλήρος έψαλλε τό "Σώσον, Κύριε, τον Λαόν Σου και εύλόγησον τήν κληρονομίαν Σου, νίκας τοις βασιλεΰσι κατά βαρβάρων δωρούμενος και τό σον φυλάττων διά τοΰ Σταυρού Σου πολίτευμα". Λαός δέ αναρίθμητος επευφημεί και ηύλόγει τα έργα τοΰ βασιλέως. Και αύτη είναι ή δευτέρα εθνική άμα και θρησκευτική τελετή ην ϊδρυσεν ό Ηράκλειος και ην ή ελληνική εκκλησία δέν έ'παυσεν πανηγυρίζουσα μέχρι τής σήμερον τή 14η Σεπτεμβρίου εκάστου έτους». (Ή πρώτη εορτή εΐναι ή καθιέρωσις τοΰ Ακάθιστου "Υμνου έπί τή νίκη τοΰ 626 κατά τήν πολιορκίαν τής Κωνσταντινουπόλεως υπό τών Αβάρων, συμπραττόντων τότε μετά τών Περσών). Τήν αυτήν περιγραφήν επαναλαμβάνει και ό καθηγ. Απ. Δασκαλάκης, έκδούς εν Επιτομή τήν τοΰ Παπαρρηγοπούλου Τστορίαν τοΰ Ελληνικού Έθνους (Έπιτ. Ίστ. 'Ελλ. Έθνους, Α', 135. Πρβλ. Ίω. Ε. Καραγιαννοπούλου, 'Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Β', Θεσσαλονίκη 1991, σελ Πρβλ. ομοίως, Παύλου Καρολίδου διεδέχθη τον Παπαρρηγόπουλον έν τω Πανεπιστήμια), Έγχειρίδιον Βυζαντινής 'Ιστορίας, εν Αθήναις 1906, σελ. 95. Όμοίως, Γεωργ. Όστρογκόρσκυ, 'Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, Α, Αθήνα 1978, σελ Βλ. επίσης, Βασίλιεφ, 'Ιστορία τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1954, σελ Αικατερίνης Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή 'Ιστορία, τμ. Β', Αθήναι 1981, σελ. 28 και Δίον. Ζακυθηνού, Βυζαντινή 'Ιστορία, έν Αθήναις 1972, σελ. 111* οι δύο τελευταίοι έκδέχονται τήν ήμερομηνίαν Μαρτίου 630). Τέλος, θα αναφέρω όσα ό Σπυρίδων

182 Περί τοΰ πώς ψαλτέον το άπολυτίκιον «Σώσον Κύριε τον Λαόν Σου...» 183 Ζαμπέλιος, ακολουθών τον χρονικογράφον Θεοφάνην, καταγράφει εν Βυζαντινοί Μελέται, εν 'Αθήναις 1857, σελ Κατά την έκτιθεμένην αυτόθι άποψιν (ην περίπου έκδέχεται και ό άκαδημ. Κωνσταντίνος 'Άμαντος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, έ'κδ. έτους 1963, τμ. Α', σελ. 289), ό Ηράκλειος, φέρων τον Σταυρόν, ήλθε πρώτον εις Κωνσταντινούπολιν, όπου «ή συνοδεία είσήλθεν εν τω έν Βλαχέρναις ναώ της Θεοτόκου τη επετείω ήμερα της κατά τών Περσών έκστρατεύσεως, άδοντος τοΰ Άρχιδιακόνου το "Σώσον, Κύριε, τον Λαόν σου και εύλόγησον την κληρονομίαν σου..." ήμερα πρόσφορος εις δοξασμόν και εύχαριστίαν τοϋ Ηρακλείου, ον άνέκραξαν οι ψάλται Περσικόν και Χριστώνυμον νέον Αλέξανδρον. Ή δέ δημοσία Σταυροπροσκύνησις διήρκεσε μηνάς τινας, κατά το διάστημα τών οποίων οι ευσεβείς συνηθροίσθησαν εις άσπασμόν εκ περάτων της Χριστιανωσΰνης». Μετά την αυτόθι άνύψωσιν, παραλαβών ό Ηράκλειος τον Σταυρόν, τον έ'φερεν εις Ιεροσόλυμα, όπου έναπετάθη. «Αμα δέ τω έ'αρι, αυτός ό Βασιλεύς απήγαγε τα Τίμια Ξύλα άπό της Βασιλευούσης πόλεως εις Ιεροσόλυμα». Βλέπομεν λοιπόν, ότι, άπ' αρχής της συνθέσεως του, το Απολυτίκιον τοΰτο συνεδέθη άρρήτως με εν ιστορικόν άμα και θρησκευτικόν γεγονός υψίστης σημασίας, τήν νίκην κατά τών Περσών και την έπανύψωσιν τοΰ Τιμίου Σταύρου τελικώς εις τον τόπον τοΰ μαρτυρίου τοΰ Χρίστου, υπό τοΰ αειμνήστου Αύτοκράτορος ημών Ηρακλείου. Συνεπώς δεν είναι δυνατή ή άλλοίωσίς του, κατά τήν γνώμην μου, διότι θα άπετέλει περιφρόνησιν της Ιστορίας και της εκκλησιαστικής παραδόσεως, ως γνωστόν δέ, λαοί άγνοοΰντες ή περιφρονοΰντες τήν Ίστορίαν των δέν δύνανται να προσβλέπουν εις τό μέλλον.

183 ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Π. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΤΑ ΖΩΓΡΑΦΕΙΑ ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΑ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΗΠΕΙΡΟ Ι. Ή παιδεία στην ενιαία "Ηπειρο. Ή "Ηπειρος, παρά το γεγονός ότι είναι γεωγραφικώς απομονωμένη άπο τη λοιπή ίστορική Κλασσική Ελλάδα, άλλα και άγονη, έν τούτοις θεωρείται, ώς γνωστόν, ή αρχική γνωστή κοιτίδα των Ελλήνων, με επίκεντρο τή Δωδώνη και το αρχαιότερο Μαντείο, τοΰ Δωδωναίου Διός. Οι δέ 'Ηπειρώτες απεδείχθησαν άνά τους αιώνες ώς εμφανώς προικισμένοι με αρκετές άπο τις βασικότερες αρετές της φυλής μας, όπως ή φιλοπατρία, ή εργατικότητα, ή φιλογένεια και ή εύποιΐα, έν γένει, ή θεοσέβεια, το λιτοδίαιτο και το αΰταρκες, ό νόστος και ή φιλομάθεια. Τις εξεδήλωσαν μάλιστα πιο έντονα κατά τους τελευταίους επτά αιώνες, ήτοι επί Δεσποτάτου της 'Ηπείρου και κατά τή δυσβάστακτη Τουρκοκρατία, οπότε τις «υλοποίησαν» μέ τους συνεχείς πατριωτικούς, απελευθερωτικούς και γνήσιας αλληλεγγύης αγώνες, καθώς και στην παιδεία, γενικά, μέ τήν πληθώρα σχολείων, άπο τα πλέον αφανή «κρυφά» σχολεία μέχρι και τήν 'Ανωτέρα 'Εκπαίδευση, μέ τα «Διδασκαλεία», και άπο τους αφανείς επίσης καλογήρους και άλλους ολιγογράμματους μέχρι και τους πλέον «σοφούς» της εποχής και μυημένους, ακόμη και μέ τα «φώτα» τής ελεύθερης άπο τήν τουρκική δουλεία Ευρώπης, Μεγάλους Διδασκάλους τοΰ Γένους. Τοϋτο είναι πανθομολογούμενο άπο ημετέρους και ξένους, άλλα και αυταπόδεικτο μέ τα μέχρι και σήμερα σωζόμενα ιστορικά διδακτήρια και άλλα ευαγή και λοιπά ιδρύματα, όχι μόνον στην "Ηπειρο, άλλα και στον λοιπόν Ελλαδικό χώρο, όπως στην ελεύθερη μετά το '21 'Αθήνα και στις άνά τον Κόσμο Ελληνικές Παροικίες, ακόμη και στις λίαν αξιοπρόσεκτες Διαθήκες τών Ευεργετών 1, μικρών και μεγάλων επιβεβαιώνεται επίσης και άπο πλήθος μαρτυριών, ημετέρων και ξένων περιηγητών και λοιπών ερευνητών 2 τών περασμένων αιώνων, όπως οί παρακάτω: «Ή πιο μορφω 1. Σπ. 'Εργολάβου, Ηπειρωτικά Κληροδοτήματα, Ιωάννινα Απ. Π. Παπαθεοδώρου/ίί/Ζαίοεία στη Βόρειο "Ηπειρο μετά το '21, ανάτυπο, Αθήναι 1988, σσ

184 Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία στη Βόρειο "Ηπειρο 185 μένη φυλή της 'Ηπείρου, ή Ελληνική... είναι ή μόνη, πού συναγωνίζεται τις μορφωμένες φυλές της Ευρώπης. Ή γλώσσα της, ή Ελληνική γλώσσα, είναι σπουδαίο όργανο αγωγής... καθαρή και πολύ καλλιεργημένη» (Eug. Poujade, 1853). «"Ηπειρος, εΐναι γνησία Ελληνική περιοχή και εκεί είναι τόσο σπάνιο ελληνικό χωριό χωρίς δάσκαλο, όσο κοιλάδα χωρίς ολόγυρα λοφίσκο» (Μ. Α. Dumond, 1873). Ακόμη, «Δεν υπάρχει Ελληνικότερη περιοχή από τήν "Ηπειρο, ώς προς τον πληθυσμό, τή γλώσσα και τή διάνοια» (M. Kiepert, γνωστός Γερμανός Γεωγράφος, 1878). Κατά τις στοιχειώδεις δε στατιστικές των άρχων του αιώνα μας τα σχολεία στην ενιαία "Ηπειρο ανέρχονταν σέ 726 μέ 900 δασκάλους, ένώ στή λεγομένη στή συνέχεια Βόρειο "Ηπειρο σέ 360 3, Ελληνικά, πάντα, σχολεία, μέ αντίστοιχους δασκάλους και πλέον των μαθητές, καθώς και σέ 376 e I. Ναούς και 350 περίπου ιερείς μέ τρεις, τουλάχιστον, αρχιερείς. Ώς προς τήν ακτινοβολία τους ό Νεόφυτος Δούκας 4 επισημαίνει: «Έκ των σχολείων των Ιωαννίνων έξερρύησαν ρύακες ικανοί να ποτίσωσι τήν διψώσαν Ελλάδα, και μάλιστα εν τω μεγίστω έκείνω αύχμώ. Οι μαθηταί αυτών, ώς από μέσον τοΰ ποταμού οχετοί έχέοντο άνά πάσας τάς πόλεις και καταρδεύοντες αύτάς μέ των λόγων τα πότιμα ύδατα, άνέσπειραν σπέρματα πολλαπλάσια». Σέ ανάλογες διαπιστώσεις προέβη και ό Κωνσταντίνος Κούμας. Μερικά άπό τα αξιόλογα αυτά σχολεία εξελίχθηκαν ή και ιδρύθηκαν έξ ύπαρχής, όπως τα «Ζωγράφεια», ώς κανονικά «Διδασκαλεία» 5, όπως: α. Τό τμήμα «Παιδαγωγικόν» ( ) της ιστορικής Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων (1828), μέ προσθήκη και μιας τάξεως στο τετρατάξιο Γυμνάσιο, ώς 'ισότιμο άπό τό 1852 μέ τή Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή της Κωνσταντινουπόλεως, β. Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία, περί των οποίων ό λόγος, στο Κεστοράτι Βορείου Ηπείρου ( ), μέ τμήμα και θηλέων, γ. Τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία τής Φιλιππουπόλεως. δ. Τα Αρσάκεια Διδασκαλεία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αθηνών, πού πρωτοτύπησαν πολύ ενωρίς στή συστηματική μόρφωση διδασκαλισσών, άξιων και για τή μόρφωση τών Ελληνίδων. 3. Άλ. Μαμμοπούλου, Σχολεία και Διδάσκαλοι τον αλυτρώτου Ελληνισμού, 'Αθήναι 1967, σ Μ. Παρανίκα, Σχεδίασμα περί τής εν τω Έλληνικφ εθνει καταστάσεως τών γραμμάτων άπό αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως..., εν Κωνσταντινουπόλει, 1867, σσ Βλ. και Περίγραμμα τής 'Ιστορίας τής Παιδείας στην "Ηπειρο, ανάτυπο, Άθηναι 1988, σσ. 342, Άπ. Π. Παπαθεοδώρου, Ή Παιδεία..., ε.ά., σσ Βλ. και Ζούρα Σταθουλοπούλου Δήμητρας, Ή έλληνικότης τής Βορείου Ηπείρου, 'Αθήναι 1955, σσ

185 186 'Αποστόλου Π. Παπαθεοδώρου II. Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία 6. α. Ό Χρηστάκης Ζωγράφος ( ), γιος τοϋ Βορειοηπειρώτου Βίκτορος Ζωγράφου, μικροτραπεζίτη στην Κωνσταντινούπολη, γεννήθηκε στο Κεστοράτι Λιούντζης 'Αργυροκάστρου. Μετά την εγκύκλιο μόρφωση στο Κεστοράτι και στη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων, μετέβη κοντά στον πατέρα του στην Πόλη. Έκεΐ ασχολήθηκε λίαν επιτυχώς και έντίμως μέ τραπεζικές και άλλες οικονομικές επιχειρήσεις και δραστηριότητες αποσπώντας τήν εμπιστοσύνη και τοΰ Κατακτητοΰ. Συνδέεται και μέ τήν ηγεσία της μεγάλης Ηπειρωτικής Παροικίας και άλλων ευρύτερων ελληνικών πνευματικών 'Οργανισμών, τους οποίους και πολλαπλώς ενισχύει. Ώς γνήσιος 'Ηπειρώτης ιδρύει και ενισχύει πολλά ευαγή, πνευματικά και δή εκπαιδευτικά ιδρύματα, ιδίως στην Πόλη και στην ιδιαιτέρα του πατρίδα, το Κεστοράτι καί τή λοιπή Βόρειο "Ηπειρο, όπως «Κοινά σχολεία», ομώνυμα Γυμνάσια, Παρθεναγωγεία, δείχνοντας ιδιαίτερο ενδιαφέρον καί στή μόρφωση τής Ελληνίδας, για το καλό τοΰ "Εθνους γενικότερα, μέ αποκορύφωμα τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία. Έξ ϊσου ενδιαφέροντα για τήν έρευνα κατέστησαν καί τα «Ζωγράφεια Διαγωνίσματα» (Κωνσταντινούπολη, Παρίσι, Μόναχο), καθώς καί ή «Ζωγράφειος Βιβλιοθήκη» 7 μέ τή σειρά τών 35 κλασσικών τόμων, πού εξέδωσε για τήν «δια βίου παιδεία» τοΰ Γένους. β. Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία καί λοιπά σχολεία. Ένθυμούμενος ό Χρ. Ζωγράφος το φτωχικό κατώτερο Σχολείο, άπ' όπου έλαβε τα πρώτα φώτα, αποφάσισε τήν κατακόρυφη αναβάθμιση του. "Ηδη το 1869 διαθέτει τις πρώτες χρυσές οθωμανικές λίρες, μέ τις όποιες άνηγέρθησαν στο Κεστοράτι νέα σχολεία (Δημοτικό, Ελληνικό, Παρθεναγωγείο). 'Ακολουθεί διάθεση καί άλλων λιρών για τή συντήρηση καί τήν καλύτερη λειτουργία τών σχολείων αυτών, για επάνδρωση σέ διδακτικό προσωπικό άπό αποφοίτους τής Ζωσιμαίας Σχολής, τής Μεγάλης τοΰ Γένους Σχολής Κωνσταντινουπόλεως, μέ διεύρυνση μαθημάτων για αρτιότερη καί πιο σύγχρονη μόρφωση τών μαθητών. Παράλληλα όμως φιλοδοξούσε να κάμει τή γενέτειρα του καί φυτώριο διδασκάλων καί διδασκαλισσών, άρτίως μορφωμένων καί εργαζομένων σέ σχολεία καί τής ευρύτερης περιοχής καί περιφερείας, τουλάχιστον, τής Βορείου Ηπείρου. Τκανοποιοΰσε έτσι καί γενικότερο αίτημα τών καιρών του, λόγω τών 6. Κ. Ί. Κίτσου, Τα Ζωγράφεια Αιοασκαλεΐα, εκδ. Ι.Β.Ε., άρ. 8, 'Ιωάννινα 1985, εκτεταμένη καί επιμελημένη εργασία. 7. Μεγάλη Παιδαγωγική 'Εγκυκλοπαίδεια, τ. 3, σ. 35α, 'Αθήναι 1964.

186 Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία στη Βόρειο "Ηπειρο 187 μεγάλων εκπαιδευτικών αναγκών, ιδίως στις τουρκοκρατούμενες εκείνες περιοχές (Ηπείρου, Μακεδονίας, Θράκης). Αυτό επεσήμαιναν και οι αντίστοιχοι ακμάζοντες τότε πνευματικοί Σύλλογοι της Κωνσταντινουπόλεως. "Ιδρυσαν μάλιστα και σχετική Ειδική Επιτροπή. Ό Φιλεκπαιδευτικός, μάλιστα, Ηπειρωτικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, επίλεκτο μέλος τοΰ οποίου ήταν και ό Χρ. Ζωγράφος, σε Γενική Συνέλευση του, της , ανακοινώνει, μεταξύ άλλων: «Ό έξοχώτατος Χρηστάκης έφέντης Ζωγράφος... ήδη απεφάσισε να συστήση και Διδασκαλεΐον δια 30 μαθητάς και άλλας τόσας μαθήτριας εξ άπασών των επαρχιών 'Ηπείρου έπί τω υποχρεωτικά) δρω να διδάξωσι μετά τήν άποφοίτησιν αυτών εις μέρος όριζόμενον υπό τοΰ Συλλόγου...» (φυσικά, της Ηπείρου). Ή ανωτέρω Ειδική Επιτροπή συντάσσει αξιόλογο Κανονισμό τών Διδασκαλείων, Ζωγραφείου τοΰ Κεστορατίου και Ζαριφείου Φιλιππουπόλεως και μέ αρκετά αναλυτικό πρόγραμμα μαθημάτων για τα πρότυπα Νηπιαγωγεία και Δημοτικά Σχολεία, καθώς και για τα Διδασκαλεία αυτά* ακόμη και Προκήρυξη Διαγωνισμού για συγγραφή και έκδοση αναλόγων διδακτικών βιβλίων, μέ χορηγία τοΰ γνωστοΰ Ήπειρώτου Κ. Καραπάνου. Ό Ηπειρωτικός Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, μέ νέα χορηγία τών χρ. Όθ. λιρών τοΰ Χρ. Ζωγράφου, προχωρεί στην ανέγερση τών νέων Ζωγραφείων Διδακτηρίων μετά Οικοτροφείου 8. 'Ακολουθούν και άλλες λίρες κάθε χρόνο για τα τακτικά έξοδα λειτουργίας τών Διδασκαλείων τών 2 τμημάτων (Αρρένων και Θηλέων), Προτύπων Νηπιαγωγείου και Δημοτικού, Οικοτροφείου μετά τοΰ απαραίτητου εξοπλισμού. "Ετσι τα Διδασκαλεία αυτά, πού άρχισαν να λειτουργούν υποτυπωδώς από τό 1872, λειτουργούν υποδειγματικούς άπό το , στα μεγαλοπρεπή αυτά Διδακτήρια κλπ., και σύμφωνα μέ τους ανωτέρω Κανονισμούς, τα περιεχόμενα τών οποίων έν πολλοίς θα έζήλευαν και τα πιο σύγχρονα σημερινά 'Εκπαιδευτήρια, άξια τοΰ ονόματος τους, ιδιαίτερα της Δημοτικής 'Εκπαιδεύσεως, διότι είναι θέμα «έθνικώτατον άμα τε και σπουδαιότατον... άτε εν έαυτώ περικλεΐον τήν εύημερίαν τών Λαών», και μέ βάση πάντα τους Αρχαίους "Ελληνες και Χριστιανούς συγγραφείς σε συνδυασμό και μέ τους σύγχρονους τότε Ευρωπαίους παιδαγωγούς κ.ά. 'Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τήν Αλληλοδιδακτική ή «Λαγκαστριανήν» Μέθοδο, ευρέως τότε ισχύουσα. Αξιοσημείωτη, πάντως, είναι ή εμμονή στην Ελληνοκεντρική Αγωγή μέ επίκεντρο τήν ενιαία ελληνική γλώσσα, αρχής γενομένης άπό τη 8. Κ. Ί. Κίτσου, Τα Ζωγράφεια..., ε.ά., σσ. 84 κ.έ.

187 188 'Αποστόλου Π. Παπαθεοδώρου μητρική σε συνδυασμό και μέ την αρχαία, της οποίας άρχιζε ή διδασκαλία άπο την Ε' Δημοτικού (Α' τότε τοΰ «Ανωτέρου» Δημοτικού), σε συνάρτηση και μέ αντίστοιχα κείμενα. Όποιο μάθημα και για σήμερα, υστέρα μάλιστα άπο τις δυσμενέστατες επιπτώσεις και τήν οικτρά αποτυχία των διαδοχικών γλωσσικών, ιδίως, μεταρρυθμίσεων τών τελευταίων 35 ετών! Στο άρθρο λοιπόν 36 τοΰ Κανονισμού τονίζεται, μεταξύ άλλων, για τή γλώσσα: «Ή διδασκαλία της ελληνικής γλώσσης προτίθεται συν τή Θρησκευτική διδασκαλία τήν μόρφωσιν τροφίμων δια τών αθανάτων συγγραμμάτων τών προγόνων ημών αρχομένη δέ εν τω διδασκαλεία) άπο τών ιστορικών καί ρητόρων και προβαίνουσα μέχρι τοΰ Όμηρου, Εύριπίδου και Σοφοκλέους, περιλαμβάνει τους δοκιμωτέρους ποιητάς καί συγγραφείς...». Καί είναι κρίμα πού τα θαυμάσια αυτά όντως Ελληνικά Ζωγράφεια Διδασκαλεία, αν καί τόσα πολλά προσέφεραν σε τόσο λίγο χρόνο ζωής τους, καί πολλαπλάσια ασφαλώς προοιωνίζονταν στη συνέχεια, τελικά, τόσο πρόωρα καί άδοξα κατέρρευσαν, κυρίως, υπό τή χρονιά «δολερή» 9 καί έθνοκτόνο τοΰ Γένους μας διχόνοια, όπως θα παρακολουθήσουμε, αναφερόμενοι δι' ολίγων στή βραχύβιο αυτή ζωή τους ( ). γ. Συνοπτική ιστορική αναγραφή τών Ζωγραφείων Διδασκαλείων Ακμή καί παρακμή. Το μεγάλο ενδιαφέρον τοΰ Χρ. Ζωγράφου για τήν αναβάθμιση τής παιδείας στην "Ηπειρο, μέ αφετηρία τή γενέτειρα του, το Κεστοράτι, άρχισε να εκδηλώνεται πιο έντονα άπο το 1869, μέ τις πλουσιοπάροχες χορηγίες του, πέρα τών φιλανθρωπικών καί άλλων έ'ργων, καί για τα σχολεία, μέ αποκορύφωμα το θαυμάσιο συγκρότημα τών Ζωγραφείων Διδασκαλείων, επεκτεινόμενο καί σέ εργαστήρια για εργόχειρα καί άλλα για τις σπουδάστριες, Βιβλιοθήκη μέ αναγνωστήρια κλπ. "Ετσι άρτια συγκροτημένο άρχισε να λειτουργεί συστηματικά άπο τό , καί κατέστη όντως πρότυπο Διδασκαλείο, μέ τα απαραίτητα πρότυπα σχολεία του καί ανεδείχθη σέ αειθαλές φυτώριο κατ' εξοχήν μορφωμένων διδασκάλων καί μάλιστα διδασκαλισσών, μέ φήμη πού προσείλκυε καί εξωτερικούς σπουδαστές, μέ δίδακτρα, πού ενίσχυαν καί οικονομικά τό ίδρυμα. Συνέβαλλε σ' αυτό καί ή αυστηρή επιλογή τών Διευθυντών καί τοΰ λοιποΰ διδακτικού προσωπικού, υψηλού επιπέδου, μέ πλούσια εμπειρία, ιδίως ιστορική, άπο τή Ζωσιμαία Σχολή 10 καί τα 'Αρσάκεια Αθηνών, άλλα καί μετεκπαιδεύσεις στο 'Εξωτερικό, ακόμη καί μέ άψογο ήθος καί άφθονες αρετές. 'Ενδεικτικά μόνον σημειώνομε τον πρώτο Διευθυντή Ί. Ράμμο ( ), άπο τους πλέον πολυμαθεΐς καί άτεγκτους στο έργο τους καθη 9. Δίον. Σολωμού, Ύμνος εις τήν Έλενθερίαν, στρ. 144, Σπ. Εργολάβου, Ζωσιμαία Σχολή 'Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1993.

188 Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία στη Βόρειο "Ηπειρο 189 γητές της Ζωσιμαίας Σχολής, τον Άλέξ. Ζαμαρία 11 με πολυετή μετεκπαίδευση στη Γερμανία, πού είχε την πιο αποδοτική Διεύθυνση των Διδασκαλείων ( ), και τον καθηγητή του Βασίλειο Παπαχρήστο ( ), μετέπειτα Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως (Αργυροκάστρου) και επίλεκτο μέλος τής προσωρινής Κυβερνήσεως τής Αυτονόμου Ηπείρου (1914) άπό δέ τις Διευθύντριες του τμήματος Θηλέων ύπενθυμίζομε τις Ά. Νέρη ( ) και Άννα Βορνόζη ( ). Βάσκανος όμως «μοίρα», με συνεπίκουρο τήν επάρατη κι εδώ διχόνοια, δεν επέτρεψε τήν ευδόκιμη αυτή λειτουργία, παρά μόνον για 17 χρόνια ( ). Το κακό άρχισε μέ προφορικές και γραπτές συκοφαντίες, πού έφθαναν και στή Διεύθυνση των Διδασκαλείων και στον Χρ. Ζωγράφο, μέχρι και τήν 'Οθωμανική Διοίκηση 'Αργυροκάστρου, από άλβανίζοντες τής 'Επαρχίας, φανατικούς Μουσουλμάνους και υπαλλήλους τής 'Οθωμανικής Διοικήσεως, αν και ό τότε Διοικητής εκτιμούσε το έ'ργο των Διδασκαλείων. Οι κακόβουλες αυτές συκοφαντίες αναφέρονταν σε θέματα οικονομικά, διοικητικά, ηθικής τάξεως, ακόμη και «επαναστατικά». Το κακό όμως κορυφώθηκε μέ τήν τοποθέτηση τοϋ νέου Μητροπολίτη Δρυϊνουπόλεως Κοσμά Εύμορφοπούλου και ώς Προέδρου τής Σχολικής 'Εφορείας των Διδασκαλείων. Μέ τήν απειρία και περισσότερο τήν ιδιοτέλεια του έφθασε να ενσπείρει ζιζάνια μεταξύ τοΰ Διδακτικού προσωπικού, ακόμη και στον 'Οθωμανό Διοικητή 'Αργυροκάστρου και σ' αυτόν ακόμη τον αγαθό Χρ. Ζωγράφο, εκβιάζοντας τους και απαιτώντας το κλείσιμο των Διδασκαλείων, ώς «εργαστηρίων στασιαστών, επιφόβων και επικινδύνων» στην Τουρκική επικράτεια. Δέν εισακούσθηκε ούτε και ή διαμαρτυρία τοϋ Ζωγράφου και ή εύλογη εισήγηση του προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο να απομακρύνει από εκεί τον ταραξία αυτόν Μητροπολίτη. Αυτό ανάγκασε τον μεγάλο ευεργέτη και συνεχή χορηγό τών Διδασκαλείων να καταλήξει μέ άφατη πικρία έν μέσω σχολικώ έ'τει, τον Δεκέμβριο τοΰ 1891, σε αναστολή λειτουργίας τους «προσωρινά, προς αποφυγή περαιτέρω δεινών κατά τής Διοικήσεως και τών σπουδαστών». «Ούτω δέ, όπως έτόνιζε τότε ή εβδομαδιαία εφημερίδα Αθηνών Φωνή τής Ηπείρου (30.7 και ) 12, ό μέγας τοϋ έθνους ευεργέτης, θυσιάσας περί το εν έκατομμύριον φράγκα υπέρ διαδόσεως τών φώτων άνά τάς σκοτεινάς υπό εποψιν παιδείας και μορφώσεως επαρχίας έκείνας δια τών εκπαιδευτηρίων του εκείνων, είδε, καθ' ην έποχήν τα σχολεία ήκμαζον και εδρών εύεργετικώτατα, τους σκοπούς του ματαιουμένους, τα δέ δαπανη 11. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια.., ε.ά. 12. Κ. Ί. Κίτσου, Τα Ζωγράφεια.., ε.ά., σο

189 190 'Αποστόλου Π. Παπαθεοδώρου θέντα χρήματα να άποφέρωσιν αύτώ, αντί χαράς και άγαλλιάσεως, άλγεινήν λύπην και άγανάκτησιν». «Έθριάμβευσε», λοιπόν, και πάλιν στο ταλαίπωρο αυτό έθνος ή πλέον επάρατη, ώς κατ' εξοχήν έθνοβόρος, διχόνοια 13, μέ αξιοθρήνητο θΰμα τα άείφωτα και με τους 255 δασκάλους και 105 διδασκάλισσες, πού άπεφοίτησαν άπό τά, έστω και βραχύβια, Ζωγράφεια Διδασκαλεία τοΰ ακριτικού Κεστορατίου, αν και πολύ περισσότερα θα είχαν στή συνέχεια να προσφέρουν ακόμη έστω όμως και νοερώς ακτινοβολούν εισέτι μέ τα «ένθάδε κείμενα» και άστόργως εγκαταλελειμμένα σχεδόν ερείπια τους. Άς γίνει, τουλάχιστον, έστω και σήμερα, πού καυχόμεθα ότι έχομε μέ τήν 'Αλβανία «άριστες» διπλωματικές σχέσεις, κάτι για τή συντήρηση τους, άλλα και ηχηρό χτύπημα κατά τοΰ διχασμού, καθώς και πανίσχυρο και διδακτικότατο μάθημα για τήν έμμονη μας στην αήττητη πανοπλία μας, τήν ομόνοια, ιδιαιτέρως κατά τους δύστηνους αυτούς καιρούς μας, πού τόσοι κίνδυνοι μας απειλούν, έκτος, άλλα και εντός των «Πυλών». 13. Άπ. Π. Παπαθεοδώρου, Τα προτερήματα τοϋ ελληνικού λαού υπό το πρίσμα της αγωγής και των καιρών μας, 'Αθήναι 1971, σσ

190 ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΘ. ΤΟΥΡΛΙΔΗ ΣΑΛΛΟΥΣΤΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΩΣ ΕΘΝΙΚΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ Ό κορυφαίος Λατίνος Ιστορικός συγγραφεύς τοΰ πρώτου αιώνος π.χ. G. Sallustius Crispus (Γάιος Σαλλούστιος Κρίσπος) (87/86 35 π.χ.) εις τα πρώτα κεφάλαια (1 4) τοΰ έ'ργου του Catilinae Coniuratio, ή «Συνωμοσία τοΰ Κατιλίνα», επικαλούμενος τάς αρχάς τοΰ πνεύματος (animus) και της αρετής (virtus), προβαίνει εις μίαν προσωπικήν άνάλυσιν και τοποθέτησιν επί τοΰ ιστορικού γίγνεσθαι και καταξιώνει, πάντοτε μέ προσωπικά βιώματα, την έ'ννοιαν της ιστορίας και μάλιστα της εθνικής τοιαύτης. Άς παρακολουθήσωμεν τάς σκέψεις του, άναλύοντες ένδελεχώς έκ τοΰ λατινικού πρωτοτύπου την βιωματικήν του πορείαν. Λέγει λοιπόν ό Σαλλούστιος τα εξής: «Το σύνολον τών ανθρώπων, το οποίον αποσκοπεί να γίνη άνώτερον άπο τους άλλους έμβιους οργανισμούς, οφείλει συνεχώς να προσπαθή να αντιμάχεται την σιωπήν και συνεπώς να μη διέρχεται τον βίον του, όπως τα λοιπά ζώα και ιδίως τα ποίμνια τών αιγοπροβάτων, τα όποια βλέπουν συνεχώς προς τα κάτω και ενδιαφέρονται μόνον δια την διατροφήν των. Ή δύναμις τοΰ άνθρωπου ενεδρεύει εις το πνεύμα και εις το σώμα ως προς το πνεύμα κάμνομεν χρήσιν τής ηγεμονικής του Ισχύος, ώς προς την χρήσιν τοΰ σώματος ένεργοΰμεν ώς δούλοι το πνεύμα μας συνδέει άπο κοινού μετά τοΰ θείου* το σώμα μας παραλληλίζει μέ τα ζώα. Δι' αυτό όφείλομεν να έπιδιώκωμεν την δόξαν μέ τάς πνευματικάς δυνάμεις, παρά μέ τάς σωματικάς καί, επειδή εχομεν σαφή γνώσιν τοΰ γεγονότος τής μικροβιότητος τοΰ βίου, πρέπει κατά το δυνατόν να θέτωμεν τάς βάσεις μακροχρονίου άναμνήσεως τής παρουσίας μας εις τον κόσμον, καθ' όσον ή δόξα τοΰ πλούτου και τής εύμορφίας είναι ρευστή και εύθραυστος, ένω ή αρετή θεωρείται ένδοξος καί αιωνία». «'Αλλά, συνεχίζει ό ίστορικόςέγένετο μεγάλη άντιμάχησις μεταξύ τών ανθρώπων, αν δηλαδή αί στρατιωτικαί υποθέσεις αξιολογούνται περισσότερον μέ τήν δύναμιν τοΰ σώματος ή μέ τήν αρετή ν τοΰ πνεύματος. Διότι καί πριν να άρχίση κάποιος τον πόλεμον απαιτείται σκέψις καί όταν θα έ'χη κρίνει καί αποφασίσει να τον διεξαγάγη χρειάζεται έγχρονος έκτέλεσις. Τοιουτοτρόπως απαιτούνται καί αί δύο άρχαί τής ισχύος, τοΰ πνεύματος δηλονότι καί τοΰ σώματος, επειδή έκαστη εξ αυτών είναι ελλιπής ώς προς τήν άλλην» [Κεφ. 1].

191 192 Γεωργίου Άθ. Τουρλίδη Μετά την θεωρητικήν περί της ισχύος τοΰ πνεύματος τοποθέτησιν τοΰ Σαλλουστίου, ό συγγραφεύς επάγεται τα ακόλουθα, θεμελιώνων την θεωρίαν της έμπρακτου βίας, θέτων τις βάσεις της εννοίας τοΰ στρατιωτικού επεκτατισμού ώς ιστορικού φαινομένου ήδη της προ αυτού άκμασάσης αρχαιότητος. Λέγει λοιπόν τα έξης: «Εις την άρχέγονον έποχήν οι βασιλείς τοιουτοτρόπως έκαλούντο οι πρώτοι διοικηταί των λαών και τών χωρών ασκούντες διαφορετικήν έξουσίαν, εκαλλιέργουν άλλοι τό πνεύμα και άλλοι το σώμα. Ό βίος τών ανθρώπων την πάλαιαν έποχήν δεν έγνώριζε τήν πλεονεξίαν έκαστος τών ανθρώπων ήσθάνετο ευχαριστημένος με ο,τι εΐχεν εις τήν κατοχήν του. Ό πολιτικός όμως ορίζων ήρχισε μεταβαλλόμενος ευθύς ώς εις τήν Άσίαν ό βασιλεύς Κύρος και εις τήν Ελλάδα οι Λακεδαιμόνιοι και οι 'Αθηναίοι ήρχισαν να προβαίνουν εις κατακτήσεις πόλεων και εθνών και να θεωρούν τον πόθον της κυριαρχίας ώς αίτίαν πολέμου και να εκλαμβάνουν τό γεγονός της μεγίστης δόξης ώς εδρασμα της μεγίστης εξουσίας εξ αφορμής αυτών τών πολεμικών γεγονότων προέκυψεν ασφαλές τό συμπέρασμα, ότι εις τους πολεμικούς κινδύνους και εις τάς στρατιωτικός επιχειρήσεις εκείνο τό όποιον έχει άκατάβλητον ίσχύν είναι τό πνεύμα. Έάν δε ή δύναμις τού πνεύματος τών βασιλέων και τών ηγετών ϊσχυεν εξ ϊσου κατά τήν είρηνικήν περίοδον, όπως ακριβώς και κατά τήν πολεμικήν, τότε αί ανθρώπινοι υποθέσεις θα ήσαν περισσότερον όμαλαί και ευσταθείς και δεν θα υπήρχε γενικωτέρα σύγχυσις, μεταβολή και άνάμειξις όλων τών ανθρωπίνων πραγμάτων και καταστάσεων. Διότι ή εξουσία διατηρείται ευκόλως μέ εκείνα τα μέσα, τα όποια αρχικώς τήν έδημιούργησαν. Μόλις όμως ύπαρξη αντιστροφή τών γεγονότων και αντί της κοπιώδους εργασίας εχομεν άεργίαν, αντί της σωφροσύνης και της δικαιοσύνης έ'χομεν ήδονήν, άλαζονείαν, τότε ή τύχη της πολιτείας μεταβάλλεται ομού μετά τών ηθών. Τοιουτοτρόπως ή εξουσία διαρρέει από τον όλιγώτερον καλόν εις τον εκάστοτε άριστον. Όσα δε δημιουργούν οι άνθρωποι εις τον χώρον της γεωργίας, της ναυτιλίας, της αρχιτεκτονικής, όλα υπακούουν εις τήν δύναμιν τού πνεύματος. 'Αλλά, πολλοί άπό τους ανθρώπους παραδεδομένοι εις τάς τροφικάς απολαύσεις και εις τον ύπνον, διέρχονται τον βίον των αμαθείς και απαίδευτοι, όπως ακριβώς οι ταξιδεύοντες εις ξένην χώραν. Δια τους ανθρώπους αυτούς, αντιθέτως δι' ο,τι συμβαίνει εις τήν φύσιν, τό σώμα των υπάρχει μόνον δια τήν ήδονήν και τάς απολαύσεις γενικώτερον, ενώ ή ψυχή, τό πνεύμα δηλαδή, είναι βάρος. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι έ'χουν θέσει εις τό ϊδιον έπίπεδον τον βίον και τον θάνατον, επειδή ακριβώς δια καθένα εξ αυτών υπάρχει σιωπή». Και καταλήγει εις τό σημεΐον αυτό ό Λατίνος ιστορικός: «Διότι ακριβώς φαίνεται εις έμέ, ότι ζη μόνον αυτός και κατ' έπέκτασιν απολαμβάνει τους καρπούς της ψυχής

192 Σαλλούστιος και Παπαρρηγόπουλος, ώς εθνικοί ιστορικοί 193 του, ό αφοσιωθείς εις κάποιαν ένασχόλησιν, μέ την οποίαν επιδιώκει την φήμην μιας εξαίρετου πράξεως ή μιας καλής τεχνουργίας.» [Κεφ. 2]. 'Ακολούθως ό Σαλλούστιος επάγεται τα έξης: «Είναι όμως γεγονός ότι ή φύσις επιφυλάσσει διαφορετικήν πορείαν δια τάς άνθρωπίνας εξελίξεις. Ό άνθρωπος καθίσταται ευεργέτης της πολιτείας εϊτε δια έργων εϊτε δια λόγων. Είναι πράγματι ωραία πράξις να ευεργέτης τους συνανθρώπους σου μέ δημοσίας προσφοράς, άλλα δέν είναι άνάρμοστον να πλέκης το έγκώμιον των συμπολιτών σου δια δικαίων λόγων. Μέ βάσιν την προηγουμένην λογική ν είναι δυνατόν εις πολίτης μιας πόλεως να γίνη ένδοξος τόσον κατά την διάρκειαν τής ειρήνης, όσον και κατά τήν περίοδον τοϋ πολέμου. Και βεβαίως υπάρχει ή άναγνώρισις και πάρα πολλοί έπηνέθησαν και όσοι έπραξαν και όσοι συνέγραψαν τα πεπραγμένα των άλλων». Και συμπληρώνει ό Σαλλούστιος μέ προσωπικήν άποψιν λέγων: «Και εις έμέ προσωπικώς βεβαίως, αν δέν ακόλουθη τον συγγραφέα και τον ήρωα των πράξεων καθόλου ϊση δόξα, άνταξία δηλαδή των έργων του, όμως φαίνεται εις έμέ πολύ δυσχερές το να συγγράψη κανείς ίστορίαν, πρώτον διότι πρέπει να ύπαρξη έξομοίωσις έργων και λόγων έπειτα, διότι υπάρχει ή άποψις ότι οι πιο πολλοί άνθρωποι, όταν ελεγχθούν δια ελαττώματα, υποστηρίζουν ότι ήλέγχθησαν υπό τοϋ ιστορικού από κακεντρέχειαν και φθόνον όσοι δέ επαινούνται, έστω και μέ ύπερβολήν, θεωρούν αυτό το γεγονός ώς δικαίωσιν και τήν αποδέχονται μέ άταραξίαν, καθ' όσον ισχυρίζονται ότι αϊ πράξεις των άπετέλουν εύκολον ύπόθεσιν δια τους ιδίους, οσαι δέ πράξεις είναι υπεράνω των δυνατοτήτων ώρισμένων ανθρώπων αυτοί τάς εκλαμβάνουν ώς έσφαλμένας και ώς επίπλαστους, μή δυνάμενοι να τάς φέρουν εις πέρας». Έν συνεχεία ό ιστορικός Σαλλούστιος παρεμβάλλει τήν πολιτικήν του έμπειρίαν, τήν οποίαν έζησε κατά τήν νεότητα του, αναφερών τα ακόλουθα: «Και εγώ, όπως και άλλοι νέοι, άπό ζήλον ώδηγήθην προς τήν πολιτικήν, όπου όμως συνήντησα καταστάσεις αντιθέτως βαίνουσας προς τάς αρχάς μου και τάς αξίας, τάς οποίας έπρέσβευον. Διότι αντί τής αιδημοσύνης, τής αύτοσυγκρατήσεως και τής αρετής, εις τον χώρον τής πολιτικής, έκυριάρχουν ή θρασύτης, ή δωροδοκία και ή πλεονεξία. Ή ψυχή μου περιεφρόνει αύτάς τάς απαξίας, άλλα ή νεότης μου, έξηρτημένη εκ τής φιλοδοξίας μέ έκράτει αίχμάλωτον τής επιθυμίας τής εξουσίας, καίτοι διεφώνουν προς τάς κακάς συνήθειας των περισσοτέρων.» [Κεφ. 3]. «Μόλις όμως άποκατεστάθη ή ψυχική μου κατάστασις και έγαλήνευσε τό πνεύμα μου άπό τους πολλούς κινδύνους και τάς αθλιότητας και απεφάσισα ότι έπρεπε να διέλθω τον ύπόλοιπον χρόνον τού βίου μου μακράν τής πολιτικής κονίστρας, προέκρινα ότι θα έπρεπε να μή διαβιώσω έν αδράνεια, ούτε να ασχοληθώ μέ τήν γεωργίαν και τό κυνήγιον, διότι αύται ήσαν

193 194 Γεωργίου Άθ. Τουρλίδη άσχολίαι δούλων. Λοιπόν άφοΰ έπανήλθον εις αυτό το εγχείρημα και είς την αυτήν ένασχόλησιν, από τα όποια μέ εΐχεν απομακρύνει ή επιθυμία της πολιτικής και ή κακή φιλοδοξία, έ'λαβον τήν άπόφασιν να προβώ είς συγγραφήν των πράξεων και έ'ργων τοϋ ρωμαϊκού λαού μέ αύστηράν επιλογήν, όσα δηλαδή άπό τα έ'ργα αυτά έθεώρησα ότι ήσαν άξια διαμνημονεύσεως, είς τοσούτον βαθμον μάλιστα εις όσον το πνεύμα μου ήτο άπηλευθερωμένον άπό τήν ελπίδα, τον φόβον και τάς πολιτικάς παρατάξεις.» [Κεφ. 4]. "Ωστε, κατά τον Σαλλούστιον, ή συγγραφή της ιστορίας δέν είναι τίποτε άλλο ειμή ή απαλλαγή τού πνεύματος άπό τήν άναζήτησιν φρούδων ελπίδων και κοινωνικών απαιτήσεων, άπό τήν υπαρξιν τού φόβου δι' όσα φέρει κανείς εις φώς, άλλα κυρίως και πρωτίστως άπό τήν παρουσίαν των πολιτικών κομμάτων και παρατάξεων, αί όποΐαι επηρεάζουν δυσμενώς τήν συγγραφήν της ιστορίας και αλλοιώνουν τα πορίσματα της. * * * Ό Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος ( ) θεωρείται εις τών μεγίστων εθνικών ιστορικών συγγραφέων μετά τήν άπελευθέρωσιν, έστω τμήματος της Ελλάδος το Ή συμβολή τού μεγάλου αυτού ιστορικού, παρά τάς διαφόρους αντιθέσεις, τάς οποίας έδημιούργησε το έργον του, ήδυνήθη να διαμόρφωση το ιστορικόν συνειδέναι μέ βάσιν τον βίον τών αρχαίων και τάς Ιστορικάς παρεμβάσεις τών μεσαιωνικών και νεωτέρων μεθόδων ίστορικότητος εκ μέρους τών Ελλήνων. Ή ιστορική γνώσις τού Ελληνισμού απετέλεσε μεγίστην έμπειρίαν δια τον Κωνσταντϊνον Παπαρρηγόπουλον, μέ αποτέλεσμα να συναγάγη δύο μέγιστα συμπεράσματα τα όποια συνοψίζονται ως ακολούθως: α'. Είς τον Πρόλογον τού έργου «Τα δώακτικώτερα πορίσματα της Ιστορίας τοϋ Ελληνικού "Εθνους», το όποιον συνεγράφη μέν υπό τού Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, άλλ' εξεδόθη εν 'Αθήναις τό 1899, οκτώ έτη μετά τον θάνατον του, ό διαπρεπής ιστορικός είς τάς σελίδας ζ' η' επάγεται τα ακόλουθα: «Και έπειτα θέλετε οι άνθρωποι να έννοήσωσι τι έστιν ιστορία να έννοήσωσιν ότι τό έργον τών 'Αθηνών και της Σπάρτης συνετελέσθη υπό τών ηγετών αυτών, ουχί υπό τού παρά τούτων αγομένου δήμου* ότι ή Ρώμη δέν έκυριάρχησε τού κόσμου, ειμή διότι επί μακρότατον εν τω πολιτευμάτι αυτής έπεκράτουν οι άριστοι, ουχί δέ οι δημαγωγοί ότι τό έργον τού 'Αλεξάνδρου κατωρθώθη ουχί υπό τών στρατιωτών αυτού, άλλ' υπό της μεγαλοφυίας τού άγοντος τους μαχητάς τούτους άνδρας ότι ό Χριστιανισμός έθριάμβευσε δια τών άτρύτων αγώνων τού 'Αθανασίου, τού Βασιλείου, τού Γρηγορίου και τού Χρυσοστόμου* ότι ό

194 Σαλλούστιος και Παπαρρηγόπουλος, ως εθνικοί Ιστορικοί 195 μεσαιωνικός Ελληνισμός επεκράτησε και έστάθη δια των Ίουστινιανών, των Ηρακλείων, τοΰ Βασιλείου τοϋ Βουλγαροκτόνου και τοΰ Κωνσταντίνου τοΰ Παλαιολόγου, ών άνευ Ελληνισμός την σήμερον δεν ήθελεν υπάρχει». Ώς συνάγεται έκ τοϋ ως άνω παρατεθέντος αποσπάσματος, ό Παπαρρηγόπουλος έπίστευεν εις τον πολιτικώς άριστον, τον ασκούντα την πολιτείαν τόσον εις τον έλληνικον κόσμον, όσον και εις τον λατινικόν, ώς και εις άλλας νεωτέρας χώρας της Ευρώπης. Τοϋτο δηλοΐ ότι το άριστοκρατικόν σύστημα διακυβερνήσεως, ώς και το προσωποπαγές μοναρχικόν, αποτελούν την βάσιν της διαπολιτεύσεως πόλεων και κρατών, ερχόμενα εις πλήρη αντίθεσιν μέ το μετριοκρατικόν σύστημα τών πολλών, εις ας περιπτώσεις αυτοί ήσκουν την έξουσίαν. Ό εθνικός ιστορικός μας διδάσκει ότι ή δημαγωγία καί ή όχλοκρατία ουδόλως άπετέλουν πολιτείαν, μορφήν δηλαδή διακυβερνήσεως, διότι τα συστήματα αυτά ώδήγουν εις την φαυλοκρατίαν, ένώ αντιθέτως, όπως απέδειξαν αϊ ιστορικαί πράξεις και τα πολιτικά γεγονότα τοΰ απωτάτου και τοΰ εγγυτάτου παρελθόντος, οι άριστεΐς έκ τών ηγετών ήσαν εκείνοι, οι όποιοι έθεντο τάς βάσεις της προσωπικής καί κατ' έπέκτασιν της λαϊκής των κυριαρχίας. β'. Ακολούθως, αυτόθι, σσ. ιγ' ιστ', ό ιστορικός Παπαρρηγόπουλος σχετικώς μέ τήν πολιτικήν, έθνικήν ενότητα μας αναφέρει τα εξής, ώς έπακόλουθον τής μελέτης τής ιστορίας καί τοΰ συγκρητισμοΰ τοΰ Έλληνορρωμαϊκοΰ πολιτισμοΰ: «Έν τω καταλόγω τούτω τών ανδρών τής αρχαίας Ελλάδος, οιτινες άνεδείχθησαν υπέρτεροι τοΰ περί αυτούς κόσμου, ύστατος έρχεται ό 'Αριστοτέλης, όστις έκήρυξε τήν ανάγκην τής πολιτικής τοΰ έλληνικοΰ έθνους ένότητος. Καί ένταΰθα προκύπτει ε'ις το μέσον το κυριώτατον τών ζητημάτων τής αρχαίας ιστορίας, το ζήτημα διατί το έθνος τοΰτο, εις δ έπεδαψιλεύθησαν ολαι αϊ χάριτες καί ολαι αϊ μεγαλοφυΐαι τοΰ κόσμου τούτου, δέν κατενόησε τήν ανάγκην τής πολιτικής αΰτοΰ ένότητος όπως πάντα μέν τα έθνη τής νεωτέρας Ευρώπης, έν δέ τή άρχαιότητι πλείστα κράτη καί αυτής τής 'Ασίας καί τής 'Αφρικής. 'Αλλ' επί τοΰ προκειμένου ή προσφορωτέρα άντιπαράθεσις τών πάλαι προπατόρων ημών είναι ή προς τους Ρωμαίους, διότι αμφότεροι ήσαν συγγενέστατοι προς αλλήλους κατά τε τήν γλώσσαν καί τήν καταγωγήν, συγγενέστεροι όλων τών λοιπών 'Αρίων, αμφότεροι ωκησαν χώρας γείτονας, έν μέρει μάλιστα τήν αυτήν χώραν, άφοΰ ή Κάτω 'Ιταλία έκαλεϊτό ποτέ Μεγάλη Ελλάς. Καί όμως αί πολιτικαί αυτών περιπέτειαι απέβησαν έκ διαμέτρου αντίθετοι. Ή Ρώμη έκυριάρχησεν ου μόνον τής ιταλικής Χερσονήσου, άλλα καί άπαντος τοΰ ίστορικοΰ τής αρχαιότητος κόσμου, ενώ ή Σπάρτη καί αί 'Αθήναι ήξίωσαν, ώς εϊδομεν καί εις τον Σαλλούστιον (σημ. σ.) ότι δεκακισχίλιοι μαχηταί τής πρώτης καί οι τρισμύριοι τής δευτέρας τών πόλεων

195 196 Γεωργίου Άθ. Τουρλίδη τούτων, θέλουσιν άρξει συμπάσης της άλλης Ελλάδος της όποιας οι μαχητού συνεποσοϋντο εις πολλών εκατοντάδων χιλιάδας. Ή δέ Ρώμη άπ' εναντίας ήρχισε πρωϊμότατα καταγράφουσα ώς συμπολίτας τους μαχιμωτάτους των αντιπάλων, ο εστί καθιστώσα αυτούς κοινωνούς τοΰ κυριαρχικού δικαιώματος της πολιτικής ενότητος και αφαιρούσα ούτως εκ τοΰ μέσου την εύλογωτάτην άφορμήν των επαναστάσεων». Και συνεχίζει ό Παπαρρηγόπουλος αυτόθι, σσ. ιδ' ιε': «Τα ολέθρια αποτελέσματα της άδεξιότητος, ην άπέδειξεν ό αρχαίος Ελληνισμός περί τον καταρτισμόν της εθνικής αυτού ένότητος, είναι πασίγνωστα. Έπί τής μεγάλης τού Ξέρξου επιδρομής... τα δύο τρίτα των Ελλήνων έστερούντο και αυτού τού αισθήματος τής εθνικής ένότητος. Καί μετ' ου πολύ, αφού παρεχώρησαν εις τον μέγαν βασιλέα τους εν 'Ασία ομοφύλους, έτράπησαν αΰθις εις νέους εμφυλίους πολέμους...» Αι βλαβεραί συνέπειαι και τα ολέθρια αποτελέσματα τής διχαστικής διαπολιτεύσεως των πόλεων τού αρχαίου Ελληνισμού, κατά τον ιστορικόν Παπαρρηγόπουλον, τονίζονται μετ' έμφάσεως εις τα προηγηθέντα αποσπάσματα του. Το βέβαιον συμπέρασμα τής ιστορικής συνειδήσεως το όποιον προκύπτει εΐναι ότι ημείς οι Έλληνες διϊστάμεθα, αλλ' οσάκις ένούμεθα, θριαμβεύομεν. Συνεπώς δύο είναι οι κύριοι πόλοι τής ιστορικής φιλοσοφίας τού Κωνσταντίνου Παπαρρηγοπούλου, το άρίστως κυβερνάν καί το ένωτικώς είναι, ήτοι με άλλους λόγους ή αρίστη πολιτεία καί ή ενωτική φύσις τού Ελληνισμού καθ' άπασαν την διαδρομήν τής ιστορίας του. Έάν μέν δύναται να θεωρηθή ευτυχής εκείνος ό όποιος ήδυνήθη να γνωρίση τάς αιτίας τών πραγμάτων (felix qui potuit rerum cognoscere causas (Verg. Georg. II 490)), τούτο σημαίνει πλήρη καί αύστηράν έπίγνωσιν τών συνθηκών, άλλα καί τών αιτιών συγγραφής τής Ιστορίας. Ελέχθη προσέτι ότι ή Ιστορία επαναλαμβανόμενη κάμνει τα ϊδια σφάλματα. Ήμεΐς όμως τονίζομεν ότι ή Τστορία κατά τεκμήριον δέν σφάλλεται, καθ' όσον διδάσκει σφάλλονται οι ήγέται, καθ' όσον δέν τήν μιμούνται, έπαναλαμβάνοντες τήν γνωστήν ρήσιν «Ή Ιστορία θα μας κρίνη», αδυνατούντες ούτω να κρίνουν τους εαυτούς των εκ τού ασφαλούς. Ό Σαλλούστιος διδάσκει: 'Ιστορία σημαίνει ελευθερία* απαλλαγή άπό τήν ελπίδα τής ματαιοδοξίας, τον φόβον τής καταδίκης, τον πολυκομματισμόν τού νεπωτισμού καί τής ευνοιοκρατίας. Ό Παπαρρηγόπουλος υποστηρίζει τα διδάγματα τής Ιστορίας ή αριστοκρατία τών ολίγων βάλλεται άπό τήν μετριοκρατίαν τών πολλών καί έ'τι σημαντικώτερον καθ' ημάς το πνεύμα τής ισχύος δέν καταδικάζεται, άλλα καταδικάζει καί ενώνει.

196 Σαλλούστιος και Παπαρρηγόπουλος, ώς εθνικοί ιστορικοί 197 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Ατσαβές, «Σαλλούστιος και Θουκυδίδης», Πλάτων, 1 (1948) 87. L. Alfonsi, Sallustiana. La Problematica religiosa di Sallustio, [άχρ. ανατ.] σσ Σ. Π. Βάση, Ρωμαίων Πολιτεία. Ή βασιλενομένη και ή ελευθέρα, Έν Αθήναις 1903, σσ (ένθα το κεφ. «Ή βασιλευομένη των Ρωμαίων πολιτεία»). Μ. Δέφνερ, Γαΐον Σαλλονστίον Κρίσπον, Κατιλίνας, μετά ελληνικής μεταφράσεως των Γερμανών Καθηγητών Κ. Χολτσέρου και Ί. Ρυκχέρου, Έν Αθήναις G. Ferrerò, Nouvelle Histoire Romaine, Paris 1936, σσ P. Frassinetti, Sallustio, Opere e Frammenti, Torino Χ. Κ. Καπνουκάγια, «Τα προοίμια τοϋ Σαλλουστίου Κρίσπου και το περί Ευβουλίας έργον τοΰ Κλεάνθους», Τεσσαρακονταετηρίς Θεοφίον Βορέα, Τομ. Β', Έν Αθήναις 1939, σσ Δ. Ε. Κουτρούμπα, Γαΐον Σαλλονστίον Κρίσπον, Ή σννωμοσία τοϋ Κατιλίνα. [Sallusti Crispi, Catilinae coniuratio], Αθήναι A. Kurfess, C Sallusti Crispi, Catilina Jugurtha Fragmenta ampliora, Teubner Α. Χ. Μέγα, Σαλλονστίον, Ή σννωμοσία τοϋ Κατιλίνα. Sallusti, De Catilinae coniuratione, Τεύχη A' B', Θεσσαλονίκη Έ. Μικρογιαννάκη, «Αϊ κατά τοΰ Κ. Παπαρρηγοπούλου διαβολαί. [Έπί τη 100η έπετείω τοϋ θανάτου τοϋ έθνικοϋ μας ίστορικοΰ]», Πλάτων, 44 (1992) V. Paladini, C. Sallusti Crispi, Orationes et Epistulae de Historiarum libris excerptae, Bari 1956/ Bologna Κ. Παπαρρηγοπούλου, Τά διδακτικώτερα πορίσματα της 'Ιστορίας τον 'Ελληνικού "Εθνονς, Έν Αθήναις 1899, σσ. ε' στ' (Πρόλογος). Τοΰ αύτοΰ, Ό στρατηγός Γεώργιος Καραϊσκάκης και άλλα ιστορικά έργα, Αθήναι 1963, σσ (ένθα κεφ. «Ό αρχαίος, ό μεσαιωνικός και ό νέος Ελληνισμός»). 'Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, Εκατό χρόνια άπό τον θάνατο του, Νέα Εστία, 130/1546 (1 Δεκεμβρίου 1991), (ένθα περιλαμβάνονται μελέται αφιερωμένοι εις το έργον τοΰ έθνικοϋ ίστορικοΰ). Ν. Πετρόχειλος, Σαλλούστιος (Ο πόλεμος με τον Κατιλίνα, Ό πόλεμος με τον Ίονγονρθα, Ιστορία). Είσαγωγή Μετάφραση Σχόλια, Αθήνα Α. Piganiol, Histoire de Rome, Paris 1946, σ Γ. Α. Τουρλίδου, Ίονγονρθικος Πόλεμος. (Εκλογή. Κεφ. 1 20) Έν Αθήναις Τοϋ αύτοΰ, Λατινικά Κείμενα, Αθήναι 1986, σσ. 5 8 (κεφ. «Γαΐου Σαλλουστίου Κρίσπου, Λόγος τοΰ υπάτου Λεπίδου προς τον ρωμαϊκόν λαόν»).

197 ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ι. ΚΑΡΑΜΒΑΛΗ ΤΑ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ Ό Κωστής Παλαμάς άρχισε να συγγράφει σιγά σιγά ήδη από το έ'τος 1913 τα απομνημονεύματα του, όπου σκόπευε να περιλάβει έ'να πλήρες σώμα κειμένων άφορώντων τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια τής ζωής του και τα όποια θα αποτελούσαν (όπως και αποτέλεσαν) πολύτιμο υλικό περιγραφής ενός κλίματος και μιας ολόκληρης εποχής για έ'να χώρο, όπως ήταν το Μεσολόγγι. Όμως, ήταν αδύνατο να βρεθεί κάποιο λογοτεχνικό έντυπο να φιλοξενήσει τοϋτα τα κείμενα, τα όποια θα έπαιρναν, όπως ήταν φυσικό, και κάποιο δυσανάλογο μάκρος γι' αυτό τον λόγο δημοσίευε αποσπάσματα τους κατά καιρούς σε διάφορα περιοδικά, και μετά τον θάνατο του συγκεντρώθηκαν μέ τήν επιμέλεια και το ενδιαφέρον τοϋ γιου του σ' ενα ενιαίο τόμο μέ τον σέ γενικές γραμμές πετυχημένο τίτλο «Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου», τών οποίων τα πρώτα μέρη δημοσιεύτηκαν στην πρωτοποριακή λογοτεχνική επιθεώρηση Νέα Εστία τής εποχής. Στα «'Άπαντα» τών εκδόσεων «Μπίρμ», συμπεριλήφθηκαν και κάποια άλλα κείμενα έχοντα αιτιώδη σχέση μέ τον τίτλο «Περασμένα χρόνια». Μια γενική παρατήρηση είναι πώς ξεχωρίζουν για τή στρωτή τους γλώσσα, τήν καθαρότητα τής γραφής, τή γλαφυρότητα τους. Ή περιγραφή πού δίνει στους χώρους και τή σχηματική καταγραφή τοϋ σπιτιοΰ του, τών δωματίων, τα χρώματα στα περιβόλια, τα καφενεία καί τους διαφόρους τύπους, ή αγάπη του για τον τόπο του καί για αγαπημένα πρόσωπα, συγκλονιστικά. Ακόμη, δυο χαρακτηριστικά γεγονότα (να σημειώσουμε πώς τα γεγονότα καί ή αφήγηση γίνονται διακεκομμένα), όπως ή άγρια δολοφονία ενός φτωχού φύλακα, τοΰ μπάρμπα Θανάση, καί ό ερχομός τής πρώτης άμαξας στην πόλη, πού συμπίπτουν τραγικά αντιφατικά άφ' ενός «στον τραγικό χαμό ενός καλοΰ άνθρωπου πού εργάζονταν στον πρώτο δρόμο τής προκοπής» καί άφ' έτερου «στον ερχομό τής πρώτης άμαξας πού απάνω στον ϊδιο δρόμο θα έδινε το σύνθημα για τήν πραγματοποίηση τής προκοπής αυτής», ή χαρακτηριστικά στιγμιότυπα τοΰ κλίματος καί τής νοοτροπίας τών εκλογών, ανάμεσα σέ δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα: τον Χαρίλαο Τρικούπη καί τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, ό ερχομός τοΰ εξαδέλφου τοΰ ποιητή, καί ή ιδεολογική του διακήρυξη: όχι στα κόμματα άλλα ναι καί στους δύο βουλευτές για το καλό τοΰ

198 Τα αυτοβιογραφικά του Παλαμά 199 τόπου και της πατρίδας («εκλεκτικισμός», όπως τον αναφέρει χαρακτηριστικά). Ή προτίμηση της τότε εποχής για τη συλλογή «Εικόνες και κύματα» τοΰ ποιητή Σπυρίδωνος Βασιλειάδη, ή σύγκριση ανάμεσα στην κατοπινή 'Αθήνα πού κρατούσε «πάνω στα λαφυραγωγημένα λείψανα των Προπυλαίων της το όνειρο τοΰ καλλιτέχνη», και το Μεσολόγγι. Ό πρώτος χώρος, πού «άρχιζε τήν ιστορία του μέ τή θυσία». Ή στρωτή δημοτική είναι ή γλώσσα πού χρησιμοποιεί ό Παλαμάς σ' αυτά τα κείμενα, σ' αντίθεση μέ κάποιες ακρότητες γλωσσικές και βέβαια επιτρεπόμενες «ποιητική αδεία» στα στιχουργήματά του. Παράλληλα κάποιες ρομαντικές τάσεις νοσταλγίας και ρεμβασμού άλλα και κάποιας αδιόρατης μελαγχολικής διάθεσης. "Ισως ακόμη το γεγονός τών δυσκολιών σ' ενιαίο κείμενο να στάθηκε πιο σημαντικό γι' αυτήν τή μορφή πού πήραν τούτα τα κείμενα, αφού και συνεκτικό δεσμό παρουσιάζουν το καθ' ενα ξεχωριστά και παράλληλα συγκεκριμενοποιούν τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τις καταστάσεις στους ρυθμούς αφήγησης τους, πάντως είναι πολύ περισσότερο εκτεταμένα άπό τα «Περασμένα Χρόνια», τα όποια έχουν γραφεί μέ χαρακτήρα χρονογραφήματος εκπληρώνοντας τις ανάγκες γραφής τους, αφού γράφονταν για εφημερίδα μέ τήν οποία συνεργαζόταν ό ποιητής, κι όμως και αυτά έ'χουν τή σημασία τους και τή χρησιμότητα τους, αν αναλογιστεί κανείς πώς και ò 'Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης έγραψε για να μπορεί ν' αγοράζει το ψωμί και το κρασί του τέτοια κείμενα, πού, αν δέν ήταν ανάγκη, ϊσως να μήν έβλεπαν το φώς τής δημοσιότητας. Τα κείμενα λοιπόν αυτά είναι πολύ σύντομα και ίσως περικόπτουν τον ειρμό και τήν ανάπτυξη τών θέσεων τοΰ Παλαμά, όμως έχουν περισσότερη ευελιξία και καλύπτουν μια μεγαλύτερη θεματογραφική γκάμα. Ή έλλειψη τού χαρτιού και τού φωτισμού, το φώς, το θέατρο, ό Δεκαπενταύγουστος, οι πρώτοι έρωτες, ή εξομολόγηση ενός χαρτοπαίκτη, είναι μερικοί μόνο ενδεικτικά παρατιθέμενοι τίτλοι τών χρονογραφημάτων αυτών, πού σαν είδος κινούνται ανάμεσα στή λογοτεχνία και τή δημοσιογραφία, αποκτώντας στή γραφίδα ενός ποιητή μέ εξαιρετική φαντασία, ιδιαίτερη άξια και περιεχόμενο και σημασία. Για να επανέλθουμε στην πρώτη ενότητα τών κειμένων, θα υποστηρίξουμε τήν άποψη πώς μέσα από τις σελίδες τής ενότητας τών κειμένων μέ το γενικό τίτλο «Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου» αναπτύσσονται ιδιαίτερες θέσεις φιλοσοφικών αναζητήσεων και προβληματισμών, όπου ό εξομολογητικός τόνος και ή ειλικρίνεια επαυξάνουν τήν άξια και τή δύναμη τους. Ό Παλαμάς υπήρξε έ'νας χείμαρρος. Και τα αυτοβιογραφικά του αυτά κείμενα, δίκην «απομνημονευμάτων», σφύζουν άπό ζωή και δράση, μα δείχνουν παράλληλα μια ψυχή απόλυτα ποιητική, πού μπορεί και ξεπερνά τους κατοπινούς ιδιοκτήτες τού σπιτιού του, μέ δια

199 200 Δημητρίου Ί. Καραμβάλη χρονικές αξίες και πάντα μέ μια φιλόξενη γωνιά και αλώβητη πού περιμένει καρτερικά τον ποιητή να επιστρέψει μια μέρα: «Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι στοιχειό, και σαν απάτητο με ζή και με προσμένει».

200 ΧΡΗΣΤΟΥ ΦΙΛ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ, Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΩΝ ΜΕΣΩΝ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΣΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Χρειάστηκαν να περάσουν πολλές χιλιάδες χρόνια άπό τότε πού ό άνθρωπος, τρωγλοδύτης ακόμα, ανακάλυψε τον προφορικό και στη συνέχεια το γραπτό λόγο, ώς μέσα επικοινωνίας, εως ότου ό Γουτεμβέργιος ανακαλύψει τα κινητά τυπογραφικά στοιχεία. Πέρασαν δύο χιλιάδες οκτακόσια χρόνια άπό τότε πού ό Όμηρος, ό μέγιστος των ποιητών της αρχαιότητας, μας αποκάλυψε μέ την «Ίλιάδα» και την «Όδύσσεια» το δαιμόνιο του αληθινού ρεπόρτερ πού τον χαρακτήριζε. Δύο χιλιάδες τριακόσια τριάντα δύο χρόνια άπό την έκδοση των εφημερίδων της 'Εκστρατείας τοΰ Μεγάλου Αλεξάνδρου, γνωστών μέ τον τίτλο «Βασίλειοι» ή «Βασιλικαί», οι συντάκτες τών οποίων έγραφαν πάνω σέ παπύρους ή πλάκες πληροφορίες γεωγραφικού, εδαφολογικού, μορφολογικού, περιβαλλοντολογικοί), ατμοσφαιρικού, εθνολογικού, πολιτικού, ιστορικού, επιστημονικού, καλλιτεχνικού, στρατιωτικού και πολεμικού ενδιαφέροντος. Διασώθηκαν και τα ονόματα μερικών άπό τους διασημότερους συντάκτες τών εφημερίδων εκείνης της εποχής, όπως τού Ευμενούς, ό όποιος, κατά τους ιστορικούς Άρριανό και Φίλιππο, έπαιζε το ρόλο τού αρχισυντάκτη και τού Καρδιανού. Χίλια εννιακόσια εβδομήντα χρόνια άπό την εμφάνιση στο προσκήνιο της ελληνικής δημοσιογραφίας τού Αποστόλου τών Εθνών Παύλου, πού θεωρείται μέ τις 'Επιστολές του ό πρόδρομος τού δημοσιογραφικού λειτουργήματος στη χώρα μας. Χίλια εννιακόσια τριάντα χρόνια άπό τήν παρουσία τού πολυμαθεστάτου και γονιμότατου συγγραφέα, τοΰ μεγάλου "Ελληνα βιογράφου και ήθολόγου, τοΰ Χαιρωνέως Πλουτάρχου, πού μέ τις βιογραφίες του και τις ηθολογίες του έθεσε τις αρχές τού κώδικα δεοντολογίας τού δημοσιογραφικού λειτουργήματος. Χίλια οκτακόσια πενήντα χρόνια άπό τότε πού ό περίφημος σοφιστής και συγγραφέας, ό πλάνης Λουκιανός ό Σαμοσατεύς, χαρακτήριζε όσους διάβαζαν τα «Ημερολόγια» της εποχής του «έν έφημερίσι φιλοσόφουντας». Χίλια οκτακόσια σαράντα χρόνια άπό τότε πού ό περιη

201 202 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ γητής και γεωγράφος Παυσανίας, μέ τις περιηγήσεις του θεμελίωσε τον κλάδο των ελευθέρων ρεπόρτερ της ελληνικής δημοσιογραφίας. Πεντακόσια πενήντα χρόνια άπο τότε πού ό Γουτεμβέργιος ανακάλυψε τα κινητά τυπογραφικά στοιχεία και έθεσε σε λειτουργία την τυπογραφία. Ή ανακάλυψη των κινητών τυπογραφικών στοιχείων καί ή λειτουργία της τυπογραφίας υπήρξε μία πραγματική επανάσταση στο χώρο τής ανθρώπινης επικοινωνίας καί διανόησης. "Εδωσε στα γράμματα τή γονιμότητα τής ζωής καί στή σκέψη το όργανο της. "Εδωσε νέα όψη στην πνευματική ζωή του κόσμου. Τυπώθηκε καί κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο. Τυπώθηκε καί κυκλοφόρησε το πρώτο περιοδικό. Τυπώθηκε καί κυκλοφόρησε ή πρώτη εφημερίδα. Δημιουργήθηκε ό Τύπος, περιοδικός καί ημερήσιος. Αυτή ή μαζική αναπαραγωγή καί κυκλοφορία τοϋ γραπτού λόγου στάθηκε ή σπονδυλική στήλη τής εξέλιξης τού ανθρώπινου πολιτισμού. Ή μαζική αναπαραγωγή τής γραφής έδωσε στο μήνυμα τού άνθρωπου διαχρονική διάσταση καί αξιοπιστία. Το έ'κανε προσιτό στις μάζες των ανθρώπων καί μετέφερε τή μάθηση, τή γνώση καί τις ιδέες άπό τους λίγους στους πολλούς. Για πάρα πολλά χρόνια ή ενημέρωση των ανθρώπων στηρίχθηκε σέ αυτό τό πρώτο μέσο μαζικής επικοινωνίας, τον Τύπο, περιοδικό καί ημερήσιο. Συμπληρώθηκαν φέτος διακόσια δέκα τέσσερα χρόνια άπό τήν έκδοση τής πρώτης έντυπης ελληνικής εφημερίδας τό 1784 στην πρωτεύουσα τής Αυστρίας, στή Βιέννη, τό λίκνο τοϋ ελληνικού Τύπου, τή γενέτειρα τής ελληνικής ελευθεροτυπίας. Είναι ή εποχή πού τό πνεύμα κυοφόρησης καί καταξίωσης τής ελληνικής δημοσιογραφίας τό ϊδιο καί απαράλλαχτο μέ εκείνο τής τυπογραφίας αντίθετα άπό δ,τι συνέβη στις άλλες χώρες κατά τήν προβιομηχανική όπως ονομαζόταν ή μέχρι τό 1873 περίοδος δεν είχε καθόλου εμπορικά καί βιομηχανικά κίνητρα, άλλα ανάβλυσε άπό μία βαθύτερη ανάγκη, μία εσωτερική παρόρμηση τών λογίων τοϋ σκλαβωμένου Γένους, για τήν αναζωπύρωση τής ελληνικής συνείδησης καί τήν πνευματική προπαρασκευή τής Εθνεγερσίας καί, όταν τό πλήρωμα τοϋ χρόνου ήρθε, για τήν κατοχύρωση τών συνταγματικών ελευθεριών. Μέ λίγα λόγια, ή ελληνική δημοσιογραφία δέν ήταν απλώς ό καρδιογράφος τής εθνικής καί πολιτικής ευαισθησίας τής Ρωμιοσύνης, άλλα καί ό βηματοδότης της καί έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στους διαφόρους σταθμούς τής έντυπης επικοινωνίας, όπως διαμορφώθηκαν αρχικά μέ τις εφημερίδες καί τις φυλλάδες τοϋ Αγώνα κατά τήν προεπαναστατική καί επαναστατική περίοδο, για να γίνουν συνώνυμες τής ατομικής καί κοινωνικής προκοπής. Ή προετοιμασία, το ξεκίνημα καί ή εδραίωση τοϋ έλληνικοΰ Τύπου, περιοδικού καί ημερησίου, στα τέλη τοϋ 18ου αιώνα δέν πραγματοποιήθηκε μέσα στον ελλαδικό χώρο, όπου οι φιλελεύθερες ιδέες,

202 Ή σημασία τον περιοδικού Τύπου 203 λόγω τοϋ τούρκικου ζυγοί), ήταν πολύ δύσκολο να αναπτυχθούν και να προκόψουν, άλλα έ'ξω άπ' αυτόν, στη μείζονα 'Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου ήκμαζαν, εμπορικά και πνευματικά, μεγάλες ελληνικές παροικίες. Έτσι, οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες, περιοδικές και ημερήσιες, είδαν το φως στην πρωτεύουσα της Αυστρίας, τή Βιέννη. Ή Βιέννη γίνεται το λίκνο της παιδείας, της μάθησης και της ελευθερίας του νέου Ελληνισμού. Δέν είναι καθόλου συμπτωματικό ότι οι πνευματικοί και πολιτικοί ηγέτες τού Έθνους, ό Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Δούκας, ό Αθανάσιος Ψαλίδας, ό Κωνσταντίνος Κούμας και, πάνω άπό όλους, ό φλογερός Θεσσαλός Ρήγας Βελεστινλής και οι σύντροφοι του ξεπετάχτηκαν μέσα από τήν πρωτεύουσα της Αυστρίας, τή Βιέννη. Στή Βιέννη ανευρίσκονται οι αρχές της ελληνικής δημοσιογραφίας, εκδίδονται οι πρώτες ελληνικές, περιοδικές και ημερήσιες, εφημερίδες, πού επέδρασαν αποφασιστικά στην αφύπνιση, στή διαμόρφωση τοΰ έθνικοϋ φρονήματος, στο φωτισμό και στην προκοπή τοΰ δούλου Γένους. Κάθε φύλλο περιοδικού και εφημερίδας είναι για τους σκλαβωμένους προγόνους μας και έ'νας χρησμός της Πυθίας, πού τους ενημερώνει στις ευρωπαϊκές απελευθερωτικές τών ιδεών και τών λαών αναταραχές και επαναστάσεις, στα ευρωπαϊκά και ελληνικά νέα, στις προόδους τών επιστημών, στις εκδόσεις τών νέων βιβλίων, τους αφυπνίζει και τους συνταράσσει. Ή πρώτη ελληνική εφημερίδα πού είδε τό φώς ήταν ή εφημερίδα πού εξέδωσε τό 1784 στή Βιέννη, στην πρωτεύουσα της Αυστρίας, ό Ζακύνθιος λόγιος Γεώργιος Βενδότης ή Βεντότης, επί Αυτοκράτορα Ιωσήφ τοΰ Β'. Στην Ελλάδα οι Ρουμελιώτικες εφημερίδες έχουν τήν πρώτη θέση στην ιστορία τοΰ ελληνικού Τύπου. Ξεκινάνε αντάμα μέ τα πρώτα επαναστατικά καριοφίλια πού αντήχησαν στή Ρούμελη, για τό ξεσκλάβωμα της Ελλάδας, μέ πρώτη τήν «Ψευτοεφημερίδα» ή «Ψευτοφυλλάδα», χειρόγραφη, πού εκδόθηκε στο Γαλαξίδι στις 27 Μαρτίου / 8 Απριλίου 1821, για να ακολουθήσουν ή «Αίτωλική», χειρόγραφη, πού εκδόθηκε στο Μεσολόγγι στις 10/22 Αυγούστου 1821, ό «Αχελώος», χειρόγραφη, πού εκδόθηκε στο Βραχώρι (Αγρίνιο) στις 24 Φεβρουαρίου / 8 Μαρτίου 1822, τα «Ελληνικά Χρονικά» τών 'Ελευθέρων Πολιορκημένων, έντυπα, πού εκδόθηκαν στο Μεσολόγγι στις 1/13 'Ιανουαρίου 1824 και ή «Telegrafo Greco», έντυπη, ξενόγλωσση στα ιταλικά, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, πού εκδόθηκε στο Μεσολόγγι στις 20 Μαρτίου /1 Απριλίου Άπό τότε περνά μία μακρόχρονη περίοδος αγώνων τού περιοδικού και ημερησίου Τύπου για τή συνειδητοποίηση της εθνικής ολοκλήρωσης τοϋ Ελληνισμού και τήν πολιτική χειραφέτηση τοΰ λαού, για τήν καθιέρωση τοΰ κοινοβουλευτισμού και τή θεμελίωση ενός φιλελευθέρου κράτους δικαίου. Είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτος ό ρόλος τών εφημερίδων,

203 204 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ περιοδικών και ημερησίων, άπό την ίδρυση τοΰ ανεξαρτήτου κράτους μέχρι την επικράτηση της αστικής τάξης και τή διοργάνωση ενός συγχρόνου κράτους κατά τα πρότυπα τής φιλελεύθερης Δύσης, ή οποία παραμέρισε τις παλιές ολιγαρχικές κάστες, άλλα δέν μπόρεσε ή, άπο κάποια στιγμή και πέρα, δέν θέλησε να αποτινάξει τα δεσμά τής ξένης υποτέλειας. Καί δέν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι τα πρώτα ελληνικά κόμματα, μετά τήν έθνικοαπελευθερωτική Επανάσταση τοΰ 1821, αύτο όνομάστηκαν «Αγγλικό», «Γαλλικό» καί «Ρωσικό». Ό αγωνιστικός χαρακτήρας τοΰ ελληνικού Τύπου, περιοδικού καί ημερησίου, διαφαίνεται αργότερα εναργέστερα μέσα στις κοινωνικές καί μορφωτικές συνθήκες πού διαμορφώνονται κατά τήν ταραχώδη περίοδο άπό τήν Επανάσταση τοΰ 1922 μέχρι τήν Πρώτη Δημοκρατία ( ) καί κορυφώνεται μέ τήν αντιστασιακή στάση του μετά τήν επιβολή τής δικτατορίας τής 4ης Αυγούστου, κατά τήν εχθρική κατοχή ( ), μέ τον παράνομο περιοδικό καί ημερήσιο Τύπο καί προπαντός κατά τή στρατιωτική δικτατορία τοΰ 1967, μέ όλες τις φανερές καί αφανείς επεμβάσεις τής λογοκρισίας, προληπτικές καί κατασταλτικές. Καί φτάνουμε στις σύγχρονες έκδοτικές δημοσιογραφικές επιχειρήσεις, άπό τή μεταπολίτευση τοΰ 1974 ως σήμερα, πού ό πλουραλιστικός χαρακτήρας τών περιοδικών καί ημερησίων εφημερίδων υπηρετεί μέ υψηλό αίσθημα ευθύνης εκτός άπό ελάχιστες ακραίες περιπτώσεις όπου ό Τύπος, περιοδικός καί ημερήσιος, γίνεται δίαυλος για τήν προώθηση διαστρεβλωμένων ειδήσεων καί πληροφοριών τήν απρόσκοπτη λειτουργία τών δημοκρατικών θεσμών καί επηρεάζει σημαντικά τις διαδικασίες για τή διαμόρφωση γνώμης καί τό σχηματισμό βούλησης τοΰ πολίτη. Ξεφυλλίζοντας διακόσια δέκα τέσσερα χρόνια ελληνικού Τύπου, περιοδικοΰ καί ημερησίου, ζει κανείς τό μεγαλείο καί τήν τραγωδία τών περιοδικών καί ημερησίων εφημερίδων, πού οι συντάκτες τους γνώρισαν μύριες περιπέτειες, κατατρεγμούς καί διώξεις άπό τις δυνάμεις τοΰ σκοταδισμού, άλλα πάντα κράτησαν ψηλά τή σημασία τοΰ καθήκοντος καί ή ασυμβίβαστη πέννα τους στάθηκε σύμβολο ελευθεροτυπίας καί δυναμικός εκφραστής τών μεταρρυθμιστικών ρευμάτων τής εποχής τους. Ό Νικόλαος Σαρίπολος, ό πατέρας τοΰ Συνταγματικού Δικαίου στην Ελλάδα, διακηρύσσοντας τή σημασία τών περιοδικών καί ημερησίων εφημερίδων στην πολιτική καί πολιτιστική οντότητα μιας κοινωνίας, έλεγε τό 1864 στην Εθνική Συνέλευση, μιλώντας για τις διατάξεις τοΰ άρθρου περί Τύπου: «Κύριοι, Περιορίζοντες τήν ελευθερία τοΰ Τύπου, γιγνώσκετε πού κεντάτε; Εννοείτε ότι προσβάλλετε αυτήν τοΰ "Εθνους τήν κυριαρχίαν;» Τό πρόβλημα, επομένως, τής ύπαρξης ενός ελευθέρου καί αδεσμεύτου περιοδικού καί ημερησίου Τύπου είναι ζωτικής σημασίας για τή χώρα

204 Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου 205 μας. Συνεπώς, επιβάλλεται ή ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης απέναντι στο ρόλο πού διαδραματίζει ό ελληνικός, περιοδικός και ημερήσιος, Τύπος στην καλλιέργεια τής Εθνικής αυτογνωσίας, στην ισχυροποίηση τής πολιτικής θέσης τής χώρας μας και στην εδραίωση τοΰ δημοκρατικού καθεστώτος της. Ειδικότερα, ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου και ή προσφορά του στη σύγχρονη κοινωνία και στην πολιτική ζωή τών δημοκρατικών χωρών, ως και ό ρόλος του και οί επιδράσεις του στην ελληνική ζωή και στή μορφωτική, πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξη τοΰ λαοΰ μας, είναι μεγίστη. Λέγεται, συνήθως, ότι ό μεγάλος διαμορφωτής τών μορφωτικών, πνευματικών, πολιτιστικών και κοινωνικών καταστάσεων στις δημοκρατικές, ιδίως, χώρες είναι ό ημερήσιος Τύπος. Λησμονούν, όμως, οί υποστηρικτές τών απόψεων αυτών ότι άπό το τέλος τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και μετά έ'χουν βασικά αλλάξει τα στοιχεία τών μέσων ενημέρωσης, ανάπτυξης και μόρφωσης τοΰ κοινού, ώστε ό ημερήσιος Τύπος, ως όργανο διαμόρφωσης πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης, τείνει, διαρκώς, να καταλάβει δευτερεύουσα θέση. Όσο και αν, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται περίεργη ή ανωτέρω διατυπούμενη άποψη, εν τούτοις, συνεχώς επιβεβαιώνεται από τήν καθημερινή πραγματικότητα. Πράγματι, ό ημερήσιος Τύπος παρακολουθεί βήμα προς βήμα τα γεγονότα, στιγμή προς στιγμή τις διαμορφώσεις τών καταστάσεων, ακόμα και τήν πρόχειρη κριτική, πού ασκείται επ' αυτών. Οι αναγνώστες τα διαβάζουν, βέβαια, άλλα δέν τα «μελετούν». Τα δημοσιεύματα τοΰ ημερησίου Τύπου ζουν, για τους αναγνώστες, είκοσι τέσσερις ώρες καί, καθόλου απίθανο, τήν επομένη ημέρα μπορεί να έχουν ανατραπεί. Τα ημερήσια δημοσιεύματα δέν είναι δυνατόν να ελεγχθούν εύκολα και γι' αυτόν το λόγο, δέν μπορούν πλέον στον καιρό μας να αποτελέσουν καί πηγές μελέτης καί ιστορικής έρευνας. Ό δημοσιογράφος τής ημερησίας εφημερίδας, αν αποπειραθεί να ελέγξει τήν είδηση, θα τή χάσει καί έτσι θα παύσει να είναι «δημοσιογράφος». Συνέπεια αυτού τοΰ φαινομένου είναι καί το άγχος πού κατέχει τους συνειδητούς εργάτες τοΰ ημερησίου Τύπου, στον αγώνα πού καταβάλλουν να επιβεβαιώσουν τήν «είδηση», πράγμα πού σπάνια γίνεται κατορθωτό. 'Άλλο, επίσης, μειονέκτημα τοΰ ημερησίου Τύπου είναι ή ανάγκη τής συγκέντρωσης υλικού άπό όλες τις εκφράσεις τού κοινωνικού βίου καί ιδίως τοΰ πολιτικού επιστητού, ή συμπίεση διαφημίσεων, ή παράταξη νέων άπό τις πλέον αντίθετες εκδηλώσεις, άπό τον αθλητισμό, άπό τα εγκλήματα, άπό τα σκάνδαλα επωνύμων προσώπων καί ασήμαντων υπάρξεων, άπό τις εικασίες καί τις ανησυχίες για τήν τύχη βεντετών τοΰ ελαφρού θεάτρου καί τήν κίνηση τών κέντρων ψυχαγωγίας καί διασκέδασης, άπό τις εκδηλώσεις τοΰ πεζοδρομίου καί άπό τις «μαντείες» περί επερχομένων

205 206 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ καταστροφών και διάλυσης πολιτικών σχηματισμών, μέχρι της συγκρότησης ανωνύμων εταιρειών ποδοσφαίρου και της υγείας μεγαλώνυμων ποδοσφαιριστών. Αυτός ό αριθμός γνωμών και ειδήσεων δημιουργεί ενα σύνολο πού ζαλίζει, άλλα δέν «διαφωτίζει» τον αναγνώστη, ούτε καταλείπει βίωμα ή ανάμνηση. 'Από αύτη την άποψη το έργο τοΰ δημοσιογράφου τοΰ ημερησίου Τύπου γίνεται αφάνταστα δύσκολο, ενώ συγχρόνως ό ϊδιος αυτός θυσιάζεται στο βωμό της επικαιρότητας και ό επαγγελματικός του βίος μεταβάλλεται σε μαρτύριο, για χατήρι τών εφήμερων αναγνωστών. Βέβαια, ό ελληνικός ημερήσιος Τύπος έ'χει φθάσει σήμερα σε σημείο ζηλευτής ανάπτυξης, τόσο άπό τήν πλευρά τών τεχνικών μέσων πού διατίθενται, όσο και άπό τήν παρουσία ικανών συντακτών. Όμως, ή εποχή τών μεγάλων προσωπικοτήτων της ελληνικής δημοσιογραφίας, τών αγωνιστών, τών κηρύκων, έχει παρέλθει. Τα ιερά τέρατα, οι ήρωες, οί μάρτυρες της ελληνικής δημοσιογραφίας της περιόδου τοΰ 1890 μέχρι και το 1967 δέν υπάρχουν πλέον και φυσικά και ή δημοσιογραφία, όπως κάθε εκδήλωση τοΰ συγχρόνου βίου, έχει σημανθεί αφάνταστα άπό τα θλιβερά συμπτώματα της βιολογικής «σταθεράς κατιούσης». Είναι, δυστυχώς, φαινόμενο τής σύγχρονης εποχής και φαινόμενο παγκόσμιο. 'Αντίθετα, ό περιοδικός Τύπος παρουσιάζει, άπό κάθε πλευρά, σαφή άνθηση. Εμφανίζει πρόοδο τεχνική αφάνταστη και ανάπτυξη, σε αριθμό και περιεχόμενο, τών εξειδικευμένων εκδόσεων καταπληκτική, σέ σύγκριση μέ το απώτερο παρελθόν, όταν, πρέπει να ομολογηθεί, τή φτώχεια τής εμφάνισης και τις τεχνικές ελλείψεις αναπλήρωνε ή αγωνιώδης προσπάθεια τών συντακτών να παρουσιάσουν, άπό άποψη περιεχομένου, τον καλύτερον εαυτό τους. Καί, κατά το πλείστον, το επιτύγχαναν. Και υπήρξαν στή χώρα μας περιοδικά, πτωχά σέ εμφάνιση, τα όποια, όμως, έγιναν λίκνα γέννησης καί προώθησης στο προσκήνιο μεγάλων ονομάτων τής νεοελληνικής λογοτεχνίας, τής τέχνης, τών γραμμάτων, τής επιστήμης, τής πολιτικής καί τοΰ κοινωνικού βίου, ακόμα, το καί σπουδαιότερο, καί τής ελληνικής παιδείας. Σήμερα, για να περιορίσουμε το φαινόμενο στα ελληνικά πλαίσια, ό περιοδικός Τύπος έχει προοδεύσει σέ τέτοιο σημείο, ώστε, αληθινά, να μπορεί άφοβα να συναγωνισθεί τα καλύτερα περιοδικά όλων τών μεγάλων χωρών τοΰ ελευθέρου κόσμου. Ή τεχνική αρτιότητα τών περισσοτέρων περιοδικών μας είναι, πράγματι, καταπληκτική καί ή εμφάνιση τοΰ περιεχομένου τους άρτια, πλούσια, ενημερωμένη καί ικανοποιητική άπό κάθε άποψη. Πρέπει, επίσης, να σημειωθεί καί ενα άλλο φαινόμενο πού αναπτύσσεται, σύγχρονα, στο χώρο τοΰ περιοδικού Τύπου τής χώρας μας. Αυτό είναι ή «εξειδίκευση», δηλαδή ή ανάπτυξη, σέ αριθμό καί σέ περιεχόμενο, τών ειδικών εκδόσεων, δηλαδή εκείνων πού αναφέρονται σέ θέματα αποκλειστικά ορισμένου τομέα τοΰ εθνικού βίου (πολιτικοΰ,

206 Ή σημασία του περιοδικού Τύπου 207 οικονομικού, πολιτιστικοί), κοινωνικοΰ, τεχνικοί), παιδευτικοί), ιστορικού, θρησκευτικοί), τουριστικού, αναπτυξιακού, οικολογικοί) κ.λπ.) ή παράλληλα σέ θέματα επαγγελματικά, πού υπηρετούν την ανάπτυξη, την έκθεση και την παρουσίαση των ζητημάτων πού αναφέρονται σέ ορισμένη ομάδα ή κοινωνική τάξη καί, ώς έκ τούτου, αποτελούν πραγματικό σύνδεσμο αυτών των τάξεων με την εκάστοτε Κυβέρνηση, τις 'Αρχές ή ακόμα καί μέ τις άλλες κοινωνικές τάξεις. Τέλος, δέν πρέπει να παραλειφθεί ή μεγάλη σημασία, πού σύγχρονα απέκτησε καί ό τοπικός περιοδικός Τύπος, μέσω τοΰ οποίου φτάνουν στη δημοσιότητα τα προβλήματα της επαρχίας καί ιδίως των περιοχών εκείνων, πού δέν διαθέτουν ημερήσια φύλλα. Ό Τύπος αυτός προσφέρει μεγίστη εθνική υπηρεσία, γιατί γίνεται ό αγωγός τών αναγκών καί τών παραπόνων πληθυσμών απομακρυσμένων καί πτωχών περιοχών, οι κάτοικοι τών οποίων βρίσκουν, δικαιολογημένα, ανακούφιση, όταν βλέπουν ότι ή φωνή τους, μέ βεβαιότητα, θα φτάσει εκεί πού πρέπει καί θα τύχει της δέουσας προσοχής. Πρέπει, ακόμα, να προστεθεί, ότι τόσον ό περιοδικός εν γένει Τύπος, όσο καί ό επαρχιακός τοιούτος, έ'χει σήμερα να επιδείξει άξιους εργάτες της δημοσιογραφίας καί αγωνιστές της γραφίδας, πού μπορούν, άφοβα, να συναγωνιστούν, σέ ικανότητα, τους συναδέλφους τους τοΰ ημερησίου Τύπου καί να εξαρθεί ή άνθηση πού παρουσιάζει από τή μεταπολίτευση καί εντεύθεν ό ελληνικός Τύπος καί ιδιαίτερα ό περιοδικός. 'Άνθηση, πού, φυσικά, οφείλεται στο γεγονός ότι, στή χώρα μας ή ελευθερία αποτελεί αδιαμφισβήτητη πραγματικότητα καί ή δημοκρατία έχει άνεύρει τήν πλέον ολοκληρωμένη υπόσταση της. Χρειάστηκαν, βέβαια, αγώνες, προσπάθειες καί οδυνηρές, πολλάκις, θυσίες. Αυτή ή χωρίς όρια ελευθερία καί ή απόλυτη αποκατάσταση της δημοκρατίας καί τών συνταγματικών εγγυήσεων είναι το θεμέλιο, πάνω στο όποιο ό Τύπος μας, περιοδικός καί ημερήσιος, βασίζει τήν ελεύθερη, απόλυτη καί σεβαστή λειτουργία του. Καί δέν είναι μόνο ελεύθερη ή λειτουργία τοΰ Τύπου, περιοδικού καί ημερησίου, καί ή άσκηση της κριτικής του, άλλα είναι καί σεβαστή, υπό τήν έννοια ότι καί ή Διοίκηση καί ή εκάστοτε Κυβέρνηση λαμβάνουν πάντοτε υπόψη σοβαρά καί μέ τή δέουσα φροντίδα τα δημοσιεύματα καί δέν παραλείπουν καμία επιβαλλόμενη συνέχεια. 'Ας σημειωθεί ακόμη καί ένας τρίτος ουσιώδης παράγων ανάπτυξης τοΰ Τύπου μας. Ή έμπρακτη εκδήλωση τοΰ κυβερνητικού ενδιαφέροντος, για τήν εν γένει διευκόλυνση της άσκησης τοΰ λειτουργήματος καί τήν κατοχύρωση της επαγγελματικής θέσης, τόσο τών συντακτών, όσο καί τών ιδιοκτητών τών περιοδικών καί τών εφημερίδων. Χωρίς καμία κομματική προκατάληψη, ή εκάστοτε Κυβέρνηση πρέπει να ευνοεί τή λειτουργία τών επιχειρήσεων Τύπου, να παρέχει οικονομικές καί δανειακές ενισχύσεις, καθώς καί οποιαδήποτε άλλη, απαραίτητη για τήν περαιτέρω ανάπτυξη του, βοήθεια.

207 208 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ Τα δημοσιεύματα τοϋ περιοδικοί) Τύπου, εϊτε αναφέρονται σέ θέματα αποκλειστικά ορισμένου τομέα τοΰ εθνικού βίου (πολιτικού, οικονομικού, πολιτιστικού, κοινωνικού, τεχνικού, παιδευτικού, ιστορικού, τουριστικού, αναπτυξιακού, οικολογικού κ.λπ.) εϊτε αναφέρονται σέ θέματα επαγγελματικά (υπηρετούντα την ανάπτυξη, την έκθεση, την παρουσίαση κ.λπ. τών ζητημάτων ορισμένων μονάδων ή κοινωνικών τάξεων), αποτελούν για τους αναγνώστες πηγές μελέτης και ιστορικής έρευνας και ζουν όσο θα ζουν άνθρωποι πού ασχολούνται με τα θέματα αυτά, σέ αντίθεση μέ τα δημοσιεύματα τού ημερησίου Τύπου πού δέν είναι δυνατόν να ελεγχθούν εύκολα, ζουν για τους αναγνώστες είκοσι τέσσερις ώρες καί, καθόλου απίθανο, την επομένη ημέρα μπορεί να έ'χουν ανατραπεί, δέν μπορούν πλέον στον καιρό μας να αποτελέσουν πηγές μελέτης καί Ιστορικής έρευνας. Ισχυρίζονται πολλοί πώς ή εφημερίδα, περιοδική καί ημερήσια, γεννιέται το πρωί για να πεθάνει το βράδυ. Πιστεύω πώς ό στοχασμός τους δέν εΐναι καθόλου σωστός. Ά ν περάσουν κάμποσα χρόνια, τα φύλλα τής περιοδικής καί ημερησίας εφημερίδας θα γίνουν σπάνια, θα γίνουν πολύτιμα καί περιζήτητα. Δέν θα αποκτήσουν βέβαια τόσο βιβλιογραφική αξία, όσο γίνονται πηγές έρευνας. Μέσα στις πυκνοτυπωμένες στήλες τους υπάρχει μία ολόκληρη ζωή τής εποχής τους, για τήν εξέλιξη τής πόλης, τήν πολεοδομία της, τα κτίρια της, τήν κοινωνία της, τή ζωή της, τις θεομηνίες, τις αρρώστιες, τα ατυχήματα, τα πανηγύρια, τήν τοπική ιστορία, λαογραφικό υλικό, νεκρολογίες, πολιτική κ.λπ., πού έφυγε πια για πάντα κι έ'γινε ιστορία. Κι αυτό συμβαίνει πιο πολύ στις επαρχιακές περιοδικές καί ημερήσιες εφημερίδες. Συνεπώς, ό ρόλος καί ή σημασία τού Τύπου, περιοδικού καί ημερησίου, στή διακίνηση καί εδραίωση τών περί ελευθερίας ιδεών, στις απελευθερωτικές τών σκλαβωμένων λαών επαναστάσεις, στην καθιέρωση κρατών δικαίου καί ή προσφορά του στή σύγχρονη κοινωνία καί στην πολιτική ζωή τών δημοκρατικών χωρών είναι μεγίστη. Σήμερα ό Τύπος, περιοδικός καί ημερήσιος, κάθε ήμερα καί περισσότερο, παραχωρεί τή θέση του στα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης, μέ όλες τις συνέπειες τής επίδρασης τους στις ανθρώπινες σχέσεις. Ή εξέλιξη τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης ακολούθησε τόσο γρήγορους ρυθμούς, πού σήμερα μας αφήνουν πραγματικά έκπληκτους. Ή σύγχρονη ανάπτυξη τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης τα έ'χει καταστήσει βιομηχανία, πού διαμορφώνει, σέ μεγάλο βαθμό, τήν ανθρώπινη συνείδηση. "Εγιναν οι βασικοί συντελεστές τής κοινωνικής καί οικονομικής ανάπτυξης τής κοινωνίας μας. "Εγιναν τα σημαντικότερα μέσα για πληροφόρηση καί ενημέρωση τού κοινού. "Εδωσαν, στο μέγιστο βαθμό, τή διάσταση τής οικουμενικότητας τού άνθρωπου, μεταβάλλοντας τους κατοί

208 Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου 209 κους τοΰ πλανήτη μας σέ κατοίκους ενός οικουμενικού χωρίου. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης είναι σήμερα τα μοναδικά σχεδόν μέσα πληροφόρησης και ενημέρωσης τοΰ κοινοί). Ή νέα όμως κατεύθυνση των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, πού έ'χει γίνει ήδη ορατή, είναι πώς άποτελοϋν πια τον σημαντικότερο παράγοντα μάθησης τοΰ κοινοί). Ή επίδραση τής τηλεόρασης στις μάζες των ανθρώπων δεν πρόκειται να μειωθεί ποτέ. Αντίθετα, θα αυξάνεται συνεχώς. Ή παιδεία τοΰ μέλλοντος θα παρέχεται στα παιδιά μας μέσω τής τηλεόρασης και ιδιαίτερα τών τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων. Ή εισβολή ιδιαίτερα τής τηλεόρασης στον οικογενειακό και προσωπικό χώρο τοΰ καθενός, στο σπίτι, αποτελεί πια μία «εν δυνάμει» πραγματικότητα, ή οποία καθορίζει, σέ μεγάλο βαθμό, τή συμπεριφορά τών ανθρώπων σέ όλες τους τις δραστηριότητες. Μέ τή δύναμη πού έ'χει ή τηλεόραση να τηλεμεταφέρει το περιβάλλον στον προσωπικό χώρο τοΰ ανθρώπου, κατατροπώνει τήν κινητικότητα του και τοΰ νωθροποιεϊ τή φαντασία, τή δημιουργικότητα και τή συντροφικότητα, ικανότητες πού είναι απαραίτητες για τή λειτουργία τών ατόμων σέ ανθρώπινη διάσταση. Τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης παρέχουν στα άτομα μαζική πληροφόρηση και ενημέρωση, δημιουργώντας έτσι έ'να μαζικό περιβάλλον μέσα στο όποιο διαμορφώνεται ή ανθρώπινη συμπεριφορά. "Ετσι, λοιπόν, τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης μαζικοποιούν τον άνθρωπο, εϊτε ως μαζικό κοινό εϊτε ώς μαζική συμπεριφορά, μέ αποτέλεσμα να είναι δυνατός ό επηρεασμός τής συμπεριφοράς τοΰ κοινού. Αυτό φαίνεται να διευκολύνεται πολύ άπό τή φύση τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, άφοΰ, καθώς ή λειτουργία τους είναι μονόδρομη, γίνεται έτσι εύκολος ό έλεγχος τών πληροφοριών. Γιατί στην πράξη, έτσι όπως λειτουργούν τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, έχουν μεταβληθεί σέ μέσα διανομής τών πληροφοριών και τών ιδεών, σέ μέσα κατευθυνόμενης μονόδρομης πληροφόρησης και ενημέρωσης, στην οποία τό άτομο έ'χει ελάχιστες ή σχεδόν ανύπαρκτες δυνατότητες αντίδρασης. Να καταστήσει δηλαδή αυτά τα μέσα αμφίδρομα ή τουλάχιστον μή κατευθυνόμενα. Άπό τήν άλλη πλευρά, δέν μπορούμε να μή δεχτούμε και τα θετικά πού προκύπτουν άπό τή λειτουργία τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης. "Ετσι, άφοβα μπορούμε να πούμε ότι: «Τό μέσον είναι τό μήνυμα». Δηλαδή, ότι είναι τόσο σημαντική ή ύπαρξη και ή λειτουργία ειδικά τής τηλεόρασης ώς μέσου, ώστε να έρχονται σέ δεύτερη μοίρα τα προγράμματα της. Ή τηλεόραση, χωρίς αμφισβήτηση, εξίσωσε στην πληροφόρηση και στην ψυχαγωγία όλους τους ανθρώπους τοΰ κό

209 210 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοΰ σμου, ανεξάρτητα άπό τα εισοδήματα τους ή τον τόπο κατοικίας τους. Ό κάτοικος της Ευρώπης, της 'Αμερικής, τής 'Αφρικής, τής 'Ασίας και τής Αυστραλίας μέ τον κάτοικο τής Ελλάδας έχουν πια εξισωθεί άπο πλευράς ενημέρωσης και ψυχαγωγίας χάρη στην τηλεόραση. Μέ την τρομακτικά μεγάλη ταχύτητα μετάδοσης των μηνυμάτων άπο την τηλεόραση, ό πλανήτης μας και οι κάτοικοι του μεταβάλλονται σέ ένα οικουμενικό χωριό. Ή τηλεόραση και το ραδιόφωνο, μέ τήν ικανότητα τής στιγμιαίας οικουμενικής κάλυψης των γεγονότων και των πληροφοριών πού παρέχουν, μας είναι εντελώς απαραίτητα στη ζωή μας, έστω και μέ το μικρό ποσοστό αντικειμενικής πληροφόρησης πού μας παρέχουν. Χωρίς αυτά θα ζούσαμε σέ έναν κόσμο όπου ό τοπικισμός και ό σωβινισμός θα κυριαρχούσαν σέ βάρος τοΰ οικουμενισμού τού άνθρωπου. Έξ άλλου, τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, μέ τα επιμορφωτικά και εκπαιδευτικά προγράμματα τους κάνουν προσιτή μία ταχύρρυθμη επιμόρφωση τού ενηλίκου πληθυσμού, ό όποιος αδυνατεί να ξανακαθήσει στα θρανία. Βέβαια, ή ιδανική λειτουργία τών μέσων αυτών θα ήταν ή άμφιδρόμησή τους και ή ύπαρξη αντικειμενικότητας στην ενημέρωση πού παρέχουν, πράγμα πού δέν φαίνεται όμως υλοποιήσιμο στο κοντινό μας, τουλάχιστον, μέλλον. 'Αντίθετα, σήμερα τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης είναι προσανατολισμένα προς τή δράση και όχι προς το διαλογισμό. Προς το παρόν και όχι προς τήν παράδοση. Προσπαθούν να αποκτήσουν εξουσία μέσα άπο τήν επιβολή στο κοινό απόψεων, ιδεών, τρόπων ζωής κ.ά. Καλλιεργούν τον ατομισμό αντί για τή συλλογικότητα, μέ αποτέλεσμα να περιορίζεται όλο και περισσότερο ή ανθρώπινη διάσταση λειτουργίας τών ατόμων, ακόμα και μέσα στο έσχατο κοινωνικό κάστρο, τήν οικογένεια. Τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, προκειμένου να αποκτήσουν εισοδήματα, ενδίδουν όλο και περισσότερο στή διαφήμιση, για τή δημιουργία αναγκών στο καταναλωτικό κοινό. Ειδικά, ή διαφήμιση, μέ τήν υπνωτική έλξη πού άσκεΐ στα άτομα και στις μάζες, οδηγεί τους μισθωτούς σέ έναν αγώνα κατανάλωσης μέ τήν ελπίδα τής απόκτησης τοΰ νέου τρόπου ζωής, έτσι όπως προβάλλεται καθημερινά άπό τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, μέ τήν παρουσίαση προτύπων και ειδώλων. 'Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι να δημιουργείται στο κοινό μία ισχυρή έλξη προς ένα τρόπο ζωής, πού ως κύρια χαρακτηριστικά έχει τήν υπερκατανάλωση, τήν αναζήτηση τής ολοκλήρωσης στο χώρο τής φαντασίας, τήν αποξένωση άπό τήν παράδοση και τον ένδοτισμό σέ μία ανάμικτη πολιτιστική καρικατούρα. Ή τηλεόραση, καθώς αποτελεί τό δυναμικότερο μέσον μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, ωθεί τα άτομα στή δημιουργία μαζικής συνείδησης, στην υιοθέτηση τού τρόπου ζωής τοΰ μαζικού άνθρωπου έτσι

210 Ή σημασία τοϋ περιοδικοί} Τύπου 211 όπως τον προβάλλει, άλλα και στην αλλοίωση των χαρακτηριστικών των ανθρωπίνων σχέσεων και συναλλαγών έτσι όπως επί σειράν ετών λειτουργούσαν. Αλλά, πέραν αυτών, ή τηλεόραση έ'χει αρχίσει να δημιουργεί στα άτομα μία αποξένωση άπό την ανθρώπινη διάσταση λειτουργίας. "Ενα μονωτισμό, ό όποιος παρατηρείται ακόμα και μέσα στην ϊδια την οικογένεια. Ή τραγική ειρωνεία είναι ότι, ένώ ή τηλεόραση αποτελεί το κατ' εξοχήν ηλεκτρονικό μέσον μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, λειτουργεί όμως στον άνθρωπο ως άντιεπικοινωνιακό άπό πλευράς ανθρώπινης διάστασης, άφοΰ τον ωθεί στον μονωτισμό. Στο σημείο ακριβώς αυτό παραμονεύει ό κίνδυνος της έσχατης μοναξιάς του άνθρωπου, πού καλλιεργείται άπό τήν τηλεόραση. Ό μοναχικός άνθρωπος. Έκτος τών ανωτέρω διαπιστώσεων και επισημάνσεων, θετικών ή αρνητικών υπηρεσιών πού προσφέρουν στον άνθρωπο, εϊτε ως άτομο, εϊτε ως σύνολο, τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ένημέρωσηςμποροΰμε να προσθέσουμε και τα κατωτέρω, πού δύνανται άφοβα να χαρακτηριστούν ως τα μεγαλύτερα και επικινδυνότερα για τό κοινωνικό σύνολο μειονεκτήματα τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης και πού έχουν σχέση με τήν ανεπανόρθωτη βλάβη πού προκαλούν στον άνθρωπο, διασύροντας βάναυσα όχι μόνο τον έχοντα άμεση ή έμμεση σχέση μέ κάποιο έγκλημα άνθρωπο, άλλα και ολόκληρο τό περιβάλλον του (οικογένεια, συγγενείς, φίλους, επάγγελμα, χώρο εργασίας κ.λπ.). Τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης παρουσιάζουν, όχι σπάνια, τους ανθρώπους στους οποίους αποδίδεται τέλεση κάποιου, αξιόποινου ή μή, εγκλήματος μέ πομπώδεις φράσεις και ανεπίτρεπτους χαρακτηρισμούς, όπως «κτηνάνθρωπος», «διπλωματούχος κλέφτης», «σαδιστής», «ειδεχθής φονιάς», «οχιά», «Κάιν», «Μήδεια», «παιδεραστής», «αίμομίχτης», «κανίβαλος», «άνθρωπόμορφο τέρας», κ.λπ., χωρίς να ληφθεί υπόψη, ότι δεν είναι επιρρεπείς στο έγκλημα, δέν είναι εγκληματικές φυσιογνωμίες ούτε διαπράττουν αδικήματα για πορισμό οφέλους, δέν υπήρξαν στο παρελθόν φυγόδικοι ή φυγόπονοι, ή ζωή τους μέχρι της στιγμής τοϋ αποδιδόμενου εγκλήματος ήταν φιλήσυχη κάί τό ποινικό μητρώο τους λευκό, δέν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ένοχης, ή εμπλοκή τους στην επίδικο υπόθεση αποτελεί τραγική κατάσταση για τους ίδιους πρωτίστως, άλλα και επώδυνη περίπτωση για τήν οικογένεια τους και μάλιστα πριν αποφασίσει ή Δικαιοσύνη περί τής ενοχής ή όχι τούτων, παρέχοντας, συγχρόνως, διάφορες πληροφορίες πού αφορούν τό επάγγελμα τους, τό χώρο εργασίας τους, τό παρελθόν τους, τους φίλους τους, τους συγγενείς τους, τις οικογένειες τους κ.λπ., προσπαθώντας, ακόμα, να προκαταλάβουν και τις αποφάσεις τής Δικαιοσύνης. 'Άν, μάλιστα, οι άν

211 212 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ θρωποι αυτοί είχαν την «ατυχία» να έχουν κάποια υψηλή θέση οι ϊδιοι ή κάποιος από την οικογένεια τους, τους συγγενείς τους, τους φίλους τους κ.λπ., στον κρατικό μηχανισμό ή στην κοινωνία, οί περιγραφές θα είναι περισσότερες και οί χαρακτηρισμοί ακόμα περισσότερο μειωτικοί για την προσωπικότητα τους και την αξιοπρέπεια τους, χωρίς, ωστόσο, να γίνεται ουδεμία κίνηση, διαμαρτυρία, συγκέντρωση, πορεία κ.λπ. και να λαμβάνεται κάποια στοιχειώδης μέριμνα άπό τους αρμόδιους φορείς και παράγοντες, για την προστασία των ανθρώπων αυτών, πού τόσο βάναυσα κακοποιούνται, με οποιονδήποτε άπό τους παραπάνω τρόπους, μέχρι, τουλάχιστον, της έκδοσης της δικαστικής απόφασης περί τής ένοχης τους. Για όλα αυτά, έστω και αν δέν είναι συνήθη, ευλόγα γεννώνται τα ερωτήματα: Δέν πρέπει κάποτε να προβληματισθούν οί πολλοί; Θεωρούν ότι καλώς γίνονται; Στην προκειμένη περίπτωση, γιατί λησμονείται το «τεκμήριο τής αθωότητας τοΰ κατηγορουμένου μέχρι την καταδίκη του», πού προβλέπεται ρητά και κατηγορηματικά άπό το άρθρο 2 παρ. 6 τής Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για τα δικαιώματα τοΰ άνθρωπου, ή όποια είναι και εσωτερική νομοθεσία τής χώρας μας, άφοϋ κυρώθηκε μέ το Ν. 2329/1953 και μέ τό Ν.Δ. 53/1974 και, κατά το άρθρο 28 παρ. 2 τοΰ Συντάγματος μας, έχει ισχύ ανώτερη άπό τον απλό νόμο; Μήπως αυτό πρέπει να υποχωρεί μπροστά στο δικαίωμα τής κοινής γνώμης για πληροφόρηση και ενημέρωση και αν ναι, μέχρι ποΰ φτάνει τό δικαίωμα αυτό; Ό σεβασμός τής προσωπικότητας και τής αξιοπρέπειας τοΰ άνθρωπου λησμονείται άπ' αυτούς πού θεωρούν εαυτούς, όχι σπάνια, αυτοδίκαια φύλακες τής προσωπικότητας και τής αξιοπρέπειας τοΰ άνθρωπου και ιδιωτικούς δικαστές; Στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω ότι, δέν πρέπει να λησμονείται ότι κανένας άνθρωπος δέν ανήκει μόνο στον εαυτό του οσο και αν τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης τον έχουν ωθήσει στην αποξένωση άπό τήν ανθρώπινη διάσταση λειτουργίας, στην έσχατη μοναξιά και στον πλήρη μονωτισμό άλλα σέ ενα ευρύτερο κύκλο ανθρώπων (οικογένεια, συγγενείς, συνεργάτες, φίλους, γνωστούς κ.λπ.), οί όποιοι μέ τα παραπάνω, ταυτόχρονα μέ εκείνον, διαπομπεύονται και ψυχικά ταλαιπωρούνται και αφάνταστα και ανεπανόρθωτα στιγματίζονται κοινωνικά, άφοΰ ή ιδιωτική τους ζωή, πού είναι και πρέπει να είναι ιερή, γίνεται αντικείμενο δημοσιότητας και συζήτησης σέ πανελλήνια, ακόμα και σέ διεθνή, κλίμακα. Τελικά, ό κατηγορούμενος μπορεί να κηρυχθεί αθώος ή μή άξιοτιμώρητος, ώς ακαταλόγιστος ή γιατί ενήργησε ευρισκόμενος σέ κατάσταση ανάγκης, άμυνας κ.λπ. Στην προκειμένη περίπτωση, πόσοι, αλήθεια, τό πληροφορήθηκαν αυτό, άφοΰ ή αθώωση τοΰ κατηγορουμένου δέν είναι πλέον τρανταχτή είδηση, ούτε μπορεί να αποτελέσει

212 Ή σημασία τοϋ περιοδικού Τύπου 213 θέμα ανταγωνιστικότητας των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, για την προβολή, ανάλογα με εκείνη της διάπραξης τοΰ αδικήματος. Τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης το περνάνε στα «ψιλά», αδιαφορώντας για τη βλάβη πού έ'χουν προξενήσει τόσο στον ϊδιο, όσο και στο περιβάλλον του. Καί δέν είναι καθόλου, μα καθόλου, τυχαία ή ακόλουθη δριμύτατη ανακοίνωση τής 19ης 'Ιουνίου 1997 τής αρχαιότερης καί μεγαλύτερης, τής πρώτης "Ενωσης Συντακτών τής Χώρας, τής "Ενωσης Συντακτών Ημερησίων 'Εφημερίδων 'Αθηνών: «Το Διοικητικό Συμβούλιο τής Ε.Σ.Η.Ε.Α. εκφράζει την οργή καί τήν αγανάκτηση του για το γεγονός ότι εκπομπή τοΰ τηλεοπτικού σταθμοΰ «ANTENNA» οδήγησε σέ αυτοκτονία έναν πολίτη, ό όποιος κατηγορήθηκε για διάπραξη ποινικού αδικήματος. Δυστυχώς, δέν είναι ή πρώτη φορά πού ο τηλεοπτικός φακός, υπό το πρόσχημα τής ενημέρωσης τοΰ κοινού, μετατρέπεται σέ εισαγγελέα, δικαστή καί δήμιο, πριν επιληφθούν τα αρμόδια κρατικά όργανα καί αποφανθούν τα ταγμένα άπό το Σύνταγμα καί τους νόμους όργανα για τήν απονομή τής δικαιοσύνης. Ή Ε.Σ.Η.Ε.Α. καταγγέλλει, για άλλη μία φορά, ότι όσα συμβαίνουν στο χώρο τής ιδιωτικής τηλεόρασης καί δή σέ ορισμένες εκπομπές τύπου «ριάλιτι σόου» ξεπερνοΰν κάθε όριο. 'Επισημαίνει τή μεγάλη ευθύνη τών 'ιδιοκτητών καί τών διευθυντών τών τηλεοπτικών σταθμών καί τών δημοσιογράφων, πού είναι επικεφαλής αυτών τών εκπομπών, για τήν έξαχρείωση στην οποία οδηγούν. Καί καλεί όλους τους δημοσιογράφους να μήν εμπλέκονται σέ παρόμοιες αθλιότητες καί να αντιστέκονται αποφασιστικά σέ κάθε παραβίαση τών άρχων τής δεοντολογίας, πού οδηγεί σέ καταρράκωση τήν ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ή Ε.Σ.Η.Ε.Α. επισημαίνει τις ευθύνες τής πολιτείας καί τήν καλεί να εξοπλίσει το 'Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης μέ όλες τις απαραίτητες αρμοδιότητες καί τα μέσα προκειμένου να εκτελεί αποτελεσματικά το έργο του». Συνεπώς, ή επίδραση τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης στις ανθρώπινες σχέσεις είναι ολέθρια. Τα αδικήματα δυσφήμησης άπό τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης καί ειδικότερα άπό τον Τύπο, περιοδικό καί ημερήσιο, δέν άφησαν ασυγκίνητο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. "Ετσι, για πρώτη φορά στην ιστορία του, το Ευρωδικαστήριο χειρίζεται υπόθεση δυσφήμησης πού προκλήθηκε άπό δημοσίευμα τοΰ Τύπου. Στην υπόθεση τής Fiona Shevill, οι Εύρωδικαστές άκουσαν τα επιχειρήματα όλων τών πλευρών, σχετικά μέ το προδικαστικό ερώτημα πού τους έθεσε ή Βρετανική Βουλή τών Λόρδων, όσον άφορα το ποιο Δικαστήριο έχει τή δικαι

213 214 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοΰ οδοσία όταν το συγκεκριμένο έντυπο πωλείται σε περισσότερες άπό μία χώρες της Ευρωπαϊκής "Ενωσης. Το πρόβλημα πού συζητήθηκε είναι, κατά πόσον άπό τήν έκφραση «ο τόπος όπου το βλαπτικό γεγονός έλαβε χώρα» τοΰ άρθρου 5 παρ. 3 τής Σύμβασης των Βρυξελλών τοΰ 1968 όσον άφορα τη δικαιοδοσία τών Δικαστηρίων εννοείται: α) ό τόπος όπου τό έντυπο τυπώνεται και τίθεται σέ κυκλοφορία, β) ό τόπος ή οι τόποι όπου διαβάζεται και γ) ό τόπος όπου τό θύμα τής δυσφήμησης είναι περισσότερο γνωστό. Ή υπόθεση ήλθε στο Δικαστήριο όταν ή αγγλίδα φοιτήτρια Fiona Shevill, ή οποία εργάσθηκε για τρεις μήνες στο παρισινό γραφείο συναλλάγματος «Chequepoint», θεώρησε ότι τό άρθρο πού δημοσιεύθηκε, στις 27 Σεπτεμβρίου 1989, στή «France Soir» υπήρξε δυσφημιστικό. Τό άρθρο ανέφερε σαφώς, ότι ή φοιτήτρια ήταν άναμειγμένη σέ κύκλωμα διακίνησης ναρκωτικών, παρ' ότι διευκρινιζόταν πώς ούτε ή ϊδια, ούτε τό γραφείο γνώριζαν ότι στις εγκαταστάσεις τοΰ γραφείου λειτουργούσε συγχρόνως κύκλωμα «ξεπλύματος» παρανόμου χρήματος. Στις 23 Νοεμβρίου 1989 ή εφημερίδα δημοσίευσε κείμενο με τό όποιο ζητούσε άπό τή Fiona Shevill και τους ιδιοκτήτες τοΰ γραφείου συγνώμη, έφ' όσον κανένα στοιχείο δέν προέκυψε εις βάρος τους άπό τήν ανάκριση. Ή Fiona Shevill, ωστόσο, όπως και οι ιδιοκτήτες τοΰ γραφείου συναλλάγματος θεώρησαν ότι τό δημοσίευμα ήταν δυσφημιστικό και προσέφυγαν στο Βρετανικό Ανώτατο Δικαστήριο, ζητώντας αποζημίωση. Ή «Presse Alliance», όμιλος στον όποιο ανήκει και ή «France Soir», αμφισβήτησε τήν αρμοδιότητα τοΰ Βρετανικού Δικαστηρίου να κρίνει τήν υπόθεση και επικαλέσθηκε τό άρθρο 5 παρ. 3 τής Σύμβασης τών Βρυξελλών τοΰ 1968, σχετικά μέ τή δικαιοδοσία τών Δικαστηρίων να κρίνουν έ'να αδίκημα, ενα έγκλημα ή έ'να οιονεί έγκλημα (χωρίς δόλο βλάβης). Τα άρθρο τοΰτο ορίζει ότι ή δικαιοδοσία ανήκει στο Δικαστήριο «όπου τό βλαπτικό γεγονός έλαβε χώρα». Ή Fiona Shevill και ή «Chequepoint» υποστηρίζουν ότι ή δικαιοδοσία ανήκει στα 'Αγγλικά Δικαστήρια, τα όποια και θα πρέπει να αποφασίσουν, εφαρμόζοντας τον 'Αγγλικό Νόμο, κατά πόσον υπήρξε βλαπτικό τό γεγονός και ποΰ συνέβη, ενώ ή «Presse Alliance» θεωρεί ότι ό τόπος στον όποιο συνέβη τό βλαπτικό γεγονός είναι ό τόπος όπου εκδίδεται τό έντυπο και όπου τίθεται σέ κυκλοφορία, δηλαδή στή Γαλλία. Όταν τό βλαπτικό γεγονός συνέβη σέ δύο χώρες πού έχουν υπογράψει τή Σύμβαση, ή δικαιοδοσία, κατά τήν «Presse Alliance» πάντα, ανήκει στο Δικαστήριο τοΰ τόπου όπου κυκλοφορεί ό μεγαλύτερος αριθμός τών αντιτύπων ή όπου πωλήθηκε έ'νας αξιόλογος αριθμός αντιτύπων. Όταν συνέβη τό αδίκημα, ή «France Soir» είχε πωλήσει αντίτυπα στή Γαλλία και 250 στην 'Αγγλία και στην Ούαλλία, εκ τών οποίων 5 στο Γιορκσάιρ, όπου ή Fiona Shevill είναι μόνιμη κάτοικος. 'Αναμένεται ή απόφαση τοΰ Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, πού

214 Ή σημασία τοϋ περιοδικού Τύπου 215 θα αποτελέσει το δεδικασμένο για παρόμοιες υποθέσεις δυσφήμησης άπό τα ηλεκτρονικά μέσα μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης και ειδικότερα άπό τον Τύπο, περιοδικό και ημερήσιο. Έτσι, μέ την πάροδο τοϋ χρόνου, τον προφορικό λόγο τον συμπλήρωσε ό γραπτός για να ακολουθήσουν ο έντυπος, περιοδικός και ημερήσιος, Τύπος, το ραδιόφωνο και ή τηλεόραση μέ όλα τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για την ανθρωπότητα, για να φτάσουμε στην εποχή τοϋ Internet, τή μεγαλύτερη επανάσταση στο χώρο της μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης άπό την εποχή τοϋ Γουτεμβέργιου. To Internet, το μικρό δίκτυο μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης, πού δημιουργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας τοϋ 1960 για να σώσει το αμερικανικό πολιτικοστρατιωτικό κατεστημένο σέ περίπτωση πυρηνικού πολέμου, διακινώντας άπλα μηνύματα μέσω τηλεφωνικών γραμμών, ερτζιανών και δορυφόρων, έγινε σύντομα κτήμα τών κυβερνήσεων, τών οργανισμών, τών επιχειρήσεων, τών επιστημόνων, τών ερευνητών, τών συγγραφέων καί τών καλλιτεχνών, για να εξελιχθεί, ουσιαστικά τήν τελευταία ΙΟετία, σέ κτήμα όλων μας. Πάνω του βασίστηκαν τα πολιτικά μέν, άλλα μέ εμφανή τήν επίδραση επιχειρηματικών συμφερόντων, οράματα για τή δημιουργία μιας διεθνούς κοινωνίας τών πληροφοριών, προς τήν οποία θα μετεξελιχθούν οί σημερινές εθνικές. Σήμερα ή παγκοσμιοποίηση περνάει αναγκαστικά άπό τήν υψηλή καί ειδικότερα τήν ψηφιακή τεχνολογία, το Internet. Tò Διαδίκτυο δέν γνωρίζει σύνορα καί όρια, φυλετικούς, κοινωνικούς, θρησκευτικούς καί πολιτικούς φραγμούς. Άπό τήν 'Αλάσκα, τή Γροινλανδία, τα Νησιά Σπιτσβέργης, τή Γη Φραγκίσκου 'Ιωσήφ, τή Βόρεια Γη, τα Νησιά Νέας Σιβηρίας, τα Όρη Άναντύρ καί τή Χερσόνησο Τσούκσι, ως, αντίστοιχα, τήν 'Ωκεανία, τον Παναμά, τή Γή τοϋ Πυρός, το Καίηπ Τάουν, τή Μαδαγασκάρη, τή Σρί Λάνκα, τή Ν. Τασμανία καί το Ούέλιγκτον καί από τή Σιβηρία, τή Μογγολία, τήν Κίνα, τήν 'Ιαπωνία καί τήν Αυστραλία, ως, αντίστοιχα, τήν 'Αλάσκα, τον Καναδά, τήν 'Αμερική, το Μεξικό καί το Περού, γνωρίζει παντού τήν ϊδια δημοτικότητα καί, όπου ή οικονομική κατάσταση το επιτρέπει, μεγάλη διείσδυση. Το κόστος, ανάλογα τοϋ περιεχομένου καί της έκτασης, συνήθως κυμαίνεται σέ λογικά πλαίσια, άπό λίγες δεκάδες χιλιάδες δραχμές ως κάποια εκατομμύρια δραχμές, για τις «μεγάλες δουλειές», μέ αποτέλεσμα οί νέες έγγραφες να ανέρχονται καθημερινά σέ πολλές χιλιάδες καί κάποιες ώρες να παρατηρείται ιδιαίτερα μεγάλη «κυκλοφοριακή συμφόρηση» στο Διαδίκτυο. Καί δέν είναι λίγοι οί χρήστες σέ όλο τον κόσμο πού το βιώνουν καθημερινά. Μέσα άπό αυτό το αχανές σύμπλεγμα αλληλοσυμπληρουμένων καί ταυτόχρονα αυτόνομων, εθνικών καί διεθνών, δικτύων μπορούν μέ μόνο «όχημα» τον υπολογιστή τους να επικοινωνήσουν μέ άλλους ανθρώπους, να ενημερωθούν, να μορ

215 216 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοΰ φωθοϋν, να ψυχαγωγηθούν, να ελέγξουν τα οικονομικά τους ή να κάνουν κάθε λογής αγορές. Γιατί, το εμπορικό κυρίως σκέλος τοΰ Internet έχει πάρει πλέον τρομακτικές διαστάσεις. Κυβερνήσεις, οργανισμοί, επιχειρήσεις, επιστήμονες, ερευνητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες, άλλα και απλοί ιδιώτες θεωρούν πια θέμα γοήτρου, αν όχι υποχρέωση τους, τη δημιουργία της δικής τους ίστοσελίδας άπο την οποία μπορούν να προβάλλουν το έργο τους και τις δραστηριότητες τους, να διαφημίζουν τα εμπορεύματα τους ή απλώς να κάνουν εντύπωση στους φίλους τους. Tò Internet εισβάλλει σέ κάθε τομέα της ζωής μας, φέρνοντας πολλές και σημαντικές αλλαγές και επηρεάζοντας την δραματικά. 'Απομονώνει τους χρήστες του και τους αποξενώνει άπο το περιβάλλον τους. 'Απομονώνει τον άνθρωπο άπο το περιβάλλον του πολύ περισσότερο άπο ο,τι τό ραδιόφωνο και ή τηλεόραση, τον κάνει δέσμιο τής τεχνολογίας και τοΰ στερεί τις χαρές τής ζωής. Τις βραδινές και τις πρώτες πρωινές ώρες πλημμυρίζει τα σπίτια μας μέ προγράμματα πορνογραφικού περιεχομένου, μέ Ιστοσελίδες πορνογραφικού υλικού. Βάζει στα σπίτια μας το ρατσισμό, τήν πορνογραφία, τα ναρκωτικά, τό έγκλημα. Αυτή, όμως, είναι μονάχα ή μία όψη τοΰ νομίσματος. Γιατί, δέν μπορούμε να μή δεχτούμε ότι, ταυτόχρονα, το Internet έχει τή δυνατότητα να ενώσει δύο ανθρώπους, δύο καλλιτέχνες, δύο συγγραφείς, δύο ερευνητές, δύο επιστήμονες μέ τα αόρατα πλην πολύτιμα νήματα τής επικοινωνίας, ακόμα και αν βρίσκονται ό ένας στή μία άκρη τής γής και ό άλλος στην άλλη. Δέν μπορούμε να μήν παραδεχτούμε ότι, ταυτόχρονα, έχει τή δυνατότητα να ανοίξει τα μάτια όσων θέλουν να δουν και να γνωρίσουν, να μάθουν και να μορφωθούν, φέρνοντας, κυριολεκτικά, μέσα στο σπίτι τους, τους αμύθητους και ως τώρα κρυμμένους θησαυρούς τών μεγαλυτέρων βιβλιοθηκών και μουσείων τοΰ κόσμου, τήν απόλυτη, πολυγλωσσική και πλουραλιστική ανάλυση για ο,τι μπορεί να σκεφτεί ό ανθρώπινος νους, ή τήν ταχύτερη δυνατή ενημέρωση επί παντός επιστητού. Δέν μπορούμε, ταυτόχρονα, να αποκλείσουμε ότι στο κοντινό μέλλον τα παιδιά πού έχουν συνηθίσει να ανακαλύπτουν τις ξένες χώρες πατώντας τό «ποντίκι» τοΰ υπολογιστή τους, πού μιλούν μέ άλλα παιδιά άπο αυτές τις χώρες ή ανταλλάσσουν μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, δέν θα ξέρουν τι σημαίνει ρατσισμός και εθνικισμός και θα γνωρίζουν πού οδηγούν ή πορνογραφία, τα ναρκωτικά και τό έγκλημα. Και αυτό είναι μόνο ή αρχή, μόνο ενα από τα καλά τής «ψηφιακής μόρφωσης» τών παιδιών, τής οποίας τό ποσοστό αυξάνει ολοένα και περισσότερο, στις Ηνωμένες Πολιτείες 'Αμερικής αρχικά, άλλα και στην Ευρώπη, στην Αυστραλία, στην Ασία και στην 'Αφρική στή συνέχεια. Δέν εΐναι τυχαίο τό γεγονός ότι ή πληροφορική γίνεται βαθμιαία ενα άπο τα πιο δημοφιλή μαθήματα στα σχολεία μας, σέ

216 Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου 217 όποια, φυσικά, άπό αυτά υπάρχει κατάλληλα εκπαιδευμένος ή έστω και ερασιτέχνης δάσκαλος, καθώς τα παιδιά αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της. Άπο την άλλη πλευρά, ή νέα μορφή αμφίδρομης επικοινωνίας καταργεί τους μεσάζοντες, άρα και τις προμήθειες τους, αφενός μειώνοντας το κόστος για τον τελικό καταναλωτή καί, αφετέρου, επιτρέποντας τους να συγκεκριμενοποιήσουν τήν παραγγελία τους στον παραγωγό, ώστε να καλύπτει απόλυτα τις απαιτήσεις τους. Tò Internet πολλοί το κατηγορούν πάρα πολύ. Όμως, αυτοί που το εκθειάζουν είναι ακόμα περισσότεροι. Δεν μπορεί παρά να έ'χει υπέρμαχους καί πολέμιους, υποστηρικτές καί αντιπάλους, που προσπαθούν να ερμηνεύσουν βασιζόμενοι στις ως τώρα φιλοσοφικές, καί όχι μόνο, θεωρίες το παρόν καί να προβλέψουν το μέλλον, τόσο το δικό του όσο καί το δικό μας, όπως αυτό επηρεάζεται από τήν παρουσία του στή ζωή μας. Θα καταρρεύσει, λοιπόν, το Internet, όπως προβλέπουν κάποιες Κασσάνδρες; Οι ψυχραιμότεροι λένε πώς όχι, άρκεΐ να γίνουν οι απαραίτητες επενδύσεις σε υποδομή, πού, έτσι κι αλλιώς, προωθούνται άπο κυβερνήσεις, οργανισμούς, επιχειρήσεις, επιστήμονες, ερευνητές, συγγραφείς, καλλιτέχνες καί ιδιώτες. Σύμφωνα μέ αμερικανικές έρευνες, άπο τα 100 καί πλέον δισεκατομμύρια δολλάρια πού θα διατεθούν για σχετικές μέ το Internet δραστηριότητες τήν πρώτη ΙΟετία τοΰ 2000, περισσότερα άπο 80 δισεκατομμύρια θα αφορούν τήν αναβάθμιση της υφισταμένης υποδομής, μέ νέα δίκτυα καί εγκαταστάσεις, πού θα αυξάνουν τή χωρητικότητα καί θα επιτρέπουν πολύ μεγαλύτερες ταχύτητες μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης. "Ετσι, άπο εδώ καί πέρα τα πάντα, καλώς εχόντων τών πραγμάτων, θα διεξάγονται μέσω τοΰ «απάτριδος» Internet. Συνεπώς, άπο όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, εύλογα γεννώνται τα κατωτέρω ερωτήματα: Ευλογία ή κατάρα είναι το Internet; Είναι δώρο τοΰ Θεοΰ για τήν αναγέννηση της ανθρωπότητας ή εφεύρεση τοΰ Σατανά για τήν καταστροφή της; Είναι «όχημα» προόδου καί ευημερίας της ανθρωπότητας τοΰ 21ου αιώνα ή «φέρετρο» για τον ενταφιασμό της; Ιδού τα αναπάντητα ερωτήματα! Όλα τα παραπάνω, πού σχετίζονται μέ το θέμα «Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου καί ή προσφορά του στή σύγχρονη κοινωνία καί στην πολιτική ζωή τών δημοκρατικών χωρών καί ή επίδραση τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης στις ανθρώπινες σχέσεις» καί τους έντονους προβληματισμούς μου για το παρελθόν, για το παρόν καί για το μέλλον, τα διατυπώνω, προς ενημέρωση όχι μόνο τών αρμοδίων πολιτικών, επιστημονικών καί πνευματικών παραγόντων της χώρας μας, άλλα καί τών απλών ελλήνων πολιτών, μέ τήν αγωνία για τή χαμένη παράδοση, για το διάτρητο παρόν καί για το αβέβαιο μέλλον και μέ τήν ευχή όπως, ακολουθώντας το παράδειγμα καί αντλώντας δύναμη

217 218 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοΰ και φώτιση άπο τη σκέψη και το πνεϋμα των ηρώων τοϋ 1821 και τοϋ 1940, αρχίσουν μια «Σταυροφορία» για τη διάσωση και διατήρηση της παράδοσης μας, της πολιτιστικής κληρονομιάς μας και τής εθνικής αξιοπρέπειας μας, πριν είναι αργά. Πριν δοΰμε την «ημισέληνο» να κυματίζει στο Λευκό Πύργο καί, γιατί όχι, στον Ιερό Βράχο τής Αθηνάς, στην 'Ακρόπολη των 'Αθηνών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Άγγελομάτη Χρ., «Παλαιοί δημοσιογράφοι καί εφημερίδες», έφ. Πρωία, Ίαν. Φεβρ Αγγελομάτη Χρ., «Οι χειρόγραφες εφημερίδες τοϋ 1821», περ. Γνώσεις, Μάρτ. 1958, τόμ. Α', σσ Αίδάλη Β., Τυπογραφεία καί εφημερίδες τής Θεσσαλονίκης, πολυγραφημένο, Θεσσαλονίκη Αναγκαστικός Νόμος 1092/1938, περί Τύπου, όπως ϊσχυε. Αναγνωστόπουλου Νικ., Παράνομος Τύπος , Αθήνα Αναγνωστοΰ Φιλ. Χρ., «Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου καί ή προσφορά του στην σύγχρονη κοινωνία καί την πολιτική ζωή των δημοκρατικών χωρών», περ. Επιθεώρηση Περιοδικού Τύπον, Αθήνα, Απρ. Μάι. Ίούν. 1981, σσ Έφ. Συλλεκτική 'Επιθεώρηση, Αθήνα, Νοέμβρ. 1983, σσ Αναγνωστοΰ Φιλ. Χρ., «Ή σημασία τοΰ περιοδικού καί επαρχιακού Τύπου καί ή προσφορά του στην σύγχρονη κοινωνία καί τήν πολιτική ζωή τών δημοκρατικών χωρών», έφ. Ηπειρωτικό Βήμα, Αθήνα, Δεκ. 1981, σ. 1. Αναγνωστοΰ Φιλ. Χρ., «Ή επίδραση τής τηλεόρασης στις ανθρώπινες σχέσεις», έφ. Δικηγορική Επικαιρότητα, Πειραιάς, Σεπτ. Όκτ. 1997, σσ Αναγνωστοΰ Φιλ. Χρ., «Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου καί ή προσφορά του στή σύγχρονη κοινωνία καί στην πολιτική ζωή τών δημοκρατικών χωρών καί ή επίδραση τής τηλεόρασης στις ανθρώπινες σχέσεις», περ. Στερεά 'Ελλάς, Αθήνα, Νοέμβρ. 1996, σσ Περ. Expression, Αθήνα, Νοέμβρ. 1996, σσ Περ. Φιλολογική 'Επιθεώρηση, Αθήνα, Ίούλ. Δεκ. 1996, σσ Έφ. Ή Άνόριακή, Αθήνα, Νοέμβρ. Δεκ. 1996, σ. 6, 'Ιαν. 1997, σ. 6, Φεβρ. 1997, σ. 6. Έφ. Σύγχρονη Κοινωνική 'Αντίληψη, 'Αθήνα, Δεκ. 1996, σσ. 9, 20, Απρ. 1997, σ. 11, Αύγ. Όκτ. 1997, σ. 19, Νοέμβ. Δεκ. 1997/Ίαν. 1998, σ. 19. Έφ. Ναυπακτιακή Φωνή, Πάτρα, Σεπτ. 1997, σ. 3, Δεκ. 1997, σ. 3, Φεβρ. 1998, σ. 3. Αναγνωστοΰ Φιλ. Χρ., «Ή επίδραση τών ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας καί ενημέρωσης στις ανθρώπινες σχέσεις», περ. Χρονικά (Όργανο τής Πανελληνίου Ενώσεως 'Αποστράτων Αξιωματικών Αστυνομίας Πόλεων), Αθήνα, Δεκ. 1998, τεΰχ. 9, σσ Αναστασόπουλου Γ., Μέσα ενημερώσεως στην 'Ελλάδα παρελθον παρον μελλον, Όμιλία στο Propeller Club, πολυγραφημένο, 4 Φεβρ Ανδρουλιδάκη Γ., Ό Τύπος και μερικά άπο τά προβλήματα του, Αθήναι Άννίνου Μ., 'Ιστορικά Σημειώματα. Οι Φιλέλληνες τοϋ 1821, σσ Αννίνου Μ., Ιστορικά Σημειώματα. Ό Βύρων εν 'Ελλάδι, σ. 583.

218 Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου 219 Άντωνιάδου Σοφίας, «Ό Τύπος κατά την Έπανάστασιν και κατά την βασιλείαν τοΰ Όθωνος», περ. Παρνασσός, 'Αθήναι 1971, τόμ. ΙΓ, άρ. 3. 'Αντωνόπουλου Νικ., Ή ελευθερία τον Τύπον εν 'Ελλάδι, 'Αθήναι Ανώνυμου, «'Εφημερίδες έλληνικαί», περ. Πανδώρα, 1864,1869, τόμ. ΙΔ', ΙΖ' και ΙΘ'. 'Ανώνυμου, «'Αθηναϊκές εφημερίδες άπό το », περ. Πολιτικά Θέματα, Ίούλ 'Αργυροπούλου Ρωξάνης, «Ό ελληνικός Τύπος είς τον 'Αγώνα τοΰ 1821», περ. Νέα Εστία, Χριστούγεννα Atchley S., Βίος και δράσις τον Βύρωνος εν Ελλάδι, σ. 86. Βασιλείου Βασ., Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ, Ειδικό αφιέρωμα της ΕΣΗΕΑ για τον Μάγερ, 'Αθήνα Βικέλα Δ., «Ή ελληνική δημοσιογραφία κατά το 1883», περ. Νέα Εστία, Αθήναι 1884, τόμ. 17ος. Βίλμπεργκ Φρ., «Ή Ελληνική Δημοσιογραφία άπό το », περ. Εθνική 'Αγωγή, 'Αθήναι, 15 Νοεμβρ. 1900, τόμ. Γ, σσ Βίλμπεργκ Φρ., «Το Έθνικόν Τυπογραφεΐον», περ. Αρμονία, τόμ. Β', σσ Βίλμπεργκ Φρ., «Τα τυπογραφεία τοΰ 'Άγγλου Συνταγματάρχου Leicester Stanhope », περ. Αρμονία, 1902, τόμ. Γ, σσ Βλαχογιάννη Γιάν., Ιστορική 'Ανθολογία, σ Βοβολίνη Κ., Μυστικές εκδόσεις, 'Αθήναι Βρετοΰ Ά., Έθνικόν Ήμερολόγιον, Γενικής Γραμματείας Τύπου και Πληροφοριών, 'Επετηρίδα Τύπον, 'Αθήνα 1962,1963,1965, 1968,1970,1972,1975,1976,1978,1981,1982,1983,1984,1985,1987,1988,1992. Γενοβέλη Δημ., Δημοσιογραφικά Χρονικά, 'Αθήνα χ.χ. Γεωργίου Β., Ή κρίση στον Τύπο και ή στάση των δημοσιογράφων, Αθήνα Γιαννόπουλου Μαριέττας, «Οι εφημερίδες πού εκδίδονταν στα Εφτάνησα έπί Άγγλοκρατίας», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 'Αθήνα Δασκαλάκη Απ., Ό Τύπος και ό άγων της Ανεξαρτησίας, Αθήναι Δεβιάζη Σπ., «Ή πρώτη έφημερίς και το πρώτον περιοδικόν εν Ζακύνθω», εφ. Έλπίς, Ζάκυνθος 1901, έ'τος ΚΖ, άρ Direction 'Εκδόσεις Ε.Π.Ε., ad Book 'Ετήσιος 'Οδηγός 'Επικοινωνίας, Αθήνα Εθνικής Βιβλιοθήκης, Τα βιβλιογραφικά δελτία. Εθνικής Βιβλιοθήκης, Τμήμα Χειρογράφων, αριθμ. Α 'Ελληνικά Χρονικά, 12 Ίαν. 1824, αριθ. 4. 'Ελληνικά Χρονικά, 23 Ίουλ. 1824, αριθ. 60. 'Ελληνικά Χρονικά, 23 Αύγ. 1824, αριθ. 69. 'Ελληνικά Χρονικά, 24 Σεπτ. 1824, αριθ. 78. 'Ελληνικά Χρονικά, 20 'Οκτ. 1824, αριθ. 85. 'Ελληνικά Χρονικά, 20 Ίαν. 1825, αριθ. 49. 'Ελληνικά Χρονικά, 4 Ίουλ. 1825, αριθ 'Ελληνικά Χρονικά, 29 Ίουλ. 1825, αριθ 'Ελληνικά Χρονικά, 19 Αύγ. 1825, αριθ 'Ελληνικά Χρονικά, 20 Φεβρ. 1826, αριθ (Εθνική Βιβλιοθήκη Τμήμα Χειρογράφων, Γεννάδιος Βιβλιοθήκη). Ένεπεκίδη Πολ., «'Άγνωστα για τήν ιστορία τών Ελληνικών εφημερίδων τής Βιέννης», έπ. Τετάρτη 'Εξουσία, Σεπτ

219 220 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοΰ Ένεπεκίδη Πολ., Σνμβολαί εις την ίστορίαν τοϋ 'Ελληνικού Τύπον και των τυπογραφείων της Βιέννης ( ), 'Αθήναι ΕΣΗΕΑ, Φωτοσύνθεση, κείμενα Π. Γ. Καρυκόπουλου Ν. Ί. Νικολαΐδη, 'Αθήνα ΕΣΗΕΑ, 'Ανακοίνωση, 19 Ίουν 'Ερανιστή, «Έλληνικαί εφημερίδες έκδοθεϊσαι κατά την Έπανάστασιν», εφ. Καθημερινή, 5 'Απρ Εύαγγελάτου Χ., «Αιτωλοακαρνανία», έφ. Νεολόγος, Πάτραι, 27 Δεκ Έφ. Λαός, Άγρίνιον, 9 Σεπτ Εύαγγελάτου Χ., «Α'ιτωλοακαρνανικά», έφ. Νεολόγος, Πάτραι, 28 Δεκ Εύαγγελάτου Χ., «Ό πρωτοπόρος της Ελληνικής Δημοσιογραφίας», περ. Ιστορία και Ζωή, 'Απρ. 1957, τόμ. Β', σσ Εύαγγελάτου Χ., Οι φιλέλληνες, σσ Ευρωπαϊκή Σύμβαση 'Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. 'Εφημερίδας Ή Καθημερινή, Επτά Ήμερες, Internet «Όχημα» για τον 21ο αιώνα, Κυριακή 1 Φεβρ Ζιούτου Γ., Ό Τύπος στη Λαϊκή Δημοκρατία, 'Αθήνα Ζωγραφάκη Δ., «'Εφημερίδες και δημοσιογράφοι», έφ. Νέα 'Αλήθεια, 13 Μαΐου Ζώη Χ., «Ή δημοσιογραφία έν Ζακύνθω», έφ. 'Επτάνησος, Ζάκυνθος 1930, έτος Ζ', φ Ήλιάδη Βασ., «Πώς πρωτοβγήκαν οί σημερινές εφημερίδες», έπ. Τετάρτη Εξουσία, Φεβρ Θεοχάρη Θεοδ., Τα εκατόχρονα τοϋ Ευβοϊκού Τύπου, Χαλκίδα 1959, Α Θωμόπουλου Θ., Ό Τύπος της Δυτικής Ρούμελης , 'Αθήναι Θωμόπουλου Σωζ., Ή περί Τύπου και δημοσιογραφίας ελληνική βιβλιογραφία ( ), 'Αθήναι Ιδρύματος Προαγωγής Δημοσιογραφίας Άθ. Μπότση, Καλημέρα νέα τεχνολογία, 'Αθήνα Interpress Α.Ε., Who is Who Δημοσιογράφων, Αθήνα Καζαντζή Κ.Γ. Ζαμανίκου, «Τύπος και 21. Ό Γ. Ψύλλας και ή Έφημερίς των Αθηνών», ανάτυπο άπό τα Αθηναϊκά τ.χ., Αθήναι 1971, τεύχ Καιροφύλα Κ., «Ή ελληνική δημοσιογραφία προ έξηκονταετίας», έφ. 'Εστία, 23 Ίουλ Καιροφύλα Κ., «Παλιά δημοσιογραφία», έφ. 'Εστία, 5 Άπρ Καιροφύλα Κ., Ό 'Ελληνικός Τύπος κατά την τελευταίαν εκατονταετηρίδα, Αθήναι Καμπούρογλου Δημ., «Αϊ έλληνικαί εφημερίδες», έφ. Νέα Αστραπή, 19 Δεκ Καράμπελα Δ. Λάμπρου, Προϊσταμένου Εισαγγελίας Αθηνών Άν. Καθηγητού Πανεπιστημίου, «Ή αναπαράσταση τοϋ εγκλήματος και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης», περ. Πειραϊκή Νομολογία, Μάι. Ίούν. 1996, τεύχ. 3, σσ Καρανικόλα Γ., «Ό διωγμός τής πρώτης ελληνικής εφημερίδας στή Βιέννη το 1797», περ. Βιβλιογραφία, 'Αθήνα 1976, τεύχ Καραντηνοϋ Ν., «Ή πρώτη έφημερίς τής αντιπολιτεύσεως», έφ. Τετάρτη 'Εξουσία, 15 Μάρτ. 1957, φ. 6. Καρπούζη Χ., 'Αθηναϊκές εφημερίδες, 'Αθήναι Καρυκόπουλου Π., Άπό τον Γκούτεμπεργκ στην ηλεκτρονική τυπογραφία, 'Αθήνα Καρυκόπουλου Π., Συμβολή στην ιστορία τής ελληνικής τυπογραφίας, 'Αθήνα Καρυκόπουλου Π., «Ή τεχνική των κομπιοΰτερς οδηγεί βαθμιαία σε μια νέα εποχή ολόκληρο τον ελληνικό τύπο», έφ. Οικονομικός Ταχυδρόμος, 'Αθήνα, 3 Μαΐου Καρυκόπουλου Π., 200 Χρόνια 'Ελληνικού Τύπου , 'Αθήνα 1984.

220 Ή σημασία τοΰ περιοδικού Τύπου 221 Κασομούλη Ν., 'Ενθυμήματα Στρατιωτικά, τόμ. Α', σ Κασομούλη Ν., Ενθυμήματα Στρατιωτικά, τόμ. Β', σ Κασομούλη Ν., 'Ενθυμήματα Στρατιωτικά, τόμ. Β', σ. 194, σημ. 1. Κονόμου Ντ., «Επτανησιακός Τύπος ( )», περ. Έπτανησιώτικα Φύλλα, 'Αθήναι 1964, άρ. 5. Κουκα Γ., Βιβλιογραφία τοϋ ελληνικού Τύπου, 'Αθήνα Κουμαριανοΰ Αίκ., «Έρμης ό Λόγιος», περ. 'Ελεύθερα Γράμματα, 'Αθήναι Κουμαριανοΰ Αίκ., «Χειρόγραφες εφημερίδες τής Επαναστάσεως», περ. Ταχυδρόμος, 2 Μάρτ Κουμαριανοΰ Α'ικ., Ό Τύπος στον 'Αγώνα, 'Αθήναι Κρίππα Γ., Δίκαιον τοΰ Τύπου, 'Αθήναι , τόμοι 2. Κρίππα Γ., Νόμοι Τύπου, δημοσιογραφίας, κινηματογράφου, θεάτρου, πνευματικής ιδιοκτησίας μετά νομολογίας και βιβλιογραφίας κατ' άρθρον, 'Αθήναι Κρίππα Γ., «Ή πνευματική ιδιοκτησία τής δημοσιογραφικής ΰλης», Άρχεϊον Νομολογίας, τόμ. ΙΘ\ Κυριακίδη Γ., 'Ανέκδοτα δημοσιογραφικά και ενθυμήματα των ετών , 'Αθήναι Κώνστα Φ. Τσιμπιδάφου Β., 'Οδηγός τοϋ δημοσιογράφου, 'Αθήναι Κώνστα Κ., «Ή πνευματική ζωή στο επαναστατημένο Μεσολόγγι ( )», περ. Νέα Εστία, 'Απρ. 1956, τόμ. 59, σσ Κώνστα Κ., «Στο Μεσολόγγι τοΰ 'Αγώνα (τυπογραφεία, τυπογράφοι, εφημερίδες, εκδόσεις)», περ. Νέα Εστία, 1966, τόμ. Π, τ. 932, σσ Λαΐου Γ., Ό ελληνικός Τύπος τής Βιέννης άπα τοϋ 1774 μέχρι τοϋ 1821, 'Αθήναι Λάμπρου Σ., «Χειρόγραφοι εφημερίδες τοΰ Αγώνος», περ. Νέος Έλληνομνήμων, 1904, τόμ. Α', σσ Λάμπρου Σ., «Περί τής πρώτης ελληνικής εφημερίδος», περ. Χρυσαλλίς, 'Αθήναι 1866, τόμ. Δ'. Λάππα Τάκη, Ρουμελιώτικος Τύπος , 'Αθήνα Λάππα Τάκη, «Μία άγνωστη και σπάνια έκδοση των Ελληνικών Χρονικών», περ. Φθιώτης, 1958, άρ. 18, σσ Λάτρη Ί., «Ελληνικός Τύπος», περ. Πανδώρα, 'Αθήναι 1865, τόμ. Ε' και ΙΕ'. Λεβίδη Κ., Γα Ελληνικά Χρονικά, 'Αθήναι Λεβίδη Ν., Ή Έλπις τοϋ δημοσιογράφου Κ. Λεβίδη ( ), 'Αθήναι Λούβρου Ί., 'Ελεύθεροι Πολιορκημένοι, Ίωάννης Ίάκωβος Μάγερ, σο Λούκου Χ., «Ή δίωξη τής εφημερίδος ό Απόλλων», περ. 'Ερανιστής, 1971, τεΰχ. 53. Λύχνου Γερ., Ό Δημοσιογράφος, 'Αθήναι Μάγερ Κ. Μυτάλη Ί., Ελληνική δημοσιογραφία, 'Αθήναι Μάγερ Κ., 'Ιστορία τοϋ 'Ελληνικού Τύπου, 'Αθήναι 1957,1959,1960, τόμ. 3. Μάγερ Κ., 'Ελληνικά δημοσιογραφικά ανέκδοτα, 1970,1972, τόμ. Α' και Β'. Μαζαράκη Αίνιανοΰ Ί., «Τα ελληνικά τυπογραφεία τοΰ 'Αγώνος ( )», περ. Νέα 'Εστία, Χριστούγεννα Μάργαρη Δ., «Οί χειρόγραφες εφημερίδες τοΰ Εικοσιένα», ήμερ. Το 'Ελληνικό "Επος, 1929, σσ Marchand L., Byron. A biography, London 1957, τόμ. Γ, σ Ματζουράνη Κ., «Τύπος και τυπογραφία στή Νάξο», περ. Ναξιακον Άρχεϊον, 1947, τεύχ Maurois Α., Μπάυρον. Μετάφρ. Τάκη Μπαρλά, σ Μεγάλη 'Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια, Πυρσός Α.Ε.

221 222 Χρήστου Φιλ. Άναγνωστοϋ Μιχαλόπουλου Φ., «Τα Ελληνικά Χρονικά τοΰ Μεσολογγίου», εφ. Καθημερινή, 6 Μαΐ Μιχαλόπουλου Φ., «Μία άγνωστος έφημερίς της Ελληνικής Επαναστάσεως», έφ. Καθημερινή, 21 Ίουλ Μιχαλόπουλου Φ., «Ό Τύπος στο Μεσολόγγι», έφ. Ελευθερία, 25 'Απρ «'Εφημερίδες τοϋ Μεσολογγίου», έφ. 'Ελευθερία, 5 Μαΐου Μιχαλόπουλου Φ., Οι τελευταίες στιγμές τοϋ Μεσολογγίου, σ. 15. Μυτάλη Ί. Μάγερ Κ., Ελληνική Δημοσιογραφία, σσ Μοσχονά Δημ., Σαράντα χρόνια στις εφημερίδες, 'Αθήνα Moschopoulos Nie, «La presse grecque», Extrait du Bulletin du commite international des sciences historiques, Paris Νέος Έλληνομνήμων, περ., τόμ. Ε', σ Νομαρχίας 'Αττικής, Εφημερίδες της 'Ελληνικής Επαναστάσεως, 'Αθήναι 1972,1973,1975, τόμ. Α, Β', Γ, Ε'. ΝΔ. 53/1974, όπως 'ίσχυε. Ν. 5060/1931 «Περί τύπου, προσβολών της τιμής έν γένει και άλλων σχετικών αδικημάτων», όπως ϊσχυε. Ν. 2329/1953, όπως ϊσχυε. Ν. 1178/1981, όπως ϊσχυε. Ν. 1738/1987 «Σύσταση Συμβουλίου Πρόληψης τής Εγκληματικότητας, Τροποποίηση διατάξεων τοΰ Ποινικού Κώδικα, των Κωδίκων Ποινικής και Πολιτικής Δικονομίας και άλλες διατάξεις», όπως ϊσχυε. Ν. 1806/1988 «Τροποποίηση τής νομοθεσίας για τα χρηματιστήρια άξιων και άλλες διατάξεις», όπως ϊσχυε. Ν. 1868/1989 Τροποποίηση, αντικατάσταση και συμπλήρωση διατάξεων τοΰ Ν. 1756/1988 «Κώδικας οργανισμού δικαστηρίων και κατάσταση δικαστικών λειτουργών», τροποποίηση διατάξεων τού Ν.Δ. 3026/1954 «Περί Κωδικός Δικηγόρων» και άλλες διατάξεις, όπως ϊσχυε. Ν. 2243/1994 «Κατάργηση τών ειδικών ποινικών διατάξεων περί Τύπου», όπως ϊσχυε. Ν. 2328/1995 «Νομικό καθεστώς τής ιδιωτικής τηλεόρασης και τής τοπικής ραδιοφωνίας, ρύθμιση θεμάτων τής ραδιοτηλεοπτικής αγοράς και άλλες διατάξεις», όπως ϊσχυε. Ν. 2429/1996 «Χρηματοδότηση τών πολιτικών κομμάτων Δημοσιότητα και έλεγχος τών οικονομικών τών πολιτικών κομμάτων και τών υποψηφίων βουλευτών Δήλωση περιουσιακής κατάστασης πολιτικών, κρατικών λειτουργών και υπαλλήλων, 'ιδιοκτητών μέσων μαζικής ενημέρωσης και έντυπων και άλλων κατηγοριών προσώπων και άλλες διατάξεις», όπως ισχύει. Παλαιολόγου Π., 'Εφημερίδες, 'Αθήναι Παναγιώτου Γ., Ό Τύπος τοϋ Βόλου, Βόλος Παπαλεξάνδρου Κ., 'Ιστορία τοϋ ελληνικού Τύπου, 'Αθήναι Παπαλεξάνδρου Κ., Φρούρια Ελευθερίας, έκδοση ΕΣΗΕΑ, 'Αθήναι Παπαμανώλη Γ., Σκοπός και καθήκοντα τών 'Ελλήνων δημοσιογράφων, 'Αθήναι Πασαλάρη Χρ., Πώς να γίνετε δημοσιογράφος, Αθήνα Πεπονή Άν., «Έπικοινωνία Ένημέρωση», ανάτυπο άπό την 'Εγκυκλοπαίδεια 'Ελλάδα, 'Ιστορία και Πολιτισμός, 'Αθήνα 1983, τόμ. 9ος. Πετρακάκου Δημ., Δημοσιογράφοι και δημοσιογραφία, 'Αθήνα Πουρνάρα Δ., «Ό Τύπος στον 20ό αιώνα», περ. Νέα 'Εστία, Χριστούγεννα Σάθα Κ., «Έλληνικαί εφημερίδες», περ. Πανδώρα, 1868, τόμ. ΙΘ'.

222 Ή σημασία τοϋ περιοδικού Τύπου 223 Σάθα Κ., «Επιστολή», περ. Πανδώρα, 1869, τόμ. 19, σσ Σαπρανίδη Δ., Ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας στην Ελλάδα, 'Αθήνα Σιμιτζή Στρ., Ό Τύπος σήμερα, Θεσσαλονίκη Σκανδάμη Άνδρ., Ό 'Ελληνικός Τύπος κατά την περίοδο της Βασιλείας τοϋ "Οθωνος ( ), 'Αθήνα Σολομωνίδη Σ., «Αϊ πρώται έλληνικαί εφημερίδες», ημερολόγιο 'Αμάλθειας, 'Αθήνα Σολομωνίδη Χρ., Ή δημοσιογραφία στη Σμύρνη, 'Αθήνα Σπανδωνή Ν., «Ό ελληνικός Τύπος άπό τοϋ », έφ. "Αστυ, 1 Νοεμβρ Σπανοϋ Νίκα, Ί. Μάγερ, 'Ελληνικά Χρονικά, τόμ. Α'. Σπυρομήλιου, Απομνημονεύματα, σ. ε'. Στάη Σ., Κατάλογος εφημερίδων και περιοδικών Βιβλιοθήκης Βουλής, Σταθάκη Ν., «Έλληνικαί εφημερίδες κατά την Έπανάστασιν τοΰ 1821», περ. Νέοι Δρόμοι, Σεπτ Σταθάτου Ν., Το Δίκαιον τοϋ Τύπον, 'Αθήνα Σταθάτου Ν., «Ό Βλάσης Γαβριηλίδης και ή ελληνική δημοσιογραφία», ανάτυπο άπό το περ. Παρνασσός, 1982, τόμ. ΚΑ'. Σταθάτου Ν., Αστική και Ποινική Ευθύνη τοϋ Τύπου, Αθήνα Σταμέλου Δ., Πρωτοπόροι και ήρωες της ελληνικής δημοσιογραφίας (Βλάσης Γαβριηλίδης και Δ. Τριαντάφνλλος Ραμπαγάς), Αθήνα Στάμου Δημ., Ή πολιτική γραμμή τοϋ Βήματος κατά τήν επταετία , 'Αθήνα Stanhope L., Greece in 1823 and 1824, σ Συλλόγου προς Διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων, Το Ημερολόγιο της πολιορκίας τοϋ Μεσολογγίου εκ τών 'Ελληνικών Χρονικών τοϋ Μάγερ, 'Αθήναι Σύμβαση τών Βρυξελλών τοϋ 1968, περί δικαιοδοσίας τών Δικαστηρίων τών Ευρωπαϊκών Χωρών, όπως ισχύει. Συναδινοΰ Θ., Βλάσης Γαβριηλίδης, Αθήνα Σύνταγμα της Ελλάδος, όπως ισχύει. Τσίρου Γεωρ., «Επικίνδυνη ή... τρέλα τοϋ "Ιντερνετ», έφ. Ή Καθημερινή, Αθήνα, 13 Σεπτ. 1998, σ. 27. Υπουργική Απόφαση /40/Τ και Έφ/ (Φ.Ε.τ.Κ. 689/Β/ ), «Καθορισμός τών λεπτομερειών εφαρμογής τοΰ άρθρου 12 τοϋ Ν. 2328/1995», όπως ισχύει. Φιλήμονα Ί., έφ. Χρόνος, Ναύπλιον, 4 Μαΐου Φιλήμονα Ί., έφ. Χρόνος, Ναύπλιον, 18 Μαΐου Φιλήμονος Ί., «Ιστορική έξέτασις τών πολιτικών εφημερίδων της Ελλάδος», έφ. Χρόνος, Ναύπλιον, 1 Μαΐου Φωστηρόπουλου Κ., Ό ελληνικός Τύπος, Αθήνα Hilaire Maronus de Queux de Saint, «La presse dans la Grèce Moderne, dépuis l'indépendance, jusqu'en 1871», Annuaire des Etudes Grecques, Vol. p. PV, Paris Howe S., An Historical Sketch of the Greek Revolution, σ. 310, σημ. α. 'Ωρολογά Άλ., Τύπος Θεσσαλονίκης ( ), λεύκωμα, Θεσσαλονίκη 1962.

223 ΗΡΑΚΛΗ EMM. ΚΑΛΛΕΡΓΗ ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ Ό Θεσσαλός λόγιος Φίλιππος 'Ιωάννου ( ) ι αποτελεί μιαν εντελώς εξαιρετική περίπτωση στην ιστορία των γραμμάτων μας. Μέλος της Φιλικής Εταιρείας και αγωνιστής τοϋ '21, με αξιόλογες σπουδές 2, διέπρεψε επί 40 χρόνια ( ) ως καθηγητής της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο όποιο διετέλεσε δύο φορές πρύτανης, έ'ξι φορές κοσμήτορας και δώδεκα συγκλητικός 3. Φιλόσοφος μέ λαμπρή φήμη 4 και σπουδαίο συγγραφικό έργο 5, υπήρξε 1. Βλ. γι' αυτόν τη διδακτορική διατριβή: Π. Ν. Πατριαρχέα, Φίλιππος Ιωάννου. Ό από καθέδρας φιλόσοφος τοϋ 19ον αιώνος, εν Αθήναις 1936, όπου και όλη ή σχετική βιβλιογραφία. Βλ. επίσης Σ. Κ. Βαμβάκου, Οι Θεσσαλοί, Αθήναι Περιεκτικά σέ πληροφορίες είναι καί τα λήμματα στή Μ.Ε.Ε., τόμ. ΙΓ', σ. 388, και της Μεγάλης Παιδαγωγικής Εγκυκλοπαίδειας, τόμ. 3 (Ελληνικά Γράμματα Herder), σσ Τα έγκύκλια γράμματα διδάχθηκε στή γενέτειρα του Ζαγορά, όπου ευτύχησε να έχει λαμπρούς δασκάλους, μεταξύ τών όποιων καί τον Γρηγόριο Κωνσταντά, πού τοϋ μετέδωσαν τήν αγάπη προς τις δύο κλασικές γλώσσες, τήν αρχαιοελληνική καί τή λατινική. Μαθήματα αρχαίας ελληνικής άκουσε καί στή Σκιάθο, όπου μετέβη το 1821, άπό τον Έπιφάνιο Δημητριάδη, δεινό ελληνιστή της εποχής του. Κατά τό διάστημα σπούδασε στο Μόναχο φυσικές επιστήμες, φιλοσοφία καί κλασική φιλολογία καί αναγορεύθηκε «διδάκτωρ επιστημών». 3. Π. Ν. Πατριαρχέα, δ.π., σσ Ό 'Ιωάννου ανέπτυξε καί αξιόλογη κοινωνική δράση αναλαμβάνοντας ποικίλα κρατικά αξιώματα, πού τοΰ επέτρεψαν να αξιοποιήσει τις γνώσεις, τήν οργανωτική του Ικανότητα καί τις άλλες σπουδαίες αρετές πού τον διέκριναν. Βλ. σχετικά Π. Ν. Πατριαρχέα, δ.π., ο. 17 κ.έ. 4. Είναι χαρακτηριστικά όσα έγραφε ή εφημερίδα «Τηλέγραφος» τήν επομένη τοΰ θανάτου του: «...Οΰτως εκλείπει εκ μέσου ημών καί ό άνήρ, όστις εις χρόνους μακρούς υπήρξε τό κόσμημα τοϋ ημετέρου Πανεπιστημίου, όστις καθ' όλον τον βίον του υπήρξε ζώσα ένσάρκωσις τής αρετής, τής φιλοσοφίας καί τής αύταπαρνησίας καί όστις δύο ολας γενεάς Ελλήνων διεπαιδαγώγησεν καί έμύησεν εις τήν έλληνικήν φιλοσοφίαν». Ή εφημερίδα «Παλιγγενεσία» έγραφε: «Ή πατρίς στερείται αρίστου πολίτου καί διασήμου διδασκάλου, τό δε Έλληνικόν Πανεπιστήμιον τοΰ πρυτάνεως τών καθηγητών καί τοΰ εξόχου τών ελληνιστών καί φιλοσόφων αύτοΰ» (Πατριαρχέας, σ. 26). 5. Πα τα φιλοσοφικά του συγγράμματα καί τις σχετικές απόψεις του βλ. στον Πατριαρχέα, δ.π., σα καί

224 Τα λόγια επιγράμματα τοϋ Φιλίππου 'Ιωάννου 225 ταυτόχρονα και δεινός ελληνιστής 6, την κατάρτιση τοΰ οποίου εξήραν κατά καιρούς μέ θερμά λόγια ό 'Ιωάννης Καλλιτσουνάκης και ό γνωστός για τήν αυστηρότητα στις κρίσεις του Κωνσταντίνος Κόντος 7. Ό πρώτος έγραψε 8, μεταξύ άλλων, ότι ό 'Ιωάννου «απεδείχθη καλλιτέχνης τοΰ ελληνος λόγου», ενώ ό δεύτερος ότι «διαπρέπει μεταξύ τών εξόχων ελληνιστών» και ότι «είναι εγκρατής τής ελληνικής γλώσσης, ώς ουδείς άλλος τών καθ' ημάς» 9. Ίο φιλολογικό του έ'ργο διαιρείται σέ πρωτότυπο και μεταφραστικό. Το πρωτότυπο περιλαμβάνει πραγματείες 10, λόγους και προσφωνήσεις 11, πού εκφωνήθηκαν σέ διάφορες περιστάσεις, και άρχαιόγλωσσα ποιήματα σέ ποικίλα αρχαιοελληνικά μέτρα. Ό 'Ιωάννου καλλιέργησε μέ εξαιρετική επιτυχία όλα τα εϊδη τής αρχαιοελληνικής ποίησης, προ πάντων όμως το επίγραμμα. Ό Θεσσαλός λόγιος υπήρξε εγκρατέστατος γνώστης και τής λατινικής γλώσσας. Το μεγαλύτερο, λοιπόν, μέρος τοΰ μεταφραστικού του έργου αντλείται άπό τή λατινική γραμματεία. Σέ αρχαιοελληνικό πεζό λόγο μετέφρασε τήν πραγματεία τοΰ Τακίτου «Περί θέσεως, ηθών και λαών τής Γερμανίας» (De situ, moribus et populis Germaniae) 12, ενώ σέ ποικίλα αρχαιοελληνικά μέτρα ποιήματα τοΰ Κατούλλου 13, τοΰ Όβιδίου 14, τοΰ Βιρ 6. Παρά το ότι ήταν καθηγητής στην έδρα τής φιλοσοφίας, στή συνείδηση όλων είχε επιβληθεί και ώς σπουδαίος ελληνιστής. Γι' αυτό, μετά τον θάνατο τοΰ Κ. Άσωπίου, ανέλαβε τή διεύθυνση τοΰ φιλολογικού σπουδαστηρίου. "Ετσι, άπό τό 1876 έτιτλοφορεΐτο καθηγητής τής φιλοσοφίας και τής ελληνικής φιλολογίας και διευθυντής τοΰ φιλολογικού σπουδαστηρίου (Πατριαρχέως, ο.π., σ. 34). 7. Βλ. γι' αυτόν τή μονογραφία τοϋ Γ. Ά. Χριστοδούλου, Κωνσταντίνος Στ. Κόντος, , 'Αθήνα Πβ. Πατριαρχέα, ο.π., σ 'Αθηνά, 2 (1890), σ «Ουδαμώς άρνούμεθα», συμπληρώνει ό Κόντος, «ότι πολλήν ό Φίλιππος 'Ιωάννου έκ μακρότατης χρήσεως έκτήσατο εύχέρειαν περί τήν χρήσιν τής αρχαίας φωνής καί ότι θαυμασίως πολλάκις εν τή ποιητική φράσει εύστοχεϊ». 10. Οι φιλολογικές πραγματείες του είναι δύο: 1) 'Ονοματολόγων Ναυτικόν, έν 'Αθήναις 1858 (β' έκδοση 1884). 2) «Περί τής νεωτέρας ελληνικής γλώσσης», Έθνικον Ήμερολόγιον, 1 (1861), σσ , καί 3 (1863) σσ Βλ. σχετικά Πατριαρχέα, ο.π., σσ Περιέχεται στο βιβλίο του «Φιλολογικά Πάρεργα» (βλ. τή σημ. 19), σσ Προτάσσεται εισαγωγή για το περιεχόμενο τοΰ μεταφραζόμενου κειμένου καί ακολουθούν ποικίλα σχόλια. Ό 'Ιωάννου παραθέτει καί τό λατινικό κείμενο. 13. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Συγκεκριμένα, μεταφράζονται: α) «Έπιθαλάμιον Πηλέως καί Θέτιδος», μέ εισαγωγή καί σχόλια, β) «Περί τής κόμης τής Βερενίκης», μέ εισαγωγή καί σχόλια, γ) «Έπιτύμβιον είς τον εαυτού άδελφόν». Στα δυο πρώτα ποιήματα παρατίθεται καί τό λατινικό κείμενο. 14. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Μεταφράζονται: α) Τα 5 πρώτα βιβλία τών

225 226 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη γιλίου 15 καΐ τοϋ Όρατίου 16. Επιπλέον μετέφρασε: α) άπο τη γερμανική το ποίημα τοΰ Σίλλερ «Οι Θεοί της Ελλάδος» 17, β) τα δημοτικά τραγούδια «Τοΰ νεκροϋ αδελφού» 18 και «Ό αποχαιρετισμός τοΰ κλέφτη» 19, και τα τρία σε αρχαιοελληνική ποιητική γλώσσα 20. Όλα αυτά τα πρωτότυπα και μεταφρασμένα κείμενα περιέχονται έκτος άπο τις πραγματείες, τους λόγους και τις προσφωνήσεις στα «Φιλολογικά Πάρεργα» 21, ογκώδες βιβλίο 700 σελίδων, πού χαρακτηρί «Μεταμορφώσεων», μέ εισαγωγικά σημειώματα και σχόλια σε κάθε βιβλίο, β) Οι «Ηρωίδες» Α' («Πηνελόπη Όδυσσεΐ») και Β' («Διδώ Αινεία»), μέ εισαγωγικά σημειώματα και σχόλια και στις δύο επιστολές. Το λατινικό κείμενο δεν συμπαρατίθεται. 15. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Συγκεκριμένα μεταφράζονται τα Ειδύλλια Ε' («Δάφνις»), Ζ' («Μελίβιος») και Η' («Φαρμακεύτρια»). Προηγούνται εισαγωγικά σημειώματα και ακολουθούν σχόλια. 16. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Μεταφράζεται χωρίς συμπαράθεση τού λατινικού κειμένου ή «'Ωδή Έκατονταετηρική». Προηγείται εισαγωγή καΐ ακολουθούν σχόλια. 17. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Παραθέτω τμήμα άπο τή μεταφορά σε αρχαιοελληνικό ποιητικό λόγο τής παραλογής: Υιών σοι μήτηρ τρίς τριών κεκλημένη μιας τε παιδος φιλτάτης, ώς αξία πολλών πέφηνας δακρύων εν μητράσιν! Ούχ ηλίου σήν δμμα παμφαές ποτέ κόρην έσεϊόεν, άλλ ' νφ ' εσπέρου καλώ άστρων τ' έλουες κάκόμιζές νιν φάει, πλέκουσα χρυσούς εν δόμοισι βοστρύχους. 19. «Φιλολογικά Πάρεργα», σσ Παραθέτω επίσης τμήμα άπό τή μεταγλώττιση αυτή τοΰ δημοτικού τραγουδιού, ό πρώτος στίχος τοΰ όποιου είναι: «Μάνα, σού λέω, δεν μπορώ τους Τούρκους να δουλεύω». Μήτηρ έμή τριφίλητ', ώμόφροσιν ούκέτι Τούρκους δουλεύειν δύναμαι τέτρυταί μοι κέαρ ένδον. Τω ρα λαβών εν χερσίν εμον τάχα πυρβόλον δπλον ζωσάμενος τ' αορ, ληιστής ηγεμονεύσω, και ορέων οικήσω εν αγκεσιν ύψικαρήνων, ένθα δρύεσσι θ' ομιλήσω και θήρεσιν ύλης και χιόν' εξω χλαϊναν ίδ' εύδήσω έπι πέτρης, ληιστών δ' άρ παισί μετέσσομαι ήματα πάντα. 20. Προφανώς, ό 'Ιωάννου μεταγλώττισε τα δημοτικά τραγούδια σε αρχαιοελληνική γλώσσα χάριν ασκήσεως και όχι ακολουθώντας τό παράδειγμα τού Γκαίτε όπως υποστηρίζει ό Πατριαρχέας {δ.π., σ. 47) πού μετέφρασε στη γερμανική δημοτικά μας τραγούδια. 'Εάν είχε πρόθεση να απευθυνθεί σέ ξένους και να τους γνωρίσει κάτι άπό τήν πνοή και τό ιδεολογικό περιεχόμενο τής δημοτικής μας ποίησης, τό απλούστερο θα ήταν να μεταφράσει τα δύο τραγούδια στή γερμανική. 21. Ό πλήρης τίτλος τού έργου: «Φιλολογικά Πάρεργα Φιλίππου Ιωάννου, Θετταλομά

226 Τα λόγια επιγράμματα τοϋ Φιλίππου Ιωάννου 227 σθηκε άπο τον Κ. Κόντο ώς «προϊόν ακραιφνούς και γνησίου ελληνισμού» 22 και άπο κάποιον άλλο κριτικό ώς «μετέωρον αύτολαμπές» 23. Τα επιγράμματα καταλαμβάνουν τις τελευταίες 90 σελίδες τοΰ βιβλίου και είναι, κατά τη γνώμη μου, ή σημαντικότερη ποιητική δημιουργία τοϋ Ιωάννου. Όπως είναι γνωστό, το επίγραμμα, που έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, καλλιεργήθηκε ευρύτατα όλους τους μετακλασικούς αιώνες και στην ελληνική 'Ανατολή καί στή λατινική Δύση. Οι Έλληνες λόγιοι, ειδικότερα, δέν έπαψαν ποτέ να καλλιεργούν το άρχαιόγλωσσο επίγραμμα. Ή μακρόχρονη βυζαντινή παράδοση έπιγραμματοποιίας ενισχύθηκε καί ανανεώθηκε τήν εποχή της 'Αναγέννησης, ιδιαίτερα μετά τήν έκδοση της Ελληνικής 'Ανθολογίας άπο τον Ίωνό Λάσκαρη το 1494, έκδοση πού είχε τεράστια απήχηση σέ ολόκληρη τήν Ευρώπη 24. Ή σύνθεση άρχαιόγλωσσων επιγραμμάτων ιδιαίτερα κατά τους αιώνες 16ο καί 17ο, εποχή ακμής τοΰ είδους τα όποια οι λόγιοι αντάλλασσαν σέ ποικίλες ευκαιρίες 25, αποτελούσε μιαν άπο τις προσφιλέστερες ενασχολήσεις στους ουμανιστικούς κύκλους, μέ αποτέλεσμα τό πλήθος των κειμένων αυτών να είναι εκπληκτικά μεγάλο. Κατά τή μετεπαναστατική περίοδο ελάχιστοι ήταν εκείνοι κυρίως πανεπιστημιακοί πού συνέθεταν επιγράμματα σέ αρχαιοελληνική γλώσσα, καί αυτά μόνο σέ σπάνιες περιστάσεις. Ό μόνος πού καλλιέργησε συστηματικά το είδος αυτό τοΰ επιγράμματος, είναι ό Φίλιππος 'Ιωάννου, πού δίκαια χαρακτηρίσθηκε άπό τον αείμνηστο Βασίλειο Πατριαρχέα ώς «ό Έλλην έπιγραμματοποιός τοΰ 19ου αιώνος» 26. Πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι ή χρήση της αρχαίας γλώσσας στα επιγράμματα καί στα λοιπά ποιητικά συνθέματα τών «Φιλολογικών Πάρεργων» ανταποκρίνεται στο γενικότερο γλωσσικό πιστεύω τοΰ 'Ιωάννου. Πιο συγκεκριμένα, ό Θεσσαλός λόγιος δέν εισηγείται τήν υιοθέτηση στο γραπτό λόγο γνητος, Διδάκτορος τών Επιστημών καί Καθηγητού της Φιλοσοφίας εν τώ Έθνικώ Πανεπιστήμια) 'Αθηνών, Άθήνησιν » (α' έκδοση 1865). Όπου γίνεται αναφορά στο έργο αυτό, λαμβάνεται υπόψη ή έκδοση τοΰ 1874, πολλαπλώς αυξημένη καί βελτιωμένη. 22. 'Αθηνά, 2 (1890), σ Πβ. Πατριαρχέα, δ.π., σ Πβ. Νίκου Παναγιωτάκη, Φραγκίσκου Πόρτου 'Επιγράμματα, «Άντίχαρη. 'Αφιέρωμα στον Καθηγητή Σταμάτη Καρατζά». Ελληνικό Λογοτεχνικό 'Ιστορικό 'Αρχείο, 'Αθήνα 1984, σ Για παράδειγμα αναφέρω τον Gaspar Viviani, επίσκοπο Σητείας καί Ιεράπετρας, καί τον Θωμά Τριβιζάνο, γνωστούς λογίους τοΰ 16ου αιώνα, οί όποιοι ανταλλάσσουν επιγράμματα. Βλ. σχετικά Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη, Ό Κρητικός λόγιος τοϋ 16ου αιώνα Θωμάς Τριβιζάνος (διδ. διατριβή), 'Αθήνα 1980, σσ. 266 καί Ύλπ.,σ.70.

227 228 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη της αρχαιοελληνικής γλώσσας, άποψη πού είχε υποστηρίξει ό Π. Σούτσος στη «Νέα Σχολή τοΰ γραφομένου λόγου» και είχε αποκρούσει μέ δριμύτητα ό Κ. Άσώπιος στο περιώνυμο βιβλίο του «Τα Σούτσεια» 27. Πιστεύει ότι ή αρχαία γλώσσα είναι αδύνατο να αναστηθεί και ότι μοναδική λύση στο γλωσσικό ζήτημα αποτελεί ή χρήση της απλής και ρέουσας καθαρεύουσας 28. 'Ασπάζεται δηλαδή τή γλωσσική θεωρία των κοραϊστών, στους οποίους άνηκε και ό Κ. Άσώπιος. 'Ωστόσο, φρονεί ότι ή αρχαία γλώσσα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώς όργανο σπουδαίας και υψηλής ποίησης, άλλα μόνο σέ στενό κύκλο λογίων 29. Έτσι όμως ή ποίηση μεταβάλλεται σέ αριστοκρατικό ιδανικό, τελείως απρόσιτο στις πλατιές μάζες των αναγνωστών. Ό 'Ιωάννου έχει πλήρη συνείδηση τοΰ γεγονότος αύτοϋ, φυσικής συνέπειας τής αντίληψης του ότι ή ποίηση είναι έκφραση τής ανθρώπινης ροπής προς το ιδεώδες και το υψηλό, υπηρετική τοΰ μεγάλου σκοποΰ τής πραγμάτωσης τοΰ ήθικοΰ άγαθοΰ στον κόσμο 30. 'Άς προσθέσουμε σέ όσα είπαμε ώς τώρα ότι τα επιγράμματα τοΰ Θεσσαλού λογίου όπως εξ άλλου είχε παρατηρήσει και ό Κ. Κόντος 31 δέν είναι άμοιρα γλωσσικών ολισθημάτων, πράγμα ευεξήγητο. Ήδη ό Κοραής είχε επισημάνει ότι είναι αδύνατο να γράψει κάποιος μέ τρόπο άνεπίληπτο τήν αρχαία γλώσσα, εφ' όσον αναγκάζεται να χρησιμοποιήσει λέξεις και φράσεις ηλικίας πολλών αιώνων καί, επομένως, να παρουσιάζει γλώσσα δημιουργούμενη μέ τή βοήθεια λεξικών 32. Το εγχείρημα γίνεται, 27. Βιβλιογραφία για τή διαμάχη Π. Σούτσου καί Κ. Άσωπίου βλ. στοΰ Π. Δ. Μαστροδημήτρη, Εισαγωγή στη Νεοελληνική Φιλολογία, έκδ. Δόμος, Αθήνα , σ. 52 σημ Όϊδιος γράφει σχετικά: «Δέν ασπάζομαι τον χυδαϊσμόν δεν παραδέχομαι ώς κοινήν τοΰ ελληνικού έθνους γλώσσαν καμμίαν των διαφόρων χυδαϊκών διαλέκτων, αΐτινες λαλούνται υπό των κατοίκων διαφόρων ελληνικών χωρών άλλ' οΰτε πάλιν κρίνω δυνατήν τήν άνάστασιν τής αρχαίας γλώσσης... Ό καθαρισμός, ή ρύθμισις καί διατύπωσις τής νεωτέρας ημών γλώσσης [...] είναι κατ' έμήν γνώμην σκοπιμώτερον.» ('Ιωάννου Φιλίππου, «Περί τών προηγουμένων πραγματειών του Κ. Έγγέρου», Έθνικον Ήμερολόγιον, 6 (1866), σ. 192). 29. Πβ. Πατριαρχέα, δ.π., σ Φιλίππου 'Ιωάννου, Λόγος 'Ολυμπιακός συνταχθείς και εκφωνηθείς εν τχ\ εορτή τών ίδρυθέντων 'Ολυμπίων υπό τοϋ αειμνήστου Ευαγγέλου Ζάππα, 'Αθήναι 1870, σ Βλ. τήν κριτική του στην «Εφημερίδα τών Φιλομαθών», περίοδος Β', τόμ. 3 ( ), σ. 65 κ.έ., όπου επισημαίνει λάθη σχετικά μέ τήν προσωδία καί τή χρήση αδόκιμων ή ανελλήνιστων γλωσσικών τύπων (μπήλαυσα αντί άπέλαυσα, άπολεσθέν αντί άπολόμενον, συνοδίτης αντί συνοδοιπόρος, κ.ά.). 32. Πβ. Συλλογή τών είς τήν «Έλληνικήν Βιβλιοθήκην» και τα «Πάρεργα» Προλεγομένων τοϋ 'Αδαμαντίου Κοραή, τόμ. Α', έν Παρισίοις 1833, σσ Ό ίδιος ό 'Ιωάννου, προλογίζοντας τή μετάφραση τοϋ Κατούλου, γράφει («Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 155): «...τής

228 Τα λόγια επιγράμματα τοϋ Φιλίππου 'Ιωάννου 229 φυσικά, δυσχερέστερο προκειμένου για επιγράμματα σέ ελεγειακό δίστιχο το όποιο κυρίως χρησιμοποιεί ό 'Ιωάννου πού διέπεται άπό αυστηρότατους μετρικούς κανόνες. Τους κανόνες αυτούς ακόμη και οι επιφανέστεροι επιγραμματοποιοί της 'Αναγέννησης όπως ό Μάρκος Μουσοΰρος, ό 'Ιανός Λάσκαρης, ό 'Αντώνιος "Επαρχος και ό Φραγκίσκος Πόρτος δέν μπόρεσαν να τηρήσουν πάντοτε. "Ετσι, και στα επιγράμματα τοϋ 'Ιωάννου διαπιστώνεται παράβαση σέ μεγάλη συχνότητα των ζευγμάτων τοϋ Hermann 33 και της βουκολικής διαίρεσης 34, όπως και τοϋ νόμου των Wernicke Giseke 35. Κατά τα λοιπά, ό Θεσσαλός λόγιος χρησιμοποιεί με τρόπο θαυμάσιο τήν αρχαιοελληνική ποιητική γλώσσα. "Εχει τήν ικανότητα να επιλέγει τις κατάλληλες κάθε φορά λέξεις και να δημιουργεί προσωδιακά σύνολα, πού δίνουν τήν εντύπωση ότι δέν τα γράφει ένας "Ελληνας τοϋ 19ου αιώνα, άλλα ένας άπό τους ποιητές της Ελληνικής 'Ανθολογίας. Κύριο γνώρισμα των επιγραμμάτων εΐναι ή αμιγής ποιητική γλώσσα, πού διακρίνεται για τήν ευκρίνεια των νοημάτων, τήν ηχητική της λαμπρότητα διανοίας μάλλον έφρόντισα χαίρειν φράσας τοις ρήμασιν, όπου γε τούτοις μοι ουκ ένήν δουλικώς παρακολουθεΐν άνευ τοϋ όλιγωρησαι υπέρ το προσήκον της καθ' "Ελληνας ακριβείας καί εύεπείας». 33. Σύμφωνα με το ζεΰγμα αυτό, δέν επιτρέπεται να τελειώνει λέξη μετά τήν πρώτη βραχεία συλλαβή τοϋ τέταρτου πόδα, απαγορεύεται δηλαδή ή κατά τέταρτον τροχαΐον τομή. Βλ. σχετικά G. Hermann, Orphica, Lipsiae 1805, σ Παραθέτω 2 στίχους άπό Ισάριθμα επιγράμματα τοϋ Ί. Φ., όπου παραβαίνεται το ζεΰγμα αυτό: α) άνθρώ/ποις κεί/νην ά/λλοισιν II ό/μοίι ρέζειν. (Εις γυναίκα δύσκολον, στ. 9, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 608). β) γνοίης Ι κεν πολύίπορδον έΐόντα II μινι, ου πολίίπορθον. (Εις δειλον πολεμιστήν, στ. 7, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 609). 34. Σύμφωνα μέ το ζεΰγμα αυτό πού παραβαίνεται συχνά και στον Όμηρο ή βουκολική διαίρεση αποφεύγεται στην περίπτωση πού ό τέταρτος πόδας είναι δισύλλαβος, δηλαδή σπονδείος. Πβ. P. Maus, Greek Metre, Oxford 1962 (αγγλική μετάφραση), σ Παραθέτω δύο παραδείγματα παράβασης τοΰ ζεύγματος άπό ισάριθμα επιγράμματα τοΰ Φ.Ί.: α) καλλίΐστην δ' εκιίχον τόθιι κούρην II ύδρεύΐουσαν. (Έρωτικόν, στ. 5, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 589). β) τόφρ' εθεν Ι εξ δίσσων οίσσοις πΰρ II εΐλκον είρωτος. (Έρωτικόν, στ. 13, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 590). 35. Κατά τον νόμο αυτόν, δέν επιτρέπεται ή άρση τοΰ τέταρτου πόδα να καλύπτεται μέ φύσει βραχεία συλλαβή, πού λήγει σέ απλό σύμφωνο καί γίνεται θέσει μακρά, επειδή ή επόμενη λέξη αρχίζει μέ έ'να ή περισσότερα σύμφωνα. Παραθέτω δύο παραδείγματα παράβασης τοΰ νόμου άπό επιγράμματα τοΰ Φ.Ί.: α) χάλκεον Ι ΏράτιΙος φάτοι κεΐνον II στήθεοςι εντός. (Εις τήν άεροστατικήν σφαΐραν (Β'), στ. 1, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 588). β) σέλμα τόδ'ι άσκηΐθές διαίπρήσσον II πόντιον Ι οΐδμα. (Εις όλκάδα πρωτόπλονν, στ. 3, «Φιλολογικά Πάρεργα», σ. 589).

229 230 Ήρακλη Έμμ. Καλλέργη και την επιτυχή μίμηση τοΰ ύφους των αρχαιοελληνικών επιγραμμάτων. Τονίζω ιδιαίτερα το τελευταίο, επειδή κανείς νεότερος "Ελληνας δεν θα μποροΰσε να γράψει επιγράμματα σε αρχαία γλώσσα, εάν δέν είχε συγκεκριμένα πρότυπα. Πάντως, ό Ιωάννου φαίνεται ότι είχε μελετήσει συστηματικά και επί πολλά χρόνια τήν Ελληνική Ανθολογία και είχε αφομοιώσει το ΰφος και τα ποικίλα μοτίβα των επιγραμμάτων τους. Όταν, λοιπόν, έγραφε ένα επίγραμμα, δέν ήταν ανάγκη να ανατρέχει πάντοτε σέ κάποιο αρχαιοελληνικό ανάλογο, πράγμα πού τοΰ επέτρεπε να αποφεύγει τή δουλική μίμηση, να χρησιμοποιεί λέξεις και άπό πολλούς άλλους ποιητές, έκτος αυτών τής 'Ανθολογίας, και να δίνει κάθε φορά το περιεχόμενο πού ή περίπτωση ζητούσε. "Ας έλθουμε τώρα σέ μιαν εκ τοϋ σύνεγγυς εξέταση τοΰ θέματος μας. Τα επιγράμματα των «Φιλολογικών Πάρεργων» διαιρούνται άπό τον ϊδιο τον ποιητή τους σέ 4 κατηγορίες. Προηγούνται τα επιδεικτικά, συνολικά 10. Ακολουθεί μια ομάδα 40 επιγραμμάτων μέ τίτλο έπιγραφαί. Είναι τα επιγράμματα πού χαράχθηκαν ή ήταν προορισμένα να χαραχθούν σέ ανδριάντες ή σέ επιφάνειες άλλων μνημείων και οικοδομημάτων. Ή επόμενη κατηγορία είναι τα σκωπτικά επιγράμματα, συνολικά 15. Ή τελευταία κατηγορία περιλαμβάνει 25 επιτύμβια επιγράμματα. Τα περισσότερα από τα επιγράμματα είναι γραμμένα σέ ελεγειακό δίστιχο, υπάρχουν όμως και κάποια σέ ιαμβικό μέτρο. Αρτιότερα μετρικώς εμφανίζονται τό όλιγόστιχα: τετράστιχα και προ παντός δίστιχα, γεγονός πού επιβεβαιώνει τον αφορισμό επιγράμματος τής Ανθολογίας 36 : Πάγκαλόν έστ' επίγραμμα δίστιχον ην δε παρέλθης τους τρεις, ραψωδεϊς κονκ επίγραμμα λέγεις. 'Ωστόσο, τα περισσότερα επιγράμματα τοΰ 'Ιωάννου είναι κατ' ίσομοιρίαν έξάστιχα, όκτάστιχα και δεκάστιχα. Από τα επιδεικτικά επιγράμματα, τα 7 αναφέρονται σέ ανακαλύψεις ή τεχνολογικά επιτεύγματα τής εποχής τοΰ ποιητή, ό όποιος κάνοντας αναφορές σέ θεούς και μυθολογικά πρόσωπα εκφράζει τήν κατάπληξη και τον θαυμασμό του, συναισθήματα ασφαλώς και όλων τών σύγχρονων του. "Ενα τέτοιο επίτευγμα υπήρξε τό αερόστατο, ή «άεροστατική σφαίρα», όπως τήν ονομάζει, στο όποιο αφιερώνει 3 επιγράμματα. Στο πρώτο άπό αυτά γράφει ότι τό επίτευγμα τοϋ 'Ικάρου δέν τοΰ φαίνεται πλέον απίστευτο, όταν βλέπει αυτό τό κενό όχημα να πλανάται στον αέρα («κοϋφον τον δ' όρόων ήερόπλαγκτον δχον») μεταφέροντας όχι 36. IX, 369 (Κυρίλλου).

230 Τα λόγια επιγράμματα τοϋ Φιλίππου 'Ιωάννου 231 μόνο έναν άνδρα, άλλα πολλούς. Και καταλήγει: 'Ιδού πού ή παράτολμη στις επινοήσεις της ομάδα υψώθηκε πάνω άπό τα σύννεφα και γρήγορα θα φτάσει τα άστρα: Ήνίκ' νπερ νεφέων θρασνμήχανος χιρθη όμιλος και τάχ' έλιξοπόροις τείρεσι προσπελάσει. Τονίζω ιδιαίτερα τη χρήση των λέξεων ήερόπλαγκτος, πού απαντάται μόνο σέ 6 ορφικούς ύμνους, θρασνμήχανος, πού χρησιμοποιείται μόνο σέ δύο έπίνικους τοΰ Πινδάρου, και «έλιξοπόροις τείρεσι», μετάπλαση της φράσης «έλιξοπόροις άτράκτοις» ενός ύμνου τοΰ Πρόκλου, για να δείξω τήν άνεση μέ την οποία ό Ιωάννου κινείται σέ όλο τό φάσμα της αρχαιοελληνικής ποίησης, από τήν οποία πέραν της 'Ανθολογίας αντλεί γλωσσικό υλικό. 'Ανάλογο θαυμασμό προξενεί στον ποιητή και τό ατμόπλοιο ή «ναϋς ή άτμόπλονς», όπως γράφεται στον τίτλο πού, ενώ είναι τόσο μεγάλο, πλέει χωρίς πανιά και κουπιά και βγάζει καπνό, όσο και τό ηφαίστειο της Αίτνας. Τό φοβερό σφύριγμα του είναι σα να βγαίνει από τα στόματα εκατόν οφεων. Πώς, λοιπόν, να επιβιβασθεί σ' αυτό τό τέρας, πού τό φοβάται, όσο και τή φουρτουνιασμένη θάλασσα; Πώς τέρατος τοίον επιβήω; νήα πέφρικα ίσα και άφριόεν κϋμα αλός άτρνγέτοιο. Ό ηλεκτρικός τηλέγραφος, στον όποιο αφιερώνονται δύο επιγράμματα, διεγείρει στον ποιητή άπειρο θαυμασμό. Στο δεύτερο, κατά σειρά, απευθυνόμενος στον Δία σέ ύφος πού θυμίζει ανάλογα επιγράμματα της 'Ανθολογίας συγκρίνει τήν κλοπή της φωτιάς άπό τον Προμηθέα μέ τήν ανακάλυψη τοΰ ηλεκτρισμού και βρίσκει ότι ή δύναμη αυτή συνιστά μορφή ύβρεως μεγαλύτερης άπό τήν προμηθεϊκή. Αυτοί οι υπερφίαλοι ερευνητές της φύσεως, γράφει, έ'χουν τήν αλαζονεία τοΰ Σαλμωνέα. Και προκαλώντας περισσότερο τον Δία, τοΰ λέει ότι μέ τον ηλεκτρικό τηλέγραφο ή ανθρωπότητα έχει αγγελιαφόρο γρηγορότερο άπό τους δικούς του, τον Έρμη, και τήν "Ιριδα, πού τρέχει μέ τήν ταχύτητα τοΰ άνεμου: Άλλα και όξύτερόν μιν εχονσ' άεί άγγελιώτην ή συ σον Έρμείαν "Ιριοά τ' ίσάνεμον. Στο έξοχο αυτό επίγραμμα ό 'Ιωάννου μέ ευρηματικό τρόπο αντιπαραθέτει δύο κόσμους: τήν αρχαιότητα και τή δική του εποχή. Φυσικά, δεν απορρίπτει τήν τεχνολογία. 'Απευθυνόμενος στον Δία, σύμβολο τοΰ πολιτισμού όλης της αρχαιότητας, και εκμεταλλευόμενος εύφυώς τα μυθολογικά δεδομένα, εξαίρει έμμεσα τήν άξια τοΰ ηλεκτρισμού, στον όποιο στη

231 232 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη ρίζεται και ή λειτουργία τοϋ τηλέγραφου, πού άνοιξε νέους δρόμους στην πολιτιστική πορεία της ανθρωπότητας. Τα 40 επιγράμματα της επόμενης ομάδας, μέ τίτλο «Έπιγραφαί», αποτελούν επίσης μιαν αξιόλογη δημιουργία τοΰ Ιωάννου. Υπογραμμίζω ιδιαίτερα ότι 20 επιγράμματα, δηλαδή τα μισά, αναφέρονται σε ναούς ή ιεράρχες, γεγονός ενδεικτικό τοϋ ήθους και της νοοτροπίας των ανθρώπων της εποχής εκείνης, για τους οποίους ή πατροπαράδοτη 'Ορθοδοξία καί ή συναφής λατρευτική ζωή συνδέονταν άρρηκτα μέ τή ζωή τοϋ "Εθνους καί άποτελοϋσαν συνεκτικό δεσμό των άπανταχοϋ Ελλήνων. Καί δεν είναι, πιστεύω, χωρίς σημασία ότι για τον ναό τοϋ Σωτήρος στο Λονδίνο, τον όποιο ανήγειραν οί ορθόδοξοι της έκεΐ ομογένειας έπί της βασιλίσσης Βικτωρίας, έγραψε 6 επιγράμματα. Ά ν δεν πλανώμαι στην ερμηνεία μου, αυτό, έκτος των άλλων, υποδηλώνει καί τή σημασία πού ό στιχουργός απέδιδε στον ελληνισμό της διασποράς. Παραθέτω το πρώτο άπό τα έξι επιγράμματα: Εις τον εν Λονδίνω υπό των 'Ανατολικών Χριστιανών ανεγερθέντα ναόν τοϋ Σωτήρος Πάτρια θεσμά σέβονσα παροικίη εϊσατο Γραικών νηόν τόνοε θεώ, ρνστη άγασθενέϊ, σεπτής Βικτωρίης άγανόφρονος ενρνανάσσης σκήπτρον νωμώσης Βρεττανίης μεγάλης. Ή πρόταξη της φράσης «πάτρια θεσμά σέβονσα» έχει σκοπό, νομίζω, να τονίσει τήν προσήλωση τών ομογενών στην 'Ορθοδοξία, πού δέν νοείται χωρίς τήν ύπαρξη ναών. 'Αξιοσημείωτη στον 2ο στίχο είναι ή φράση «ρύστη άγασθενέϊ», της οποίας το επίθετο άγασθενής απαντάται μόνο στα «Κυνηγετικά» τοϋ Όππιανοϋ καί ή γενική τοϋ επιθέτου εύρυάνασσα, το όποιο επίσης απαντάται μόνο στον ύμνο τοϋ Καλλιμάχου «Εις Δήμητρα». Άπό τα επιγράμματα της ομάδας αυτής, επαναλαμβάνω, όλα άξιόλαγα, ξεχωρίζουν τα αφιερωμένα στον Γρηγόριο Ε', στον αρχιεπίσκοπο Ούγγροβλαχίας 'Ιγνάτιο καί στον 'Αλέξανδρο Υψηλάντη. Θα παραθέσω το τελευταίο, πού το θεωρώ υπόδειγμα ύψηλοϋ καί μεστοϋ νοηματικά λόγου, όπως καί άρτιας μετρικής κατασκευής. Εις Άλέξανδρον Ύψηλάντην τον Πρωταγωνιστήν Ελλάδος ουκ ήνειχ'υψηλάντης μεγαθαρσής άλγεα πόλλ' όρόων μησάμενος δε μέγα έργον, συν παύροισι ρέεθρα Ίερασοΐο πέρησεν

232 Τα λόγια επιγράμματα του Φιλίππου Ιωάννου 233 ες τ' ερατήν εκάλεσσ' εθνε' ελενθερίην ονδ' άρα μάψ εκάλεσσεν άρήια δ' οξύ 'Αχαιοί τεύχεα λαζόμενοι δονλοσύνης ελνθεν. Υπογραμμίζω τη χρήση τοΰ επιθέτου «μεγαθαρσής», πού απαντάται άπαξ στην ησιόδεια «'Ασπίδα τον Ηρακλέους», όπως καί το ακραιφνώς ποιητικό λεξιλόγιο, πού κορυφώνεται στη φράση «δονλοσννης ελνθεν» (αντί «δουλοσύνης έλύθησαν»). Στα σκωπτικά επιγράμματα, συνολικά 15, ό Ιωάννου δέν ευτύχησε ιδιαίτερα. Το είδος αυτό τοΰ επιγράμματος, πού δοξάστηκε άπό μεγάλους στιχουργούς της 'Ανθολογίας, απαιτεί οξεία παρατηρητικότητα καί εξαιρετικά ανεπτυγμένη αίσθηση τοΰ χιούμορ, προσόντα πού ò Θεσσαλός σοφός φαίνεται πώς δέν εΐχε. Άς ποΰμε ακόμη ότι αποφεύγει να θίξει καταστάσεις καί πρόσωπα της εποχής του, προτιμώντας να ασχοληθεί με χαρακτήρες ανθρώπων (χαρακτηριστικοί τίτλοι: Εις φλναρον, Εις παράσιτον, Εις μάντνν έρωτος, Εις δειλόν πολεμιστήν κ.ά.). Την πρόθεση του να αποστασιοποιηθεί άπό την εποχή του δείχνει καί ή χρήση αρχαίων ονομάτων, όπως Λεοντιάδης, Λνκάμβας, Αιοκλής, Οίνοπιών κ.ά. Άπό το σύνολο των μέτριων γενικά επιγραμμάτων τής κατηγορίας αυτής οπωσδήποτε ξεχωρίζουν δύο για το λεπτό καί έξυπνο χιούμορ τους: 1. Εις παραβλώπα Όπόθ' όρων μ' έθέλεις, ονκ δμμασιν ενθύ βλέπεις με οπότε δ' ενθν βλέπεις, ονχ όρων μ' εθέλεις. 2. Εις πρεσβΰτιν φέρουσαν φενάκην Πολλοί Νέαιράν φασι την αυτής κόμην βαφή μελαίνειν άλλα τοϋτο δη σαφώς ψεϋδος λέλεκται την γαρ κόμην οίδ' ότι φύσει μέλαιναν ή Νέαιρα ώνήσατο. Τα επιτύμβια επιγράμματα τοΰ Ιωάννου είναι, όπως ήδη σημειώθηκε, τα πολυπληθέστερα. 'Αναφέρονται σε οικογενειακά πρόσωπα ή φίλους, άλλα καί σε επιφανείς προσωπικότητες, ένδοξες για τον ρόλο τους στην επανάσταση τοΰ '21 καί στον φωτισμό τοΰ Γένους ή για τή συμβολή τους γενικότερα στα γράμματα κατά τή μετεπαναστατική περίοδο. Βλέπουμε, λοιπόν, έδώ επιγράμματα κάποτε περισσότερα άπό ενα στο ϊδιο πρόσωπο στον Μάρκο Μπότσαρη, στον Γεώργιο Καραϊσκάκη, στον 'Οδυσσέα 'Ανδρούτσο, στον Ρήγα Φεραίο, στον Άνθιμο Γαζή, στον Γρηγόριο Κωνσταντά, στον Κωνσταντίνο Οικονόμο τον εξ Οικονόμων, στον Νεόφυτο

233 234 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη Δούκα, στον φιλέλληνα Λένορμαν, στον Χριστόφορο Φιλητά, στον Κωνσταντίνο Άσώπιο, στον Χριστόφορο Περραιβό και άλλους, λιγότερο ή περισσότερο γνωστούς, άλλα και στους δύο αδελφούς του, στον πατέρα του και «Εις εαυτόν», επίγραμμα πού έγραψε για τον εαυτό του και χαράχθηκε στον τάφο του. Σε πολλά άπό τα επιγράμματα ό έπαινος τοϋ νεκρού είναι τόσο γενικόλογος, ώστε θα μπορούσε να ισχύσει και για οποιονδήποτε άλλο. Για παράδειγμα αναφέρω το πρώτο άπό τα τρία επιγράμματα στον Μάρκο Μπότσαρη, όπου εκείνο το άρχαιοπινές Βόζαρις. Εις τον άείμνηστον Μάρκον Βόζαριν Βοζάρεως ôô'ό τύμβος ο ο'ον θάνεν άΐοιος γαρ ζώει, δς προ πάτρης ώλετο μαρνάμενος. Σε άλλα επιγράμματα παρέχονται κάποια βιογραφικά στοιχεία, πού διαφοροποιούν τα έγκωμαζόμενα πρόσωπα, όπως λ.χ. γίνεται στο επίγραμμα πού αφιέρωσε στον Χριστόφορο Φιλητά, καθηγητή και μετέπειτα διευθυντή της Ιόνιας Ακαδημίας, ιδιότητες πού δηλώνονται σαφώς 37. 'Αληθινό κόσμημα, για τήν υψηλή του πνοή, τή νοηματική διαύγεια και τήν άρτια στιχουργία του, εΐναι το επιτύμβιο τό αφιερωμένο στον Γεώργιο Καραϊσκάκη. 37. Ό Χριστόφορος Φιλητάς υπήρξε εξαίρετος λόγιος, και δεν είναι συμπτωματικό ότι ό 'Ιωάννου τοϋ αφιέρωσε επίγραμμα. Όπως έχει εξακριβωθεί, πρίν άπό τον Ν. Cartojan είχε εντοπίσει το πρότυπο τοϋ «Έρωτοκρίτου» και είχε διατυπώσει ενδιαφέρουσες συγκριτικές παρατηρήσεις αναγνωρίζοντας τή σαφή ανωτερότητα τοϋ ποιήματος τοϋ Κορνάρου. Πβ. Βιτσέντσου Κορνάρου, Έρωτόκριτος. Κριτική "Εκδοση, Εισαγωγή, Σημειώσεις Στυλιανοϋ 'Αλεξίου, Ερμής, 'Αθήνα 1980, σ. ξα'. Το επίγραμμα τοϋ 'Ιωάννου είναι το έξης: Ε'ις Χριστόφορον Φιλητάν, καθηγητήν της 'Ιονίου 'Ακαδημίας (αωξη) Οντος Χριστοφόροιο Φιλητά όστέα κεύθει Μονσάων σεμνού μνστιπόλοιο τάφος, δς τ' Ηπείρου εφν κλεινός γόνος, Ανσονίης όε ίμείρων Ίομοσννης άστεα πολλά ΐόεν. Εντ' Άκαόημίης οήν προστάς Ίονίοιο, πλείστης ίδρείης ης μετέόωκε νέοις. Τφ ρα όαμείς νούσω και γήραϊ 'Ελλάδι πάση, εξοχ' όμιληταΐς, πένθος εθηκε φίλοις.

234 Τα λόγια επιγράμματα του Φιλίππου 'Ιωάννου 235 Εις τον άείμνηστον Γεώργιον Καραϊσκάκην Ένθάδε μεγακλήος Καραΐσκον γαϊα καλύπτει λαθίπονον κονίην πνεύμα δ' αρ' άθάνατον πνεύμασιν ηρώων σννόμιλον δώματα ναίει αιθέρια, προ πάτρης εν προμάχοις κταμένου. Άλλα προσερχόμενος τηδε, ξένε, αζεο χώρον μηδ' επιβαίη πους ενθάδε δονλόφρων. Στο επίγραμμα αυτό πρέπει να προσεχθεί ή αντίθεση ανάμεσα στη μοίρα τοϋ θνητοί) σώματος καί τοϋ αθάνατου πνεύματος, κοινός τόπος στα επιγράμματα της 'Ανθολογίας, όπως και ή φράση «λαθίπονον κονίην», ή χρήση της οποίας προϋποθέτει και ελληνομάθεια και συνδυαστική ικανότητα. Το λαθίπονος, πού απαντάται μόνο δις στον Σοφοκλή, σημαίνει «αυτός πού ξεχνά τον κόπο», ένώ τό κονίη ανταποκρίνεται στην αντίληψη, πού διαρρέει τα επιτύμβια επιγράμματα τής 'Ανθολογίας, ότι τό σώμα τοϋ άνθρωπου είναι σκόνη, σποδός. Ή φράση, λοιπόν, λαθίπονος κονίη σημαίνει τό σώμα πού ξεχνά, πού δεν γνωρίζει τον κόπο. Φυσικά, αυτό χαρακτηρίζει πολύ επιτυχημένα τήν πυρετική δραστηριότητα τοϋ Γεωργίου Καραϊσκάκη και τή σωματική αντοχή του στους κόπους. "Ας προσέξουμε ακόμη τήν προτροπή τοϋ τελευταίου διστίχου, πού εξαίρει τήν ιερότητα τοϋ χώρου και τήν αντίθεση τής αγέρωχης και αδούλωτης προσωπικότητας τοϋ νεκροϋ στο δουλικό φρόνημα τών δειλών και άπόλεμων. Τον ναύαρχο 'Ανδρέα Μιαούλη ό 'Ιωάννου και θαύμαζε και αγαπούσε ιδιαίτερα, εφ' όσον, εκτός τών άλλων, υπήρξε γραμματέας του και δάσκαλος τών παιδιών του 38. Δεν είναι, λοιπόν, δυσεξήγητο ότι τοϋ αφιέρωσε τέσσερα επιγράμματα. Στο δεύτερο άπό αυτά κάνει έ'να παραλληλισμό ανάμεσα στον Σοφοκλή καί στον Μιαούλη και παρατηρεί ότι ό πρώτος με τήν οξύνοιά του αποσόβησε τή δουλεία τής Ελλάδας, ένώ ό δεύτερος με τήν πολεμική του ανδρεία και καρτερία τήν άπέσεισε. Γι' αυτό καί οι "Ελληνες τους τίμησαν με τύμβους κοντά στή θάλασσα. Κι αν τή δόξα τοϋ Σοφοκλή τή διαλαλεί ή Σαλαμίνα, τή δόξα τοϋ Μιαούλη τή διηγούνται τα κύματα καί οι θυελλώδεις άνεμοι τοϋ Αιγαίου. Εις τον άοίδιμον ναύαρχον τής Ελλάδος Ανδρέαν τον Μιαούλην Δονλοσννην το πάροιθε Θεμιστοκλέης άπάλαλκεν f/ς πνκινης πραπίδεσσ' Ελλάδος αυτονόμου. 38. Πβ. Πατριαρχέα, δ.π., ο. 13.

235 236 Ηρακλή Έμμ. Καλλέργη Άλλα μενεπτόλεμος δεσπαζομένην Μιαούλης νϋν αν Ελλάδα éfj ρνσατο καρτερίητω ρ' άμφοϊν φωτοϊν άλιγείτονας ενθάδε σνμφνλων χείρες χεϋαν επ' ήϊόνΐ]. Κείνου μεν Σαλαμίς ερέει κλέος άντιπεραίη, τον δ' αλός Αίγαίης οίδμά τε οπιλάδες. Άς προσέξουμε πάλι το ακραιφνώς ποιητικό λεξιλόγιο και τη μουσικότητα, πού αναδύεται άπό το κείμενο χάρη στη συχνή και εναλλασσόμενη χρήση των υγρών φθόγγων λ και ρ. Στα περιορισμένα όρια αύτοϋ του άρθρου, προσπάθησα να παρουσιάσω τα λόγια επιγράμματα ενός δεινού ελληνιστή, φλογερού εραστή τού αρχαιοελληνικού ποιητικού λόγου. Ή περίπτωση τού 'Ιωάννου είναι ιδιάζουσα, επειδή μέ αυτόν ουσιαστικά τερματίζεται μια ένδοξη παράδοση έπιγραμματοποιίας σέ αρχαιοελληνική γλώσσα. Έχω όμως τή γνώμη ότι το ποιητικό έργο τού λογίου αυτού δεν πρέπει να το αντιμετωπίσουμε ώς μεμονωμένη έκφανση ρομαντικής αρχαιολατρίας, πού δέν σχετίζεται μέ τή μετέπειτα γλωσσική και θεματολογική εξέλιξη τής λογοτεχνίας μας. Στον πνευματικό πολιτισμό τίποτα δέν χάνεται. Θέλω, λοιπόν, να πιστεύω ότι ή ποίηση αυτή επηρέασε μέ διεργασίες πού κάποτε παραμένουν τελείως μυστικές τις συνειδήσεις κάποιων λογοτεχνών, οι όποιοι στή συνέχεια εξέφρασαν τα βιώματα και τις σκέψεις τους σέ λόγο νεοελληνικό. Ό ϊδιος ό Φίλιππος Ιωάννου παραμένει ή τυπική περίπτωση τού Νεοέλληνα λογίου, πού αποτύπωσε τα προϊόντα τού πνευματικού μόχθου σέ αρχαία γλώσσα, δηλαδή έβαλε κατά τήν παλαιά παροιμία «οινον νέον εις ασκούς παλαιούς».

236 ΧΑΡΗΣ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΤΟ «ΞΕΝΟ» ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Ή παρούσα μελέτη αποτελεί απόσπασμα άπό εκτενέστερο υπό έκδοση σύγγραμμα μου και έ'χει εμπνευστεί από την ενασχόληση μου μέ παπυρικά έγγραφα και από τη θητεία μου στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας τοΰ Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Βασική όμως πηγή έμπνευσης αποτέλεσαν και oi προβληματισμοί πού δημιουργούν οι καιροί μας. Ζούμε σέ μια εποχή εθνικιστικών εξάρσεων και εθνικών επαναπροσδιορισμών, προβολής τών ιδιαιτεροτήτων έθνοτικών και κοινωνικών ομάδων, θρησκευτικής και ιδεολογικής μισαλλοδοξίας. Το ελληνικό κράτος, αν και μέλος τής Ευρωπαϊκής Ένωσης, αντιμετωπίζει προβλήματα ασφάλειας, γεγονός πού προκαλεί ανασφάλειες άγνωστες στους εταίρους του, ενώ ό ελληνικός λαός συνεχίζει να βιώνει το διχασμό μεταξύ τής έπαρσης για μια καταγωγή μακρινή και ένδοξη πλην όμως ολοένα και λιγότερο έξαργυρώσιμη, και δικαίως ή εκ τοΰ πονηρού αμφισβητούμενη και βαλλόμενη 1 και τής υστέρησης πού εκδηλώνεται σέ άλλους τομείς. Οι φοβίες και οι πολιτικές σκοπιμότητες πού συχνά τις υποδαυλίζουν οδηγούν αναπόφευκτα σέ δημιουργία ή αναζωπύρωση στερεότυπων απόψεων για τους όμορους λαούς, τους μετανάστες, λαθρομετανάστες και τις μειονότητες γενικά για το ξένο. Οι απόψεις αυτές μοιραία στερούνται νηφαλιότητας και σαν απόλυτα σχήματα δέν επιδέχονται κριτικής ή διαφοροποίησης, δρουν όμως ανακουφιστικά για τον αύτοπροσδιοριζόμενο βάσει τοΰ αντιθετικού ζεύγους έμεϊς και οι βάρβαροι. Βάρβαροι. Χαρακτηριστική περίπτωση ονοματοποιίας, αποδίδει τον ήχο μιας άγνωστης γλώσσας στα ελληνικά αυτιά, όμως ή λέξη πού κληροδότησαν οι "Ελληνες στον δυτικό κόσμο για να υποδηλώνει το άλλόφωνο είχε άπό πολύ νωρίς συνειρμικές προεκτάσεις πού παρέπεμπαν στο απολίτιστο, το διαφορετικό, το άγριο, κοντολογής στο ξένο. Όχι ότι οι Έλληνες 1. Βλ. π.χ. Bernai Μ. 2 τόμ. Ι: Black Athena: The Euroasiatic Roots of Classical Civilization. New Brunswick: Rutgers Univ. Press. II: The Archaeological and Documentary Evidence. London: Free Association Press.

237 238 Χάρης Ίωαννίδου υπήρξαν οι μόνοι πού δημιούργησαν 2 φώνημα για να ξεχωρίσουν τον εαυτό τους άπό τον υπόλοιπο κόσμο το Liddell Scott αναφέρει δειγματοληπτικά και δυο άλλους λαούς πού είχαν αντίστοιχο όρο στο λεξιλόγιο τους, τους Αιγυπτίους και τους Εβραίους. Ή λέξη γκογίμ, ό μη Εβραίος, είναι σχεδόν εξίσου διάσημη μέ τό βάρβαρος, αν και υπολείπεται σέ τοΰτο: δέν έ'χει ενσωματωθεί σέ άλλες γλώσσες. Μια άλλη ενδιαφέρουσα διάσταση είναι ότι ή διαφορά πού προβάλλεται μέ τη χρήση τοΰ όρου βάρβαρος, ακόμα και τήν εποχή πού έχει δημιουργηθεί ό ελληνικός «εθνικισμός», επικεντρώνεται στή γλώσσα και όχι στή γεωγραφική θέση, τή θρησκεία ή τον πολιτισμό. Οί "Ελληνες δέν υπήρξαν ποτέ μισαλλόδοξοι. Ό πατέρας τών θεών τους, ό Ζευς, ήταν Ξείνιος, και ή προστασία του κάλυπτε και τους ξένους λαούς. Στην επαφή τους μέ άλλες θρησκείες ήταν πάντα ανοικτοί, πάντα έψαχναν για αντιστοιχίες μέ τις δικές τους λατρείες και ήταν παραπάνω άπό πρόθυμοι να υιοθετήσουν καινούριες. Στή λογοτεχνία τους, ακόμα και όταν ό ξένος ήταν εχθρός σέ εμπόλεμη μάλιστα κατάσταση μαζί τους, ποτέ δέν ξεχνούσαν τήν ανθρώπινη διάσταση του. Επίσης ποτέ δέν περιορίστηκαν σέ γεωγραφικά στεγανά. Άπό τήν εποχή τών μεγάλων αποικισμών και μετά ή κινητικότητα τους στον χώρο κυρίως τής ανατολικής Μεσογείου ήταν μεγάλη. Όλα αυτά δέν σημαίνουν ότι οί "Ελληνες, και κυρίως οί "Ελληνες όπως διαμορφώθηκαν μετά τή νίκη τους έπί τών Περσών, δέν ήταν υπερφίαλα σίγουροι για τήν ανωτερότητα τους απέναντι στους ξένους. Κάθε άνθρωπος, ακόμα και ό πιο ευφυής, κάθε ηλεκτρονικός υπολογιστής, ακόμα καί ό πιο περίπλοκος, στηρίζει τή σκέψη του στην ύπαρξη αντιθέτων: ναί οχι, καλό κακό, μαΰρο άσπρο, σωστό λάθος, έμεΐς οί άλλοι. Και οί "Ελληνες φιλόσοφοι ήταν οί πρώτοι πού ανακάλυψαν αυτόν τό διπολισμό στή φύση και τή σκέψη. "Ενα άπό τα πιο συνηθισμένα αντιθετικά ζεύγη πού λειτουργούν μέχρι καί σήμερα εϊναι τό εμείς και οί ξένοι, στή δική μας περίπτωση οί "Ελληνες καί οί βάρβαροι 3. Είναι ένα αφαιρετικό σχήμα πού λειτουργεί όχι μόνο αύτοπροσδιοριστικά, άλλα καί ώς ευεργετικό δίπολο πού μας απαλλάσσει άπό τον κακό μας εαυτό, μέσω τής προβολής του στους «άλλους». Σέ περιόδους όμως πολιτικής καί κοινωνικής έντασης αυτό ακριβώς τό δίπολο οδήγησε καί συνεχίζει να οδηγεί τήν ανθρωπότητα σέ μεγάλους αλληλοσπαραγμούς. 2. Για τήν πιθανή ανατολική προέλευση τής λέξης βλ. Hall Ε Inventing the Barbarian. Greek Self definition through Tragedy. Oxford: Clarendon Press, σ. 4 καί σημ Βλ. για το θέμα καί Cartledge Ρ The Greeks. Oxford: Oxford University Press, σσ καί

238 ΟΙ "Ελληνες και το «ξένο» 239 "Ομηρος Μια απόδειξη ότι ή περιφρόνηση τοΰ ξένου δέν είναι εγγενής, άλλα διαμορφώνεται άπό συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες, είναι τα ομηρικά επη. Στα ομηρικά επη βέβαια, οι απεικονίσεις των ξένων δέν έχουν άμεση σχέση μέ τήν ιστορική πραγματικότητα, άλλα μια προσεκτική ανάγνωση μας οδηγεί σέ αρκετά ασφαλή συμπεράσματα. Άν καί οί ήρωες πού παρουσιάζονται διέπονται άπό ιδιαίτερες συμβάσεις καί ό μυθικός τους χώρος αντιστέκεται στην καθαρά ιστορική ανάλυση, είναι σαφές ότι οί ξένοι τοΰ Όμηρου εμφανίζονται ως ξεϊνοι, άλλοι, αλλοδαποί, αλλότριοι φώτες, δήϊοι άνδρες, άλλόθροοι ή βαρβαρόφωνοι, ή ακόμα καί άγριόφωνοα, άλλα δέ θεωρούνται συλλήβδην διαφορετικοί στα ήθη, το πολύ πολύ μερικοί, όπως για παράδειγμα οί Κύκλωπες 5, να παρουσιάζονται παιδαριωδώς άγριοι. Θα έπρεπε ϊσως να κάνω εδώ ειδική μνεία για τις διάφορες δευτερεύουσες θεότητες πού συναντάει στις περιπλανήσεις του ό 'Οδυσσέας. Πρόκειται συνήθως για τέρατα, όπως ή Σκύλλα καί ή Χάρυβδη, πού προκαλούν κακό, καί άκομα καί οί μεγάλοι θεοί δέν μπορούν να τα αντιμετωπίσουν. Αυτό πού τα ξεχωρίζει άπό τους μείζονες ομηρικούς θεούς εΐναι ό αυστηρά τοπικός τους περιορισμός 6. Το βεληνεκές της δράσης τους είναι μικρό, άν καί στο χώρο της εξουσίας τους είναι τρομακτικότερα άπό τους μεγάλους θεούς, γιατί αυτά τα τέρατα δέν είναι παρά ή προσωποποίηση τού ίδιου τοΰ φόβου. Τό μόνο πού τα αποδυναμώνει είναι το γεγονός ότι λίγοι άνθρωποι θα τα συναντήσουν, καί έ'ξω άπό τήν περιοχή τους είναι ανύπαρκτα, σέ αντίθεση μέ τους επίσημους θεούς, οί όποιοι έχουν πανανθρώπινη ισχύ. Δέν είναι δέ τυχαίο ότι καί στην εικαστική τέχνη άπό τον 8ο π.χ. αιώνα καί μετά έχουμε πληθώρα απεικονίσεων θηρίων, άνθρωπόμορφων τεράτων καί άλλων μορφών πού συμβολίζουν τό δαιμονικό, τό φοβερό, καί προκαλούν πρωτόγονο τρόμο. Πιστεύω ότι οί Έλληνες, οί όποιοι εκείνη τήν εποχή, μέσω τοΰ πρώτου αποικισμού, ήρθαν σέ επαφή μέ νέους κόσμους, εκφράζουν μέ αυτόν τον τρόπο τή φοβία τους προς τό άγνωστο πού μπορεί να συναντήσουν στο δρόμο τους. Μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου καί τή συνακόλουθη μετάβαση τους άπό τον πρωτό 4. Βλ. π.χ. ζ , θ , , ν Πού όμως αποτελούν ειδική περίπτωση, καί ανήκουν περισσότερο στην κατηγορία των τοπικά περιορισμένων δυνάμεων, όπως ή Σκύλλα καί ή Χάρυβδη, πού σχολιάζονται παρακάτω. Ό ίδιος ό Πολύφημος παρουσιάζεται σαν άντίθεος (α 70). 6. Βλ. Schrade Η Gôtter und Menschen Homers. Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, σσ

239 240 Χάρης Ίωαννίδου γονο μύθο στο λόγο ή γραφική αύτη προσωποποίηση των φόβων τους οργανώθηκε σε λιγότερο ή περισσότερο ξενοφοβικά στερεότυπα κατά περίπτωση και χρονική περίοδο. Πάντως, όσον άφορα τους θνητούς, οι "Ελληνες και οι αλλόφυλοι των ομηρικών επών είναι πολίτες τοϋ ϊδιου, ενιαίου, ήρωικοΰ κόσμου, ενός κόσμου μέ τις δικές του, κοινές για όλους, μυθικές αρχές. Μια τέτοια προσέγγιση φαίνεται ότι κατ' αρχήν έχει άμεση σχέση μέ τήν ελληνική θρησκεία. Ό Ζευς είναι ό πατέρας θεών και ανθρώπων, και δέν περιορίζεται σέ μια πόλη ή ενα έθνος, όπως σωστά παρατηρεί και ό Η. Schwabl 7, ενώ ό 'Απόλλων κυριαρχεί και σέ μέρη εκτός τοϋ ελλαδικού χώρου: ώ ava, και Λνκίην και Μηονίην έρατεινήν / και Μίλητον έχεις εναλον πόλιν ίμερόεσσαν, / αυτός Ô' αν Δήλοιο περικλύστου μέγ' άνάσσεις 8. Οι άνθρωποι δέν χωρίζονται σέ ξένους και Έλληνες, άλλα περισσότερο σέ χαλεπούς, αγρίους ούοε δικαίους και φιλοξείνους, σφιν νόος εστί θεουόής. Είναι αξιοθαύμαστο τό πώς οι Έλληνες, σέ όλη τή διάρκεια της αρχαιότητας, όπως θα δούμε, άλλα και όπως αποδεικνύεται ήδη άπό τα Όμηρικά έπη, ακόμα και όταν γνωρίζουν τις διαφορές τους άπό τους ξένους, αναγνωρίζουν πάντα τήν ενότητα όλου τού ανθρώπινου γένους. Αυτή ή πεποίθηση τους μάλιστα δέν πηγάζει άπό άγνοια τών ξένων λαών, ϊσα ϊσα πού είναι προϊόν της επαφής τών Ελλήνων μέ αυτούς. Βλέπουμε λοιπόν πόσο ευγενικά καλοδέχθηκαν οι Αιγύπτιοι τον Μενέλαο 9 και τον ίδιο τον 'Οδυσσέα 10, τον άνδρα πού πολλών ανθρώπων αστεα ϊοεν και νόον εγνω, όταν, στή διάρκεια τών περιπλανήσεων τους, βρέθηκαν στα μέρη τους 11. Πόσο μεγάλη είναι ή διαφορά άπό τήν Ελένη τοϋ Ευριπίδη, όπου ό ποιητής, διαμορφωμένος άπό τή «σωβινιστική» ιδεολογία τοΰ 5ου αιώνα, μας παρουσιάζει τον Αιγύπτιο θεοκλύμενο να παραβιάζει τους κανόνες της φιλοξενίας, σκοτώνοντας τους ξένους πού έφταναν στή χώρα του! Οι Τρώες όμως της Ίλιάδας φέρονται ανθρώπινα, ακόμα και απέναντι στην πέτρα τοϋ σκανδάλου, τήν Ελένη, εκτιμώντας τήν ομορφιά της: ου νέμεσις Τρώας και εϋκνήμιοας 'Αχαιούς/Toifjô' άμφί γυναικί πολύν χρόνον άλγεα 7. Schwabl Η. et al Grecs et barbares. Six exposés et discussions par H. Schwabl et al., Vandoeuvres, 4 6 Septembre Fondation Hardt, Entretiens VIII, Genève, σ 'Ομηρικός Ύμνος 'Απόλλωνος 179 κ.έ. 9. γ , δ ξ Βλ. S. West, «A Commentary on Homer's Odyssey Books I IV» στο Heubeck Α., West S. και Hainsworth J.B A Commentary on Homer's Odyssey, Oxford, σσ. 192 και σχόλια στίχων δ 354 κ.έ. Βλ. επίσης id., σχόλιο τοϋ Heubeck στους στίχους κ * Plass 1969, «Menelaus and Proteus», CJ lxv, σ. 104 κ.έ.

240 Οι "Ελληνες και το «ξένο» 241 πάσχειν / αίνώς άθανάτησι θεης εις ώπα εοικεν 12. Άς θυμηθούμε καί το θαυμασμό τοΰ χαροκαμένου Πρίαμου για τον 'Αχιλλέα, τον άνθρωπο πού σκότωσε το γιό του 13. Θα ήταν όμως παράλειψη, αν σέ αυτό το σημείο δέν γινόταν μνεία των θεωριών πού διατυπώθηκαν κυρίως άπό ελληνιστές τοΰ 19ου αιώνα, άλλα και άπό ορισμένους σύγχρονους μελετητές 14, και οί όποιες, παρά τις αποδείξεις για το αντίθετο, προσπάθησαν να δοΰνε τους Τρώες σαν βάναυσους και απολίτιστους. Στηρίχθηκαν σέ σχόλια της Ίλιάδας, πού άπό την ελληνιστική εποχή μέχρι τα βυζαντινά χρόνια τόνιζαν τήν υπεροχή τών 'Αχαιών απέναντι στους βάρβαρους Τρώες, παραβλέποντας τή σκληρή συμπεριφορά τοΰ 'Αγαμέμνονα, τοΰ Αχιλλέα και άλλων Αχαιών, καί αγνοώντας χωρία όπως αυτά πού μόλις αναφέρθηκαν, πού καταδεικνύουν τήν ευγένεια τών Τρώων. Γίνεται για άλλη μια φορά σαφές, ότι κανείς δέν προσεγγίζει κάποιο έργο απογυμνωμένος άπό τήν ιδεολογία του, ακόμα κι άν εξετάζει ενα έ'πος πού δημιουργήθηκε πολλές χιλιετίες πριν. Ένα χωρίο της Ίλιάδας πού έ'χει συζητηθεί πάρα πολύ είναι ή παρουσίαση τών λαών πού συμμετείχαν στον πόλεμο, ό γνωστός Κατάλογος τών Νηών 15. Έδώ ό ποιητής, μετά τήν περιγραφή τών δυνάμεων τών Δαναών, μας γνωρίζει τους Τρώες καί τους συμμάχους τους. Αρχηγός τών Τρώων είναι ό Πριαμίδης Έκτωρ. Μαζί του έχουν έρθει πλείστοι καί άριστοι λαοί}**. Έδώ προφανώς παρατίθενται αδιακρίτως όλοι οί λαοί με τους οποίους είχαν έρθει σέ επαφή οί Έλληνες μέχρι τήν εποχή της δημιουργίας τοΰ έπους. Στην αρχή τοΰ Γ βιβλίου παρουσιάζεται ή αρχή της μάχης. Οί Τρώες προχωρούν με μεγάλο θόρυβο, σαν τους γερανούς τήν ώρα της αποδημίας τους, ενώ αντίθετα οί Αχαιοί προελαύνουν με ησυχία. Ή αντίθεση αυτή θεωρήθηκε μειωτική για τους Τρώες. Κατά τή γνώμη μου, ή περιγραφή δέν τονίζει τήν έλλειψη τάξης καί στρατιωτικής άγωγης τών τρωικών δυνάμεων, ϊσως όμως να δείχνει τή μικρότερη ομοιογένεια τους σέ σχέση με τους Αχαιούς. Παρόμοια αντίθεση συναντάμε καί στο Δ 422 κ.έ., όπου οί Έλληνες παρομοιάζονται με το κΰμα της θάλασσας, ενώ οί Τρώες με προβατίνες στην αυλή πλούσιου άνδρα, τή στιγμή πού απαντούν στις φωνές τών κριαριών. Αυτό, μας εξηγεί ό ϊδιος ό ποιητής, συμβαίνει γιατί στο στρατόπεδο τών Τρώων ον γαρ πάντων ηεν ομάς θρόος ovò' Χα γήρνς, / άλλα γλώσσ' εμεμικτο, πολνκλητοι ο' εσαν άνδρες Γ Ω Βλ. π.χ. Van der Valk, M.H.A.L.H «Homer's nationalistic attitude», I'Ant. Class. 22, Β 486 κ.έ. 16. Β Δ

241 242 Χάρης Ίωαννίδου Ή έλλειψη σαφοϋς διάκρισης μεταξύ των αλλόφυλων Τρώων και των Ελλήνων, δέν παρατηρείται μόνο στο ϊδιο το έπος. Στις κεραμικές απεικονίσεις οι Τρώες παρουσιάζονται ντυμένοι σαν "Ιωνες οπλίτες, ενώ πολλοί άπο αυτούς έχουν ελληνικής προέλευσης ονόματα 18. Είναι σαφές ότι όπως ακριβώς οι "Ελληνες τοΰ Όμηρου δέν περιγράφονται μέ κάποιο σταθερό συλλογικό όνομα πού να καταδεικνύει τήν κοινότητα τους, άλλα περιγράφονται κατά περίσταση ώς Δαναοί, Άργεΐοι ή 'Αχαιοί, έτσι και ό εξω κόσμος δέν έχει αποκτήσει τό κοινό του, κλειστό σχήμα, συνεπώς δέν έχει βρεθεί ακόμα λέξη πού να τον εκφράζει συνολικά. Ό όξύνους Θουκυδίδης 19 πρώτος παρατήρησε ότι ο συλλογικός όρος βάρβαροι προϋποθέτει τήν ύπαρξη τοΰ "Ελληνα. Άλλα ή κοινή συνείδηση τών Ελλήνων τήν εποχή τών ομηρικών έπων δέν έχει ακόμα παγιωθεί. "Ηδη όμως στον Ησίοδο ό όρος Ελλάς αναφέρεται σέ ολόκληρη τήν ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ ό Έλλην είναι πατέρας τοΰ Δώρου και τοΰ Αιόλου και παππούς τοΰ "Ιωνα και τοΰ Αχαιοΰ. Είναι ενδιαφέρον ότι ό Ησίοδος δέν αναφέρει κάποιον κοινό πρόγονο όλων τών βαρβάρων, αντίθετα μάλιστα, ή καταγωγή πολλών ξένων λαών ξεκινάει άπό κάποιον "Ελληνα. Ή δημιουργία τών Ελλήνων Ό Αρχίλοχος χρησιμοποιεί τον όρο Πανέλληνες. Συνεπώς άπό τις αρχές τοΰ έβδομου π.χ. αιώνα, ϊσως και άπό τό τέλος τοΰ προηγούμενου, πρέπει να ενισχύθηκε ή ιδέα της ενότητας τών Ελλήνων στην ϊδια τή συνείδηση τους. Κατά τή διάρκεια τοΰ έβδομου και τοΰ έκτου π.χ. αιώνα, βλέπουμε ότι αρχίζει να σχηματίζεται ή έννοια της Ελλάδας, λόγω της δημιουργίας κοινών θρησκευτικών και πολιτικών θεσμών, της διάδοσης τοΰ γραπτού λόγου και της αποστολής άποικων σέ άγνωστα μέρη, όπου διατήρησαν τήν επαφή τους μέ τις μητροπόλεις και διαφύλαξαν τις παραδόσεις τους μέρος τών όποιων ήταν και τα ηρωικά τους επη παρά τον καθημερινό συγχρωτισμό τους μέ άγνωστα φΰλα. Μέ τή δημιουργία λοιπόν της κοινής συνείδησης τών Ελλήνων, δημιουργείται παράλληλα και ή αντίθεση, ό εξω κόσμος, οι βάρβαροι. Οι ξένοι στή λυρική, ελεγειακή και ιαμβική ποίηση τοΰ έβδομου και έκτου π.χ. αιώνα αρχίζουν σιγά σιγά να βγαίνουν άπό τό συμβατικό τους περίγραμμα και να αντικατοπτρίζουν τήν ιστορική πραγματικότητα της εποχής. Ό Αρχίλοχος είναι ϊσως τό πρώτο παράδειγμα ποιητή πού παρουσιάζει τήν αντίθεση τών Ελλήνων 18. Von Kamptz Η Homerische Personennamen. Gòttingen: Vandenhoek und Ruprecht

242 Οι "Ελληνες και το «ξένο» 243 και μή Έλλήνων, αναφερόμενος στα σύγχρονα του γεγονότα. Το περιβόητο ελεγειακό ποίημα του 20, όπου μας παρουσιάζεται ώς ρίψασπις, γεγονός πού, σύμφωνα με τον Πλούταρχο 21, ώθησε τους Λακεδαιμονίους στο να μη δεχθούν τον ποιητή στα μέρη τους, αναφέρεται στον αγώνα των Παρίων αποικιοκρατών εναντίον της Θάσου 22 και αποκαλεί τους Σαΐους βαρβάρους. Οι Πάριοι αποβιβάσθηκαν στο δασωμένο νησί γύρω στο 680 π.χ. 23 Ό 'Αρχίλοχος πρέπει να έλαβε μέρος στις τελευταίες μάχες. Μια επιγραφή πού έ'χει βρεθεί στην Πάρο δείχνει τήν ικανότητα τοΰ 'Αρχίλοχου να χρησιμοποιεί εθνικιστικού τύπου προσβολές (Θρηξί κυσί 2 *). 'Επίσης στο fr. 28 Diehl μας παρουσιάζει σαν αισχρό τον τρόπο πού πίνουν οι Φρύγες και οι Θράκες: ώσπερ <παρ'> ανλω βρϋτον ή Θρήξ άνήρ ή Φρνξ εβρνζε, κνβδα δ' ην πονενμένη 25. "Ετσι ό 'Αρχίλοχος μας παρέχει τα πιο πρώιμα παραδείγματα ποιητικής παρουσίασης των απόψεων των Ελλήνων για τους γείτονες τους, εϊτε αυτές συνίστανται σέ απλές εθνογραφικές παρατηρήσεις, εϊτε σέ ύβρεις για τίς διαφορές τους. Κι όμως, σ' αυτή τήν περίοδο, ή επαφή των Ελλήνων, και ιδίως άύτών τοΰ ανατολικού Αιγαίου, μέ το ξένο, ήταν 'ιδιαίτερα στενή. Ό 'Αλκμάν 26 μας δείχνει το θαυμασμό των Ελλήνων για τή Λυδία. Ό ϊδιος πιθανόν να κατάγεται άπό τήν πρωτεύουσα της, τίς Σάρδεις, και είναι περήφανος γι' αυτήν του τήν προέλευση, ή οποία δέν τον καθιστά λιγότερο "Ελληνα: ουκ ης άνήρ αγροικος ούδε / σκαιος ούδε Θεσσαλός γένος/ ονδ' Έρνσιχαϊος ούδε ποιμήν, / άλλα Σαρδίων άκράν 21. Ό 'Αλκαίος έχει στενές πολιτικές σχέσεις μέ τή Λυδία, ένώ ή Σαπφώ, ή ποιήτρια μέ τό ελάχιστα ελληνικό όνομα, και οι φίλες της σχετίζονται μέ Λυδούς και ντύνονται μέ λυδικά ενδύματα. Ό αδελφός μάλιστα της ποιήτριας, ό Χάραξος, έχει ερωμένη τή 20. Fr. 6 Diehl. 21. Πλούτ., Instil Lac Πα τή Θάσο βλ. τή σημαντική δημοσίευση τοΰ J. Pouilloux, Recherches sur l'histoire et les cultes de Thasos I II (ο τόμος II σέ συνεργασία μέ τον C. Dunant), Paris 1954 et 1958, μέ μεγάλο αριθμό επιγραφών άπό τήν κλασική, ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο. 23. Βλ. π.χ. Bengston Η., History of Greecefromthe Beginnings to the Byzantine Era, μτφρ. E.F. Bloedow, Ottawa 1988, σ. 56 και σημ. 105,106 και Fr. 51 Diehl. 25. Βλ. επίσης και Άθήν β: τον δε κρίθινον οϊνον και βρϋτόν τίνες καλοϋσιν ώς... και 'Αρχίλοχος. Για τήν αισχρή σημασία τοΰ αύλίσκον, βλ. Η. D. Rankin Archilochus of Paws. New Jersey: Noyes Press, σημ. 48 στο κεφ Για τήν καταγωγή τοΰ 'Αλκμάνα, βλ. D. L. Page, 1951,Alcman, The Partheneion. Oxford, σ Fr. 13.

243 244 Χάρης Ίωαννίδου Δωρίδα, Αιγύπτια εταίρα ή, σύμφωνα μέ τον Ηρόδοτο 28, τη Ροδώπι, Θρακικής καταγωγής, σύνδουλη τοϋ Αισώπου, πού βρέθηκε στην Αίγυπτο όπου εξαγοράσθηκε αντί αδρής πληρωμής από τον εραστή της Χάραξο. Λίγο αργότερα, ό Ίππώναξ αποδίδει στον ομηρικό Ρήσο τον τίτλο «πάλμυς» 29, λυδική λέξη πού σημαίνει «βασιλεύς», και την οποία χρησιμοποιεί σέ άλλα αποσπάσματα και για τό Δία 30 και τον Ερμή 31, ενώ συχνά χρησιμοποιεί δάνειες λέξεις όταν αναφέρεται σέ ξένους, μέ σκοπό να καταδείξει τό έτερόφωνό τους. Βλέπουμε δηλαδή, ότι άπό τους αρχαϊκούς ήδη χρόνους έχει αρχίσει ή χρήση ανατολικών στοιχείων πού προσδίδουν χρώμα στην ελληνική λογοτεχνία, και ότι αυτό είναι προϊόν τών έντονων σχέσεων τών Ελλήνων κυρίως μάλιστα τών κατοίκων τοϋ ανατολικού Αιγαίου μέ τους γείτονες τους. Ακόμα δέ και τήν εποχή πού οι Έλληνες επιθυμούν τήν ανεξαρτησία τους άπό τους ξένους, ό αγώνας πού διεξάγεται αποβλέπει στην πολιτική τους απεξάρτηση και δεν συνδέεται μέ τήν απόρριψη τών γειτόνων τους, τους οποίους συχνά θαυμάζουν. Ή γένεση του Βαρβάρου Ή ελληνική ταυτότητα πού δημιουργήθηκε μέ τήν επαφή τών Ελλήνων μέ τον υπόλοιπο κόσμο μέσω τών αποικισμών και βιώθηκε κυρίως σαν διαφορά τής γλώσσας 32, διαμορφώθηκε και παγιώθηκε μέ τήν κοινή νίκη στους Μηδικούς πολέμους. Ή διακρατική συνεργασία πού χρειάσθηκε για να αποσοβηθεί ό κίνδυνος από τους Πέρσες, βοήθησε τήν παγίωση τής συλλογικής συνείδησης τών Ελλήνων. Τώρα πια ή διαφορά άπό τους μή Έλληνες γίνεται ακόμα πιο έντονη, γιατί δέν στηρίζεται μόνο στο αλλόγλωσσο, άλλα και στή συνείδηση τής πολιτιστικής και πολιτικής ετερότητας, ή όποια μάλιστα βιώνεται μέ μια ιδιαίτερα έντονη αίσθηση ανωτερότητας 33. "Εχει υποστηριχθεί 34, αβάσιμα κατά τή γνώμη μου, ότι ό 28. Ήρόδ IEG. 30. Fr. 3, fr IEG. 31. Fr IEG. 32. Βλ. Haarmann Η. 1986, Language in Ethnicity: A View of Basic Ecological Relations. Berlin/New York/Amsterdam, για το ρόλο τής γλώσσας στή διαμόρφωση τής εθνικής ταυτότητας. Είναι εύλογο τό ότι οι "Ελληνες κατέφυγαν στή γλώσσα σαν μέσο αύτοπροσδιορισμοΰ τους, λόγψ τής γεωγραφικής, πολιτικής, θρησκευτικής, άλλα ακόμα και φυλετικής ποικιλομορφίας τών διαφόρων ελληνικών πόλεων κρατών. 33. Πα τό θέμα βλ. Hall, δπ. παρ., κεφ Hall, δπ. παρ., σ. 11.

244 ΟΙ "Ελληνες και το «ξένο» 245 όρος βάρβαρος, στην αρχή δήλωνε κυρίως τους Πέρσες 35, άλλα λόγω τοΰ μεγέθους τοΰ κράτους τους, το όποιο περιελάμβανε πολλές εθνότητες με τις όποιες οι "Ελληνες είχαν στενή επαφή (Φοίνικες, Αιγυπτίους, Θράκες κλπ.), ό δρος διευρύνθηκε και περιέλαβε όλους τους μή Έλληνες. Ή εποχή είναι γενικά ευνοϊκή για τήν εξιδανίκευση, το βλέπουμε και στα εικαστικά έργα πού έχουν σωθεί. Οι "Ελληνες λοιπόν γίνονται το ιδανικό: είναι ωραίοι, γυμνασμένοι, άπερίτμητοι, ελεύθεροι, μορφωμένοι, απλοί. "Εχουν δημιουργήσει πόλεις κράτη, στή διακυβέρνηση των οποίων συμμετέχουν όλοι οι ελεύθεροι πολίτες, σε αντίθεση με τους άλλους λαούς πού ζουν κάτω άπό δεσποτικά, πιο ιεραρχικά δομημένα καθεστώτα καί έχουν τάση προς υπερβολική επίδειξη ύλικοΰ πλούτου. Και επί πλέον είναι τώρα καί οι αδιαμφισβήτητοι νικητές των χρυσοφόρων Μήδων. Ή σωβινιστική αυτή στάση απέναντι στους ξένους είναι επιπλέον συμφέρουσα καί για το πολιτικό πρόγραμμα των Αθηναίων καί τους σκοπούς της Δηλιακής συμμαχίας, πού ήταν κατ' αρχήν ή έ'νωση ελληνικών πόλεων εναντίον τοΰ κοινού εχθρού, τών Περσών. Οι ταμίες της συμμαχίας ονομάζονταν έλληνοταμίαι. Αυτό καί μόνο το όνομα δίνει έμφαση στην ενότητα τον ελληνικού στοιχείου απέναντι στους κοινούς εχθρούς τους. Ή συλλογική εθνική συνείδηση τών Ελλήνων έχει πλέον διαμορφωθεί πλήρως. Αλλά ή συλλογική αυτή συνείδηση προϋποθέτει καί έναν ενιαίο ξένο κόσμο, απειλητικό καί αλλιώτικο. 'Άρα παγιώνεται καί ή συλλογική εικόνα τού φυλετικά, πολιτιστικά καί πολιτικά ετέρου, τοΰ κατώτερου βαρβάρου. Το γεγονός επίσης ότι ό μεγαλύτερος αριθμός τών δούλων στην Αθήνα ήταν ξένοι, ενισχύει τήν άποψη ότι οι βάρβαροι είναι έγγενώς υποδεέστεροι 36, όπως είπε καί ό Αριστοτέλης τον επόμενο αιώνα στα Πολιτικά του, έκθηλυσμένοι καί προορισμένοι από τή φύση τους για σκλάβοι, μια πού σέ αντίθεση μέ τους "Ελληνες υπομένουν τήν τυραννία άγόγγυστα 37 (αν καί αυτή ή ιδιαίτερα ξενοφοβική θέση τοΰ Αριστοτέλη πρέπει να ήταν αναχρονιστική για τήν εποχή του καί να εκφράζει πεποιθήσεις, καί μάλιστα όχι γενικευμένες, τοΰ 5ου αιώνα). 35. Φυσικά, πρίν ακόμα εκπνεύσει ό 5ος αιώνας, οι Σπαρτιάτες καί οι 'Αθηναίοι άνέμειξαν στις εσωτερικές τους έριδες τους Πέρσες, οι όποιοι ενίσχυσαν καί τις δύο πλευρές, μέ σκοπό να τις φθείρουν. Καί λίγοι ήταν οι "Ελληνες πού αντιστάθηκαν στα κεφάλαια τοΰ Πέρση μονάρχη, όπως ό Καλλικρατίδας, πού συνειδητοποίησε ότι: «...άθλιωτάτους είναι τους Έλληνας, ότι βαρβάρους κολακεύουσιν ένεκα αργυρίου...» (Ξεν. 'Ελλ ). 36. Βλ. Dorrie Η «Die Wertung der Barbaren in Urteil der Griechen», στο Stiehl R. καί Lehmann G., Antike und Universalgeschichte (Festschrift H. E. Stier, Fontes et commentationes, suppl. I), Munster 1972, Άριστοτ., Πολιτικά 1252β.5 7,1285α κ.ά.

245 246 Χάρης Ίωαννίδου Ή αλλαγή της αντιμετώπισης των ξένων άπο την αρχή τοΰ 5ου αιώνα γίνεται αισθητή σε όλους τους τομείς. Στην τέχνη, στή λογοτεχνία, τήν ιστοριογραφία, τή φιλοσοφία, άλλα ακόμα και στην εσωτερική πολιτική της 'Αθήνας, ή οποία είναι ό κύριος εκφραστής της συνείδησης της πολιτικής και πολιτιστικής υπεροχής των Ελλήνων. Αυτή τήν εποχή, ακόμα και ή εικαστική απεικόνιση των ξένων γίνεται πιο ρεαλιστική, και τονίζονται έντονα οι διαφορές των ξένων άπο τους "Ελληνες. Ένώ οι "Ελληνες ακόμα δεν έ'χουν εξατομικευμένα χαρακτηριστικά, παρά παρουσιάζονται μέ μεγάλη δόση εξιδανίκευσης, ή εικαστική απεικόνιση των ξένων γίνεται πιο ρεαλιστική, και τονίζονται τα χαρακτηριστικά πού τους κάνουν να διαφέρουν άπο τους "Ελληνες. Στην κεραμική οι Τρώες παρουσιάζονται τώρα θηλυπρεπεΐς, ένώ στή σκηνή είναι ντυμένοι μέ βαρβαρικά ενδύματα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα απεικόνισης ξένων είναι ή έρυθρόμορφη πέλυξ άπό τήν Αθήνα, φιλοτεχνημένη άπό τον Ζωγράφο τον Πάνος, πού μας δείχνει τους άσχημους και φαλακρούς Αιγυπτίους μέ τα ενδύματα τους ανασηκωμένα και στερεωμένα στις ζώνες τους, για να γίνεται ορατή ή περιτομή τους 38. Είναι αυτονόητο ότι ό καλλιτέχνης, άπό τους τελευταίους εκπροσώπους της αρχαϊκής περιόδου, μας παρουσιάζει τον ήρωα Ηρακλή, σε ευθεία αντίθεση μέ τους αντιπάλους του, όμορφο και άπερίτμητο. Ή απεικόνιση τών βαρβάρων άπό τον Ηρόδοτο υπήρξε αντικείμενο πολλών μελετών 39. Ό «πατέρας της Ιστορίας» ό όποιος, αν και δεν αποστασιοποιείται άπό τα στερεότυπα τής εποχής του, επιδεικνύει έλλειψη προκατάληψης απέναντι στους ξένους και αποτελεί παραδόξως τήν κύρια πηγή πληροφοριών για τους συγγραφείς τύπου Bernal, οι όποιοι επαίρονται, κομίζοντες γλαϋκα, για τήν ανακάλυψη τοΰ ξένου στοιχείου στον ελληνικό πολιτισμό. Φυσικά, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι και ό ϊδιος ό Ηρόδοτος καταγόταν άπό περιοχή πού είχε πολλές επαφές μέ τό ξένο στοιχείο. Κάτι τέτοιο για τό γνήσιο Αθηναίο Πλάτωνα θα ήταν απωθητικό, όπως φαίνεται άπό τους Νόμους 639 α: σχεδόν αν ήδη πάντ' ην μεμειγμένα τα τών Ελλήνων γένη εν άλλήλοις, και βάρβαρα εν "Ελλησι και 38. R.R.R. Smith, «Greek, foreigners and Roman republican portraits», JRS 71, σ. 25, καί απεικόνιση στο Boardman J. 1964, The Greeks Overseas. London: Thames and Hudson (άναθ. εκδ. 1980), είκ Βλ. π.χ. Rosellini Μ. καί Said S «Usages des femmes et autre nomoi chez les "sauvages" d'hérodote», Annali della Scuola Normale Superiore di Pisa, series 3. Vili, Laurot B «Idéaux grecs et barbarie chez Hérodote», Ktema VI, καί Hartog F (αγγλ. μτφρ.) The Mirror of Herodotus: The Representation of the Other in the Writing of History. Berkeley/Los Angeles/London.

246 Οι "Ελληνες και το «ξένο» 247 ελληνυκά εν βαρβάροις, καθάπερ ών Πέρσαι τνραννοϋσι τα νϋν διαπεφορημένα καΐ σνμπεφορημένα κακώς εσπαρμένα κατοικείται. Παρά την απουσία ξενοφοβίας όμως στο έργο του, ό Ηρόδοτος δείχνει να αποδέχεται το σχήμα «εμείς και οι αντίποδες μας» (οι ξένοι), και ειδικά στην περιγραφή τής Αιγύπτου, όπου ή αφήγηση του ξεπερνάει τα όρια τής μυθομανίας, προσπαθεί να καταδείξει τήν ένταση αυτής τής αντίθεσης, σε βάρος τής αντικειμενικότητας. Εκφράσεις τής ιδεολογίας τής πόλωσης μεταξύ των Ελλήνων και των ξένων συναντάμε στο δράμα. Οι κωμωδίες τοϋ Αριστοφάνη βρίθουν άπό σωβινιστικά αστεία για τους βαρβάρους, και το ϊδιο και τα διασωθέντα αποσπάσματα των άλλων εκπροσώπων τής Παλαιάς Κωμωδίας. Άλλα πολύτιμη πηγή για το πώς όριοθετοϋσαν οι "Ελληνες τον κόσμο τους σε σχέση με τους ξένους είναι και ή Τραγωδία, στην οποία αντικατοπτρίζεται ό φιλοσοφικός προβληματισμός τής εποχής 40. ΟΙ τραγικοί ποιητές έδειξαν ιδιαίτερη προτίμηση στην παρουσίαση αύτοΰ του θέματος. Ή εξέταση των έργων τους αποδεικνύει ότι καί οι τραγικοί, όπως και όλοι οι άλλοι συγγραφείς τοΰ πέμπτου αιώνα, ως έπί τό πλείστον προσδιορίζουν τήν εξιδανικευμένη ελληνική ταυτότητα με τήν απεικόνιση τοΰ αντίποδα της, τοΰ βάρβαρου. Παρά ταΰτα όμως, συχνά, όπως στο απόσπασμα τοΰ Σοφοκλή πού παρατίθεται παρακάτω, εκφράζουν καί τον σκεπτικισμό τους για τήν περιφρόνηση των βαρβάρων, μια πού, επηρεασμένοι άπό τό σοφιστικό κίνημα, πιστεύουν στην κοινή καταγωγή τοΰ ανθρωπίνου είδους. Οι τραγικοί ποιητές χρησιμοποιούν ποικιλία μέσων για να τονίσουν τήν αντίθεση των βαρβάρων με τους Έλληνες. Τους παρουσιάζουν συχνά να υπολείπονται σέ ηθικό παράστημα άπό τους Έλληνες. Είναι δεσποτικοί ή δουλικοί, με διαφορετικά έθιμα καί ενδυμασίες, μέ τάση για τρυφηλότητα καί υπερβολική χλιδή, οξύθυμοι καί ας μη ξεχνάμε καί τήν αρχική σημασία τοΰ όρου μέ βαρβαρική γλώσσα, πράγμα πού υποδηλωνόταν είτε μέ κακοφωνία τών στίχων, εϊτε μέ τη συχνή χρήση δανείων λέξεων Βλ. Hecht R. 1892, Die Darstellung fremder Nationalitàten im Drama der Griechen. Diss. Kònigsberg Juthner J. 1923, Hellenen und Barbaren: aus der Geschichte des Nationalbewufitseins. (Das Erbe der Alien, Ser. 2. viii) Leipzig Kranz W. 1933, Stasimon: Untersuchungen zu Form und Gehalt der griechischen Tragedie, Berlin Bacon H. H. 1961, Barbarians in Greek Tragedy, New Haven Hall, δπ. παρ. 41. Βλ. π.χ. τη συσσώρευση ξενόηχων κύριων ονομάτων καί τοπωνυμίων στην πάροδο καί τον κομμό τών Περσών τον Αισχύλου. Οί κατάλογοι αυτοί δέν υποδηλώνουν μόνο τό βαρβαρόφωνο τών Περσών, άλλα καί τήν απειλητική αριθμητική τους υπεροχή. Στις Ίχέτώες πάλι ό Αισχύλος, χρησιμοποιεί κραυγές, παρηχήσεις καί επαναλήψεις για να τονί

247 248 Χάρης Ίωαννίδου Αύτη ή τελευταία τεχνική δέν είναι εφεύρεση τών τραγικών της κλασικής περιόδου: Ό Ίππώναξ, ό όποιος είχε προηγηθεί κατά μερικές δεκαετίες, τήν είχε χρησιμοποιήσει μέ εντυπωσιακά αποτελέσματα, για να καταδείξει το έτερόφωνο των ξένων 42. 'Από τις πληροφορίες πού αντλούμε άπό τήν Υπόθεση των Περσών του Αισχύλου, μαθαίνουμε ότι τον πρόλογο των Φοιησσών τού Φρυνίχου τον εκφωνούσε ένας ευνούχος, ώστε το έργο άπό τήν αρχή του παρέπεμπε στο ανατολίτικο, εξωτικό, και σίγουρα βάρβαρο στα μάτια τού αθηναϊκού κοινού στοιχείο. Βλέπουμε ότι ό τρόπος πού φαντάστηκαν οι Ευρωπαίοι τήν Ανατολή στή διάρκεια των Νεώτερων χρόνων, δέ διαφέρει και πολύ άπό τα στερεότυπα πού προέβαλαν οι έλληνες τραγικοί. Οι πνευματικές απαιτήσεις τού 5ου π.χ. αιώνα για έκλογικευτική ανάλυση και αιτιολογική ταξινόμηση των εμπειρικών δεδομένων, οδήγησε στην ιδέα ότι οι κλιματολογικές συνθήκες επηρεάζουν τις ψυχοσωματικές ιδιότητες τών κατοίκων τών διαφόρων κρατών. Αυτή ή θεωρία δημιουργήθηκε από τους "Ιωνες Έθνογράφους 43 και αναπτύχθηκε κυρίως κατά τή διάρκεια τού 5ου αιώνα. "Εγινε δέ τόσο αποδεκτή, ώστε άπό τα τέλη περίπου τού 5ου π.χ. αιώνα και μετά, όχι μόνον οι φιλόσοφοι 44, άλλα και κάθε μορφωμένος "Ελληνας 45 τή θεωρούσε σαν δεδομένο 46. Στοιχεία αυτής της εθνογραφικής θεωρίας αποδέχονται οι μετά τον Θουκυδίδη ιστορικοί 47, άλλα απαντούν ακόμα και αργότερα, στην ελληνιστική ιστοριογραφία 48. Σ' αυτό το πνεύμα, ένας γιατρός τού 5ου π.χ. αιώνα, ό Ιπποκράτης, μας μιλάει στο έργο του Προγνωστική για τα συμπτώματα τών ασθενειών, πού δέ διαφέρουν, εϊτε αυτά παρατηρούνται στή Λιβύη, εϊτε στή Δήλο, εϊτε στή Σκυθία. Στο Περί 'Αέρων, Υδάτων, Τόπων, ακολουθώντας τήν παράδοση τών Ιώνων Έθνογράφων, ό συγγραφέας αποδίδει τις σωματικές και χαρακτηριολογικές διαφορές τών λαών στις γεωγραφικές και κλιματολοσει ότι οι Αιγύπτιοι είναι ξενόγλωσσοι: 825: 'ό ό ό, ά ά ά ' : «...βαθυχαΐος / βαθρείας βαθρείας... /...ναΐ ναΐ βάση / τάχα θέλεος άθέλεος, / βία βία... / βατέαι βαθυμιτροκακά...» (Βλ. Hall, op.cit., και ). 42. Βλ. Ίππώναξ, 27.2 IEG. 43. Βλ. ακόμα καΐ Ήρόδ. 1,142 κ.ά. 44. Π.χ. Πλ., Πολ. 435c, Νόμ. 747α κ.ά. Άριστοτ. Πολ. 1327b κ.ά. 45. Βλ. π.χ. Ίσοκρ. Άρεοπ. 74 κ.έ. 46. Βλ. Dihle Α., στον τόμο Schwabl Η. et al. 1962, Grecs et barbares. Six exposés et discussions par H. Schwabl et ai, Vandoeuvres, 4 6 Septembre 1961, Fondation Hardt, Entretiens VIII, Genève, σ Βλ. Triidinger Κ., Studien zur Geschichte der griechisch rômischen Ethnographie, σ. 59 κ.έ. 48. π.χ. Φύλαρχος, Fr. 2J Πολύβιος IV, 21.

248 Οι "Ελληνες και το «ξένο» 249 γικές συνθήκες. ΟΙ επιστήμονες τού 5ου αιώνα, και ό Ιπποκράτης συγκεκριμένα, έχουν λοιδορηθεΐ από πολλούς σύγχρονους μας μελετητές 49 και σίγουρα, εϊτε διαλέξουμε να ακολουθήσουμε τήν άποψη τους, εϊτε όχι, ο 'Ιπποκράτης και οι συνάδελφοι του συγκαταλέγονται μέν στους θεμελιωτές της αρχαίας εθνογραφίας, αλλά είναι και πρόδρομοι των ρατσιστικών θεωριών τοΰ 19ου αιώνα. Υπάρχουν όμως σημαντικές διαφορές μέ τους εκφραστές τοΰ φυλετικού λόγου πού αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα. Καταρχήν ή κατηγοριοποίηση τών φυλετικών χαρακτηριστικών τών ανθρώπων, αν καί, μοιραία, δέν απέφυγε τα στερεότυπα, δέν χρησιμοποιήθηκε για να εξυπηρετήσει επεκτατικές βλέψεις τών Ελλήνων, όπως έγινε π.χ. για τις περιπτώσεις τών Γάλλων ή τών Πολωνών από τους Γερμανούς. "Υστερα, χωρίς να εκφράζεται πάντα σαφώς, φαίνεται ότι οί αρχαίοι "Ελληνες Έθνογράφοι ξεκινούν μέ δεδομένο το ότι όλες οί φυλές είναι, παρά τις διαφορές τους, έγγενώς ϊσες 50. Ό Hadas μάλιστα (loc.cit. σημ. 10), θεωρεί πώς ό Ιπποκράτης ήταν άπό τους λίγους πού, έστω και έμμεσα, αμφισβήτησαν τις απόψεις περί κατωτερότητας τών μή Έλλήνων πού επικρατούσαν στην εποχή του, αν και αυτές δέν ήταν πρωτάκουστες, ούτε ασυνήθιστες κατά το τέλος τού 5ου αιώνα. Όλο και περισσότερο όμως στρέφονται οί "Ελληνες προς τήν άποψη ότι το ανθρώπινο γένος είναι ένα, καί οί διαφορές τών λαών είναι συμπτωματικές. Ό Σοφοκλής σέ κάποιο απόσπασμα λέει: εν φϋλον ανθρώπων μί' εόειξε πατρός / καί ματρος ημάς άμέρα τους πάντας' ούοείς / έξοχος άλλος εβλαστεν άλλου 51. Το κίνημα τών σοφιστών εξέφρασε αυτή τήν άποψη ανοιχτά. Ό σοφιστής 'Αντιφών, στο Περί Αληθείας fr. 5.4, δηλώνει απερίφραστα ότι όλοι οί άνδρες έχουν δημιουργηθεί μέ τον ί'διο τρόπο άπό τή φύση σέ όλους τους τομείς, καί οί Έλληνες, καί οί βάρβαροι: φύσει πάντα πάντ[ες] ομοίως πεφύκαμεν καί βάρβαροι καί "Ελληνε[ς] είναι Βλ. π.χ. Cartledge, δπ. παρ., σο , όπου παρατίθεται χωρίο τοΰ έργου αύτοϋ τοΰ Ιπποκράτη σαν παράδειγμα πού έρχεται σέ αντίθεση μέ τήν άποψη μας περί ευφυίας τών αρχαίων Ελλήνων. Θα έπρεπε όμως κανείς να είναι πιο προσεκτικός στις επικρίσεις του. Είναι γεγονός ότι οί "Ελληνες στοχαστές επιδεικνύουν συχνά προχειρότητα. Άς μήν ξεχνάμε όμως ότι αυτό πού στα μάτια τών μελετητών πού ζούνε στο τέλος τού 20οΰ αιώνα μ.χ. φαίνεται παιδαριώδες, αποτελεί όντως τήν παιδική ηλικία της επιστήμης καί της αιτιολογικής σκέψης. 50. Βλ. Hadas Μ. 1959, Hellenistic Culture. Fusion and Diffusion. New York: Columbia University Press, σ. 13 Reverdin, στο Schwabl et al., δπ. παρ., σ. 90 Backhaus W «Der Hellenen Barbaren Gegensatz und die hippokratische Schrift περί αέρων, υδάτων, τόπων», Historia 25, Fr. 532 Ν 2.

249 250 Χάρης Ίωαννίδου Ό 'Ισοκράτης, πρόδρομος σ' αυτό το θέμα των κοσμοπολιτών στοχαστών της ελληνιστικής εποχής, στον Πανηγυρικό 52 του αναγνωρίζει την ανωτερότητα τής 'Αθήνας, και πιστεύει ότι τα επιτεύγματα της σκέψης πού αναπτύχθηκε σ' αύτη την πόλη έχουν καταστήσει το όνομα τών Ελλήνων κάτι παραπάνω άπό δηλωτικό εθνικής προέλευσης: πρόκειται για απόδειξη μορφωτικής ανωτερότητας, συνεπώς μπορεί να κληθεί Έλλην οποιοσδήποτε μετέχει τής ελληνικής παιδείας. Ή άποψη αυτή αποδείχθηκε ιδιαίτερα εύστοχη, ιδιαίτερα με τήν εξάπλωση τοΰ ελληνισμού, μετά τις κατακτήσεις τοΰ 'Αλεξάνδρου. Άλλα για να τήν εκφράσει ό 'Ισοκράτης το 380 π.χ., θα πρέπει να υπήρχε ήδη μεγάλος θαυμασμός στον σύγχρονο μήέλληνικό κόσμο για τα ελληνικά επιτεύγματα στο πεδίο τοΰ πολιτισμού. 'Αλέξανδρος και Διασπορά τον Ελληνισμού Οί κατακτήσεις τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου ενίσχυσαν αυτές τις απόψεις. Τώρα πια οί έννοιες "Έλλην και Ελλάς επαναπροσδιορίζονται. Ό κυνικός Διογένης διακηρύσσει ότι είναι κοσμοπολίτης 53, ενώ ό Θεόφραστος μιλάει για συγγένεια όλων τών ανθρώπων. Ό 'Ερατοσθένης προτείνει τήν ταξινόμηση τών ανθρώπων όχι βάσει τών χαρακτηρισμών Έλληνες και βάρβαροι, αλλά ανάλογα με το αν εΐναι καλοί ή κακοί 54 : Έπϊ τέλει δε τον υπομνήματος ουκ επαινέσας τους δίχα διαιροϋντας άπαν το τών ανθρώπων πλήθος εις τε "Ελληνας και βαρβάρους, και τους Άλεξάνδρω παραινοϋντας τοις μεν "Ελλησιν ώς φίλοις χρήσθαι τοις δε βαρβάροις ώς πολεμίοις, βέλτιον ειναί φησιν αρετή και κακία διαιρεϊν ταϋτα. πολλούς γαρ και τών 'Ελλήνων είναι κακούς και τών βαρβάρων αστείους, καθάπερ Ινδούς και Άριανούς, ετι δε 'Ρωμαίους και Καρχηδονίους ούτω θαυμαστώς πολιτευόμενους, διόπερ τον Άλέξανδρον άμελήσαντα τών παραινούντων, όσους οίον τ' ην άποδέχεσθαι τών ευδόκιμων ανδρών και εύεργετεϊν ώσπερ δι' άλλο τι τών ούτω διελόντων τους μεν εν ψόγω τους δ' εν επαινώ τιθεμένων, ή διότι τοις μεν επικρατεί το νόμιμον και το παιδείας και λόγων οίκεϊον, τοις δε τάναντία. και ό 'Αλέξανδρος ούν ουκ άμελήσας τών παραινούντων, άλλ' άποδεξάμενος τήν γνώμην τα ακόλουθα, ου τα εναντία εποίει, προς τήν διάνοιαν σκοπών τήν τών επεσταλκότων. 52. Ίσοκρ., Πανηγνρ : «...και το Ελλήνων δνομα / πεποίηκεν μηκέτι τοΰ γένους, άλλα τής διανοίας δοκεϊν / είναι, και μάλλον Έλληνας καλεΐσθαι τους τής παιδεύ/σεως τής ημετέρας ή τους τής κοινής φύσεως μετέχον/τας...». 53. Διογ. Λαέρτ., Vitaephilosophorum, VI.63.3: ερωτηθείς πόθεν εϊη, «κοσμοπολίτης», εφη. 54. Στράβων

250 Οι "Ελληνες και το «ξένο» 251 Βλέπουμε ότι ακόμα και στον ϊδιο τον 'Αλέξανδρο έ'χει αποδοθεί, ήδη άπό την αρχαιότητα, συνειδητή πίστη στην ενότητα τοϋ ανθρωπίνου γένους 55. Πρέπει βέβαια να γίνει αντιληπτό τό ότι ώς έπί τό πλείστον, αυτή ή ενότητα μπορεί να καταργεί τα φυλετικά σύνορα, αναφέρεται όμως στους λίγους εκλεκτούς στο συγκεκριμένο χωρίο ή διάκριση γίνεται μεταξύ ενάρετων και κακών, στις περισσότερες περιπτώσεις όμως ή διαχωριστική γραμμή ορίζει τή διαφορά μεταξύ αυτών πού απολαμβάνουν τήν ελληνική παιδεία και γλώσσα και τών αδαών άλλων. Επίσης, ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι ό 'Αλέξανδρος μεταχειρίστηκε τουλάχιστον ενα λαό, τους Πέρσες, σαν ισότιμο, είναι αμφισβητήσιμο τό αν οραματίστηκε συνειδητά ενα ενιαίο, οικουμενικό ανθρώπινο γένος. Οι σύγχρονοι του Έλληνες είδαν μέ εξαιρετική δυσπιστία, ακόμα καί θυμό, ορισμένες καινοτομίες του εμπνευσμένες από τα ανατολικά ήθη (όπως π.χ. τήν προσκύνηση), ενώ ή πολιτική του κληρονομιά ήταν ένας βαθύς διχασμός μεταξύ τών διαδόχων του. Σίγουρο είναι πάντως ότι οι κατακτήσεις του έδωσαν υλικό για προβληματισμό πάνω στο θέμα τών φυλετικών σχέσεων καί διεύρυνε τίς γεωγραφικές γνώσεις για τήν οικουμένη 56. Τό αν όντως ό κόσμος πού προέκυψε μετά τήν ίδρυση τών ελληνιστικών κρατών ήταν ελληνικός, καινούργιος κόσμος, μέγας 51, είναι ενα άλλο μεγάλο θέμα πού αποτέλεσε καί θα αποτελέσει καί στο μέλλον αντικείμενο πολλών μελετών. 55. Βλ. π.χ. Tarn W.W. and Griffith G.T , Hellenistic Civilization. London: Edward Arnold & Co., Badian E., «Alexander the Great and the unity of mankind», Historia VII, Βλ. Baldry H.C «The idea of the unity of mankind» στο Schwabl et al., δπ. παρ.,σσ Κ. Π. Καβάφης, Στα 200 π.χ. : «...Κι άπ' τήν θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, / τήν νικηφόρα, τήν περίλαμπρη, τήν περιλάλητη, τήν δοξασμένη / ώς άλλη δέν δοξάσθηκε καμιά, / τήν απαράμιλλη: βγήκαμ' εμείς / ελληνικός, καινούργιος κόσμος, μέγας...».

251 ΠΑΝΑΓΙΏΤΑς ΤΖΙΒΑΡΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΛΑΤΙΝΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ FRANCESCO GOZADINO ( ) Ό λόγιος επίσκοπος Φραγκίσκος Gozadinus (Gozadino, Gozzadino, Gozadini), απόφοιτος τοϋ Ελληνικοί) Κολλεγίου τοΰ αγίου Αθανασίου της Ρώμης και scriptor graecus τοϋ Βατικανού, χειροτονήθηκε επίσκοπος Κεφαλληνίας και Ζακύνθου στις 22 Μαρτίου Ό Gozadino έφτασε στη Ζάκυνθο και ανέλαβε καθήκοντα επισκόπου στις 2 Απριλίου Ό ερχομός του στο νησί αμαυρώθηκε άπό επεισόδια ανάμεσα στον επισκοπικό βικάριο fra Tomaso Tadei και τον έλληνα πρωτοπαπά Γεώργιο Κάψα Για τον Gozadino βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Σημειώματα περί των δυτικών Εκκλησιών, Αρχιεπισκόπων και 'Επισκόπων Επτανήσου», Αρμονία 4 (1906), Ή. Ά. Τσιτσέλη, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τ. Β', Έν Αθήναις 1960, σσ Λ. Χ. Ζώη, Λεξικον Ιστορικόν και Λαογραφικον Ζακύνθου, τ. Α', 'Αθήναι 1963, σ Γερ. Ή. Πεντόγαλου, «Λατίνοι Επίσκοποι Κεφαλονιάς Ζακύνθου (Αναθεωρημένος κατάλογος Νεώτερα στοιχεία)», Δελτίον 'Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας 11 (1974), Ζαχ. Ν. Τσιρπανλή, Το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και οι μαθητές του ( ), Θεσσαλονίκη 1980, σσ (άρ. 320) όπου και ή προηγούμενη βιβλιογραφία, καθώς και αρχειακές παραπομπές για τη δραστηριότητα τοΰ Gozadino ώς επισκόπου. 2. Archivio della Congregazione per l'evangelizzazione dei Popoli ο «de Propaganda Fide», Scritture Originali riferite nelle Congregazioni Generali (στο έξης: APF, SOCG), τ. 285, φ. 107r και APF, Acta τ. 26 (1657), σσ ,27ο θέμα. 3. Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 107r v (Ζάκυνθος ), φ. 104r v, llor (Ζάκυνθος ) και φ. 342ν ( ) όπου και εύφημος μνεία άπό τον Προβλεπτή Morosini για την στάση τοϋ Pietro Teodosio detto Teocari στα επεισόδια εκείνης της μέρας. Ή αναφορά τοΰ Gozadino για τα προβλήματα πού αντιμετώπισε στη Ζάκυνθο και ή όποια είχε υποβληθεί στην Προπαγάνδα, συζητήθηκε τήν 1 'Ιουλίου 1658 (APF, Acta τ. 27, φ. 196r v, Congregazione Generale (στο έξης: CG) 18,32). Ό Gozadino ζητούσε να τιμωρηθούν οι αυτουργοί τών επεισοδίων κατά τήν πανηγυρική εϊσοδό του στο νησί για τον παραδειγματισμό και τών άλλων. Ή δλη υπόθεση παραπέμφθηκε άπό τήν Προπαγάνδα στο Νούντσιο της Βενετίας, στον όποιον τήν ίδια μέρα ό Γραμματέας της Προπαγάνδας απηύθυνε επιστολή (APF, Lettere volgari della S.C. dell'anno 1658, τ. 32, φ. 73v 74v. Tòv επίσκοπο υπερασπίστηκαν εγγράφως ό Antonio Lippomani Proveditor Generale και Inquisitor delle tre Isole (βεβαίωση ) και ό Aloise Gritti Proveditor di Ceffalonia (βεβαίωση ). Και οι δυο επαινούν τή δράση του και τον χαρακτήρα του μέ τον όποιο κατόρθωσε να κρατάει ένωμέ

252 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 253 Οί επιθέσεις εναντίον τοΰ νέου επισκόπου Gozadino ήταν συνεχείς καθ' όλη τη διάρκεια της επισκοπικής του θητείας και προέρχονταν άπό τους ομόδοξους του καθολικούς μοναχούς, οί όποιοι βρίσκονταν σε διαρκή έριδα μαζί του και δέν δίσταζαν να τον κατηγορούν εγγράφως στους προϊσταμένους τους στή Ρώμη. Το περιεχόμενο των κατηγοριών ήταν σχετικό μέ την τακτική τοΰ επισκόπου απέναντι στους ιερείς τοΰ άλλου δόγματος, τή συγκάλυψη σκανδάλων ομόδοξων μοναχών και τήν επέμβαση του στο διδακτικό έ'ργο άλλων. Για τό τελευταίο ζήτημα πού ειδικά μας ενδιαφέρει ό επίσκοπος κατηγορήθηκε ότι απαγόρευσε στους μοναχούς να διατηρούν σχολείο έ'ξω άπό τα μοναστήρια τους, εμπόδισε τήν εκλογή τοΰ 'Ιάκωβου Συρίγου στή θέση τοΰ δασκάλου της Κοινότητας και έ'γινε ή αιτία για να ευνοηθεί ό έλληνας Άλοΐζιος Γραδενίγος. Όμοίως αρνήθηκε να δώσει άδεια διδασκαλίας στο μοναχό Lambardi μέ αποτέλεσμα πολλοί νέοι να παρακολουθούν τα σχολεία τών «σχισματικών» 4. Ή απαγόρευση ή ή άρνηση παροχής άδειας για διδασκαλία τοΰ επισκόπου Gozadino δέν ήταν αυθαιρεσία ούτε εκβιασμός για τους λατίνους μοναχούς. Τό δικαίωμα τοΰ επισκόπου να χορηγεί άδεια διδασκαλίας ήταν διττά θεμελιωμένο. Στή Σύνοδο τοΰ Trento 5 στή συνεδρίαση της 17 Ιουνίου 1546, κεφ. 1, πάρθηκαν αποφάσεις σχετικά μέ τή διδασκαλία της Άγιας Γραφής και τών ελευθέριων μαθημάτων (arti liberali) 6. Στην παράγραφο 7 τοΰ ϊδιου κεφαλαίου καθορίστηκε ότι κανένας δέν θα να τα δυο δόγματα, υπάκουα στις προσταγές της ρωμαϊκής εκκλησίας (APF, SOCG τ. 285, φ. 336Γ). Για τον πρωτοπαπά Γεώργιο Κάψα ό Gozadino έγραφε ότι «fu scholaro d'un certo Coridalò calvinista per altro» (APF, SOCG τ. 285, φ. 104v). Ό Κάψας παραιτήθηκε άπό τό αξίωμα τοΰ πρωτοπαπά στις (Ή. Τσιτσέλη, δ.π., σ. 501 σημ. 4). 4. Ή έγγραφη απολογία τοΰ επισκόπου σέ έντεκα αριθμημένες κατηγορίες τις όποιες καταχωρίζει κιόλας μαζί μ' έναν κατάλογο μέ αντίγραφα όλων τών έγγραφων (βεβαιώσεις, επιστολές, διατάγματα) πού κατά καιρούς συντάχτηκαν αναφερόμενα στο πρόσωπο του βρίσκονται συγκεντρωμένα στή σειρά APF, SOCG τ. 285, φ. 336r 360r (Registro di diverse scritture concernenti alla destruttione degl'opposti de persona innominata) και φ. 366r 370v (Confutatone apologetica delti controscritti capi dati alla Sacra Congregazione de Propaganda Fide). 5. Για τή Σύνοδο τοΰ Trento βλ. D. L. Castano, «L'influsso del Concilio di Trento nell'istruzione religiosa del popolo italiano durante il Cinquecento», Salesianum 8 (1946), Tò λατινικό κείμενο μαζί μέ ιταλική μετάφραση εις Μ. Marcocchi, LariformaCattolica. Documenti e testimonianze. Figure ed istituzioni dal secolo XV alla metà del secolo XVII, τ. I, Morcelliana (Brescia 1967), σσ Ό Marcocchi για τό κείμενο τών τριδεντινών διαταγμάτων στηρίχθηκε στην έκδοση τοΰ Paolo Prodi, Conciliorum oecumenicorum decreta, Friburgi Romae 1962, σσ

253 254 Παναγιώτας Τζιβάρα μπορούσε να εξασκήσει διδασκαλία (lectionis officium) δημόσια ή ιδιωτικά χωρίς να έ'χει πάρει προηγουμένως την άδεια άπό τον τοπικό επίσκοπο, κατόπιν εξετάσεως για τη ζωή, το ήθος και την επιστημονική του κατάρτιση (de vita, moribus et scientia). Σέ εξετάσεις δέν θα υποβάλλονταν μόνο όσοι δάσκαλοι δίδασκαν μέσα σέ μοναστήρια 7. Έξαλλου το Συμβούλιο των Δέκα της Βενετίας στη συνεδρίαση της 5 'Απριλίου 1568 εξέδωσε διάταγμα με το όποιο ή Βενετία αποσκοπούσε να ελέγξει το ήθος, τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και γενικά όλη τη ζωή των διδασκάλων πού ήδη εργάζονταν ή θα εργάζονταν στο μέλλον δημόσια ή Ιδιωτικά σ' όλη τήν επικράτεια της 8. Το διάταγμα αφορούσε τον δάσκαλο πού δίδασκε τή λατινική ή άλλη γλώσσα, γραφή και αριθμητική σ' οποιαδήποτε πόλη, χώρα και τόπο της βενετικής επικράτειας σέ στεριά και θάλασσα. Εκείνοι πού ήδη εξασκούσαν το επάγγελμα όφειλαν σέ διάστημα ενός μήνα μετά τή δημοσίευση της απόφασης τού Συμβουλίου, να παρουσιαστούν στον οικείο επίσκοπο (alli ordinarli delle diocesi loro) ό όποιος θα γνωμοδοτούσε για τή ζωή, το θρήσκευμα και το ήθος τού ενδιαφερομένου. Ό δάσκαλος πού θα λάμβανε πιστοποιητικό μέ ευμενή εισήγηση για τα προσόντα πού διέθετε θα μπορούσε να συνεχίσει το έργο του, διαφορετικά θα ήταν παράνομο να διδάσκει δημόσια ή ιδιωτικά. Για τους ανυπάκουους προβλεπόταν τρίμηνη φυλάκιση, δύο χρόνια εξορία άπό τον τόπο όπου δίδασκαν και απαγόρευση διδασκαλίας (δημόσιας καί ιδιωτικής) στή Βενετία ή σ' οποιοδήποτε άλλο χώρο της κυριότητας της. Οι ϊδιες ποινές θα ίσχυαν καί για όσους θα δίδασκαν στο μέλλον καί θα εφαρμόζονταν για όλους τους παραβάτες άπό τήν πολιτική εξουσία κάθε τόπου. Χρήση λοιπόν τού δικαιώματος, πού απέρρεε άπό τήν επισκοπική του 'ιδιότητα, καί σύμφωνα μέ τις ανωτέρω διατάξεις, έκανε καί ό Gozadino καί στην απολογία του τόνιζε ότι δέν επέτρεψε τή διδασκαλία χωρίς τή δική του άδεια σεβόμενος ακριβώς τήν απόφαση της τριδεντινής Συνόδου καί το δουκικό διάταγμα, ενώ ανέφερε τήν περίπτωση τού fra Carlo Ubicini ό όποιος είχε ζητήσει καί εΐχε λάβει τήν άδεια M. Marcocchi, ο.jr., σ 'Αντίγραφο της παραγράφου 7 καί 8 τοϋ ϊδιου κεφαλαίου καί εις: APF, SOCG τ. 285, φ. 340r v. 8. Τήν απόφαση αύτη τοϋ Συμβουλίου δημοσίευσε άπό το βενετικό αρχείο της Biblioteca del Museo Civico Correr, ms. Cicogna 2454, φ. 57r v, ό ιταλός ερευνητής V. Baldo (Vittorio Baldo, Alunni, Maestri e Scuole in Venezia allafinedel XVI secolo, Como 1977, σ. 88). Περισσότερα στοιχεία για το κείμενο τοϋ διατάγματος παρουσιάζω στην εκπονούμενη διδακτορική μου διατριβή, ή οποία έχει ώς αντικείμενο τήν εκπαίδευση στην Κέρκυρα τήν περίοδο της Βενετοκρατίας. 9. APF, SOCG τ. 285, φ. 366ν.

254 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 255 Ό Gozadino στην κατάθεση του σχετικά μέ την αντιδικία πού είχε με τον μοναχό Lambardi και αναφερόμενος στο δικαίωμα πού είχαν ol επίσκοποι να δίνουν αυτοί την άδεια για διδασκαλία υποστήριξε ότι αυτό συνέβαινε για να επιλέγονται τα κατάλληλα πρόσωπα και να αποκλείονται όσοι θα μπορούσαν να βλάψουν τα παιδιά 10. Πρόσθετε δέ, ότι πουθενά σ' όλο τον κόσμο δέν επιτρεπόταν στους μοναχούς να έχουν κατώτερα σχολεία (scuole basse) έξω άπό τα μοναστήρια τους, επειδή άν γινόταν αυτό τότε όλα τα οικοτροφεία και τα κατώτερα σχολεία της Βενετίας θα ήταν στα χέρια τους, γεγονός πού θα γινόταν ή αιτία να ξεσπάσουν αναρίθμητα σκάνδαλα 11. Το υλικό μέ τις κατά καιρούς διαμαρτυρίες αναφορές των θιγομένων δασκάλων μοναχών, τις κατηγορίες και τήν ανασκευή τους άπό τον επίσκοπο καθώς και τα πρακτικά των συζητήσεων της Προπαγάνδας σχετικά μέ τις διενέξεις στή Ζάκυνθο φυλάσσεται στο Archivio della Sacra Congregazione de Propaganda Fide και αποτελεί τήν πηγή για τήν παρούσα μελέτη 12. Μέσα άπό τό πλούσιο περιεχόμενο της «υπόθεσης Gozadino» γνωρίζουμε τήν παρεμβατική τακτική τοΰ επισκόπου στα εκπαιδευτικά ζητήματα, άλλα και τις προσπάθειες της Κοινότητας καί των μισσιοναρίων για τήν παροχή εκπαιδεύσεως στους νέους καί συγκροτούμε τήν εικόνα της κατάστασης της εκπαίδευσης στο νησί στο δεύτερο μισό τοΰ 17ου αιώνα 13. Σύμφωνα λοιπόν μέ τις πληροφορίες αυτές τα χρόνια εκείνα στή 10. APF, SOCG τ. 285, φ. 348ν. 11. APF, SOCG τ. 285, φ. 367Γ. 12. 'Οφείλω να ευχαριστήσω καί άπό τη θέση αύτη τον Διευθυντή τοΰ Αρχείου για το κλίμα εγκαρδιότητας μέσα στο όποιο εργάζονται οι ερευνητές καί ειδικά τον πάντα πρόθυμο καί ευγενέστατο Dotte Giovanni Fosci. Τήν Barbara Lomagistro, docente di Filologia Slava στο Πανεπιστήμιο τοΰ Urbino, ευχαριστώ θερμά γιατί διευκόλυνε μέ κάθε δυνατό μέσο τήν ερευνά μου κατά τό διάστημα της παραμονής μου στή Ρώμη καί επιπλέον φρόντισε για τήν αποστολή των φωτοτυπιών, πού μου έδωσαν τή δυνατότητα να επεξεργαστώ μέ άνεση το υλικό μου. 13. Για τήν παιδεία στή Ζάκυνθο τήν εποχή της Βενετοκρατίας βλ. Ν. Κατραμή, Φιλολογικά 'Ανάλεκτα Ζακύνθου, έν Ζακύνθω 1880, σσ Π. Χιώτου, Ιστορικά 'Απομνημονεύματα Επτανήσου, τ. 6, Έν Ζακύνθω 1887 (ανατύπωση 'Αθήνα 1980), σσ Σπ. Δε Βιάζη, «Ή Ζάκυνθος επί Ενετοκρατίας τη βάσει ανεκδότων έγγραφων ( ). Α' Έκπαίδευσις», Κυψέλη Δ' (1887), 76 83, , Τοΰ 'ιδίου, «Ή έκπαίδευσις έν Έπτανήσω ( )», 'Εθνική Αγωγή Α (1904), 6 23, 60 80, όπου καί ή προηγούμενη βιβλιογραφία. Τρύφ. Εύαγγελίδου, Ή Παιδεία επι Τουρκοκρατίας, τ. Β', έν Αθήναις 1936, σσ , (παρά τις ανακρίβειες του αποτελεί βασικό βοήθημα). Λ. Χ. Ζώη, «"Εγγραφα τοΰ ΙΣΤ' αιώνος έκ τοΰ Αρχείου Ζακύνθου», Byzantinisch Neugriechische Jahrbiicher 30 ( ), κγ' κε', λ, όπου εκδίδονται πέντε κείμενα συμβάσεων μαθητείας τών ετών Λ. Χ. Ζώη,Λεξικόν..., σ Ντ. Κονόμου, «Ανέκδοτα Ζακυνθινά Έγγραφα ( )», 'Ερανιστής 8 (1970),

255 256 Παναγιώτας Τζιβάρα Ζάκυνθο λειτουργούσε το δημόσιο σχολείο της Κοινότητας και ενα σχολείο, Κατήχησης περισσότερο θα λέγαμε, στη λατινική επισκοπή ενώ παράλληλα αναλάμβαναν τή διδασκαλία ιδιωτικά διάφοροι λατίνοι μοναχοί πού υπηρετούσαν στο νησί ώς μισσιονάριοι. Στή συνέχεια θα παρουσιάσουμε τις ειδήσεις για καθένα ξεχωριστά. α. Το σχολείο της λατινικής επισκοπής Στην επισκοπή Ζακύνθου λειτουργούσε μέ μέριμνα τοΰ επισκόπου Gozadino σχολείο το όποιο προφανώς είχε λειτουργήσει και άπό τους προκατόχους του επισκόπους 14. Το σχολείο τής επισκοπής βρισκόταν στην καθεδρική εκκλησία τοΰ αγίου Μάρκου 15, ή διδασκαλία γινόταν δωρεάν και oi δάσκαλοι πληρώνονταν άπό τον επίσκοπο. Το γεγονός τής δωρεάν διδασκαλίας ήταν ή αιτία ανταγωνισμού τού σχολείου τής επισκοπής μέ όλα τα άλλα 16. Ά ν όμως το σχολείο τής επισκοπής λειτουργούσε δωρεάν τότε δέν ευσταθεί ή γνώμη τού αρχιεπισκόπου Κερκύρας Labia, ό όποιος όταν κλήθηκε άπό τήν Προπαγάνδα να συντάξει έκθεση για τήν εκκλησιαστική κατάσταση στή Ζάκυνθο ανέφερε ότι ό επίσκοπος Ζακύνθου Gozadino απαγόρευσε τή διδασκαλία στους άλλους μοναχούς για να ένι 14. Σέ άχρονολόγητο έγγραφο, το όποιο πρέπει να θεωρήσουμε ότι γράφτηκε πριν το 1646/1647 επειδή ακριβώς μνημονεύεται ή διαμάχη τοΰ λατίνου επισκόπου μέ τον έλληνα επίσκοπο Νικόδημο Μεταξά ό όποιος πέθανε τότε (βλ. Ή. Ά. Τσιτσέλη, δ.π., σο και τήν πρόσφατη μελέτη τοΰ Leuterio Augliera, Libri, politica, religione nel Levante del Seicento. La tipografia di Nicodemo Metaxas, primo editore di testi greci nell'oriente ortodosso, Venezia 1996), υπάρχουν πληροφορίες για τή διδακτική δράση τοΰ λατίνου επισκόπου. Συγκεκριμένα αναφέρεται ότι ό λατίνος επίσκοπος ό όποιος είχε διώξει τον Θεόφιλο Κορυδαλλέα φερόταν μέ γλυκύτητα απέναντι στους έλληνες και μέ τή συμπεριφορά του μετέδιδε το μήνυμα ότι ό Πάπας αγαπούσε τήν εθνότητα τους καί επιθυμούσε να διατηρηθεί το δόγμα τους. "Ετσι κατάφερε να προσελκύσει κοντά του πολλούς ζακύνθιους ευγενείς νέους πού επιθυμούσαν να μορφωθούν άπό εκείνον καί αφού επέλεξε τους πέντε μεγαλύτερους παρέπεμψε τους άλλους στον βικάριο. Στους μαθητές του ό επίσκοπος δίδαξε Ρητορική καί Λογική ένώ τους υποχρέωσε να κάνουν ομολογία πίστεως καί να εξομολογηθούν. Άπό τους μαθητές τήν εποχή τής αναφοράς μερικοί βρίσκονταν στην Πάδοβα ύπό τήν προστασία τού monsignor Stella καί τών πατέρων minori conventuali καί συμπεριφέρονταν ώς καλοί έλληνες καθολικοί όπως καί οί υπόλοιποι πού είχαν μείνει στή Ζάκυνθο: APF, SOCG τ. 206, φ. 533Γ. 15. Για τήν ιστορία τής εκκλησίας βλ. Λ. Χ. Ζώη, «Έκκλησίαι καί μοναί καθολικοί έν Ελλάδι. Ναός τού άγιου Μάρκου έν Ζακύνθω», 'Αρμονία 6 (1908), Τοΰ ίδιου, Λεξικόν..., σο APF, SOCG τ. 285, φ. 366v 367r («perchè il vescovato insegna gratis et io pago i maestri») καί APF, Congregazioni Particolari (στο έξης: CP), τ. 20, φ. 75v.

256 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 257 σχύσει τη φοίτηση στο σχολείο τοΰ δικοΰ του ίερέα με τον όποιο μοιραζόταν τα λιγοστά έσοδα 17. Άπό τα έγγραφα προκύπτει ότι στο σχολείο δίδασκε ό βικάριος τοΰ επισκόπου ενώ ό ϊδιος ό επίσκοπος έγραφε ότι δίδασκαν ένας η δυο δάσκαλοι. Ώς βικάριος στην επισκοπή Ζακύνθου υπηρετούσε τότε ό fra Pietro da Lecce τον όποιο ό δομηνικανός μοναχός Συρίγος χαρακτήριζε ανεπαρκή ώς δάσκαλο και αιτία για τήν απομάκρυνση από το σχολείο των μαθητών οι όποιοι προτιμούσαν τα σχολεία τών ελλήνων 18. Στο σχολείο τοΰ αγίου Μάρκου δεν δίδασκε ό επίσκοπος και όμως κατηγορήθηκε ότι διηγήθηκε άσεμνους μύθους στους μαθητές πού φοιτούσαν εκεί 19. Στο σχολείο γνωρίζουμε ότι διδασκόταν ή Χριστιανική Διδασκαλία (Dottrina Christiana) ή οποία καλλιεργούνταν ιδιαίτερα μετά από διάταγμα τοΰ Ίννοκέντιου ΙΑ' 20, άπό μεταφρασμένο στα ελληνικά κείμενο προφανώς της Κατήχησης τοΰ καρδινάλιου Bellarmino 21. Ό επίσκοπος σ' ένα ταξίδι του στή Ρώμη ζήτησε να πάρει άπό τήν Προπαγάνδα διάφορα βιβλία τών Ματθαίου Καρυόφυλλου, Πέτρου Άρ 17. APF, SOCG τ. 285, φ. 256v 257r ( ). 18. APF, SOCG τ. 285, φ. 243r ( ). 19. APF, SOCG τ. 285, φ. 355r. Ό Gozadino στην απολογία του πρόσθεσε δτι ό κατήγορος του (έμμεσα αναγνωρίζει δτι ήταν ό Lambardi) θα μπορούσε να τον κατηγορήσει όταν εξηγούσε χωρία άπό τον Όμηρο, Πίνδαρο, Λυκόφρονα, Βιργίλιο, Όράτιο,Τερέντιο σε πάρα πολλούς μορφωμένους πού κατέφευγαν για τή διαλεύκανση χωρίων τών ανωτέρω συγγραφέων ή όταν στους μοναχούς πού κατέφευγαν κοντά του για τήν ερμηνεία κειμένων ελλήνων πατέρων χρησιμοποιούσε κάποιον αρχαίο μύθο, πού συναντούσε στους πατέρες για να γίνει κατανοητό το πνεύμα τού συγγραφέα (δ.π., φ. 355r v). Tò ανωτέρω χωρίο άπό τήν απολογία τοΰ επισκόπου ( ) φανερώνει τήν κλασική παιδεία και τήν ευρυμάθεια του. 20. Βλ. επιστολή τού 'Ιουλίου Τζιμπλέτη προς τήν Προπαγάνδα όπου μνεία τού διατάγματος εις APF, Scritture riferite nei Congressi (στο έξης: SC), Greci τ. 1, φ. 585r. 21. Tò έργο μεταφρασμένο στα ελληνικά άπό τον Λεονάρδο Φιλαρά τυπώθηκε στή Ρώμη το 1616 (Ε. Legrand, Bibliographie hellénique ou description rationnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix septième siècle, Paris 1894, τ. Ι, σσ , άρ. 87), στο Παρίσι το 1633 {δ.π., σσ , άρ. 223), στή Ρώμη το 1637 {δ.π., σσ , άρ. 256). Βλ. και Ζ. Ν. Tsirpanlis, «Ι libri greci pubblicati dalla "Sacra Congregatio de Propaganda Fide" (XVII s.)», Balcan Studies 15.2 (1974), 208). Th. Papadopoulos, «Libri degli studenti greci del Collegio Greco di Sant' Atanasio di Roma», στο 77 Collegio Greco di Roma. Ricerche sugli alunni, la direzione, l'attività, a cura di Antonie Fyrigos, Roma, χ.χ., σ. 328, άρ ). Ή σύνοψη τού έργου τού Bellarmino μεταφράστηκε άπό τον 'Ιωάννη Ματθαίο Καρυόφυλλο (βλ. Ζ. Ν. Tsirpanlis, δ.π., σ Th. Papadopoulos, δ.π., σ. 317, άρ ). Πά τον Bellarmino βλ. το άρθρο τού Gustavo Galeota στο Dictionnaire de Spiritualité, τ. 13, (Beauchesne) Paris 1988, στήλη , λήμμα Robert Bellarmin.

257 258 Παναγιώτας Τζιβάρα κούδιου, Νεόφυτου Ρόδινου, Γεωργίου Βουστρώνιου, Λέοντος Άλλάτιου, Puadagnoli κ.ά. και ειδικά: «Dottrine cosi grecolatine come greche e latine separatamente e di quelle traslate dal sudetto Monsignor Cariofilo, del cardinal Belarmino» 22. Σύμφωνα μέ τον επίσκοπο Gozadino (επιστολή προς τον Προβλεπτή Ζακύνθου, 31 Μαΐου 1659) στο σχολείο τοϋ αγίου Μάρκου φοιτούσαν δώδεκα εως δεκατέσσερεις μαθητές, κάποιοι μάλιστα προερχόμενοι καί άπό άλλα σχολεία 23. Τή λειτουργία τοϋ σχολείου της επισκοπής δεν υποστήριξαν οί άλλοι λατίνοι μοναχοί πού δρούσαν στο νησί ως μισσιονάριοι. Ό φραγκισκανος Ubicini απέτρεπε τους μαθητές του άπό τήν παρακολούθηση τής Χριστιανικής Διδασκαλίας πού γινόταν στο σχολείο τής επισκοπής 24, ομοίως καί ό δομηνικανός Συρίγος ό όποιος κατηγορούσε τον επίσκοπο ότι ευνοούσε κάποιους γνώριμους, δικούς του ανθρώπους 25. Το σχολείο τοϋ επισκοπικού βικαρίου ουσιαστικά αναπλήρωνε τήν έλλειψη Σεμιναρίου στο νησί. Στή συνεδρίαση τής 15ης Ιουλίου 1563 (συνεδρίαση 23, κεφάλαιο 18) τής Συνόδου τοϋ Trento αποφασίστηκε ή ίδρυση σέ κάθε επισκοπή ενός Κολλεγίου στο όποιο οί υποψήφιοι ιερείς θα ανατρέφονταν καί θα μορφώνονταν σύμφωνα μέ τις χριστιανικές αρχές 26. Το διάταγμα τοϋ Trento εφαρμόστηκε μετά τήν κατάληξη των εργασιών τής Συνόδου μέ τήν ίδρυση πολλών Σεμιναρίων σέ διάφορες επισκοπές 27. Ό επίσκοπος Ζακύνθου σέ μια μακρά έκθεση προς τήν 22. APF, Acta τ. 35, φ. 90ν, CG 107,7 τής APF, SOCG τ. 285, φ. 348ν. 'Ανάμεσα στους γονείς, πού έστελναν τα παιδιά τους στο σχολείο τοϋ βικάριου, αναφέρεται ότι ήταν καί ό Άλοΐσιος Κόκκινης, γραμματέας τοϋ Δημοσίου Ταμείου, ενώ κάποιος άλλος γονέας φέρεται να είπε στον επίσκοπο ότι σκόπευε να μεταφέρει κάποια παιδιά άπό τα ελληνικά σχολεία, στο σχολείο τοΰ επισκόπου: APF, SOCG τ. 285, φ. 348ν. Πρβλ. επίσης APF, CP τ. 20, φ. 76Γ ( ). 'Επίσης βλ. τήν περίπτωση τοϋ chierico Balsamo ό οποίος εξοργισμένος μετά τήν αποκάλυψη τής εξομολόγησης του άπό τον Γραδενίγο έφυγε άπό το σχολείο εκείνου καί κατέφυγε «sotto l'educatione dei Vescovo» (APF, SOCG τ. 284, φ. 234v, 242r επιστολή Cardelini). 24. APF, SOCG τ. 285, φ. 348v, άπό επιστολή τοΰ επισκόπου προς τον Γενικό Προβλεπτή ( ). 25. APF, SOCG τ. 285, φ. 233r ( ). 26. Τό κείμενο τοϋ διατάγματος μέ παράλληλη ιταλική μετάφραση είς M. Marcocchi, La riforma cattolica..., τ. Ι, σσ Για τα πρώτα σεμινάρια στην 'Ιταλία βλ. Μ. Marcocchi, δ.π., τ. II, σσ , όπου καί ή μέχρι τότε σχετική βιβλιογραφία. Στην Κέρκυρα ιδρύθηκε το 1568 άλλα άρχισε να λειτουργεί το 1680 (βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Ή εν Κέρκυρα Ιερατική Σχολή τών Δυτικών επί Ενετοκρατίας», Παρνασσός 16 (1894), ). Για τό Σεμινάριο αυτό πραγματεύομαι διεξοδικά στή διδακτορική μου διατριβή.

258 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 259 Προπαγάνδα 28 σχετικά μέ την εκπαιδευτική κατάσταση έγραφε ότι στη Ζάκυνθο δεν υπήρχε Σεμινάριο για τήν εκπαίδευση τής νεολαίας επειδή οΰτε υπήρχαν οι αναγκαίες πρόσοδοι για τή συντήρηση του, οΰτε μπορούσε να βοηθήσει ό επίσκοπος μέ τα γλίσχρα εισοδήματα του. Το βάρος όμως τής εκπαίδευσης είχαν αναλάβει οι εκάστοτε επισκοπικοί βικάριοι οι όποιοι δίδασκαν τα παιδιά των λατίνων άλλα και των ελλήνων γράμματα και ευσέβεια 29. Το 1668 μερικοί ευγενείς ζακΰνθιοι ζήτησαν μέ αϊτησή τους στην Προπαγάνδα τήν ίδρυση ενός Σεμιναρίου στο χώρο τοΰ μοναστηρίου τοΰ Προφήτη Ηλία, αναλαμβάνοντας τα έξοδα τής λειτουργίας του. Τό αίτημα αυτό παρά τήν αρχική του έγκριση από τή Ρώμη καί τή Βενετία δέν υλοποιήθηκε τότε άλλα οΰτε καί στα επόμενα χρόνια 30. β. Το δημόσιο σχολείο Τό παράδειγμα τοΰ αιτήματος τής Κέρκυρας στή βενετική Γερουσία για τήν ίδρυση δημόσιου κοινοτικού σχολείου τό 1524 καί τό 1546 ακολούθησε αμέσως μετά ή Κοινότητα τής Ζακύνθου μέ τήν πρεσβεία τής 26ης Σεπτεμβρίου Ό Δε Βιάζης, μίλησε για τήν εκλογή τοΰ δασκάλου άπό τό Συμβούλιο, χωρίς να διευκρινίζει αν αυτό έγινε μετά τήν πρεσβεία τοΰ 1557 καί χωρίς να αναφέρεται στον τρόπο τής αμοιβής. Ό Χιώτης έγραψε ότι τό 1576 διορίστηκε ένας δάσκαλος για τα παιδιά των πτωχών μέ έξοδα τής Κοινότητας, καί ότι τό 1580 έπειτα άπό πρεσβεία τής Κοινότητας δόθηκε ή άδεια για τή λειτουργία σχολείου, τό όποιο θα κάλυπτε τις ανάγκες όχι μόνο τών ζακυνθίων άλλα καί των κατοίκων τής 28. Τα θέματα πού έθιξε ό επίσκοπος συζητήθηκαν στην έκτακτη συνεδρίαση τής Προπαγάνδας στις 21 Ιουλίου 1665: APF, CP τ. 20, φ. 65r 78v. 29. APF, CP τ. 20, φ. 68r. 30. Για τις προσπάθειες τής ίδρυσης Σεμιναρίου βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 535r 536r, 537r, 539r v, 540r, 543r. Αυτόθι, Acta τ. 37 (1668), φ. 275r v. SC Isole Ionie e Morea, τ. 2, φ. 13r 14r, 15r, 19rv, 608r 610v. Πρόταση τών δυτικών Ζακύνθου μέ ημερομηνία αναφέρει καί ό Ζώης (Λ. Χ. Ζώη, «Μονή Προφήτου Ήλιου», 'Αρμονία 4 (1906), 155). Βλ. επίσης Γερ. Δ. Παγκράτη, «Οι μονές τών Φραγκισκανών Κοινοβιακών στα Βενετοκρατούμενα Επτάνησα», υπό εκδοσιν στο περιοδικό Κεφαλληνιακά Χρονικά, σημ Ευχαριστώ τον φίλο συνάδελφο πού έθεσε στή διάθεση μου τήν ανωτέρω μελέτη πριν τή δημοσίευση της. 31. C. Ν. Sathas, Documents inédits rehtifs à l'histoire de la Grèce au moyen age, τ. 5, Paris 1883, (φωτ. ανατύπωση, 'Αθήναι 1972), σ. 120, αίτημα 3ο. Τό θέμα τών κερκυραϊκών πρεσβειών καί γενικότερα τήν εκπαιδευτική κατάσταση στο νησί στα χρόνια τής Ενετοκρατίας θα παρουσιάσω στή διδακτορική μου διατριβή.

259 260 Παναγιώτας Τζιβάρα Πελοποννήσου και της Ναυπάκτου 32. Μετά το έ'τος 1623 μέ δουκικο διάταγμα ό δάσκαλος έμισθοδοτεϊτο από τα εισοδήματα της μονής της Άναφωνήτριας. Στην έναρξη των μαθημάτων το έτος 1626 μαρτυρεΐται αξιόλογος αριθμός μαθητών 33. Στα χρόνια της έπισκοπείας τοΰ Gozadino το δημόσιο σχολείο λειτουργοϋσε κανονικά και σ' αυτό, σύμφωνα μέ τον δομηνικανό μοναχό Συρίγο, φοιτοϋσαν τόσο λατίνοι όσο και έλληνες 34. Ό αρχιεπίσκοπος Κερκύρας σε αναφορά του προς την Προπαγάνδα στις 18 Αυγούστου 1660 ανέφερε ότι ή Κοινότητα της Ζακύνθου έξέλεγε ένα δάσκαλο τοΰ λατινικού δόγματος για να διδάσκει στα παιδιά των ελλήνων 35. "Εχει γραφεί ότι ό δάσκαλος, ό όποιος είχε και βοηθούς αναλόγως τοΰ αριθμού των μαθητών, δίδασκε 'Αρχαία και Νέα Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά και έγκύκλια μαθήματα 36. Πιο πιθανόν όμως φαίνεται ότι στο δημόσιο σχολείο οι λατίνοι δάσκαλοι δίδασκαν μόνο λατινική γραμματική 37. Ό Δε Βιάζης μετά από έρευνα στο Αρχειοφυλακεϊο Ζακύνθου συνέταξε κατάλογο τών δημοσίων δασκάλων τών ετών Στα χρόνια 32. Π. Χιώτου, δ.π., σσ Σπ. Δε Βιάζη, «Ή Ζάκυνθος έπί Ενετοκρατίας...», σ Τοΰ Ιδίου, «Ή έκπαίδευσις εν Έπτανήσω...», σ. 13. Π. Χιώτου, δ.π., ο Ό Δε Βιάζης στην αναλυτική παρουσίαση της προέλευσης τών μαθητών δίνει 40 ευγενείς (στη δεύτερη μελέτη του αναγράφονται 90 ευγενείς), 100 αστοί, 72 όχλος, 50 χωρικοί, 20 πελοποννήσιοι, 2 εβραίοι. 34. APF, SOCG τ. 285, φ. 233ν. 35. Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 257r και Acta τ. 30 (1661), φ. 66(64)r, CG 49a,19 της Π. Χιώτου, δ.π., σ Σπ. Δε Βιάζη, «Ή έκπαίδευσις έν Έπτανήσω...», σ. 13. Για τήν Ιστορία του δημόσιου σχολείου βλ. καίτρύφ. Εύαγγελίδου, δ.π., σσ Ό Εύαγγελίδης, ό όποιος στηρίζεται στις ανωτέρω μελέτες χωρίς να το δηλώνει, μιλά επιπλέον για πρόταση τών Ίησουϊτών το 1556 για ίδρυση δημόσιας σχολής. Έξαλλου λάθη τυπογραφικά στις χρονολογίες καθιστούν προβληματική τήν παρακολούθηση τών γεγονότων. Λ. Χ. Ζώη, 'Ιστορία της Ζακύνθου, 'Αθήναι 1955, σσ Το αίτημα της πρεσβείας τοΰ 1557 αφορούσε τή μισθοδοσία άπό τή Βενετία ενός «precettar di lettere latine d'humanità» και ή Γερουσία στην απάντηση της μιλά για «un maestro di lettere latine» (Sathas, δ.π., σ. 120). Δύο αιώνες αργότερα, στις , ό λατίνος επίσκοπος Baldassar Remondini σε αναφορά του προς τήν Προπαγάνδα έγραφε ότι στή Ζάκυνθο υπήρχε μόνο ενα σχολείο δημόσιο, το όποιο συντηρούσε ή Κοινότητα «ed è semplicemente di grammatica latina». Ό ϊδιος δίνει τήν πληροφορία ότι κάποιοι κανονικοί τής λατινικής εκκλησίας δίδασκαν Ρητορική και Λογική άλλα τίποτα παραπάνω (APF, SC Isole Ionie e Morea, τ. 3, φ. 225r). 38. Σπ. Δε Βιάζη, «Ή Ζάκυνθος έπί Ενετοκρατίας...», σσ Τον πίνακα αναδημοσίευσε ό Εύαγγελίδης {δ.π., σ. 216). Ή μελέτη τοΰ Δε Βιάζη είναι πολύτιμη για τήν Ιστορία τής εκπαίδευσης στα Επτάνησα αν και πολλά έγγραφα έμειναν ανέκδοτα επειδή τό περιοδικό Κυψέλη έπαψε να εκδίδεται (βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Ή έκπαίδευσις έν Έπτανήσω...», σ. 13).

260 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 261 πού εξετάζουμε σύμφωνα με τον κατάλογο αυτόν, το έτος 1645 έως 1648 φαίνεται ότι ως δημόσιος δάσκαλος υπηρέτησε ό μοναχός Φραγκίσκος 'Ιάκωβος Συρίγος, ένώ το 1648 άπαντα ώς δάσκαλος ό ιερεύς 'Αναστάσιος Γραδενίγος 39. Το 1651 εκλέχθηκε ξανά ό Συρίγος, ένώ το 1655 στον πίνακα των διδασκάλων άπαντα ό Φραγκίσκος Μεσσήνας και το 1660 ό Σωφρόνιος Καλλονάς 40 χωρίς άλλη ενδιάμεση αναφορά. 'Από το περιεχόμενο των κατηγοριών εναντίον τοΰ επισκόπου Gozadino γνωρίζουμε ότι μεγάλη ταραχή ξέσπασε για τη θέση τοΰ δημοσίου δασκάλου στις εκλογές τοΰ 1659 όταν εκλέχθηκε ό Άλοΐζιος Γραδενίγος μετά τον αποκλεισμό τοΰ Συρίγου. Ό μοναχός 'Ιάκωβος Συρίγος (Giacomo Sirigo) καταγόταν άπό την Κρήτη και μετά τις σπουδές του στην 'Ιταλία εγκαταστάθηκε στή Ζάκυνθο 41. Άνηκε στους δομηνικανούς μοναχούς οι όποιοι κατοικούσαν στο 39. Δεν γνωρίζουμε αν ή αναγραφή τοΰ ονόματος 'Αναστάσιος Γραδενίγος είναι σωστή και αν υπήρξε πρόσωπο μέ το όνομα αυτό πού υπηρέτησε ώς δημόσιος δάσκαλος. Άν πάλι πρόκειται για τον γνωστό Άλοΐσιο Γραδενίγο τότε πρέπει να υποθέσουμε ότι ό κρητικός Ιερομόναχος βρισκόταν ήδη άπό το 1648 στή Ζάκυνθο, πριν δηλαδή τη μετάβαση του στή Βενετία όπου τον βρίσκουμε για πρώτη φορά υποψήφιο δάσκαλο στις εκλογές της (βλ. Άθ. Ε. Καραθανάση, «Ό Άλοΐσιος 'Αμβρόσιος Γραδενίγος στή Βενετία ( )», Θησαυρίσματα 7 (1970), , όπου καί ή ανασκευή των προηγούμενων γνωμών για τήν εκλογή τοΰ Άλοΐσιου). 40. Ό κρητικός Ιερομόναχος Καλλονάς είχε υπηρετήσει τα προηγούμενα χρόνια ώς δημόσιος δάσκαλος στην Κεφαλονιά. "Εχουμε τή μαρτυρία ότι στις 10 Δεκεμβρίου 1648 εκλέχθηκε για δύο συνεχή χρόνια. Ή εκλογή του κρίθηκε επιτακτική ανάγκη για τήν Κοινότητα καί επειδή τα 100 ρεάλια πού προορίζονταν για τή μισθοδοσία τού δασκάλου είχαν διατεθεί για άλλες ανάγκες, κρίθηκε σκόπιμη ή φορολόγηση ορισμένων αξιωμάτων (Ιστορικό 'Αρχείο Κεφαλληνίας, Libro Consigli , Atti 5, φ. 41v 42r). Ό Καλλονάς στις πιστοποιεί ότι έλαβε 25 ρεάλια άπό τους giustizieri ώς αμοιβή, όπως είχε καθοριστεί άπό τήν απόφαση τοΰ Συμβουλίου (δ.π., qx 45ν). 41. Για τήν οικογένεια Sirigo (Συρίγου) βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Οι Συρίγοι εν Ζακύνθω», Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, 8 (1888), 81. Ό Δε Βιάζης δηλώνει ότι στηρίζεται σε αρχειακό υλικό πού άντλησε άπό τό Άρχειοφυλακεΐο Ζακύνθου καί παρουσιάζει τον Φραγκίσκο 'Ιάκωβο Συρίγο ώς συλλέκτη ιερών κανόνων. Ό Συρίγος συνέλεξε όλες τις βοΰλλες καί τις εγκυκλίους τοΰ Πάπα προς τους ορθοδόξους καί τους δυτικούς της 'Ανατολής καθώς καί τις εγκύκλιες επιστολές καί θεσπίσματα τών Πατριαρχών καί τις διατάξεις της Βενετίας καί τοΰ Συμβουλίου της Κοινότητας πού άφοροΰσαν εκκλησιαστικές υποθέσεις. Δεν γνωρίζουμε ποΰ σπούδασε ό Συρίγος. Κάποιος Γεώργιος Συρίγος, κρητικός, εμφανίζεται εγγεγραμμένος τό 1626 στους Legisti της Πάδοβας (Γ. Πλουμίδη, «Ai πράξεις έγγραφης τών ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστημίου της Παδούης (Μέρος Β', Legisti )», ΕΕΒΣ 38 (1971), 88, άρ. 40) ένώ άλλος ομώνυμος κανονικός στους Artisti τό 1642 (Γ. Πλουμίδη, «Αϊ πράξεις έγγραφης τών ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστημίου της Παδούης (Μέρος Α. Artisti

261 262 Παναγιώτας Τζιβάρα μοναστήρι τοϋ Προφήτη Ηλία 42 και ήταν μάλιστα ό priore τοΰ μοναστηρίου το και ό provinciale των δομηνικανών στην Ελλάδα μετά το Ό δομηνικανός μοναχός βρέθηκε μισσιονάριος στη Ζάκυνθο στα χρόνια της έπισκοπείας τοΰ Giovanni de Rossi 44 και ανέλαβε διδασκαλία στους κατοίκους της πόλης. Τη διδασκαλία τη συνέχισε και μετά την αναχώρηση τοϋ επισκόπου De Rossi (ό όποιος εξελέγη επίσκοπος Χερρονήσου και κατόπιν Χερσώνος και Ossoro της Αυστρίας) όταν στη θέση τοΰ επισκόπου ύπηρετοΰσαν διάφοροι βικάριοι. Τή διδακτική δράση τοΰ Συρίγου επί δώδεκα συνεχή χρόνια από το 1643 πού βρέθηκε στή Ζάκυνθο επιβεβαίωσαν και οι σύνδικοι της Κοινότητας με βεβαίωση τους στις 29 Ιανουαρίου Στή βεβαίωση αυτή ανέφεραν ότι ό μοναχός δίδαξε κλασικά γράμματα και άλλες τέχνες (humanité et altre arti) στα παιδιά των πολιτών της Ζακύνθου και των άλλων κατοίκων και εκλέχθηκε πολλές φορές δημόσιος δάσκαλος μέ μεγάλη πλειοψηφία άπό το Συμβού )», ΕΕΒΣ 37 ( ), 263, άρ. 31). Το 1654 αναφέρεται ότι υπηρέτησε στο ναό τοϋ άγιου Μάρκου (βλ. Λ. Χ. Ζώη, «Έκκλησίαι και μοναί καθολικαί εν Ελλάδι. Ναός τοΰ άγιου Μάρκου έν Ζακύνθω», 'Αρμονία 6 (1908), 157). Ό Συρίγος πέθανε στή Ζάκυνθο στις (Βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Οί Συρίγοι...», σ. 81). Υπαινιγμό για επαίσχυντο τέλος της ζωής τοΰ Συρίγου έκανε ό επίσκοπος Gozadino άπολογούμενος για τή συγκάλυψη σκανδάλων τοΰ δομηνικανοΰ μονάχου Antonino Radicena (APF, SOCG τ. 285, φ. 367ν). 42. Tò μοναστήρι τοΰ Προφήτη Ηλία οικοδομήθηκε άπό τους κομήτες Δέ Τόκκους και βρισκόταν ένα μίλι περίπου μακριά άπό το φρούριο της Ζακύνθου (Βλ. Λ. Χ. Ζώη, «Μονή Προφήτου Ήλιου», 'Αρμονία 4 (1906), Π. Γρηγορίου, δ.π., σο Λ. Χ. Ζώη, Λεξικόν..., σ Ντ. Κονόμου, 'Εκκλησίες και μοναστήρια στή Ζάκυνθο, 'Αθήνα 1967, σσ , στο λήμμα 'Άγιος Ηλίας ή 'Άγιος Νικόλαος καί Προφήτης Ηλίας στο Ψήλωμα, όπου λεπτομέρειες για τήν ιστορία της μονής τον 16ο αι. Συνοπτικά δίνεται ή ιστορία τοΰ μοναστηριού στην έκθεση των ζακυνθίων τοΰ 1668 δταν το έν λόγω μοναστήρι προτάθηκε ώς χώρος λειτουργίας Σεμιναρίου. Σύμφωνα λοιπόν μέ τήν έκθεση το μοναστήρι άνηκε παλιά στους δομηνικανούς μοναχούς οί όποιοι το κυβερνοΰσαν πολύ καλά, άλλα τήν εποχή τοΰ Βαρβαρόσσα το εγκατέλειψαν άπό το φόβο ενδεχόμενης επιδρομής. Τό μοναστήρι εγκαταλελειμμένο πια πέρασε στή δικαιοδοσία της βενετικής Δημοκρατίας, ή οποία τό κατέστησε jus patronato μαζί μέ τον κήπο τα αμπέλια καί όλες τις κτήσεις του, πού απέδιδαν ετησίως πάνω άπό 200 σκοΰδα. Τό μοναστήρι παραχωρήθηκε αργότερα άπό τή Βενετία ξανά στους δομηνικανούς μοναχούς άλλα μετά τό θάνατο τοΰ ηγουμένου fra Alessandro Paradisi, τό 1665, ό fra Antonio Malaspina minore conventuale άπό τή Δαλματία ζήτησε καί πέτυχε ό ϊδιος προσωπικά τήν investitura, παρά τό γεγονός ότι τό μοναστήρι τοΰ τάγματος του βρισκόταν λίγο πιο πάνω άπό τό Κάστρο (APF, SOCG τ. 285, φ. 535r v, 539r). 43. APF, SOGC τ. 285, φ. 234 (bis). 44. Πά τον de Rossi ( ) βλ. Γερ. Πεντόγαλου, «Λατίνοι επίσκοποι...», σσ

262 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 263 λιο της πόλης 45. Πράγματι, όπως αναφέραμε και προηγουμένως, ό μοναχός εκτιμήθηκε για τη μόρφωση του και εκλέχθηκε άπό το συμβούλιο της Κοινότητας τα έ'τη και Ώς δάσκαλος είχε πολύ καλή φήμη. Δίδασκε ιδιωτικά στα παιδιά των ευγενών και εξασφάλιζε γενναία αμοιβή 47, ενώ ή γνωστική επάρκεια στο αντικείμενο πού δίδασκε αναγνωριζόταν έ'στω και έμμεσα ακόμα και άπό τον κατήγορο του τον επίσκοπο Gozadino, ò οποίος αναφερόμενος σ' αυτόν έγραψε ότι «...essendo d'una brutta fisionomia, possiede buona grammatica, e tratta da Candiotto» 48. 'Αναχώρησε για τή Βενετία γύρω στο 1655 καί στο διάστημα εκείνο τιμήθηκε με τον βαθμό τοΰ lettore καί maestro της 'Ιεράς Θεολογίας κατόπιν εξετάσεων στο studio generale της Πάδοβας. Αργότερα εκλέχτηκε prior provinciale των δομηνικανών καί επέστρεψε στή Ζάκυνθο τον Ιούνιο τοΰ Στο νησί, όπως μαρτυρεί ο ϊδιος, βρήκε μεγάλη έλλειψη καθολικών δασκάλων επειδή ό επίσκοπος Gozadino απαγόρευε στους μοναχούς να διατηρούν σχολείο εξω άπό το μοναστήρι σέ αντίθεση με ο,τι γινόταν ελεύθερα με τους προκατόχους του. Ή απαγόρευση τοΰ επισκόπου είχε ώς συνέπεια τα παιδιά τών ελλήνων αλλά καί κάποιων καθολικών να φοιτούν σέ δασκάλους «σχισματικούς», διατρέχοντας μεγάλο κίνδυνο να επηρεαστούν από τα «ψευδή δόγματα» τους. Στή Ζάκυνθο πολλοί γονείς λατίνοι άλλα καί ορθόδοξοι, πρότειναν στον Συρίγο να τον εκλέξουν ξανά δάσκαλο τών παιδιών τους, κινούμενοι από τις προηγούμενες θετικότατες εμπειρίες της συνεργασίας τους. Ό δάσκαλος επιθυμούσε πολύ να δεχτεί τήν πρόταση τους αλλά καθώς το μοναστήρι του βρισκόταν στην έξοχη πολύ μακριά άπό τήν πόλη, ή μόνη συμφέρουσα λύση ήταν να ανοίξει σχολείο εξω άπό τον χώρο τού μοναστηριού όπως γινόταν καί στα χρόνια τών προκατόχων τοΰ επισκόπου. Θεώρησε λοιπόν χρέος του πριν αναλάβει οποιοδήποτε εγχείρημα να απευθυνθεί στον επίσκοπο για να ζητήσει τήν άδεια καί τή συγκατάθεση του. Ή απάντηση τοΰ επισκόπου ήταν κα 45. APF, SOCG τ. 285, φ. 234r (bis). 46. Σπ. Δε Βιάζη, «Ή Ζάκυνθος επί Ενετοκρατίας...», σ Τρύφ. Εύαγγελίδου, δ.π., σ Ό επίσκοπος κατηγορούσε τον Συρίγο ότι με τα έσοδα άπό τή διδασκαλία ζούσε άνετα εκείνος καί συντηρούσε μία μεγάλη οικογένεια αποτελούμενη άπό τους συγγενείς του (APF, SOCG τ. 285, φ. 352ν). 48. APF, SOCG τ. 285, φ. 352ν. Ή γνώμη τοΰ επισκόπου για τους κρητικούς δεν ήταν καί τόσο κολακευτική. 'Αναφερόμενος στον επίσης κρητικό μοναχό fra Alessandro Paradisi έγραψε ότι «possiede anch'esso la sagacità cretense d'ippocrita» (δ.π.). 49. APF, SOCG τ. 285, φ. 202r v.

263 264 Παναγιώτας Τζιβάρα τηγορηματικά αρνητική, γεγονός πού άποκαρδίωσε τον μοναχό, ό όποιος σε προχωρημένη ηλικία αναλάμβανε ενα τέτοιο εγχείρημα μέ την ελπίδα ότι βοηθούσε να αυξηθεί ή καθολική πίστη και να λιγοστέψουν οι μαθητές πού κατέφευγαν σε δασκάλους «σχισματικούς». Τα ανωτέρω ό Συρίγος γνωστοποίησε μέ τήν επιστολή της 4 Αυγούστου 1659 στους καρδιναλίους της Προπαγάνδας 50. Το περιεχόμενο της επιστολής του συζητήθηκε στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας στις 2 Δεκεμβρίου 1659 και αποφασίστηκε να γίνει υπόμνηση για το θέμα στον επίσκοπο 51. Στο μεταξύ όμως και ενώ ό επίσκοπος έλειπε στην Κεφαλονιά, ό Συρίγος άνοιξε σχολείο έ'ξω άπο το μοναστήρι χωρίς άδεια. Δικαιολογώντας τήν ενέργεια του αυτή σε επιστολή του προς τήν Προπαγάνδα (μετά τον αποκλεισμό του άπό τις εκλογές τοΰ 1659 πού θα δοϋμε πιο κάτω) έγραφε ότι αναγκάστηκε να αναλάβει ξανά τή διδασκαλία παρά τήν προχωρημένη ηλικία και τήν ασθένεια του, έπειτα άπό επιστολή πού τοΰ ένεχείρισε ό μοναχός Cardellini και στην οποία παρουσιαζόταν μέ λεπτομέρειες ή ανήθικη συμπεριφορά καί ή αιρετική διδασκαλία τοΰ Γραδενίγου, εκλεγμένου δημοσίου διδασκάλου. Ό βικάριος fra Pietro da Lecce 52, κατόπιν εντολής τοΰ Gozadino επέδωσε στον Συρίγο ένταλμα μέ τό όποιο τον υποχρέωνε να παραιτηθεί άπό τό 50. APF, SOCG τ. 285, φ. 202r v, 209ν. 51. APF, Acta τ. 28 (1659), φ. 237r v, CG 34, Ό fra Pietro da Lecce άνηκε στο τάγμα των minori conventuali καί είχε σταλεί άπό τήν Προπαγάνδα μισσιονάριος στην Κέρκυρα γύρω στα Σε επιστολή του προς τήν Προπαγάνδα άπό τήν Κέρκυρα στις ό fra Lodovico Lippi minore provinciale της Ρωμανίας μιλούσε για τις αρετές τοΰ padre bacilier fra Pietro, ò όποιος είχε εργαστεί στην Κέρκυρα πάνω άπό εννέα χρόνια, καί ζητούσε να δοθεί στον μισσιονάριο τό dottorato (APF, SOCG τ. 285, φ. 118r v). Ό fra Pietro ως βικάριος Ζακύνθου ζήτησε ξανά τό «decreto per dottorarsi» (APF, SOCG τ. 285, φ. 305r, 306v, ). Σε αναφορά του προς τήν Προπαγάνδα ( ) ό επίσκοπος Ζακύνθου Gozadino αναφερόμενος στο πρόσωπο τοΰ fra Pietro έγραφε πώς ό μισσιονάριος πού επί δεκαετία υπηρέτησε σέ διάφορα μέρη καί λειτουργήματα ήταν προσηνής καί απλός άλλα υπερβολικά ιδιοτελής καί ότι μέ τήν αδεξιότητα του έβλαψε τήν περιουσία της επισκοπής. Ό Gozadino φαίνεται ότι δέν εκτιμούσε καί πολύ τήν πνευματική κατάρτιση τοΰ μοναχού καί παραδεχόταν ότι τον επέλεξε για τή θέση τοΰ βικάριου καί εφημέριου στή Ζάκυνθο αναγκαστικά μετά τήν αναχώρηση τοΰ fra Tommaso Taddei. Ό fra Pietro υπηρετούσε πριν στην Κεφαλονιά στην ϊδια θέση τοΰ επισκοπικού βικάριου (APF, SOCG τ. 285, φ. 350r v). Στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας της συζητήθηκε αίτημα τοΰ fra Pietro, ό όποιος μετά άπό επτά χρόνια πού είχε εργαστεί ως βικάριος σέ Ζάκυνθο καί Κεφαλονιά ζητούσε να θεωρηθεί padre di Provincia (APF, Acta τ. 35 (1666), φ. 8r, CG 103,17).

264 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοϋ Francesco Gozadino 265 σχολείο 53. Στο έγγραφο αποδοκιμαζόταν ή ενέργεια τοΰ μονάχου ή οποία χαρακτηριζόταν ώς σαφής παράβαση των αγίων Συνόδων και κανόνων και διατασσόταν ό μοναχός να αποτραβηχτεί αμέσως μετά την ειδοποίηση στο μοναστήρι του, για να αποφευχθούν ενδεχόμενες ατασθαλίες, σκάνδαλα και καταχρήσεις σ' έ'να νησί όπου βρίσκονταν άνθρωποι «di varij costumi e setta». Ενδεχόμενη άρνηση τοϋ Συρίγου να συμμορφωθεί θα ανάγκαζε τον επίσκοπο να τοΰ επιβάλει ποινή αργίας άπό τήν τέλεση των μυστηρίων ή και άλλες κυρώσεις που εκείνος θα έκρινε αναγκαίες. Στο κάλεσμα τοΰ βικάριου ό Συρίγος δέν συμμορφώθηκε άλλα συνέχισε να διδάσκει για ένάμισυ μήνα ακόμη και το εγχείρημα του είχε τεράστια επιτυχία. Κατάφερε να φύγουν οι μαθητές άπό τα σχολεία των ελλήνων και να εγγράφουν στο δικό του, και αν δέν είχε παρέμβει ό βικάριος τα σχολεία των ελλήνων θα έμεναν εντελώς άδεια 54, σύμφωνα με τήν προσωπική του γνώμη. Στις εκλογές τοΰ 1659 δάσκαλος της Κοινότητας ορίστηκε ό Άλοΐσιος Γραδενίγος. Ό Γραδενίγος, πρώην πρωτοπαπάς Χανίων 55, ήταν γνωστός ώς κήρυκας τοΰ Ευαγγελίου στη Ζάκυνθο τα έτη 1658,1659 και Ή παρουσία του στα Επτάνησα γενικά έχει εντοπιστεί τα έ'τη 1653 έως Σύμφωνα μέ νέα στοιχεία πού έχουμε σήμερα στή διάθεση μας στη Ζά 53. APF, SOCG τ. 285, φ. 340ν. Τήν ειδοποίηση αύτη στον Συρίγο επισύναψε ό Gozadino στα αποδεικτικά έγγραφα πού έστειλε στην Προπαγάνδα μαζί μέ αντίγραφο της δουκικής διαταγής τοϋ 1568 και της απόφασης της Συνόδου τοΰ Trento. 54. APF, SOCG τ. 285, φ. 233r v, 234r v, 242r v, 243r επιστολή Συρίγου. 55. Για τον Γραδενίγο βλ. τις ειδικές μελέτες των Μ. Ί. Μανούσακα, «Άλοΐσιος Άμβρόσιος Γραδενίγος (1616 ci. 1680)», Έπετηρίς τοϋ Μεσαιωνικού Αρχείου της'ακαδημίας 'Αθηνών 5 (1955), Άθ. Ε. Καραθανάση, «Ό Άλοΐσιος Άμβρόσιος Γραδενίγος στή Βενετία ( )», Θησαυρίσματα 7 (1970), Για τήν κηρυκτική του δράση στή Βενετία βλ. Άθ. Ε. Καραθανάση, «Ή εκκλησιαστική Ρητορική στον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων της Βενετίας ( )», Θησαυρίσματα 9 (1972), Για το αξίωμα τοΰ Πρωτοπαπά στην περίπτωση τοΰ Γραδενίγου βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, «Όφφικίων διάκρισις. Περί Πρωτοπαπάδων, Χωρεπισκόπων και των συναφών αύτοις», Αθηνά 76 ( ), Για τή δράση τοΰ Γραδενίγου ώς διορθωτή στο τυπογραφείο τών Γλυκήδων βλ. Γ. Βελουδή, Το ελληνικό τυπογραφείο τών Γλυκήδων στή Βενετία ( ). Συμβολή στή μελέτη τοΰ έλληνικοΰ βιβλίου κατά τήν εποχή της Τουρκοκρατίας <Άθήνα 1987>, σσ , 64, 80 81, Βλ. Λ. Χ. Ζώη, Λεξικόν..., σ. 139 (όπου εσφαλμένως γράφεται 1672 αντί τοΰ 1662). Ντ. Κονόμου, Κρητικοί στή Ζάκυνθο, Αθήνα 1970, σ Άθ. Ε. Καραθανάση, «Ό Άλοΐσιος Άμβρόσιος Γραδενίγος...», σ. 142.

265 266 Παναγιώτας Τζιβάρα κυνθο πρέπει να έφτασε οικογενειακώς περίπου το , μετά την αναχώρηση του άπο τη Μάλτα όπου είχε ζήσει με έξοδα της καθολικής εκκλησίας, όπως ομολογεί ό ίδιος 59. Ό Γραδενίγος στή Ζάκυνθο απολάμβανε εκτίμησης και αναγνώρισης άπο τους ορθοδόξους. Φέρεται ότι χρημάτισε επίτροπος τής εκκλησίας τής Άναφωνήτριας 60, γεγονός πού μας οδηγεί στή σκέψη ότι ήταν μέλος τής αδελφότητας τής εκκλησίας 61, συμμετείχε δηλαδή ενεργά στην κοινωνική και θρησκευτική ζωή τοϋ νησιοΰ. Ή θρησκευτική συμπεριφορά τοΰ Γραδενίγου μάλλον τον κατέτασσε στους «αμφίβιους», γεγονός πού έκανε κάποιους καθολικούς να διατηρούν επιφυλάξεις ή και φόβους απέναντι του. Σε επιστολή του προς τήν Προπαγάνδα ό fra Andrea Ridolfi, ό όποιος είχε υπηρετήσει ώς βικάριος στή Ζάκυνθο, έγραφε για τον κρητικό Γραδενίγο ότι ήταν «tanto più pernicioso, quanto facilissimo ad simularsi cattolico, maggiormente inganare come già faceva in Malta» 62. Στή Ζάκυνθο ό Γραδενίγος εργάστηκε όπως αναφέραμε ώς κήρυκας τοΰ Ευαγγελίου άλλα και ώς δάσκαλος των ελληνικών και λατινικών 63. Στα πρώτα κιόλας χρόνια παραμονής του στο νησί, κατηγορήθηκε ότι κήρυττε κατά τής ρωμαϊκής εκκλησίας και ότι δεν σεβόταν τα δόγματα της. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς τή διατύπωση τής κατηγορίας, το περιεχόμενο της όμως εικάζεται άπο αίτηση τοΰ Γραδενίγου προς τήν τοπική διοί 58. Οι σύνδικοι Κωνσταντίνος Νομικός και Κανάκης Παβιέλλος σέ καταθέσεις τους το 1655 ανέφεραν δτι ό Γραδενίγος βρισκόταν στή Ζάκυνθο τρία χρόνια περίπου (APF, SOCG τ. 370, φ. 161Γ, 162Γ και αυτόθι, τ. 285, φ. 345ν). Ό ίδιος ό Γραδενίγος σέ αίτηση του προς το Reggimento Ζακύνθου στις ανέφερε δτι βρισκόταν στο νησί αρκετά χρόνια («che io detto producente Aloysio Gradenigo dalla Canea... essendo capitato al Zante già diversi anni»: APF, SOCG, τ. 370, φ. 163r). Στις αρχές τοΰ 1653 μαρτυρεΐται ή παρουσία τοΰ Γραδενίγου στην Κεφαλονιά ώς κήρυκα τοΰ θείου Ευαγγελίου (Γ. Μοσχοπούλου, Ιστορία τής Κεφαλονιάς, τ. Α', 'Αθήνα 1985, σ. 214 σημ. 5). 59. APF, SOCG τ. 285, φ. 345r και φ. 388r. 60. Ντ. Κονόμου, 'Εκκλησίες και μοναστήρια στή Ζάκυνθο, 'Αθήνα 1967, σ Βλ. Ν. Μοσχονά, «θρησκευτικές 'Αδελφότητες λαϊκών στα 'Ιόνια Νησιά», Σύμμεικτα 7 (1987), APF, SOCG τ. 285, φ. 418r, Ζάκυνθος Ό Τωμαδάκης υποστήριξε για τον Γραδενίγο ότι προερχόταν άπο ορθόδοξη οικογένεια, άλλα δταν έγινε πρωτοπαπάς Κυδωνιάς προσχώρησε στην Ούνία μαζί μέ τα παιδιά του. Βλ. Ν. Β. Τωμαδάκη, δ.π., ο Για τη διδακτική δράση τοΰ Γραδενίγου στή Ζάκυνθο δεν είχαμε μέχρι τώρα καμμία έκδεδομένη πληροφορία. Ό κ. Θωμάς Παπαδόπουλος, ό όποιος είχε ερευνήσει τα έγγραφα τοΰ 'Αρχείου τής Προπαγάνδας, είχε δώσε στον Ντίνο Κονόμο τήν πληροφορία ότι άπο δύο ανέκδοτα επίσημα έγγραφα τοΰ ανωτέρω 'Αρχείου προέκυπτε ή πληροφορία για διδακτική δράση τοΰ Γραδενίγου στή Ζάκυνθο τα χρόνια 1655 και 1662 (Ντ. Κονόμου, Κρητικοί στή Ζάκυνθο..., σ. 18).

266 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοϋ Francesco Gozadino 267 κηση (Reggimento) 64. Στην αίτηση του αύτη, μέ ημερομηνία 10 Φεβρουαρίου 1655 την οποία κατέθεσε ό εκπρόσωπος του Κωνσταντίνος Δελετέμενος, ό Γραδενίγος ζήτησε να βεβαιώσουν για τη ζωή του οι σύνδικοι της πόλης και κάποιοι άλλοι επώνυμοι ζακύνθιοι πού άνηκαν στο λατινικό δόγμα καθώς και να τοΰ δοθεί νόμιμο αντίγραφο για κάθε χρήση. Ό Γραδενίγος αναφερόταν στη διδακτική του δράση στη Ζάκυνθο, ότι είχε αναλάβει την εκπαίδευση των παιδιών των ευγενών και άλλων πολιτών στη διδασκαλία τών δύο γλωσσών, έ'ργο στο όποιο είχε αφοσιωθεί μέ επιμέλεια και χριστιανική αγάπη. 'Επιπλέον κήρυττε μέ αμοιβή σέ διάφορες εκκλησίες της πόλης χωρίς να απομακρύνεται άπό τα δόγματα της εκκλησίας και τών πατέρων, ελλήνων και λατίνων. Στα ελληνικά του μάλιστα κηρύγματα παρενέβαλε και λόγους λατίνων πατέρων ενώνοντας τα δύο δόγματα (con unione dell'uno all'altro rito) και μιλούσε μέ σεβασμό και τιμή για τή ρωμαϊκή εκκλησία και τον Πάπα. Τήν αλήθεια τών ισχυρισμών τοϋ Γραδενίγου επιβεβαίωσαν μέ καταθέσεις τους στή Γραμματεία τοϋ Reggimento οί Στάθης Γαρζώνης (Garzoni) 65, Κανάκης Παβιέλλος (Paviello) 66 και Κωνσταντίνος Νομικός 67 καθώς και οί ευγενείς ζακύνθιοι Γεώργιος Σέρρας 68, Κάμιλλος Ρώμας πού άνηκαν στο λατινικό δόγμα, ό Ίωάννης Φίλιππος Καρρέρ τοϋ ποτέ Λουκά και 'Ιωάννης Σίγουρος τοϋ Νούκιου 69. Οί μάρτυρες στις καταθέσεις τους επανέλαβαν ακριβώς όσα είχε υποστηρίξει στην αϊτησή του ό ϊδιος ό Γραδενίγος επαινώντας τή διδασκαλία και τον τρόπο τοϋ κηρύγματος του 70. Ή εκλογή τοϋ Γραδενίγου στή θέση τοϋ δημοσίου δασκάλου 64. APF, SOCG τ. 360, φ. 163r. Για τις κατηγορίες βλ. επίσης APF, CP τ. 20, φ. 75ν της και SOCG τ. 285, φ. 388rv. 65. APF, SOCG τ. 370, φ. 163ν και τ. 285, φ. 345ν, κατάθεση στις Λανθασμένα έχει αντιγραφεί «adi 12 febraro 1646» στον τόμο SOCG 285. Για τον Γαρζώνη βλ. Eug. Rizo Rangabè, Livre d'or de là noblesse Ionienne, τ. Ill Zante, Athènes 1927, σ. 106 άρ. 13. Ή οικογένεια έξέλειψε βλ. Μαρ. Σίγουρου, «Ίστορικαί Σημειώσεις περί τών δυτικών οικογενειών έν Έπτανήσψ», 'Αρμονία 3 (1905), APF, SOCG τ. 370, φ. 161r και τ. 285, φ. 345v 346r. Ή οικογένεια Paviello είναι άπό τις πιο παλαιές ευγενείς της Ζακύνθου (βλ. Ε. Rangabè, δ.π., σ. 7). 67. APF, SOCG τ. 370, φ. 162rv. 'Αρχικά είχε συμπεριληφθεί και ό Νικόλαος Λάζαρης σύνδικος «per modum provisionis» ό όποιος δεν κατέθεσε. 68. APF, SOCG τ. 370, φ. 161rv. Για τον Σέρρα βλ. Σπ. Δε Βιάζη, «Γεώργιος Σέρρας», Κυψέλη 1 (1884), Μαρ. Σίγουρου, δ.π., ο Λ. Χ. Ζώη, Λεξικόν..., σ APF, SOCG τ. 370, φ. 161ν 162ν. 70. Τα κείμενα τών καταθέσεων τών μαρτύρων αντέγραψε ό Βελλισάριος Κατελάνος μέ τήν ιδιότητα τοϋ notaio di Cancelleria Pretoria (APF, SOCG τ. 370, φ. 162v) καί το Reggimento της Ζακύνθου επικύρωσε τα έγγραφα τοϋ νοταρίου στις (δ.π., φ. 164r).

267 268 Παναγιώτας Τζιβάρα Ζακύνθου στις εκλογές τοΰ 1659 προκάλεσε την οργή τοΰ δομηνικανοΰ μονάχου και δυσαρέστησε τους λατίνους τοΰ νησιοΰ οι όποιοι ξεσηκώθηκαν κατά τοΰ επισκόπου 71. Ό Συρίγος σε επιστολή του προς τήν Προπαγάνδα ( ) 72 κατήγγειλε ότι ό επίσκοπος επειδή γνώριζε ότι όλη ή πόλη συμπαθοΰσε εκείνον και έπιθυμοΰσε τήν εκλογή του, παρουσίασε στον Γενικό Προβλεπτή μία επιστολή τοΰ άποστολικοΰ Νούντσιου της Βενετίας μέ τήν εξουσία τοΰ οποίου πέτυχε τον αποκλεισμό όλων των λατίνων δασκάλων πού ουσιαστικά ήταν μόνο οι δυο μοναχοί, ό Mansueto Lambardi και ό Ιάκωβος Συρίγος και τήν ανάδειξη ενός σχισματικού, εχθρού τοΰ λατινικού δόγματος και άθλιου. Κατά τή γνώμη τοΰ Συρίγου ό Νούντσιος ξεγελάστηκε άπό ψευδείς πληροφορίες για τό ήθος των λατίνων μοναχών πού τους παρουσίαζαν ώς σκανδαλοποιούς και ανεπαρκείς. Ό επιστολογράφος επισύναψε βεβαίωση των συνδίκων Κανάκη Παβιέλλου, Νικολάου Λάζαρη και Στάθη Γαρζώνη 73, τοΰ γενικού βικάριου Tommaso Tadei 74 και αντίγραφο κάποιας άλλης επιστολής, ενός λιβέλλου για τό ήθος τοΰ Γραδενίγου 75. Τήν τελευταία επιστολή πιθανόν συνέταξε ό fra Francesco Gardellini 76, δεν αποκλείεται όμως να υπαγορεύτηκε και άπό 71. Πρβλ. τήν επιστολή τοΰ 'Αναστάσιου Πέτα (Peta) στην οποία κατηγορούσε τον λατίνο επίσκοπο ότι κατέστρεφε το λατινικό δόγμα μέ τό να επιτρέπει να είναι δημόσιοι δάσκαλοι οι «αιρετικοί» οί όποιοι παραγκώνιζαν τους λατίνους Ιερείς (APF, SOCG τ. 285, φ. 231r. Ζάκυνθος ). Ό 'ίδιος χαρακτήριζε τον επίσκοπο «λύκο» και όχι ποιμένα (APF, SOCG τ. 285, φ. 120r 125v, έγγραφα καταγγελιών κατά του επισκόπου). Ό Πέτας αναφέρεται ώς συμβολαιογράφος Ζακύνθου τό χρονικό διάστημα (Φαίδ. Κ. Μπουμπουλίδου, «Νοτάριοι Ζακύνθου», 'Ακαδημία 'Αθηνών, Έπετηρις τον 'Αρχείου της Ιστορίας τον Ελληνικού Δίκαιον 8 (1958), 128). Λ. Χ. Ζώη, ο.π., σ APF, SOCG τ. 285, φ. 233r v, 243r v. Ή αναφορά τοΰ Συρίγου και εις APF, CP τ. 20, φ. 74v 75r ( ) όπου ή συζήτηση της έκθεσης του Gozadino. 73. 'Επικυρωμένο αντίγραφο της : APF, SOCG τ. 285, φ. 205Γ και 234r (bis). Ό Νικόλαος Λάζαρης υπογράφει ώς «Dottor e Kavalier sopracomito e sindico». 74. APF, SOCG τ. 285, φ. 203r και φ. 236r ( ). 75. APF, SOCG τ. 285, φ. 242v, 234r v, 242r (πρόκειται για ενα δίφυλλο διπλωμένο στή μέση). 76. Προφανώς κρητικής καταγωγής. Σε έγγραφο τοΰ 1675, καταχωρημένο στις πράξεις τοΰ νοταρίου Ζακύνθου Β. Μπονσινιόρ, και τό όποιο άφορα Κρήτες πού βρίσκονταν στή Ζάκυνθο, αναφέρεται και κάποιος Ζ. Battista Gardelino (Λ. Χ. Ζώη, «Κρήτες εν Ζακύνθω», ΈπετηρΙς Εταιρείας Κρητικών Σπονδών 2 (1939), 121). Ό Φραγκίσκος Gardellini αναφέρεται ώς Ιερέας και εφημέριος στο Κάστρο, προφανώς στην εκκλησία τοΰ Σωτήρος Χρίστου (APF, SOCG τ. 285, φ. 337ν). Τό έτος 1680 φέρεται ότι υπηρέτησε ώς εφημέριος στο ναό τοΰ άγιου Μάρκου (Λ. Χ. Ζώη, «Έκκλησίαι και μοναί καθολικαί...», σ. 157).

268 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια του Francesco Gozadino 269 τον ϊδιον τον Συρίγο, όπως προδίδεται από τη γενικότερη έκφραση 77. Στην επιστολή αύτη αναφέρονται βαρείες και επαίσχυντες κατηγορίες για το ήθος τοϋ Γραδενίγου, πού περιστρέφονται γύρω από υπονοούμενα ή σαφώς εκφραζόμενα για τήν ερωτική του συμπεριφορά. Οι τολμηρές και αμφιβόλου αξιοπιστίας ειδήσεις πού δίνονται δηλώνουν τήν κακοήθεια τοΰ κατηγόρου και τήν αδικαιολόγητη (;) εμπάθεια του. Σχετικά μέ τήν καταγωγή τοϋ Γραδενίγου γράφεται ότι, ενώ ό ϊδιος υπερηφανευόταν ότι είχε πατρίδα τα Χανιά, γεννήθηκε στο χωριό Άποκόρωνο (Apicorna) άπό άσημους γονείς. Για τήν ελευθερία τών δικών του κινήσεων μέ τους μαθητές του, είχε στείλει τή σύζυγο του στή Βενετία, συντροφιά μέ κάποια Camilla, γυναίκα «κοινή», ενώ οι μαθητές του γνώριζαν καλύτερα να χειρίζονται τα όπλα παρά τα μολύβια. Ό Γραδενίγος παρουσιαζόταν άσπονδος εχθρός της ρωμαϊκής εκκλησίας. Ό συντάκτης της επιστολής πρόσθετε ότι τον συνάντησε μια μέρα στο σχολείο να διαβάζει τό αιρετικό έργο «Il divorilo della chiesa» και να τό εξηγεί στα ελληνικά στους μαθητές του, πού δέν γνώριζαν τήν ιταλική γλώσσα και οι όποιοι παρακολουθούσαν μέ μεγάλη προσοχή. Τό θέμα της επιστολής της 29 Δεκεμβρίου 1659 συζητήθηκε στή γενική συνεδρίαση της 24 Μαΐου και αποφασίστηκε να επισκεφθεί ό αρχιεπίσκοπος Κερκύρας τή Ζάκυνθο και να συντάξει σχετική έκθεση για τήν κατάσταση στο νησί. Ό αρχιεπίσκοπος Κερκύρας Labia συνέταξε αναφορά στις 18 Αυγούστου 1660, στην οποία επιβεβαίωνε τά καταγγελθέντα 79. Ή αναφορά τοΰ αρχιεπισκόπου απεστάλη άπό τήν Κέρκυρα στην Προπαγάνδα και από έκεΐ μεταβιβάστηκε στον αποστολικό Νούντσιο στή Βενετία. Έν τω μεταξύ και μέ ημερομηνία 28 Ιουλίου 1660 ό επίσκοπος Gozadino απέστειλε επιστολή στην Προπαγάνδα δίνοντας μια διαφορετική εξιστόρηση τών γεγονότων 80. Σύμφωνα μ' αυτήν ό Gozadino γνώριζε τον Συρίγο ήδη άπό τήν εποχή πού υπηρετούσε ώς θεολόγος στή μητρόπολη της Κρήτης εφόσον ό μοναχός ήταν provinciale τών δομηνικανών στο νησί. Ό επίσκοπος αδυνατούσε να δικαιολογήσει τήν τόλμη τοϋ μονάχου και διετύπωνε στην επιστολή τήν απορία για εκείνον πού, αν και είχε καταδικα 77. APF, SOCG τ. 285, φ. 233Γ. 78. APF, Acta τ. 29 (1660), φ. 148r 149r, CG 39, APF, SOCG τ. 285, φ. 256r 257v. 80. Επιστολή του προς τον Γραμματέα της Προπαγάνδας Mario Alberici: APF, SOCG τ. 285, φ. 248r v (Κεφαλονιά ).

269 270 Παναγιώτας Τζιβάρα στεΐ για τον κακό του χαρακτήρα 81, τόλμησε και άνοιξε σχολείο στο κέντρο της πόλεως της Ζακύνθου 82. Ό επίσκοπος κατήγγειλε ότι ό δομηνικανός μοναχός παρά την απαγόρευση και παρά το γεγονός ότι υπήρχαν ήδη δύο δάσκαλοι στον καθεδρικό ναό άνοιξε χωρίς καμμία άδεια σχολείο σ' ενα σπίτι πού χρησίμευε ως ξενώνας των δομηνικανών για να αποκτήσει χρήματα και όχι φυσικά για τήν ωφέλεια της νεολαίας. Ό Gozadino έπεσήμαινε τους κινδύνους πού προέρχονταν άπό τέτοιου είδους κακά παραδείγματα των μοναχών και άφηνε τό χρόνο να αποκαλύψει τα πραγματικά κίνητρα του Συρίγου για τή διδασκαλία 83. Ή επιστολή τοΰ επισκόπου συζητήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 1660, οπότε και αποφασίστηκε να κοινοποιηθεί στον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας 84. Ό επίσκοπος Ζακύνθου ανασκευάζοντας τις εναντίον του κατηγορίες σε μεταγενέστερη έγγραφη απολογία του, υποστήριξε ότι δεν ευνόησε ποτέ τον έλληνα δάσκαλο άλλα δεν ήταν κιόλας σωστό να μείνει ό Γραδενίγος χωρίς μαθητές, όπως οι κατήγοροι του επιθυμούσαν, άφοΰ ήταν δάσκαλος όχι μόνο της λατινικής άλλα και τής ελληνικής γλώσσας και είχαν δικαίωμα να τον επιλέξουν ως δάσκαλο όλοι και ειδικά οι έλληνες πού ήθελαν να διδαχτούν τή γλώσσα τους 85. Ό Gozadino πρόσθεσε ακόμα, ότι ό έλληνας δάσκαλος δεν κήρυξε ποτέ κατά τής Ρωμαϊκής εκκλησίας άφοΰ άλλωστε και ό ϊδιος «εϊχε ρουφήξει τό γάλα των επιστημών άπό τους ιησουίτες», ύπαινιττόμενος έτσι τήν εκπαίδευση πού εΐχε πάρει ό Γραδενίγος Το γεγονός τής εξορίας τοΰ Συρίγου άπό τήν Κρήτη και τον εγκλεισμό του στή φυλακή αναφέρει ό επίσκοπος και σε αναφορά του για τους μοναχούς τής επισκοπής του (APF, SOCG τ. 285, φ. 352ν). 82. Ό επίσκοπος έγραφε άλλου για τον Συρίγο ότι μέ τή διδασκαλία στα παιδιά των ευγενών ό μοναχός εΐχε αποκτήσει «diversi padroni e protettori» (APF, SOCG τ. 285, φ. 352v). 83. APF, SOCG τ. 285, φ. 248v. 84. APF, SOCG τ. 285, φ. 249v και Acta τ. 29 (1660), φ. 24r. Oi καταγγελίες εναντίον τοΰ Gozadino σε συνδυασμό μέ τήν αναφορά τοΰ αρχιεπισκόπου και τήν επιστολή τοΰ πρώτου συζητήθηκαν ξανά στην Προπαγάνδα στίς (APF, Acta τ. 30 (1661), φ. 67 (65)rv, CG 49a, 19. Τό θέμα παραπέμφθηκε στον Νούντζιο και συζητήθηκε έκ νέου στίς , οπότε υπεβλήθη ή πρόταση άπό τον Γραμματέα να υπαχθεί ή διοίκηση τής εκκλησίας τής Ζακύνθου στον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας ή να οριστεί βοηθός ό όποιος θα διαδεχόταν μελλοντικά τον επίσκοπο, και ζητήθηκε ξανά ή γνώμη τοΰ Νούντζιου (APF, Acta τ. 30, φ. 118 (116)ν 119(117)ν, CG 51,19. Ό τελευταίος συγκατατέθηκε για τήν απομάκρυνση τοΰ επισκόπου άπό τή Ζάκυνθο ώς ταραχοποιοΰ και πρότεινε τήν αντικατάσταση του άπό έναν ευγενή βενετό (APF, CP τ. 20, φ. 74ν τής ), πρόταση πού τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. 85. APF, SOCG τ. 285, φ. 366ν. 86. APF, SOCG τ. 285, φ. 367Γ. Για τις σπουδές τοΰ Γραδενίγου δέν γνωρίζουμε λεπτομέρειες, γι' αυτό και ή πληροφορία αυτή τοϋ Gozadino αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Βλ. και Μ. Ί. Μανούσακα, δ.π., σο

270 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 271 Tò έτος 1661 δάσκαλος εκλέχθηκε ξανά ό Γραδενίγος 87. Ή νέα εκλογή πιθανόν έγινε αφορμή να διατυπωθούν όπως και παλαιότερα κατηγορίες σχετικά με τή μέριμνα τοΰ επισκόπου για τήν πνευματική καλλιέργεια τοϋ ποιμνίου του. Ό Γραδενίγος επεδίωξε τή δικαίωση του άπό τή Ρώμη και γι' αυτό απευθύνθηκε πρώτα προς τον επίσκοπο Gozadino τον όποιο εξέλεξε ως μεσολαβητή. Στην αϊτησή του προς τον επίσκοπο, ή οποία κατατέθηκε στην επισκοπική Γραμματεία Ζακύνθου στις 22 Δεκεμβρίου , ό κρητικός ιερέας διακήρυττε τήν ευγνωμοσύνη του στή Sacra Religione πού τοΰ κάλυψε τα έξοδα και τοΰ συμπαραστάθηκε στην εγκατάσταση του στή Ζάκυνθο και ανέφερε ότι ζοϋσε σύμφωνα μέ τή θρησκεία και πεπεισμένος για τή συμφωνία των δύο δογμάτων. Μερικοί όμως κινούμενοι από φθόνο προσπάθησαν να καταρρακώσουν τήν υπόληψη του και τα κατάφεραν μέ επιστολές διαμαρτυρίας. Μαζί μέ τήν αϊτησή του ό Γραδενίγος επισύναψε τις ένορκες καταθέσεις των συνδίκων τοΰ 1655 πού έχουμε αναφέρει, καθώς και βεβαίωση τοΰ γενικοΰ βικαρίου Pietro da Lecce μέ ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου Ό ανωτέρω γενικός βικάριος τοΰ λατίνου επισκόπου, ό όποιος γνώριζε ήδη τον κρητικό ιερωμένο από τα κηρύγματα του στην Κεφαλονιά, πιστοποιούσε ότι ό Γραδενίγος μετά τήν επιστροφή του άπό τή Μάλτα δέν παρέκκλινε ποτέ άπό τις αλήθειες της καθολικής εκκλησίας, τόσο στο κήρυγμα του πού γινόταν και στα δύο γλωσσικά ιδιώματα όσο και στο λειτούργημα τοΰ σχολείου. Ό βικάριος τόνιζε επιπλέον ότι ό Γραδενίγος πολλές φορές μέσα στή λατινική εκκλησία κήρυττε στα ιταλικά και μνημόνευε πατέρες και διδασκάλους της Ρωμαϊκής εκκλησίας προς μεγάλη Ικανοποίηση όσων άνηκαν στο λατινικό δόγμα. Ό Γραδενίγος ζήτησε άπό τον επίσκοπο να παραλάβει τα συνημμένα στην αϊτησή του έγγραφα και να τα μεταβιβάσει στή Ρώμη, στο Sant' Officio και ό επίσκοπος δεσμεύτηκε να εκτελέσει τή χάρη πού τοΰ ζητήθηκε 90. Άπό άλλα έγγραφα γνωρίζουμε ότι εναντίον τοΰ Γραδενίγου διατυπώθηκαν επίσης κατηγορίες για ανάγνωση και διδασκαλία απαγορευμένων βιβλίων. Ό Giovanni d'aviano 91, ό όποιος βρισκόταν στή Ζάκυνθο του 87. Σπ. Δε Βιάζη, «Ή Ζάκυνθος έπί Ενετοκρατίας...», σ Τρύφ. Εύαγγελίδου, δ.π., σ APF, SOCG τ. 285, φ. 345r v, καί σ' άλλο αντίγραφο στο φ. 388rv. 89. APF, SOCG τ. 285, φ. 345r. 90. APF, SOCG τ. 285, φ. 367r. 91. Ό Giovanni d'aviano βρέθηκε στή Ζάκυνθο επιστρέφοντας άπό τήν 'Ιταλία μετά το τέλος των σπουδών του καί τήν απόκτηση τοΰ πτυχίου της θεολογίας (APF, SOCG τ. 285,

271 272 Παναγιώτας Τζιβάρα λάχιστον από τον Νοέμβριο τοϋ 1661, σέ επιστολή του προς την Προπαγάνδα (Ζάκυνθος ) κατήγγειλε, χωρίς να αναφέρεται ονομαστικά, ότι στή Ζάκυνθο εργαζόταν ένας έλληνας δάσκαλος αμαθής, ό όποιος μη γνωρίζοντας τί να διδάξει στους μαθητές του τους διάβαζε διάφορα απαγορευμένα βιβλία, μεταξύ των οποίων τα έ'ργα «Il corriere svalligiato», «Il divortio della chiesa», «La rete di volcano» και «La lucerna». Τά τρία πρώτα βιβλία είναι έ'ργα τοΰ άντιπαπιστή συγγραφέα Ferrante Pallavicino ( ), ό όποιος κατηγορήθηκε και θανατώθηκε ώς αιρετικός 92. Ό Aviano ταραγμένος άπό το γεγονός αυτό και φοβούμενος ότι ή διδασκαλία τοϋ έλληνα δασκάλου θα κατέστρεφε τή νεολαία τοϋ νησιοϋ, ζητοϋσε τήν επέμβαση της Προπαγάνδας και για τον ϊδιο λόγο είχε απευθύνει επιστολή και προς τον Νούντσιο στή Βενετία 93. Ό Γραδενίγος στις 20 Ιανουαρίου 1663 εκλέχθηκε δάσκαλος της Σχολής τής Βενετίας 94, άλλα ή διδακτική του δράση στή Ζάκυνθο μαρτυφ. 326r). Είχε σπουδάσει δέκα χρόνια κοντά στους Ιησουίτες και είχε αναχωρήσει κατόπιν παπικής άδειας για τή Χίο. 'Εξαιτίας όμως τής πανούκλας πού έπληττε εκείνα τα μέρη αναγκάστηκε να παραμείνει στή Ζάκυνθο, πεισμένος κιόλας γι' αυτό άπό τον Don Domenico εφημέριο τοϋ αγίου Μάρκου. Δεν είχε λάβει ακόμα κανένα εκκλησιαστικό αξίωμα και γι' αυτό κατευθυνόταν πρώτα προς τή Σύρο με σκοπό να χειροτονηθεί καί να περάσει κατόπιν στή Χίο στους συγγενείς του. Ό ϊδιος ανέφερε ότι είχε λάβει άδεια άπό τον pre vicario καί ότι θα άνοιγε σχολείο ανταποκρινόμενος στο αίτημα πολλών ζακυνθίων (APF, SOCG τ. 285, φ. 359r v. Επιστολή προς τον επίσκοπο Gozadino, Ζάκυνθος 'Επίσης Acta τ. 31, φ. 296v 297r). 92. Βιογραφικές ειδήσεις για τον Pallavicino καί το έ'ργο του βλ. πρόχειρα εις Bibliographie Universelle, ancienne et moderne..., τ. 32, Paris 1822, σσ Enciclopedia Italiana (Treccani), τ. 26, Roma 1935, σσ Πα τά απαγορευμένα άπό τήν καθολική εκκλησία βιβλία βλ. Horatio F. Brown, Studies in the history of Venice, τ. II, London 1907, σσ (The Index Librorum Prohibitorum and the Censorship of the Venetian Press), καθώς καί τήν πρόσφατη μελέτη τοΰ D. Dario Composta S.D.B., «L'indice dei libri proibiti», Euntes docete 45 (1992), , όπου δυστυχώς δεν δίνεται κατάλογος με τους τίτλους τών απαγορευμένων βιβλίων. 93. APF, SOCG τ. 285, φ. 326r. Στή συνεδρίαση τής Προπαγάνδας τής 27 Νοεμβρίου 1662 συζητήθηκε ή αναφορά τοΰ Giovanni d'aviano καί προφανώς καί κάποια άλλη μεταγενέστερη αίτηση του (APF, Acta τ. 31 (1662), φ. 296v 297r, CG 67,19). Στο κείμενο τής εισήγησης τής Προπαγάνδας αναφέρεται ότι ό συριανός μοναχός ό όποιος βρέθηκε στή Ζάκυνθο αντιτάχθηκε σθεναρά στους δηλητηριώδεις λόγους πού έκστόμιζε ό έλληνας ιερέας Άλοΐζιος Γραδενίγος, ενώ διέτρεξε μάλιστα μεγάλο κίνδυνο να χάσει τή ζωή του. 94. Άθ. Ε. Καραθανάση, δ.π., σ Ό Γραδενίγος ήταν καί στις υποψήφιος δάσκαλος στή Βενετία (βλ. Μ. Ί. Μανούσακα, δ.π., σ. 106, σημ. 3 καί Άθ. Ε. Καραθανάση, δ.π.).

272 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοϋ Francesco Gozadino 273 ρεΐται τουλάχιστον μέχρι τις 17 'Ιουνίου 1663, ημερομηνία κατά την οποία σημειώνεται άπό τον επίσκοπο Andrea Ridolfi ώς μοναδικός δάσκαλος 95. Μετά τον Γραδενίγο, το 1662 στον κατάλογο των δασκάλων τοΰ Δε Βιάζη εμφανίζεται ό Σπυρίδων Καλογερόπουλος 96 και το 1663 ό 'Ιούλιος Τζιμπλέτης 97. Το 1664 ό επίσκοπος Gozadino κατήγγειλε στην Προπαγάνδα την εκλογή ώς δημοσίου δασκάλου ενός εβραίου, στον όποιον οι ζακύνθιοι είχαν εμπιστευτεί τήν εκπαίδευση των παιδιών τους. Ό επίσκοπος ζητοϋσε τήν άδεια να εφαρμόσει τους εκκλησιαστικούς κανόνες και τους νόμους της βενετικής Δημοκρατίας σχετικά μέ τήν εκλογή των δασκάλων. Ό γραμματέας της Προπαγάνδας παρατήρησε ότι το σκάνδαλο πού ξέσπασε ήταν αναμενόμενη συνέπεια της διαμάχης του μέ τους μοναχούς και της απαγόρευσης να διατηρούν σχολείο. Ή Προπαγάνδα μεταβίβασε τήν υπόθεση στο Sani' Ufficio μέ τήν επιφύλαξη ότι αν δέν τους αφορούσε το θέμα τότε θα το μετέφεραν στην αρμόδια συνεδρίαση, όπως και έγινε 98. Ό Δε Βιάζης μας έ'δωσε περιληπτικά ενα υπόμνημα προς τή Βενετική Κυβέρνηση τοΰ επισκόπου Gozadino, χωρίς χρονολογία, το όποιο εϊχε εντοπίσει στο 'Αρχείο της Δυτικής επισκοπής Ζακύνθου. Ό επίσκοπος κατήγγελλε, ανάμεσα σέ άλλα ατοπήματα τής ελληνικής εκκλησίας, τήν εκλογή ενός διδασκάλου εβραίου και τήν αμοιβή του από τήν Κοινότητα Ζακύνθου. Επίσης καυτηρίαζε το γεγονός τής προτίμησης άπο τους ζακυνθίους των ιδιωτικών σχολείων τών εβραίων, στα όποια έστελναν τα παιδιά τους επειδή οί δάσκαλοι ήταν περισσότερο επιμελείς και τα δίδακτρα λιγότερα 99. Δέν γνωρίζουμε ποιος ήταν ό εβραίος δάσκαλος ό όποιος εκλέχτηκε τότε και άν ήταν ό ϊδιος μέ τον δάσκαλο πού είχε εκλεγεί στα χρόνια πού ή επισκοπή Ζακύνθου ήταν κενή και υπηρετούσε ώς βικάριος ό Andrea Ridolfi. Τότε στο σχολείο τοΰ εβραίου φοιτούσαν και παιδιά χριστιανών, άλλα άπο έγγραφες και προφορικές διαμαρτυρίες τοΰ βικάρι 95. APF, SOCG τ. 285, φ. 418Γ. 96. Σπ. Δε Βιάζη, ο.jr., σ Μαρτυρεΐται ώς δάσκαλος άπο το 1654, βλ. Λ. Χ. Ζώη, Λεξικόν..., σσ Πά τον 'Ιούλιο Τζιμπλέτη, απόφοιτο τοϋ Ελληνικοί) Κολλεγίου τής Ρώμης, βλ. Ζαχ. Τσιρπανλή, δ.π., σο (άρ. 497). 98. APF, Acta τ. 33 (1664), φ. 108r v, llor, CG 86,33. Tò ϊδιο θέμα μέ τήν ϊδια λεκτική διατύπωση κατατέθηκε για συζήτηση στην Congregatio Particolaris τής Ή απάντηση τής Προπαγάνδας ήταν «Non licere» (APF, CP τ. 20, φ. 70ν). 99. Σπ. Δε Βιάζη, «Σημειώματα περί τών δυτικών Εκκλησιών...», σ Οί εβραίοι είχαν τα δικά τους σχολεία και μέ άδεια τοΰ Γενικού Προβλεπτή Ά. Κορνέρ στις δόθηκε κάποια οικία κοντά στή Συναγωγή Σαλώμ ώς σχολείο για τή διδασκαλία τών εβραϊκών γραμμάτων (Λ. Χ. Ζώη, Λεξικόν..., σ. 175).

273 274 Παναγιώτας Τζιβάρα ου προς τις εγχώριες αρχές το σχολείο έκλεισε 100. Ό κατάλογος τοΰ Δε Βιάζη αναφέρει το έτος 1663 τον 'Ιούλιο Τζιμπλέτη και το 1668 τον 'Ιωσήφ Μπίνη 101. 'Ενδεχομένως στο μεταξύ διάστημα να δίδαξε και κάποιος άλλος άφοϋ ούτε ό Τζιμπλέτης ούτε ό Μπίνης ήταν εβραίοι. Στα υπόλοιπα χρόνια πού ό Gozadino παρέμεινε επίσκοπος Κεφαλονιάς και Ζακύνθου, εως το , ως δημόσιος δάσκαλος αναφέρεται ό 'Ιούλιος Τζιμπλέτης. Ό Τζιμπλέτης σε επιστολή του προς τον Γραμματέα της Προπαγάνδας άπό τη Ζάκυνθο στις 15 Αυγούστου 1662 εΐχε αναγγείλει τήν εκεί εγκατάσταση του, όπου δεν υπήρχε κανείς ώς μισσιονάριος και όπου ό ϊδιος θα μπορούσε να εργαστεί όπως έμαθε στο Κολλέγιο και στην Προπαγάνδα 103. Ό Τζιμπλέτης εργάστηκε ώς δάσκαλος το διάστημα και μετά άπό μια σύντομη απουσία μέχρι το 1668 στή Βενετία, επέστρεψε ξανά στή Ζάκυνθο και συνέχισε το διδακτικό του έργο το όποιο υπηρέτησε έπί τριάντα ολόκληρα χρόνια 105. Ώς δάσκαλος φαίνεται ότι ήταν γενικά αποδεκτός και δεν δημιουργήθηκαν προβλήματα με τον επίσκοπο και τους άλλους μοναχούς. 'Εξάλλου σε βεβαίωση της 5 Μαΐου 1673 ό βικάριος Ζακύνθου δήλωνε ότι ό Τζιμπλέτης «come buon cattolico e difensor della santa chiesa Romana», δίδασκε στο δημόσιο σχολείο της Κοινότητας «con sodisfattione dell'uno e l'altro rito» Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 202v (επιστολή Συρίγου άπό Ζάκυνθο ) Σπ. Δε Βιάζη, δ.π., σ Τρύφ. Εύαγγελίδου, δ.π.,σ Ό 'Ιωσήφ Μπίνης ήταν φραγκισκανος μοναχός και δίδαξε στο δημόσιο σχολείο της Κοινότητας τα έτη (βλ. Λ. Χ. Ζώη, δ.π., σ. 452) Για το έτος τοΰ θανάτου του οί γνώμες τών διαφόρων μελετητών διαφοροποιούνται. Ό Canari (P. Canart, Les «Vaticani Graeci ». Notes et documents pour l'histoire d'un fonds de manuscrits de la Bibliothèque Vaticane, Città del Vaticano 1979 (Studi e Testi 284), σ. 94 σημ. 55) συζήτησε αρκετά τήν ημερομηνία θανάτου τοϋ Gozadino, αν δηλαδή ήταν 16 Φεβρουαρίου 1673 ή 6 Φεβρουαρίου Στις μαρτυρίες πού συνηγορούν για τήν πρώτη εκδοχή να προστεθεί και ή επόμενη πού είναι σχεδόν κατηγορηματική. Στις σε επιστολή του άπό τή Ζάκυνθο ό γάλλος πρόξενος Giovanni Tavlignan προς τον επίσκοπο της πόλης τοΰ Castello έγραφε: «già circa un mese fa passo di questa a migliore vitta in Cefallonia P... vescovo Gosadino» (APF, SC, Isole Ionie e Morea, τ. 2, φ. 13v). Για τήν οικογένεια Gozadino βλ. Ί. Δε Κιγάλα, «Περί οίκοσήμων», Πανδώρα 9 (1858), APF, SOCG τ. 285, φ. 376Γ E. Legrand, δ.π., τ. 5, σο E. Legrand, δ.π., τ. 5, σσ , 326. Στον κατάλογο Δε Βιάζη αναφέρονται οί εκλογές τοϋ 1663 και 1674 (Σπ. Δε Βιάζη, δ.π., σ Βλ. και Τρύφ. Εύαγγελίδου, δ.π., σ. 216) E. Legrand, δ.π., σ. 329.

274 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοϋ Francesco Gozadino 275 γ. Σχολεία μισσιοναρίων Την εποχή πού εξετάζουμε, στη Ζάκυνθο υπήρχαν τρία μοναστήρια τοϋ λατινικού δόγματος πού άνηκαν στα μοναστικά τάγματα των osservanti della famiglia, των conventuali και των domenicani, τα όποια φιλοξενούσαν δεκαπέντε περίπου μοναχούς 107. Οί μοναχοί βοηθούσαν στή λατρευτική πράξη τής καθολικής εκκλησίας άλλα παράλληλα κάποιοι διατηρούσαν και σχολεία στα όποια φοιτούσαν παιδιά ελλήνων και λατίνων. 'Από τους μοναχούς μόνο δύο φραγκισκανοί, ό fra Carlo Ubicini καί fra Mansueto Lambardi δηλώνονται ώς μισσιονάριοι. "Εργο των μισσιοναρίων καί πρωταρχικός σκοπός τους ήταν ή εκπαίδευση καί ή διδασκαλία των παιδιών καί ειδικά εκείνων τού ελληνικού δόγματος στή Χριστιανική Διδασκαλία καί στα δόγματα τής καθολικής πίστης 108. Ό fra Carlo Ubicini ήταν λομβαρδός καί έμενε στο μοναστήρι τού αγίου Φραγκίσκου των minori conventuali στο Κάστρο 109. 'Από τον επίσκοπο Gozadino ζήτησε καί έλαβε τήν άδεια να ανοίξει σχολείο στον Γιαλό τής 107. Σύμφωνα με αναφορά τοϋ Gozadino στις ή πόλη καί το Κάστρο τής Ζακύνθου αριθμούσε 42 ορθόδοξες ενορίες καί 2 λατινικές. Υπήρχαν πάνω άπό 80 ελληνικές εκκλησίες καί 5 λατινικές. Άπό τις τελευταίες δύο ήταν επισκοπικές καί λειτουργούσαν ώς ενοριακές καί τρεις ήταν μοναστήρια: ό άγιος Φραγκίσκος στο Κάστρο των minori conventuali μέ δύο μοναχούς καί δύο κατώτερους κληρικούς, ό άγιος 'Ηλίας των δομηνικανών μέ ένα μοναχό καί ή 'Αγία Μαρία των zoccolanti μέ δύο ιερείς καί ένα λαϊκό (APF, SOCG τ. 285, φ. 112Γ). Σέ μεταγενέστερη αναφορά του στις ανέφερε αναλυτικά τα ονόματα των μοναχών οί όποιοι ήσαν περισσότεροι. Στο Κάστρο, στο μοναστήρι τού άγιου Φραγκίσκου ζούσαν οί εξής μοναχοί: fra Pietro Mercati zantiotto, fra Carlo Ubicini missionario lombardo, fra Mansueto Lombardi missionario da Castiglione di Toscana, fra Antonio Malaspina dalmatino, fra Francesco Mercati zantiotto. Στο μοναστήρι τού Προφήτη Ηλία οί έξης δομηνικανοί μοναχοί: fra Alessandro Paradisi priore candiotto, fra Jacomo Serigo provincial candiotto, fra Antonino Radicena da Calavria, fra Giovanni Battista da Venetia laico καί στο μοναστήρι τής Santa Maria των minori osservanti (zoccolanti) οί φραγκισκανοί μοναχοί: fra Matteo Buon viceguardiano candiotto, fra Antonio da Sitia, fra Egidio Lasagna candiotto, fra Angelico da Sira, un chierico corso, un laico (APF, SOCG τ. 285, φ. 349v 350r). Για τήν παρουσία φραγκισκανών μοναχών στή Ζάκυνθο βλ. τή μελέτη τού Γερ. Παγκράτη, «Οί μονές των φραγκισκανών Κοινοβιακών...» Πρβλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 183r καί SC Greci τ. 1, φ. 242r v, όπου σέ αναφορά του ό fra Giovanni Franchini, ηγούμενος τών φραγκισκανών στή Ζάκυνθο, δίνει συνοπτικά τό έργο τών μισσιοναρίων: «il loro esercitio colà è predicare materie dogmatiche, et morali, insegnar la dottrina Christiana fare scuola à fanciulli con che s'allettano et allevano nell'amor al rito latino, et anco tal hora se ne tirano alla religione vestendo l'habito e professando fra noi» APF, SOCG τ. 285, φ. 349v.

275 276 Παναγιώτας Τζιβάρα Ζακύνθου, έ'ξω άπο το μοναστήρι του 110. Στην απολογία του, σχετικά με τους μοναχούς στη Ζάκυνθο, ό επίσκοπος Gozadino έγραφε για τον fra Garlo ότι διατηρούσε σχολείο στη Ζάκυνθο, άλλα δέν εκφράζεται καθόλου θετικά για το έργο του 111. Ό Ubicini πέθανε πριν άπο τις 30 Μαΐου και τη διδασκαλία στους μαθητές του συνέχισε ό μοναχός fra Mansueto Lambardi. Ό Lambardi καταγόταν άπο το Castiglione της Φλωρεντίας 113 και πήρε τον τίτλο τοΰ μισσιοναρίου στή Βενετία στις 23 Μαρτίου 1652, άφοΰ εξετάστηκε άπο τον αρχιεπίσκοπο Πίζας ό όποιος τοΰ χορήγησε πιστοποιητικό καταλληλότητας για τη συγκεκριμένη αποστολή 114. Στάλθηκε μισσιονάριος άπο τήν Προπαγάνδα στις 6 Μαΐου και αρχικά υπηρέτησε στο Κάστρο της 'Άσσου στην Κεφαλονιά, όπου κήρυξε και δίδαξε 116. Με τον επίσκοπο Gozadino είχε αγαθές σχέσεις και ό δεύτερος τον επαινούσε για το ήθος και το έργο του. Ό επίσκοπος μάλιστα μέ επιστολή του προς τήν Προπαγάνδα στις 2 Νοεμβρίου 1657 ζήτησε τήν ανανέωση της θητείας τού μισσιοναρίου για μια ακόμη εξαετία άφοΰ ή αποστολή του έληγε τον Μάιο τού APF, SOCG τ. 285, φ. 366ν. Πρβλ. και APF, CP τ. 20, φ. 75r v APF, SOCG τ. 285, φ. 352r (αυτόθι πολλές κατηγορίες για το ήθος και τις καταχρήσεις τοΰ μονάχου ήδη άπο τήν πρώτη του θητεία ώς μισσιοναρίου τον χρόνο της επισκοπικής θητείας των Costantino και Giovanni de Rossi) Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 239ν (επιστολή τοΰ Προβλεπτή προς τον επίσκοπο της ). Στην επιστολή τοΰ Συρίγου στις σημειώνεται: «già sei mesi sono che è morto il padre maestro Carlo conventuale» (δ.ττ., φ. 233v) APF, SOCG τ. 285, φ. 183r APF, SOCG τ. 348, φ. 214r APF, SOCG τ. 285, φ. 183r Βλ. αναφορά άπο Κεφαλονιά στις τοΰ fra Ludovico Agustini da Venetia, provinciale di Romania: APF, SOCG τ. 348, φ. 169v APF, SOCG τ. 285, φ. 106v. Στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας της όταν συζητήθηκε ή αναφορά τοΰ Gozadino για τήν εκκλησιαστική κατάσταση στή Ζάκυνθο εξετάστηκε και ή υπόθεση τοΰ Lambardi, για τον όποιο ό επίσκοπος είχε προτείνει επειδή τέλειωναν τα εξι χρόνια της αποστολής του να τοΰ χορηγήσει εκείνος το dottorato, χωρίς να είναι υποχρεωμένος ό μοναχός να πάει στή Ρώμη καί να ανανεωθεί ή θητεία του ώς μισσιοναρίου για άλλα εξι χρόνια. Ή Προπαγάνδα παρέπεμψε το θέμα στον Νούντσιο τής Βενετίας (APF, Acta τ. 27 (1658), φ. 196r v, CG 18, 32). Ή αναφορά τοΰ Gozadino μέ ημερομηνία εις APF, SOCG τ. 285, φ. 193r. Τήν παράταση τής παραμονής τοΰ Lambardi στή Ζάκυνθο για άλλα τέσσερα ή πέντε ακόμα χρόνια ζήτησε άπο τήν Προπαγάνδα καί ό γάλλος ιησουίτης François Richard, ό όποιος στο ταξίδι του για τήν 'Αθήνα έκανε μια στάση στή Ζάκυνθο καί δίδαξε στον καθεδρικό ναό τή Χριστιανική Διδασκαλία (Πρβλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 189ν καί Π. Γρηγορίου, ο.jr., σ. 140 καί σημ. 3). Ό Richard ζητοΰσε να δοθεί

276 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 277 Ή γνώμη τοΰ επισκόπου για τον Lambardi μεταβλήθηκε άρδην τον επόμενο χρόνο. 'Ενώ αρχικά ό Gozadino τον επέλεξε για βικάριο, αργότερα τοΰ αφαίρεσε το αξίωμα γιατί το ήθος καί ή συμπεριφορά του είχαν διαψεύσει τις προσδοκίες του. Ταραγμένος για τή στέρηση τοΰ αξιώματος ό Lambardi κατέφυγε τότε στον δικηγόρο Δημήτριο Μοτσενίγο 118 και μαζί του συνέταξε το κείμενο των κατηγοριών τό όποιο κατέθεσε στην Προπαγάνδα 119. Ό Lambardi πριν τον Μάιο τοΰ 1659 άνοιξε σχολείο μακριά άπό τό μοναστήρι τοΰ τάγματος του, τοΰ αγίου Φραγκίσκου 120, στην παραλία της Ζακύνθου χωρίς τήν άδεια τοΰ επισκόπου. Ό τελευταίος για να ανακόψει την έξεγερτική διάθεση τοΰ μονάχου καί να προλάβει τυχόν μιμητές απευθύνθηκε με επιστολή του στον Προβλεπτή Ζακύνθου Taddeo Morosini, επικαλούμενος τή γνώμη καί τή βοήθεια του. Στην επιστολή του ό επίσκοπος κατήγγειλε τήν τόλμη τοΰ μονάχου, ό όποιος περιφρόνησε τήν επισκοπική δικαιοδοσία καί ενήργησε με μόνη τήν άδεια τοΰ προϊσταμένου τοΰ τάγματος του 121. Ή απάντηση τοΰ Προβλεπτή, εκτενής καί αναλυτική, ή δυνατότητα στον fra Mansueto Lambardi, ένθερμο καί καλλιεργημένο δάσκαλο, να λάβει τον τίτλο τοΰ magisterium χωρίς να αναγκαστεί να πάει στη Ρώμη. Τό αίτημα τοΰ Ιησουίτη μοναχοί) συζητήθηκε στη συνεδρίαση της καί ή Προπαγάνδα έδωσε τήν άδεια στον generalis ordinis να παραχωρήσει τό magisterium (APF, Acta τ. 28 (1659), φ. 118v 120r, CG 31,10). Ό Richard στην αναφορά του προς τήν Προπαγάνδα έκτος των άλλων έθιγε καί τό ζήτημα των λαθών στα τυπωμένα άπό τήν Προπαγάνδα βιβλία, κάνοντας κριτική για λάθη σέ κείμενο τοΰ Άγιου 'Αθανασίου. Ή Προπαγάνδα έθεσε τις παρατηρήσεις τοΰ ιησουίτη μονάχου υπόψη τοΰ Λέοντος Άλλατίου, ό όποιος θα επιλαμβανόταν για τή διόρθωση τοΰ σφάλματος. Επαινετικά για τό έργο τοΰ Lambardi στο διάστημα τών έντεκα χρόνων πού ήταν μισσιονάριος αναφέρθηκε καί ό αρχιεπίσκοπος Κερκύρας Labia (APF, Acta τ. 31 (1662), φ. 252v 253r, CG 65,30 της ) Ό Μοτσενίγος χαρακτηρίζεται «litterato e catholico al maggior signo» άπό τον Andrea Ridolfi, πρώην βικάριο Ζακύνθου (APF, SOCG τ. 285, φ. 418r, Ζάκυνθος ). Ό Gozadino σέ επιστολή του προς τον Νούντσιο της Βενετίας στις έγραφε ότι ό Μοτσενίγος βρισκόταν τρία χρόνια στή Βενετία προσπαθώντας να πετύχει να αφαιρεθεί ή επισκοπική μίτρα άπό τον Gozadino καί να δοθεί σ' ένα δάσκαλο ό όποιος προηγουμένως ήταν βικάριος, υπονοώντας προφανώς τον Lambardi (APF, SOCG τ. 285, φ. 359v 360r) Βλ. επιστολή τοΰ Gozadino στην Προπαγάνδα μέ ημερομηνία : APF, SOCG τ. 285, φ. 351ν. Για τή «συμμαχία» τών Ubicini, Lambardi, Mocenigo, Antonio da Sitia καί άλλων αναφέρθηκε ό επίσκοπος μιλώντας για τον Ubicini (δ.π., φ. 352r) Για τό μοναστήρι τοΰ αγίου Φραγκίσκου βλ. Ντ. Κονόμου, 'Εκκλησίες καί μοναστήρια..., σο Π. Γρηγορίου, δ.π., σ Ή επιστολή άπό τον Γιαλό Ζακύνθου, έχει ημερομηνία Βλ. αντίγραφα εις APF, SOCG τ. 285, φ. 184r καί φ. 238r. Στην επιστολή ό επίσκοπος ενημέρωσε τον Προβλεπτή ότι εξαιτίας της γειτνίασης τοΰ μοναστηριού τοΰ αγίου Φραγκίσκου μέ τό Palazzo Prettoreo

277 278 Παναγιώτας Τζιβάρα ήρθε δυο μέρες αργότερα 122. Άπα την επιστολή πληροφορούμαστε για τις ενέργειες του προκειμένου να συμβιβάσει τον μοναχό μέ τον επίσκοπο και να συμβάλει στη διατήρηση των εκκλησιαστικών προνομίων. Άν και έπεισε τον δάσκαλο μοναχό να ζητήσει τήν άδεια άπό τον επίσκοπο και να συμβιβαστεί μαζί του συνάντησε τήν άρνηση τοϋ επισκόπου για τή χορήγηση αδείας, στηριγμένη στο επιχείρημα ότι ό μοναχός ήταν ανάξιος και υστερούσε σε πολλά. Ό Προβλεπτής έκρινε πώς ό Lambardi έπρεπε να συνεχίσει τό έ'ργο τοϋ Ubicini, ό όποιος είχε κατορθώσει να προσελκύσει πολλούς έλληνες μαθητές στή διδασκαλία του και να μή συμβεί εκείνο πού τοϋ είχαν πει πολλοί γονείς, ότι δηλαδή άν δεν κατόρθωναν να εξασφαλίσουν ώς δάσκαλο τον Lambardi θα έστελναν τα παιδιά τους στα σχολεία τών ελλήνων. Ό Gozadino επέμενε στις απόψεις του καί έδωσε γραπτώς εξηγήσεις στον Morosini για τό επισκοπικό δικαίωμα να χορηγεί άδεια διδασκαλίας σύμφωνα μέ τήν τριδεντινή Σύνοδο καθώς καί για τήν άπρεπη συμπεριφορά τοϋ Lambardi, ό όποιος μέ αύθάδεια είχε δηλώσει στον επίσκοπο ότι δέν αναγνώριζε κανέναν άλλον εκτός άπό τους ανωτέρους του, δηλαδή τους αρχηγούς τών μισσιοναρίων 123. Ό επίσκοπος πρόσθετε ότι δέν κατανοούσε για ποιο λόγο ό fra Mansueto ήθελε να λειτουργήσει τό σχολείο έ'ξω άπό τό μοναστήρι του, άφοϋ όλοι έτρεχαν να πάνε τα παιδιά τους στό σχολείο τοϋ αγίου Μάρκου. Ή διαμάχη μέ τον μοναχό είχε κουράσει τον επίσκοπο καί γι' αυτό ζητούσε άπό τον Προβλεπτή να αναγνωρίσει ό Lambardi τή θέση του καί να μήν ενοχλεί τήν εκκλησία μέ απαιτήσεις ενάντιες στους εκκλησιαστικούς κανόνες. Tòv Lambardi υπερασπίστηκε σθεναρά ό fra Lodovico Lippi, provinciale καί comissario generale της επαρχίας. Σέ εκτενή επιστολή του, χωρίς χρονολογία, προς τήν Προπαγάνδα 124 έγραφε ότι ό fra Mansueto στον έβδομο χρόνο πού διήνυε σ' εκείνη τήν επαρχία είχε αναλάβει μεγάλους κόπους, καί τοΰ γεγονότος ότι κάποιοι μοναχοί είχαν χρηματίσει βικάριοι όταν έλειπε ό επίσκοπος, είχαν είσαχθεΐ καινοτομίες αντίθετες στις δημόσιες διατάξεις. Ό Taddeo Morosini σημειώνεται στους υπάρχοντες καταλόγους ώς Προβλεπτής Ζακύνθου άπό (Σπ. Θεοτόκη, Άναμνηστικον Τεύχος της Πανιονίον 'Αναδρομικής 'Εκθέσεως, Μέρος Α', Ενετοκρατία, Έν Κέρκυρα 1914, σ. 22. Πρβλ. καί Λ. Χ. Ζώη, 'Ιστορία..., σ. 126) Βλ. αντίγραφα είς APF, SOCG τ. 285, φ. 184ν 186ν καί φ. 238v 240r Βλ. επιστολή τοϋ Gozadino στον Προβλεπτή μέ ημερομηνία : APF, SOCG τ. 285, φ. 348r 349r. Μνεία καί παραπομπή της επιστολής στην απολογία τοΰ Gozadino (APF, SOCG τ. 285, φ. 367ν) APF, SOCG τ. 285, φ. 183r v, 188r.

278 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 279 φρόντιζε να διαπαιδαγωγεί τα παιδιά τοΰ ελληνικού δόγματος και να τα εκπαιδεύει στη Χριστιανική Διδασκαλία και στα δόγματα της καθολικής εκκλησίας. Επιπλέον κήρυττε, υπηρετούσε τήν εκκλησία στα μυστήρια της, προσέφερε κοινωνικό έ'ργο και υπηρέτησε ως γενικός επισκοπικός βικάριος Ζακύνθου. Ξανάκτισε τις γκρεμισμένες άπό τους σεισμούς εκκλησίες 125 και ήταν αποδεκτός και αγαπητός άπό λατίνους και ορθοδόξους καθώς και τις εγχώριες αρχές. Σχετικά με το σχολείο τοΰ Lambardi ό προϊστάμενος του έγραφε ότι ό μοναχός παρακινήθηκε άπό τον λαό και τις εγχώριες αρχές να συνεχίσει τή διδασκαλία και να διατηρήσει σχολείο στή θέση τοϋ εκλιπόντος Ubicini, μισσιονάριου τοΰ ιδίου τάγματος. Ό Lambardi δέχτηκε και χωρίς να αλλάξει τόπο και πράγματα, στον ϊδιο χώρο, οι ϊδιοι μαθητές συνέχισαν τή σχολική εκπαίδευση, γεγονός πού προξενοΰσε καθολική ικανοποίηση. Ό δάσκαλος ανέλαβε το σχολείο μέ τήν άδεια τοΰ provinciale, όπως γινόταν και στο παρελθόν και μέ τους άλλους μισσιονάριους. Σύμφωνα μέ τή γνώμη τοΰ Lippi για τή λειτουργία τοΰ σχολείου δέν ήταν απαραίτητη ή άδεια τοΰ επισκόπου και ή παρέμβαση του, αφενός τάραξε τήν πόλη της Ζακύνθου και αφετέρου έ'γινε αιτία να βρεθοΰν πολλοί λατίνοι μαθητές στο σχολείο ενός «σχισματικού» μονάχου 126. 'Αρκετά θερμόαιμος καθολικός εμφανίζεται ό Lambardi μέσα άπό μαρτυρίες κάποιων ομόδοξων του 127. Μέ υπόμνημα τους προς τήν Προπαγάνδα κατηγοροΰσαν τον επίσκοπο για τα σκάνδαλα πού προξένησε στο νησί και για το γεγονός ότι τους στέρησε έναν θαρραλέο υπερασπιστή των λατίνων. Οι ϊδιοι σχολίαζαν μέ ενθουσιασμό τή θαρραλέα και αξιέπαινη 125. Προφανώς αναφέρεται στις ζημιές πού προκλήθηκαν άπό τον σεισμό τοΰ 1636, πού έπληξε τή Ζάκυνθο και τήν Κεφαλονιά προκαλώντας τεράστιες υλικές ζημιές και ανθρώπινα θύματα. Βλ. τή συλλογική μελέτη τών Ε. Λέκκα, Μ. Κολυβά, Γ. Αντωνόπουλου, Ί. Κοπανά, Οί σεισμοί της Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1997, σ APF, SOCG τ. 285, φ. 183rv. Τα παράπονα τοΰ fra Lodovico Lippi και ή διαμαρτυρία του για τήν άρνηση χορήγησης άδειας διδασκαλίας στον Lambardi αναφέρθηκαν και στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας στις Ό provinciale τών conventuali είχε στείλει στην Προπαγάνδα μαζί μέ το κείμενο της δικής του διαμαρτυρίας και αντίγραφο της επιστολής τοΰ Gozadino στον Προβλεπτή Morosini καθώς και τήν απάντηση τοΰ τελευταίου (APF, CP τ. 20, φ. 75r). Ό «σχισματικός καλόγερος δάσκαλος» προφανώς είναι ό Γραδενίγος. Άλλου πάλι αναφέρεται ότι μετά τήν απαγόρευση στον Lambardi να διδάξει στο σχολείο υπήρχαν δύο έλληνες ιερείς (APF, SOCG τ. 285, φ. 315Γ). 'Αγνοούμε ποιος είναι ό δεύτερος έλληνας, ό όποιος πιθανόν να κατείχε τή θέση τοΰ βοηθού δασκάλου Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 315r 316r, 317ν. Πρόκειται για υπόμνημα προς τήν Προπαγάνδα ζακυνθίων λατίνων. Σέ προηγούμενη επιστολή τους οί ϊδιοι υπέγραφαν ώς: «Alcuni italiani e greci deviti del rito latino»: APF, SOCG τ. 285, φ. 313r v.

279 280 Παναγιώτας Τζιβάρα πράξη τοϋ fra Mansueto ό όποιος κατόρθωσε να αποσπάσει άπο τον Γεώργιο Σέρρα 128 και να πετάξει στη φωτιά ενα βιβλίο και μερικά χειρόγραφα πού περιείχαν βλάσφημες κατηγορίες κατά τοϋ Πάπα και των καρδιναλίων της Sacra Congregazione 129. 'Επαινετικά εκφράστηκε για τον Lambardi ό αρχιεπίσκοπος Κερκύρας Carlo Labia στις 20 'Απριλίου καθώς και ό Νούντσιος της Βενετίας στις 29 Ιουλίου 1662 μετά άπο θετικές συστάσεις πού είχε άπο τον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας για το ήθος του μισσιοναρίου 131. Οι σχέσεις του δάσκαλου μισσιοναρίου μέ τον επίσκοπο προφανώς αποκαταστάθηκαν τα επόμενα χρόνια 132. Ό Lambardi τον 'Ιούνιο τοϋ 1663 υπηρετούσε στην Κεφαλονιά ως βικάριος 133. 'Αναχώρησε άπο εκεί για την Κωνσταντινούπολη το καλοκαίρι τοϋ 1664 και στη θέση του άφησε τον φίλο του Paris Maria Boschi Ό Σέρρας ήταν ευγενής ζακύνθιος, απόφοιτος τοΰ Ελληνικού Κολλεγίου της Ρώμης (Ζαχ.Τσιρπανλή, δ.π.,σ. 420, άρ. 276, όπου ή προηγούμενη βιβλιογραφία). Για το έργο του βλ. Th. Papadopoulos, ο.jr., σ Στις μαρτυρεΐται μαζί μέ τον Νικόλαο Λάζαρη σύνδικος Ζακύνθου (APF, SOCG τ. 348, φ. 33r). Στην Congregazione Particolare της συζητήθηκε ή καταγγελία τοΰ Gozadino για τα απαγορευμένα βιβλία πού κυκλοφορούσαν στή Ζάκυνθο μεταφερμένα άπο τους «oltramontani» και άπο άλλους. Μερικά είχαν καεί άπο τον επίσκοπο άλλα ήταν δύσκολο να καθαρίσει το νησί ολότελα άπο το μίασμα (APF, CP τ. 20, φ. 68r v) 'Εκείνη τήν εποχή στους λατίνους της Ζακύνθου είχε δημιουργηθεί μεγάλη ταραχή καθώς ò fra Antonio Gabiuzzi και fra Andrea Picini έφεραν στή Ζάκυνθο χειρόγραφα πού περιείχαν κατηγορίες κατά τοΰ Πάπα Ίννοκέντιου Γ, τα όποια βρήκαν οι έλληνες και «ne han fatto festa» (βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 313rv, 315r 316r) Βλ. τή βεβαίωση εις APF, SOCG τ. 285, φ. 380r v, 381r v APF, SOCG τ. 285, φ. 378r Στις ό Lambardi μαζί μέ άλλους μοναχούς άπο τήν Κεφαλονιά υπέγραψε βεβαίωση υπερασπιζόμενος τον επίσκοπο (APF, SOCG, τ. 285, φ. 337r) Βλ. επιστολή τοΰ Andrea Ridolfi άπο τή Ζάκυνθο μέ ημερομηνία Μέ τήν ιδιότητα τοϋ γενικού βικαρίου παρουσίασε υπόμνημα στην Προπαγάνδα για τήν εκκλησιαστική κατάσταση στην Κεφαλονιά (APF, SOCG τ. 285, φ. 444r v) APF, SOCG τ. 285, φ. 357ν και επιστολή τοΰ Boschi άπο Κεφαλονιά στις εις APF, SOCG τ. 285, φ. 466r. Μετά τήν αναχώρηση τοΰ Lambardi τή θέση ζήτησε άπο τον επίσκοπο ό fra Antonio Montechi άπο τήν Sinigaglia (βλ. επιστολή του άπο Βενετία στις : APF, SOCG τ. 285, φ. 357v 358r), ό όποιος αιτιολογούσε τήν αναχώρηση τοΰ Lambardi για τήν Κωνσταντινούπολη ως συνέπεια αναγνώρισης των λαθών του και ελλείψεως θάρρους να παραμείνει στή θέση τοΰ βικάριου ή να επιστρέψει στην 'Ιταλία. Στην ϊδια επιστολή ό fra Montechi δίνει τήν πληροφορία ότι οι συντάκτες των ανυπόγραφων επιστολών πού στάλθηκαν στην Προπαγάνδα μέ κατηγορίες εναντίον τοΰ επισκόπου Cozadino ήταν ò fra Mansueto Lambardi και ό fra Bonaventura Viti da Martignano ό όποιος βρισκόταν

280 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια τοΰ Francesco Gozadino 281 Ό bacilier fra Paris Maria Boschi καταγόταν άπό την Bologna και άνηκε και αυτός στο τάγμα των minori conventuali. Οί σύνδικοι της Κοινότητας Ζακύνθου τον προσκάλεσαν εγγράφως 135 να μεταβεί στη Ζάκυνθο για να αναλάβει τη διδασκαλία των παιδιών. Την πρόσκληση αύτη των Ζακυνθίων κοινοποιοΰσε ό Boschi μέ επιστολή του άπο την Κεφαλονιά της 26 Σεπτεμβρίου 1665 προς την Προπαγάνδα και θεωρούσε την αποδοχή της πρόσκλησης και συνεπώς τήν ανάληψη διδασκαλίας στή Ζάκυνθο ώς ανταπόκριση στην τιμή πού τοϋ είχε γίνει μέ τή χορήγηση τοΰ magistero 136. Επαινετικά για το διδακτικό έργο πού έπιτελεΐτο στή Ζάκυνθο γράφει στην αναφορά του προς τήν Προπαγάνδα ό Vincenzo Mutio di Pergamo, provinciale di Romania των minori conventuali μετά τήν επίσκεψη του στα τρία νησιά τοΰ Ιονίου 137. Ό Boschi αναχώρησε άπό τή στην Κέρκυρα (APF, SOCG τ. 285, φ. 358r). Τον 'Απρίλιο τοϋ 1664 ό Lambardi ώς βικάριος Κεφαλονιάς είχε καταγγείλει τα εμπόδια πού εύρισκαν στο έργο τους οί cappuccini άπό τον fra Antonio Montechi (το θέμα συζητήθηκε στις , βλ. APF, Acta τ. 33 (1664), φ. 78ν 79r, CG 85,12) Στή Ζάκυνθο πρέπει να βρέθηκε μετά το 1660, όπου σύμφωνα μέ α'ίτησή του προς τήν Προπαγάνδα δίδαξε και κήρυξε τήν καθολική πίστη και ζήτησε να σταλεί μισσιονάριος (ή α'ίτησή του καταχωρήθηκε στις Βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 409Γ, 410Γ). Στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας της συζητήθηκε ή πρόταση τοΰ fra Francesco Antonio Boscaroli, Provinciale dei minori conventuali di Romania να σταλεί ώς μισσιονάριος ό fra Paris Maria Boschi bacilier, ό όποιος επί δύο χρόνια είχε μοχθήσει υπηρετώντας στή Ζάκυνθο (APF, Acta τ. 32 (1663), φ. 176rv, CG 74,31). Αργότερα δίδαξε και στην Κεφαλονιά και ζήτησε να τοΰ δοθεί το magisterio άπό τον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας (APF, SOCG τ. 285, φ. 456r). Στην α'ίτησή του ανέφερε ότι είχε σπουδάσει Φιλοσοφία και Θεολογία και ότι είχε διδάξει και κηρύξει στή Ζάκυνθο και τήν Κεφαλονιά (APF, SOCG τ. 285, φ. 456r. Ή α'ίτησή του καταχωρήθηκε στις ). Μετά τήν αναχώρηση τοΰ fra Mansueto Lambardi για τήν Κωνσταντινούπολη ανέλαβε καθήκοντα γενικοΰ βικάριου στην Κεφαλονιά (APF, SOCG τ. 285, φ. 466r, επιστολή τοΰ Boschi άπό Κεφαλονιά στις ). Ένώ βρισκόταν στην Κεφαλονιά ώς γενικός βικάριος και είχε πάρει κιόλας άπό τον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας Labia τό dottorato (βλ. APF, SOCG τ. 285, φ. 500r και φ. 489rv) ό Gozadino διαμαρτυρήθηκε προς τήν Προπαγάνδα επειδή δόθηκε ή laura dottorale στον Boschi καΐ ζήτησε να μήν ξαναδοθεΐ τίτλος χωρίς τή δική του βεβαίωση (APF, Acta τ. 35 (1666), φ. 8rv) APF, SOCG τ. 285, φ. 500r v. Ή επιστολή αυτή συζητήθηκε στή συνεδρίαση της Προπαγάνδας στις και το θέμα παραπέμφθηκε στον Νούντσιο της Βενετίας (APF, Acta τ. 35 (1666), φ. 8v 9r, CG 103,19). Στην ανωτέρω επιστολή κατήγγειλε επίσης διάφορα προβλήματα στή συνύπαρξη των δύο δογμάτων. Πρότεινε μάλιστα στην Προπαγάνδα να σταλοΰν τουλάχιστον δύο ικανά άτομα για διδασκαλία και κήρυγμα και ό επίσκοπος Gozadino να αντικαθιστούσε τον έναν άπό τους τρεις ιερείς πού είχε στή Ζάκυνθο, και οι όποιοι μέ δυσκολία γνώριζαν ανάγνωση, μ' έναν άλλον άξιο APF, SOCG τ. 285, φ. 507r 508v, 511r 512r και Acta τ. 35 (1666), φ. 175r 176r, CG 108, 40.

281 282 Παναγιώτας Τζιβάρα Ζάκυνθο τον 'Ιούνιο τοΰ 1666 και μετά άπο πολλές περιπέτειες 138 έφθασε στη Βενετία και άπο έκεΐ στην πατρίδα του. Πρόθεση του, όπως έγραφε στους καρδιναλίους της Προπαγάνδας, ήταν να επιστρέψει στη Βενετία άπ' όπου θα άναχωροΰσε για νέα αποστολή στην Κωνσταντινούπολη. Το διδακτικό έργο του θα συνέχιζαν άλλοι μοναχοί τους οποίους ò Boschi θεωρούσε άξιους για διδασκαλία και περισσότερο ικανούς να αντισταθούν στο θράσος των «σχισματικών» 139. Μέ τήν αναχώρηση τοΰ Boschi άπο τή Ζάκυνθο κλείνει ό κύκλος μιας έντονης και ιδιαίτερα επεισοδιακής παρουσίας λατίνων δασκάλων στο νησί. 'Αργότερα, μετά το θάνατο τοΰ Gozadino λόγω ακριβώς της έλλειψης λατίνων δασκάλων, οι ευγενείς τοΰ Κάστρου της Ζακύνθου αναγκάστηκαν να απευθυνθούν στον Προβλεπτή Alvise Barbaro για τήν εξασφάλιση δασκάλου τών παιδιών τους. Μέ ενέργειες τοΰ provinciale τών minori conventuali ήλθε άπο τήν Κέρκυρα ό φραγκισκανός μοναχός Giacinto Gioia da Cingoli 140. * * * Κλείνοντας τή σύντομη αυτή παρουσίαση τών εκπαιδευτικών προσπαθειών στή Ζάκυνθο στο β' μισό τοΰ 17ου αιώνα έχουμε να παρατηρήσουμε τα έξης: Ή διδασκαλία ελεγχόταν απόλυτα και ασφυκτικά άπό τον λατίνο επίσκοπο, ό όποιος στηριζόμενος στην απόφαση της συνόδου τοΰ Trento (1546) και στο δουκικό διάταγμα τοΰ 1568, αποφάσιζε για τή χορήγηση ή όχι της διδασκαλικής αδείας και ήλεγχε οποιαδήποτε δράση για τήν εκπαίδευση τής νεολαίας 141. Τα ανωτέρω διατάγματα μάλλον είχαν μείνει ανενεργά και ή είχαν ξεχαστεί ή οί λατίνοι μοναχοί σκόπιμα τα αγνοούσαν για να μειώσουν τήν επισκοπική αξία. Ό επίσκοπος Gozadino 138. Ό Προβλεπτής Ζακύνθου τον 'Απρίλιο τοΰ 1666 έδωσε εντολή στον fra Vincenzo Mutio provinciale να στερήσει άπο τον Boschi το αξίωμα τοΰ guardiano στο μοναστήρι όπου έμενε. Ό Boschi πέρασε στην Κέρκυρα, όπου βρήκε προστασία κοντά στον αρχιεπίσκοπο Κερκύρας. 'Αναλυτική παρουσίαση τών γεγονότων στην Κέρκυρα πού σχετίζονται μέ τήν παραμονή του εκεί βλ. εις Acta τ. 35 (1666), φ. 266v 268r, CG 111, 31 τής APF, SOCG τ. 285, φ. 519r (Bologna ) APF, SC, Isole Ionie e Morea, τ. 2, φ. 21r (Ζάκυνθος , επιστολή τοΰ Προβλεπτή Ζακύνθου) Σύμφωνα μέ καταγγελία τοΰ Gozadino καί άγγλοι κήρυκες προσπάθησαν να ανοίξουν σχολεία στή Ζάκυνθο για να διαδώσουν το δόγμα τους άλλα στην ενέργεια τους αντιστάθηκε ό επίσκοπος καί τους εμπόδισε. Ό ίδιος κατήγγειλε στις εγχώριες αρχές τήν πρόθεση τών άγγλων να ανοίξουν Κολλέγιο στην 'Αγγλία για τήν εκπαίδευση τής νεολαίας (APF, CP τ. 20, φ. 68ν).

282 Σχολεία και δάσκαλοι στη Ζάκυνθο στα χρόνια του Francesco Gozadino 283 ευρισκόμενος σέ διαρκή διαμάχη με τους λατίνους μοναχούς Lambardi και Συρίγο, στηρίχθηκε στις ανωτέρω αποφάσεις για τον αποκλεισμό τους από τη διδασκαλία, ενώ απροκάλυπτη ήταν ή συμπάθεια του για τον έλληνα Ιερέα Γραδενίγο. Οι υποψήφιοι λατίνοι δάσκαλοι ήταν για τον επίσκοπο σκανδαλοποιοί και ακατάλληλοι ενώ ό Γραδενίγος ώς δάσκαλος τών ελληνικών και τών λατινικών έπρεπε οπωσδήποτε να δικαιωθεί μέ τήν εκλογή. Γνωρίζουμε ότι πριν τήν άφιξη τους στή Ζάκυνθο οι Gozadino, Συρίγος και Γραδενίγος βρίσκονταν στην Κρήτη, ό πρώτος μέ τήν ιδιότητα τοϋ κανονικοί) θεολόγου, ό δεύτερος ώς provinciale τών δομηνικανών και ό τρίτος ώς πρωτοπαπάς Χανίων, και άπό έκεΐ πιθανόν να χρονολογούνται οί συμπάθειες και αντιπάθειες μεταξύ τους, χωρίς δυστυχώς να μπορούμε προς το παρόν να τεκμηριώσουμε αρχειακά τήν υπόθεση μας. Σχετικά μέ τον Γραδενίγο τονίζουμε ότι χάρη στα νέα στοιχεία τών εγγράφων πού παρουσιάσαμε εμπλουτίστηκαν οί γνώσεις μας γιά τή δραστηριότητα του στή Ζάκυνθο, αλλά και γιά τήν καθόλου προσωπικότητα του* ήταν σπουδαγμένος στους 'Ιησουίτες, δάσκαλος τών ελληνικών και λατινικών στή Ζάκυνθο ένώ παράλληλα υποψήφιος γιά τή Βενετία. 'Αντιπαθής στους καθολικούς μισσιονάριους πού επιχείρησαν εξουθένωση τοϋ προσώπου του μέ βαρείες κατηγορίες, συμπαθής στον λατίνο επίσκοπο και στην Κοινότητα της Ζακύνθου.

283 ΑΧΙΛΛΕΩΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ ΡΟΥΜΑΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ Ελληνικές απόψεις, μάλιστα πρόσφατες, δηλωτικές επιφανειακής ενασχολήσεως, επίφοβης απερισκεψίας και απαράδεκτης προκαταλήψεως, καθιστούν ανεπαίσθητα όχληρές τις ρουμανικές θέσεις, oi όποιες άλλως τε είναι ευεξήγητες. 'Ενδεικτική δέ πρόταξη των πρώτων προλαμβάνει και τήν παραμικρή εικασία για οποιαδήποτε αντιδικία μέ ξένους. Αρκούν οι ημέτεροι. Μόνη διέπουσα σκέψη και αποκλειστικός σκοπός παραμένουν κάποιες καίριες επισημάνσεις, οι όποιες συμβάλλουν ενδεχομένως στην αποκατάσταση τής επιστημονικής αλήθειας. Στο δελτίο τής Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων καταχωρίζονται τα ακόλουθα: «Ότι οι νομάδες ποιμένες του ελληνικού και βαλκανικού χώρου, πού καλούνται Σαρακατσαναϊοι και όμιλοΰν μόνον Ελληνικά, αποτελούν τήν μερίδα έκείνην τοϋ Ελληνικοί] λαοί) πού αντιπροσωπεύουν κατά τήν γνώμην όλων των ερευνητών τήν άρχαιοτάτην γηγενή μερίδα των Ελλήνων κατοίκων του τόπου μας, πολύ ολίγοι "Ελληνες το γνωρίζουν. Και οι Σαρακατσαναϊοι είναι άσχετοι προς τους άλλους νομάδας ποιμένας πού είναι δίγλωσσοι, ομιλούντες εκτός τής ελληνικής και το λατινογενές βλαχικόν ιδίωμα» 1. 'Άσχετοι δέν είναι οι Σαρακατσαναϊοι προς τους ομοτέχνους τους δίγλωσσους, πού αυτοαποκαλούνται Αρμάνοι (<α + romanus μέ συγκοπή τοΰ ο ), ζωντανά μνημεία τής Αρμανίας (<Ρωμανίας), όπως οι "Ελληνες 1. Πβ. Πλάτων, 42,1990,217. Δέν είναι άσχετοι. "Εχουν κοινή καταγωγή, ελληνική. Έκτος τοϋ Κ. Κούμα (βλ. κατωτέρω σημ. 99) και ό Σέρβος καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Dusan Popovici εξηγεί ότι είναι "Ελληνες, μέ πρόσθετο γνώρισμα έ'να ρωμανικο άρμανικό βλαχικό ιδίωμα. Παρατίθεται ή συγκεκριμένη και άκρως ενδιαφέρουσα περικοπή του στή ρουμανική γλώσσα μετάφραση, προτιμότερη τής γλώσσας τοΰ πρωτοτύπου, σερβοκροατικής, επειδή επιτρέπει ευχερέστερα τήν άπ' ευθείας αντίληψη τοΰ περιεχομένου: «Aromânii se deosebiau de Greci numai prin limba. Ei sunt "Eleni Vlahofoni" (adicâ Eleni cari vorbesc limba valahâ) din Macedonia...» [«...Oi Αρμάνοι διακρίνονταν άπό τους "Ελληνες μόνο γλωσσικά. Αυτοί είναι ""Ελληνες Βλαχόφωνοι" (δηλαδή Έλληνες οι όποιοι όμιλοΰν τή βλάχικη γλώσσα) τής Μακεδονίας...»]. Πβ. D. Ι. Popovici, Despre Aromânii Ο Tintarima. Bucuresti 1934,16.

284 Σαρακατσάνοι 285 των ρωμαϊκών μεσαιωνικών χρόνων ονομάζουν τή χώρα τους, σύμφωνα μέ την αποκάλυψη του όνομαστοΰ Ρώσου βυζαντινολόγου Α. Vasiliev 2, αποδεκτή και άπό τον διάσημο "Ελληνα βυζαντινολόγο ακαδημαϊκό και καθηγητή του πανεπιστημίου 'Αθηνών Διονύσιο Ζακυθηνό 3, άλλα όσοι πρεσβεύουν τα γραφόμενα στο άλλως έγκυρο έντυπο. Στην περιοδική έκδοση της Ενώσεως Επιστημόνων Νομοί) Καρδίτσας μέ πρόθεση διευκρινήσεως επαυξάνεται ή παραπληροφόρηση: «Βλάχοι ονομάζονται μέ μια πλατειά σημασία τοΰ όρου πολλές κατηγορίες Ελλήνων μέ κοινό σημείο τήν ενασχόληση τους μέ τήν κτηνοτροφία. Έτσι βλέπουμε να ονομάζονται "βλάχοι" όλοι οι επαρχιώτες απ' τους αστούς, οι βουνίσιοι άπ' τους καμπίσιους, οι στεριανοί άπ' τους θαλασσινούς κ.λ.π. Μέ τό σκεπτικό αυτό πολλές φορές ονομάζονται και οί Σαρακατσαναΐοι βλάχοι κυρίως στις περιοχές πού δέν υπάρχουν οι βλάχοι μέ τή φυλετική σημασία τοΰ όρου...» 4. Ό συντάκτης τοΰ άρθρου, δάσκαλος, αγνοεί ότι ήδη τό 1832 ό πρώτος Νεοέλληνας ιστορικός και μέγας διδάσκαλος τοΰ Γένους, ò Λαρισαίος Κωνσταντίνος Κούμας ( ), διδάσκει στον δωδέκατο τόμο τών Ιστοριών τών 'Ανθρωπίνων Πράξεων, τυπωμένο στή Βιέννη, ότι ό όρος Βλάχος δέν ενέχει φυλετική σημασία. Απλούστατα σημαίνει λατινόφωνος 5. Ή δέ φυλετική προέλευση τών λατινοφώνων ποικίλλει, έφ' όσον έκλατινί 2. Πβ. Α. Α. Vasiliev, Byzance et les Arabes. II. Bruxelles, 1950, 394: «Les Grecs appellent leur pays Armania (Romania)...». 3. Βλ. D. A. Zakythinos, «Romania 'Ρωμανία Romania Romanie», Beitràge zu einem Lexikon historischer Grundbegriffe. Sonderdruck aus dem Internationalen Jahrbuch fur Geschichtunterricht 1959/60. Braunschweig, 89. Στους μονογλώσσους "Ελληνες ό όρος Ρωμανία σώζεται καί μέ τή μορφή της κωφώσεως τοΰ ω σέ ου. Πβ. Κ. Ν. Σάθας, Χρονικον άνέκοοτον Γαλαξειόίου ή ιστορία Άμφίσσης, Ναυπάκτου, Γαλαξειόίου, Λοιδωρικίου καί τών περιχώρων. Έν 'Αθήναις 1865 (άνάτ. άνευ τίνος αλλοιώσεως επιμέλεια Συνδέσμου Γαλαξειδιωτών, έν 'Αθήναις 1914), 203: «οΰλη τήν Ελλάδα, που τήν έλέγασι "Ρουμανία». 4. Πβ. Άθ. Γ. Μόσχος, «Σαρακατσαναΐοι. 'Αναφορά στην καταγωγή καί στα Τσελιγκάτα», Γνώση καί Γνώμη, Η , 63α. 5. Revue des Etudes Roumaines (RER), 7 8, 1961, 251, όπου ερμηνεία άπό τον καθηγητή Giuliano Bonfante. Βλ. καί Ί. Γ. Μωραλίδης, «Βλάχοι καί Μπουρτζόβλαχοι. (Τό έτυμο καί ή ελληνικότητα τών ονομάτων)», Λαός, (Βέροιας), , 7 κ.έ. «Ή έλληνικότης τών Φυλάχων Βλάχων, Δαυλός, 134,1993,7781 κ.έ. «Βλάχος. (Τό έ'τυμο καί ή σημασία τοΰ ονόματος)», Οί Καιροί (Βέροιας), ,1 2 καί 5, όπου καί βιβλιογραφία. Βλ. καί Revista de Istorie, 34,1981,1515 σημ. 13. 'Επίσης Μαρία Νυσταζοπούλου Πελεκίδου, «ΟΙ Βλάχοι» τών βορείων Βαλκανίων μετά τήν τουρκική κατάκτηση», Πρακτικά ΙΖ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 1997,43 σημ. 1.

285 286 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου ζονται πολίτες της απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας άπο όλες τις φυλές, φυσικά και Έλληνες, όπως σαφέστατα προσθέτει ό Κούμας 6. Στον ημερήσιο αθηναϊκό τύπο αφήνεται να εννοείται σαν εσκεμμένη παραποίηση, όπως συνάγεται άπο παρενθετική ερώτηση, ενώ μετά νεώτερη και πειστικώτερη τεκμηρίωση είναι δυνατή και επιτακτική ή βελτίωση προγενέστερης γνώμης, απορριπτικής της ελληνικότητας των Σαρακατσάνων. Πάντως στο πρωτότυπο γαλλικό κείμενο ό "Ελληνας συγγραφέας φέρεται να διατείνεται: «Οΰτως ή άλλως, ή θεωρία σύμφωνα μέ τήν οποία οι Σαρακατσάνοι είναι νομάδες "Ελληνες πού φτάνουν ως τήν αρχαιότητα δεν μας φαίνεται ορθή. Γιατί, μέσα στην ελληνική και τή λατινική λογοτεχνία, σέ κανένα συγγραφέα δεν συναντούμε κάποιον υπαινιγμό για ύπαρξη νομάδων εντός τοϋ ελληνικού εδάφους. Φαίνεται πραγματικά πώς έ'νας τέτοιος τρόπος ζωής δέν υπήρξε μεταξύ των Ελλήνων» 7. Όμως το χωρίο είναι τεχνηέντως αποκομμένο, ώστε να συμπεραίνεται άρνηση τής ελληνικότητας των Σαρακατσάνων, άν και απορρίπτεται διαχρονικά μόνον ο τρόπος ζωής τους, όπως ευκρινέστατα παρητηρεϊ ό Gu, boglo: «Κατά τήν άποψιν τοϋ Καββαδία, οι σύγχρονοι Σαρακατσάνοι αποτελούν εν μικρόν τμήμα τοϋ μονίμου ελληνικού πληθυσμού, τό όποιον κατά τον 14ον αιώνα αϊ διαμορφωθεΐσαι συνθήκαι ήνάγκασαν να εγκατάλειψη τάς οικίας και ασχολίας του και να εύρη άσυλον άνά τα δάση, άσχολούμενον μέ τήν κτηνοτροφίαν...» 8. Για τήν αναγωγή τής διαμορφώσεως τής γλώσσας των Σαρακατσάνων στον ϊδιο αιώνα, 14ο, ή οποία είναι συνεπής μέ τήν ερμηνεία εμφανίσεως 6. Κούμας, Ίστορίαι, Βλ. και Achille G. Lazarou, «Valaques de Grèce», Cahiers Balkaniques, no 25, Les Oubliés des Balkans. Actes du Colloque du 24 au 26 octobre INALCO [Paris 1998], 'Ελευθεροτυπία (E), , όπου ό «επιμελητής» των βλαχολογικών συνονθυλευμάτων Γ. Έξαρχος, επιρρεπής στην πρόκληση συγχύσεων, σπουδασμένος άλλως τε στο καθεστώς Τσαουσέσκου, στο όποιο μέ κομματικά διαπιστευτήρια και χωρίς εξετάσεις γίνεται υπότροφος και αναγορεύεται «δρας Οίκονομολόγος Περιφερειολόγος», άλλα δέν έχει ακόμη εκδώσει τή διατριβή του, δημοσιοποιεί ελλειπτικά τή γνώμη τοϋ Γ. Καββαδία, παρουσιάζοντας τον αρνούμενο τήν ελληνικότητα των Σαρακατσάνων. Το αντιδεοντολογικό εγχείρημα δέν αποτελεί τό μοναδικό ελάττωμα τοϋ Γ. Ε. "Οταν δέν άφορμάται άπό πρόθεση, είναι αδυναμία του για κατάληψη και ελληνικού κειμένου, όπως αποδεικνύεται και άπό αναφορά του σέ δημοσίευμα μου, τοϋ όποιου, καθ' όμολογίαν του, δέν εννοεί τή σκοπιμότητα, αν και αναγράφεται ευκρινέστατα. Χαρακτηρισμό του βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Οι Βλάχοι τής Μακεδονίας», Νέα Εστία. 'Αφιέρωμα στή Μακεδονία. Χριστούγεννα. 1992,141 σημ Μ. Guboglo, «Έπί του θέματος τής προελεύσεως των Σαρακατσάνων», Μτφρ. Άσπ. Οίκονομίδου. Αελτίον Σλαβικής Βιβλιογραφίας (ΑΣΒ), 27,1970,110.

286 Σαρακατσάνοι 287 τους, δέν επικρίνεται ό Έλληνας συγγραφέας. Ώς ασυνεπής δε κατά τον Guboglo κρίνεται, επειδή επικαλείται στοιχεία της 'Άννας Κομνηνής για προγενέστερη χρονολόγηση νομαδικής ζωής στον ελληνικό χώρο. Ωστόσο ή καταφυγή πληθυσμών στα δυσπρόσιτα ορεινά συγκροτήματα, όπου κατ' ανάγκην επιδίδονται στις κτηνοτροφικές ενασχολήσεις, ιστορείται ήδη για τήν περίοδο τών επιδρομών στο δυτικό ρωμαϊκό κράτος και προ πάντων μετά τή διάλυση του 9. 'Αναφέρονται δέ και για τον ελληνικό χώρο ανάλογα φαινόμενα 10 παρά τις προβαλλόμενες αντιρρήσεις. Έξ άλλου στα Καρπάθια αποδίδουν τήν επιβίωση τών προγόνων τους οι Ρουμάνοι, οί όποιοι εν τούτοις αποκλείουν παρόμοιο ενδεχόμενο και για μικρό τμήμα τοϋ ελληνικού λαοΰ, όπως είναι οί Σαρακατσάνοι. Άλλα οί πηγές, αρχαιολογικές και φιλολογικές, μαρτυρούν τήν ύπαρξη στην αρχαία Ελλάδα κτηνοτροφικοΰ βίου όλων τών μορφών, μεικτού γεωργοκτηνοτροφικοϋ, ήμινομαδικοϋ εποχικών μετακινήσεων και νομαδικοί). Ό καθηγητής της προϊστορικής αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γ. Χουρμουζιάδης ανάγει τήν ενασχόληση τών κατοίκων της Θεσσαλίας με τήν κτηνοτροφία σε χρόνους προϊστορικούς: «Με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα θα πρέπει να ποϋμε με βεβαιότητα ότι τον κτηνοτροφικό πλούτο τών νεολιθικών τροφοπαραγωγικών δραστηριοτήτων τον αποτελούσαν μικρά και εύκολομετακινούμενα κοπάδια με αιγοπρόβατα, βοοειδή, γουρούνια και μερικά πουλερικά... Το συμπέρασμα είναι πώς ή κτηνοτροφία στους νεολιθικούς οικισμούς τής Θεσσαλίας (και ϊσως ολόκληρης της Ελλάδας) είχε αναπτυχθεί μέχρι τα χρόνια τής πρώιμης χαλκοκρατίας στή μορφή τής οικοτεχνίας. Αποτελούσε δηλαδή το αντικείμενο εργασίας τών νεολιθικών τροφοπαραγωγών μέσα στα πλαίσια τών οικογενειακών εργασιακών δραστηριοτήτων και αντιμετωπιζόταν άπό όλα τα μέλη μιας μικροπληθυσμιακής ομάδας παράλληλα μέ τήν άλλη τροφοπαραγωγική δραστηριότητα στα επίπεδα τής τροφοπρομήθειας γενικά. Πιθανό στις αναγκαστικές μετακινήσεις για λόγους διατροφής τών ζώων 9. V. Bulgaru, «Quelques observations en marge d'une étude d'ethnographie. Les Roumains, pasteurs nomades, autochtones des pays balkaniques et «colonisateurs» de la Transylvanie?», Revue Roumaine d'histoire (RRH), 4, 1965, Βλ. A. E. Vacalopoulos, «La retraite des populations grecques vers des régions éloignées et montagneuses pendant la domination turque», Balkan Studies, 4, 1963, Πβ. και André et Jean Sellier, Atlas des peuples de l'europe centrale, La Découverte 1991, 132: «Les Roumains comme la majorité des historiens pensent que les descendants des populations romanisées de Dacie se sont maintenus sur place (motamment en Transylvanie) à travers les siècles, quitte à se réfugier dans les montagnes (Carpathes méridionales) lors des invasions».

287 288 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου να τις αντιμετώπιζε όλη ή κοινότητα μέσω και των προωθημένων της θέσεων, πού θα είχαν στο μεταξύ από ανάγκες καθαρά οικονομικές ιδρυθεί στο χώρο της διακοινοτικής περιοχής» 10 ". 'Ανάλογα συμπεράσματα συνάγει και για την Ήπειρο ό Θ. Ί. Παπαδόπουλος 11, καθηγητής επίσης τής προϊστορικής αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο των 'Ιωαννίνων, μάλιστα δε συσχετίζει τον κτηνοτροφικό τρόπο ζωής των προϊστορικών ανθρώπων με τήν εικόνα τών συγχρόνων Βλάχων, επικαλούμενος και τον Higgs 12. Ό 'Άγγλος Ν. G. L. Hammond, ομότιμος καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Bristol, επεκτείνεται στή Μακεδονία: «Οι αρχαίοι Μακεδόνες φαίνεται ότι διήνυσαν τα ϊδια στάδια: το πλήρως νομαδικό με κέντρο τή Λεβαίη στα Πιέρια (όπως το Βλαχολίβαδο τών Βλάχων τοΰ 'Ολύμπου)» 13. Έπί πλέον παραλληλίζει τήν κτηνοτροφική ζωή τών αρχαίων Μακεδόνων και τών Βλάχων τής Σαμαρίνας, 'Αβδέλλας και τοΰ Περιβολιού. Ή ενασχόληση Ελλήνων με τήν κτηνοτροφία σέ όλες πάντοτε τις μορφές της διαπιστώνεται συχνά στην αρχαιοελληνική γραμματεία με πρώτες πηγές τα έργα τοΰ Όμηρου. Ό καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Βουδαπέστης Mathias Gyóni τονίζει: «'Από τήν Όμηρική περίοδο, ή κτηνοτροφία αιγοπροβάτων αποτελούσε σημαντικό κλάδο τής ελληνικής οικονομικής ζωής» 14. Στην περίφημη ασπίδα τοΰ 'Αχιλλέα, τοΰ οποίου ή επικράτεια εκτεινόταν από τή θεσσαλική Φθία εως τήν Ίωλκό και τό Πήλιο, ό Όμηρος φιλοτεχνεί σαγηνευτικές πτυχές άγροτοποιμενικής ζωής, όπως άλλως τε επισημαίνονται ήδη άπό τον ειδικό ερευνητή και διδάκτορα τοΰ Παντείου Πανεπιστημίου Μ. Γκιόλια: «'Αναφέρει ό Όμηρος κοπάδια από πρόβατα και αγέλες βοδιών πού ποτίζονται σέ λίμνες και ποτάμια σκύλους πού ακολουθούν τα ζωντανά και μάχονται μέ λιοντάρια* άλογα γοργόποδα κι ευκίνητους αναβάτες πού φρουρούν οπλισμένοι τα κοπάδια* λιβάδια μέ κάτασπρα πρόβατα και στάνες και μαντριά και καλύβες να μένουν οι μηλοβοτήρες κοπέλες να φέρνουν χορεύοντας στους γονείς τους βόδια 10α. Πβ. Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, «Εισαγωγή στο νεολιθικό τρόπο παραγωγής». 'Ανθρωπολογικά, 1,1980, Βλ. Θ. Ί. Παπαδόπουλος, «Ή εποχή τοΰ λίθου στην 'Ήπειρο», Δωδώνη, 3,1974, Επίσης, αύτ., σημ. 1 και 2, όπου και παραπομπή: Higgs, Proceedings of the Prehistoric Society (PPS), 32, 1966, Πβ. Μακεδονία χρόνια ελληνικής Ιστορίας καί πολιτισμού. 'Εκδοτική 'Αθηνών Α.Ε., 'Αθήνα 1982, Πβ. Μ. Gyóni, «La transhumance des Vlaques balkaniques au moyen âge», Byzantinoslavica, 12, 1951,

288 Σαρακατσάνοι 289 άπο τους μνηστήρες στάβλους γεμάτους ζώα και προβατοβοσκούς να λαλούν ευτυχισμένοι τις φλογέρες τους (Ίλ. Σ )» 15. Παράδοση κτηνοτροφικοί) τρόπου ζωής διασώζει και ό τραγικός ποιητής Σοφοκλής στην τραγωδία του Οιδίπους Τύραννος. 'Αναφέρεται δέ στη Βοιωτία 16 (στίχοι ): Κούδέν γ ε θαϋμα, δέσποτ αλλ' εγώ σαφώς άγνώτ' άναμιμνήσκω νιν. Εν γαρ οίδ' δτι κάτοιδεν, ήμος τον Κιθαιρώνος τόπον ό μεν διπλοϊσί ποιμνίοις, εγώ δ' évi έπλησίαζον τφδε τάνδρί τρεις δλονς έξ ήρος είς άρκτοϋρον εκμήνους χρόνουςχειμώνα δ' ήδη ταμά τ' είς επαυλ' εγώ ήλαυνον ούτος τ' είς τα Λαίου σταθμά. Ό Ούγγρος ρωμανιστής βαλκανολόγος Gyóni, ό όποιος σε μελέτημα του τήν Σοφόκλεια περιγραφή καταχωρίζει στο αρχαιοελληνικό πρωτότυπο, συσχετίζει αυτήν με τις εποχικές μετακινήσεις τών Βλάχων του έλληνικοϋ χώρου 17. 'Ακριβώς ό ϊδιος τρόπος κτηνοτροφικής ζωής εφαρμόζεται και στή γειτονική Εύβοια, σύμφωνα μέ μαρτυρία τοΰ Δίωνος Χρυσοστόμου: «Του μέν γαρ χειμώνος εν τοις πεδίοις ένέμομεν, νομήν ίκανήν έχοντες και πολύν χυλόν άποκείμενον τοΰ δέ θέρους άπηλαύομεν είς τα όρη» 18. Προσφυέστατα, μάλιστα τόσο πρώιμα, ήδη το 1874, ό Βουλόδημος βλέπει απαράλλαχτο διαχρονικά τον κτηνοτροφικό τρόπο ζωής στην Ελλάδα: «Πλουσίαν δέ και ποικίλην νομήν εύρισκον τα ποίμνια πανταχού τής Ελλάδος καί έπ' αυτών τών ορεινότατων χωρών, ως νύν έ'τι, εν καιρώ θέρους, οτε αϊ πεδιάδες ήσαν σχεδόν καθ' ολοκληρίαν κεκαυμέναι υπό τοΰ ηλίου» Πβ. Μ. Α. Γκιόλιας, 'Αγροτική οικονομία και κτηνοτροφία στην αρχαία Θεσσαλία, 'Αθήνα 1989, Βλ. καί Μάρκος Α. Γκιόλιας, Ή κτηνοτροφία στην αρχαία 'Αττική, Αθήνα Gyóni, ε.ά. Βλ. καί Αχ. Γ. Λαζάρου, «Ό Έϊχτάλ καί τα ελληνικά τής Βλάχας Χατζηπέτρου», Μετέωρα, 38 39, , 32 34, καί το μικρό έπιστολιμαΐο μελέτημα, «Βλάχικος γάμος», Καθημερινή, Δίων Χρυσόστομος, Ευβοϊκός, Χ. Ί. Βουλόδημος, Δοκίμων περί τον ιδιωτικού βίου τών αρχαίων 'Ελλήνων. Έν Αθήναις, 1874,1,27. Βλ. καί Θεοδόσιος Β. Βενιζέλος, Περί τον Ίοιωτικον βίον τών αρχαίων 'Ελλήνων προς δν παραβάλλεται ένιαχοϋ και ό τών νεωτέρων. Έν Αθήναις 1873, ,

289 290 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου Σταθερά διατηρείται ή μορφή αύτη της κτηνοτροφικής ζωής, «τουλάχιστον άπό τής Όμηρικής εποχής», όπως ορίζει ό 'Αλέξανδρος Σίνος, «μέχρι σήμερον» 20, γράφοντας μεταπολεμικά. Επικαλείται δέ και τή γνώση τοΰ Maull, ή οποία βλέπει το φως τής δημοσιότητας κατά τή διάρκεια τοΰ μεσοπολέμου, περνώντας σχεδόν απαρατήρητη παρά τήν προφανή σπουδαιότητα της: «Ή κυριαρχούσα γενικώς μορφή τής κτηνοτροφίας και το είδος των κτηνών, έχει πλήρως προσαρμοσθή μέ το ξηρόν κλίμα και το άγονον τοϋ εδάφους, και ή κτηνοτροφία μεγάλων ζώων υποχωρεί τελείως προ τής κτηνοτροφίας μικρών ζώων, τών προβάτων και αιγών... Ή αδυναμία τής διατροφής εις σταύλους, λόγω ελλείψεως χόρτου καί ή πτώχεια τοΰ εδάφους, τοΰ οποίου ή βλάστησις άνανεοΰται μόνον άπαξ τοΰ έτους εις τάς πεδιάδας τον χειμώνα καί εις τα όρη το θέρος έχουν επιβάλει εις τήν κτηνοτροφίαν τον νομαδικόν τύπον. Ύπό τήν όδηγίαν νομάδων ποιμένων συνοδευόμενων μέ ήμιόνους, όνους... ώς ζώα μεταφορικά,...καί φυλασσομένων από ήμιαγρίους σκύλους, προξενοΰντας τον φόβον εις όλους τους ταξειδιώτας άπο τής αρχαιότητος ('Οδυσσεύς) μέχρι σήμερον, πορεύονται τα ποίμνια κατά το τέλος τής ανοίξεως (τέλος 'Απριλίου Μαΐου) εις τα όρη καί κατά τον χειμώνα (τέλος 'Οκτωβρίου) επιστρέφουν πάλιν εις τάς πεδιάδας, όπου καταβάλλουν εις τάς Κοινότητας δια τήν χρήσιν τών βοσκοτόπων, ένα μίσθωμα. Το βαθύπεδον περί το Μεσολόγγιον, αϊ Θεσσαλικαί πεδιάδες, ή Κάτω Μακεδονία καί αί Μικρασιατικαί κοιλάδες, αποτελούν περιζήτητα χειμαδιά... Παρά τους νομάδας τούτους ποιμένας κατοικούν επίσης (Πελοπόννησος) καί ήμινομαδικοί πληθυσμοί εις άγονα χωρία, όπου οι χωρικοί τα εγκαταλείπουν τον χειμώνα δια ν' αναζητήσουν τα βοσκοτόπια τών πεδιάδων...» 21. Καθορίζοντας τις κτηνοτροφικές μεταναστευτικές αρτηρίες, τις όποιες ό Cvijic περιγράφει λεπτομερώς, ό Maull καταλήγει ώς έξης: «Πολλαί μεταναστευτικαί οδοί είναι σήμερον έγκαταλελειμμέναι. Αί πλεΐσται όμως τούτων είναι ακόμη καί σήμερον εν χρήσει, όπως εις τους αρχαίους χρόνους, όπου κεφάλαιο έπιγραφόμενο: «Περί τής παρά τοις άρχαίοις Έλλησι προβατευτικής καί κτηνοτροφίας». Stella Georgoudi, «Problèmes de transhumance dans la Grèce ancienne», Revue des Etudes Grecques (REG), 87, 1974, , όπου γενική θεώρηση μέ πλούσια ξένη βιβλιογραφία, Ιδίως δέ σελ. 161 σημ. 18, για κτηνοτροφικό τρόπο ζωής στα νησιά τοΰ Αιγαίου, Νάξο, Κώ, Κρήτη κ.ά. Βλ. καί Πλάτων, 38,1986,105, όπου ό Σωτ. Θ. Λυριτζής καταχωρίζει τετράστιχο τοϋ Όρατίου για τήν κτηνοτροφία τής 'Αρκαδίας. 20. Βλ. Αλ. Γ. Σίνος, Ή γεωγραφική ενάτης τοϋ ελληνικού μεσογειακού χώρου. Β'. Αθήναι 1946, Otto Maull, Grìechisches Mittelmeergebiet, 1925,

290 Σαρακατσάνοι 291 και πιστοποιούν ποίον σπουδαΐον ρόλον παίζει ή κτηνοτροφία εφ' ολοκλήρου της χερσονήσου [Βαλκανικής]» 22. Τα δέ αϊτια της συρρικνώσεως της κτηνοτροφίας εποχικών μετακινήσεων και της εγκαταλείψεως των μεταναστευτικών οδών ερμηνεύουν μέ ακρίβεια όσοι ασχολούνται μέ το θέμα ή παρεμφερή, όπως τής γεωργίας. Μεταξύ αυτών προέχουσα θέση ανήκει και στον καθηγητή Χρ. Εύελπίδη 23. Επομένως αποτελεί μύθευμα ή θεωρία περί ανυπαρξίας κτηνοτροφικού βίου στους αρχαίους "Ελληνες και συνακόλουθης ξενικής καταγωγής των Σαρακατσάνων. Έξ ολοκλήρου δέ ανατρέπεται χάρη στα αρχαιολογικά ευρήματα και στις αδιάψευστες μαρτυρίες αρχαίων Ελλήνων, καθώς και Λατίνων, συγγραφέων, Όμηρου, Ησιόδου, 'Αριστοτέλους, Ξενοφώντος, Πολυβίου, Στράβωνος, 'Αθηναίου, Αιλιανού, Άρριανού, Πλουτάρχου, Λουκρητίου, Βάρρωνος κ.ά., θησαυρισμένες σε σειρά δημοσιευμάτων διακεκριμένων επιστημόνων, όπως είναι οι καθηγητές Κεραμόπουλλος 24, Πέτσας 25, Δάκαρης 26, Σαρικάκης 27, Glotz 28, Robert 29, Lozovan κ.ά. 22. Ot. Maull, Lander Kunde von Sudeuropa, Leipzig 1929, 350. και J. Cvijic, La Péninsule Balkanique, Paris 1918, Βλ. Χρ. Εύελπίδης, Ή Γεωργία τής Ελλάδος, 'Αθήναι 1944, Άντ. Δ. Κεραμόπουλλος, Ή Δυτική Μακεδονία, ό πολιτισμός της και ό Πλούταρχος. Θεσσαλονίκη «Ό Στράβων και οι Βλάχοι τής Πίνδου», ΕΕΒΣ, 23,1953, 65 73, «Ό Στράβων, οι Περραιβοί και οί Βλάχοι», ΕΕΦΣΠΑ, 4, , Φ. Μ. Πέτσας, «'Ήπειρος. Κοιτίδα του Ελληνισμού», "Ηπειρος, 1,1978, «Μακεδονία και Μακεδόνες. Ήπειρος και Ηπειρώτες», "Ηπειρος, 1,1979, «Στοιχεία άπό τις σχέσεις Μακεδονίας και Θεσσαλίας», Θεσσαλικά Χρονικά (ΘΧ), 15,1984, Σ. Δάκαρης, Οί γενεαλογικοί μύθοι των Μολοσσών, 'Αθήναι Ή κτηνοτροφία στην αρχαία "Ηπειρο, Ιωάννινα Θ. Σαρικάκης, «Συμβολή εις την ίστορίαν τής 'Ηπείρου κατά τους χρόνους τής ρωμαϊκής κυριαρχίας ( π.χ.)», ΑΕ, 1964, «Συμβολή εις την ίστορίαν τής 'Ηπείρου κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους», Ελληνικά, 19,1966, G. Glotz, Ιστορία τής Ελλάδος. Μτφρ. Τ. Τ. Τζαβέας, 'Αθήναι 1954,1, 27 κ.ά. 29. L. Robert, «Bergers grecs», Hellenica VII, «Monnaies d'olympos», Hellenica X, Etudes Anatoliennes, Paris 1937, 74. «Recherches épigraphiques», REA, 62, 1960, = Opera Minora Selecta, Amsterdam 1969, II, Βλ. και C. Newmann Partsch, Physikalische Géographie von Griechenland mit besonderer Rùcksicht auf das Alterthum, Breslau 1885, J. Dedijer, «La transhumance dans les pays dinariques»,^4n«afes de Géographie, 25, 1916, 351. J. Psicharis, «La chèvre chez Homère, chez les Attiques et chez les Grecs modernes», Bibl. Haut. Et. Soc. Hist., 231, 1922, Fr. Stàhlin, Das Hellenische Thessalien, Stuttgart, 1924, 196 και σημ. 3. Y. Béquignon, La valée du Spercheios des origines au IVe siècle, Paris 1937, 4, P. Chantraine, «Sur l'emploi de "κτήματα" au sens de "bétail, cheptel"», Rev. Phil. 1946,5 11. Κ L. Me Kay, «The Oxyrhynchus Historian and the outbreak of the "Corinthian War"», Class. Rev., N.S., 3, 1953, 6 7. H. Micheli, The Economics ofancient Greece 2, Cambridge 1957, 59. W. K. Pritchett and B. L. Van der Waerden, «Thucy

291 292 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου Ό τελευταίος, Ρουμάνος καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Κοπεγχάγης, ανατρέπει και το γλωσσικό επιχείρημα συμπατριωτών του, οι όποιοι μέ βάση αριθμητικά ασήμαντο λεξιλόγιο ελληνικοί) και ρωμανολατινικοΰ έτύμου, έκλαμβανόμενο ώς ιδιάζον στους Σαρακατσάνους ισχυρίζονται ότι οι χρήστες του κατάγονται άπό Άρμάνους, τους δίγλωσσους Βλάχους, και ότι βαθμιαία εξελληνίσθηκαν. Ενδεικτικά καταχωρίζονται οι έτυμολογούμενες άπό τήν ελληνική γλώσσα λέξεις, κοινές στους Σαρακατσάνους και Άρμάνους, κόθρους κόθουρος, κύλλος τσιοΰλος, και λέξεις ρωμανολατινικής ετυμολογίας buca μπούκα μπουκιά, cyprum κυπρί, μπλιόρα, βιτούλα βιτούλ κ.ά. 30 Ό καθηγητής Lozovan, μελετώντας το σύγγραμμα τοΰ Rohlfs 31 για τήν ελληνική γλώσσα της Μεγάλης Ελλάδος, εντοπίζει 30 λέξεις ελληνικές άγροτοκτηνοτροφικής ζωής, κοινές στις ιταλικές διαλέκτους της νότιας Ιταλίας και Ρουμανίας, παράλληλα δέ 127 κοινά φωνητικά και μορφολογικά φαινόμενα 32, πού σημαίνουν ότι κατά το προηγούμενο σκεπτικό και επιχειρηματολογία οι Ρουμάνοι είναι ελληνικής καταγωγής! Συντρέχει δέ και ισχυρότερος λόγος. Στην παραδουνάβια Δακία κατά τή μακραίωνη διαχρονική παρουσία Ελλήνων ασκούνται ανεξίτηλες επιδράσεις, οι οποίες οδηγούν τον ακαδημαϊκό και καθηγητή τοΰ πανεπιστημίου Βουκουρεστίου Ν. Bànescu στον χαρακτηρισμό «αληθινής γετο έλληνικής χώρας» και στην παρατήρηση τής συνεχίσεως τής ακτινοβολίας τοΰ έλληνικοΰ πολιτισμού και μετά τήν κατάκτηση τής περιοχής άπό τους didean Time Reckoning and Euctemon's Seasonal Calendar», BCH, 85, 1961, P. Faure, Fonctions des Cavernes Cretoises, Paris 1964, P. Roesch, Thespies et la Confédération béotienne, Paris 1965, L. Moretti, «Epigraphica 7», Rivista di Filologia, 94,1966, A. F. Bruce, An historical Commentary on the «Hellenica Oxyrhynchia». Cambridgte 1967, V. Ehrenberg, Der Staat der Griechen (μετφρ. ίταλ. Lo Stato dei Greci, Firenze 1967), 19. H. Van Effenterre M. Bougrat, «Les frontières de Lato», Κρητικά Χρονικά (KX), 21,1969,40 41,47. E. Benveniste, Le Vocabulaire des institutions indo européennes. I. Paris 1969, 40. F. Sokolowski, Lois Sacrées des Cités grecques, Paris 1969, ,199. M. Austin et P. Vidal Naquet, Economies et sociétés en Grèce Ancienne, Paris 1972, R. Martin, «Rapports entre les structures urbaines et les modes de division et d'exploration du territoire», in M. I. Finley, Problèmes de la terre en Grèce ancienne, Paris 1973, 110. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Δραγάτης, δραγατεύω, γλωσσική μαρτυρία αρχαίων Περραιβών», Περραιβία, 1976, Παραδείγματα περισσότερα, παραπομπές και ρουμανικές θέσεις βλ. Petja Asenova, «Sur les éléments autochtones du parler des Karakatchans de Bulgarie», Linguistique Balkanique, 21,1978, G. Rohlfs, Etymologisches Wôrterbuch des unteritalienischen Gràzitàt, Halle E. Lozovan, «Unité et dislocation de la Romania orientale», Orbis, 3,1954,134 σημ. 2.

292 Σαρακατσάνοι 293 Ρωμαίους, μάλιστα δέ και χρήσεως της ελληνικής γλώσσας και στην ύπαιθρο μέ τον άγροκτηνοτροφικό πληθυσμό, ακόμη και στον 3ο αί. μ.χ. 33 Τα συμπεράσματα Bânescu επικυρώνονται και από τον ακαδημαϊκό και καθηγητή τοϋ πανεπιστημίου Σόφιας G. Mihailov 34, άπό μητέρα Ελληνίδα, μέ σειρά τόμων ελληνικών επιγραφών. Τήν ένταση και τό εύρος της ελληνικής επιδράσεως τονίζει ενωρίτερα ό διάσημος Ρουμάνος αρχαιολόγος και ιστορικός Vasile Pârvan, ο όποιος μελετώντας τα αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα φθάνει στον χαρακτηρισμό του Δουνάβεως ως ποταμού ελληνικού 35! Σέ μεγαλύτερο δέ μελέτημα του παρακολουθεί τις μετακινήσεις Ελλήνων άπό τα βορειοηπειρωτικά παραλιακά κέντρα στην ενδοχώρα τής χερσονήσου έως τον «ελληνικό» Δούναβι 36. Βέβαια προηγείται στις αξιολογήσεις των διεισδύσεων Ελλήνων στή χερσόνησο άπό όλους τους ορίζοντες ό Hatzfeld 37 καί ακολουθούν οι Digovic 38, Κεραμόπουλλος 39, Gitti 40, Vinja 41, Condurachi 42, Nikolanci 43, Parovic Pesikan 44, Gara 33. Πβ. Ν. Bânescu, «Entre Roumains et Grecs. Ce que nous apprend le passé», Νέα Πολιτική, 9, 1937,1055 κ.έ.: «un véritable pays géto grec». «Cette action de la culture hellénique ne s'est point arrêtée avec la conquête des Romains». «A Ulmetum, la vaste communauté rurale du centre de la Scythia Minor, on parlait et on écrivait le grec». «On peut encore longtemps parler de "Mix hellènes" dans ces régions danubiennes». 34. G. Michailov, Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae, I IV, Serdicae , Βλ. καί γραμματική της ελληνικής των επιγραφών: G. Michailov, La langue des inscriptions grecques en Bulgarie. Phonétique et morphologie, Sofia Επίσης βλ. S. Stati. «La langue des inscriptions grecques de Dobroudja», LB, 6,1963, Άχ. Γ. Λαζάρου, «Οι Βλάχοι των Βαλκανίων», Ό άγνωστος 'Ελληνισμός των Βαλκανίων. Εταιρεία των Φίλων τοϋ Πολεμικοί) Μουσείου. ['Αθήνα 1996], Πβ. V. Pârvan, La pénétration hellénique et hellénistique dans la vallée du Danube, Bucarest 1923,27: «Ce qui est, en tout cas, très sûr, c'est que vers 500 av. J. Chr. le Danube, jusqu'au confluent du Sereth, était une rivière grecque...». 36. V. Pârvan, Dacia. Civilizatiile stâvechi din regiunile Carpatodanubiene, Madrid, 1956, J. Hatzfeld, Les trafiquants Italiens dans l'orient Hellénique, Paris 1919, 20 σημ P. Digovic, La Dalmatie et les problèmes de l'adriatique, Lausanne, 1944, Αντ. Δ. Κεραμόπουλλος, «Περί των τάφων τής Τρεμπένιστας καί περί των κατά τήν Λυχνιδον λαών», Μακεδόνικα, 2, , Α. Gitti, «Sulla colonizzazione greca nell'alto e medio Adriatico», La Parola del Passato (PP), 7, 1952, Βλ. καί Β. L. Beaumont, «Greek influence in the Adriatic sea before the IVth cent. B.C.», Journal of Hellenic Studies (JHS), 52, 1936, V. Vinja, «Remarques sur quelques elements de l'ancien grec dans la nomenclature ichtiologique de l'adriatique», ZivaAntika {ZA), 5,1955, «Le grec et le dalmate», Zeitschrift fur Balkanologie (ZB), 5, 1967, E. Condourachi, «Influences grecques et romaines dans les Balkans, en Hongrie et en Pologne», Actes du VIII Congrès International d'archéologie Classique, Paris 1963, 116. «L'ethnoge

293 294 'Αχιλλέως Γ. Λαζάρου sanin 45, Braccesi 46, Glodariu 47, Pippidi 48, Picard 49 κ.ά. 50 Παρά τις καθόδους και εγκαταστάσεις μεταναστευτικών λαών, τις όποιες σκιαγραφεί ό Cvijic 51, ή παρουσία Ελλήνων στη χερσόνησο προφανώς παραμένει πάντοτε δυνατή, ώστε να κατανοείται ή μετονομασία τοϋ 'Ιλλυρικού σέ Graecia άπο τον Ισίδωρο της Σεβίλλης 52. Έξ ϊσου αισθητές είναι οί ελληνικές απώλειες, τις όποιες υποδηλώνει ό Cvijic 53, και εκπληκτική, όπως διαβεβαιώνει ό Ιταλός Canini 54, ή ζωτικότητα καί ύπεnèse des peuples balkaniques: les sources écrites», Symposium international sur l'ethnogenèse des peuples balkaniques, Plovdiv, avril 1969, Sofia 1971, M. Nikolanci, «Contacts gréco illyriens sur la côte de l'adriatique», Archaeologia Iugoslava (AI), 5,1964, M. Parovic PeSican, «Les Illyriens au contact des Grecs», AI, 5,1964, Βλ. Sources archéologiques de la civilisation européenne. (Colloque International Mamaia Roumanie, 1 8 septembre 1968), Bucarest 1970, L. Braccesi, Grecità adriatica, Bologna (Β' εκδ. 1977) Glodariu, Relatii comerciale ale Daciei cu lumea elenistica si romana, Cluj D. M. Pipidi, / Greci nel basso Danubio, Milano Scythica Minora. Recherches sur les colonies grecques du littoral roumain de la Mer Noire, Bucuresti Amsterdam Βλ. και V. Pârvan, Inceputurile vietii romane la gurile Dunàrii. Editia a Il a îngrijitâ si adnotatâ de R. Vulpe. Editura stiintificà. Bucuresti 1974,193 σημ. 314, όπου ό επιμελητής της εκδόσεως ακαδημαϊκός R. Vulpe σημειώνει ύπαρξη Ελλήνων, όχι μόνον έπήλυδων άλλα καί αυτοχθόνων! Πβ. Αχ. Γ. Λαζάρου, «Εθνολογικά καί πολιτισμικά Βαλκανικής», Πλάτων, 49,1997,181, και άνάτ. με ευρετήρια. 49. ΟΙ. Picard, «Illyriens, Thraces et Grecs. La monnaie dans les rapports entre populations grecques et non grecques», Iliria, 1, 1986, Βλ. καί A. Mano, Les rapports commerciaux d'apollonie avec l'arrière pays illyrien, Studia Albanica (SA), 1, 1973, , όπου εσφαλμένα χαρακτηρίζει τα νομίσματα σαν ιλλυρικά. Βλ. καί παρατηρήσεις Φ. Μ. Πέτσα, Μακεδόνικα, 14,1974, , καί Πυρσός Βορείου Ηπείρου, 1976, 'Απρίλιος, 'Επίσης Ε. Condurachi, «Les statères de Cyzique et les routes commerciales de l'hellespont au Danube», Eirene, 1, 1960, 64. Chr. Dunant et J. Pouilloux, Recherches sur l'histoire et les cultes de Thasos. II. De 196 avant J. C. jusqu'à lafinde l'antiquité, Paris 1958, 5, 8, 215 κ.έ. G. Daux, «Thasos et les contrées danubiennes», Studii Clasice (StCl), 3, 1961, J. Cvijic, «Mouvements métanastasiques dans la péninsule des Balkans», Le Monde Slave, 1,1917. Βλ. καί P. Lemerle, «Invasions et migrations dans les Balkans depuis la fin de l'époque romaine jusqu'au Ville siècle», Revue Historique (RH), 211,1954, Βλ. Byzantinische Zeitschrift, 64, 1971, 22 κ.έ. 53. Βλ. Petermann's Mitteilungen, 59, 1913, 14. Πβ. Άχ. Γ. Λαζάρου, 'Αλβανοί, Άρβανίτες Βορειοηπειρώτες, 'Αθήναι 1992,18 σημ. 77. Άνάτ. άπο Παρνασσός, 34, Πβ. Α. Canini, La Questione dell' Epiro, Roma 1879, 8: «Quella supremazia dell' elemento greco non è dovuta alla forza: essa è un naturale portato della superiorità di razza e di civieltà, superiorità che esisteva anche nei tempi più tristi per la nazione ellenica». Βλ. καί Lettere al giornale «L'Adriatico» sulla questione balcanica con una appendice sull'epiro e sull'albania. II. Editione. Ve

294 Σαρακατσάνοι 295 ροχή τοϋ Έλληνισμοΰ εως τον 19ο αιώνα και πέρα των ιστορικών ορίων του, της Έγνατίας 55 Γενούσου πόταμου ΒΔ και της μεταξύ Στόβων και Σκοπίων 56 νοητής γραμμής άπο Πρέσπες προς Εύξεινο Πόντο. Έλληνες, λοιπόν, επιστήμονες, ιδίως ιατροί, μηχανικοί, επαγγελματίες, χειρώνακτες, έμποροι, κατ' εξοχήν δέ κτηνοτρόφοι, κινούνται σε ολόκληρο το χώρο τής χερσονήσου και αισθάνονται σαν στην πατρίδα τους, άφοΰ πρωτίστως ελληνικός πολιτισμός αιώνων έχει επενεργήσει στην «έξελλήνιση» 57 όχι μόνον τών αυτοχθόνων, 'Ιλλυριών κ.ά., άλλα εξημέρωσε και τους έπήλυδες, όπως εξυπακούεται από τον λεγόμενο κοινό βαλκανικό πολιτισμό 58, πληρωμένο έν τέλει πανάκριβα από τόν Ελληνισμό με αφομοίωση 59 μεγάλου τμήματος του, καταναγκαστική μετά τους βαλκανικούς πολέμους nezia Στην περιοχή τής Σκόδρας αποδεικνύει τήν παρουσία Ελλήνων χριστιανών κατά τους 6ο 7ο αιώνες μέ τήν επιτυχή ανάγνωση τής περίφημης σαν «ιλλυρικής» επιγραφής ή Βουλγάρα Ljuba Ognenova, «Nouvelle interprétation de l'inscription "illyrienne" d'albanie», Bulletin de Correspondance Hellénique (BCH), 83, 1959, Βλ. και Άχ. Γ. Λαζάρου, Ίλλνριολογία και Βορειοηπειρωτικός 'Ελληνισμός, 'Αθήνα Πβ. Στράβων, VII, 323: «Ταύτην δή τήν όδον [τήν Έγνατίαν] εκ τών περί τήν Έπίδαμνον και τήν Άπολλωνίαν τόπων ίοϋσιν έν δεξιά μέν έστι τα 'Ηπειρωτικά έθνη κλυζόμενα τω Σικελικώ πελάγει μέχρι τοϋ 'Αμβρακικού κόλπου, έν αριστερά δέ τα όρη τα τών Ιλλυριών...». Βλ. και Άχ. Γ. Λαζάρου, «'Αλβανία», Νέα 'Εστία. 'Αφιέρωμα στους λαούς τής χερσονήσου του Αίμου. Χριστούγεννα 1994, Βλ. Στίλπων Π. Κυριακίδης, Τά βόρεια εθνολογικά όρια τοϋ Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1946.Ί. Κ. Βογιατζίδης, Τα προς βορράν σύνορα τοϋ 'Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη Γ. Ίω. Ζολώτας, Σύμμεικτα, 'Αθήναι 1983, 622. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Γεώργιος Ί. Ζολώτας και επισημάνσεις εθνικών θεμάτων στον βορειοελλαδικό χώρο», Παρνασσός, 35,1993, C. Gallini, «Che cosa intendere per ellenizzazione», Dialoghi di Archeologia, 7, 1973, Βλ. και V. Pârvan, Getica. Ο protoistorie a Daciei, Bucuresti 1925, 6, όπου παράδειγμα έξελληνίσεως γετικοϋ φύλου παραδουνάβιων χωρών. 58. Γ. Χ. Μόδης, «Συμβολή και έπίδρασις τών Δυτικομακεδόνων είς τήν πνευματικήν οίκονομικήν άνάπτυξιν τής Σερβίας κατά τόν ΙΗ' ΙΘ' αιώνα. Σχόλια και παρατηρήσεις είς τό βιβλίον τοΰ καθηγητού τοϋ Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Ντουσιάν Ι. Πόποβιτς. "Κουτσόβλαχοι: Συμβολή ε'ις τήν δημιουργίαν τής σερβικής αγοράς"», 'Αριστοτέλης, 5/41,1963,1 60. Κ. Άμαντος, Ιστορικοί σχέσεις 'Ελλήνων, Σέρβων και Βουλγάρων κατά τον ΙΘ'αιώνα, Αθήναι Κλ. Δ. Τσούρκας, Ίστορικαί άλήθειαι. Ό 'Ελληνισμός και οι βαλκανικοί λαοί, Αθήναι Γ. Α. Μέγας, «Ό λεγόμενος κοινός βαλκανικός πολιτισμός. Ή δημώδης ποίησις», 'Ελληνική Δημιουργία, 55,1950. Ή μελέτη δημοσιεύεται επίσης στην Έπετ. Λαογρ. Αρχείου τής Ακαδημίας 'Αθηνών, 6, , , καί Λαογραφία, 25,1967, Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Μακεδόνικο» «Κουτσοβλαχικο» και ελληνική αρρυθμία, Τρίκαλα Άνάτ. άπό Τρικαλινά, 6, 1986, , όπου μεταφρασμένα αποσπάσματα άπό δημοσιεύματα τοΰ Cvijic, δηλωτικά σημαντικών αφομοιώσεων.

295 296 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου λόγω της κατατμήσεως 60 της χερσονήσου και ιδρύσεως ή επεκτάσεως βαλκανικών κρατών. Τον αφελληνισμό ευχερέστερα διαφεύγουν όσοι άσκοϋν το πατρογονικό κτηνοτροφικό επάγγελμα και διατηρούν τον κλειστό τρόπο ζωής, ό όποιος χάνεται σχεδόν καθ' ολοκληρίαν μετά τον β' παγκόσμιο πόλεμο. 'Ακριβώς αυτοί είναι προ πάντων Σαρακατσάνοι, τους οποίους ακόμη ή ρουμανική πολιτική σκόπιμα θεωρεί «εξελληνισμένους» Βλάχους Άρμάνους, με τήν έννοια Ρουμάνους, Μακεδο Ρουμάνους (!), πού αντηχεί οξύμωρα. Διότι περίτρανα αποδεικνύεται τόσο ό πανάρχαια διαχρονικός και πολύμορφος κτηνοτροφικός τρόπος ζωής Ελλήνων στην ηπειρωτική και νησιωτική χώρα όσο και ή αδιάλειπτη συνέχεια τοΰ ελληνικού γλωσσικού οργάνου τών Σαρακατσάνων 61 παρά τις οποιεσδήποτε ιχνηλατήσεις ξενικών στοιχείων, τα οποία δεν αιφνιδιάζουν τους γνώστες 60. Τις σοβαρές επιπτώσεις της στον κτηνοτροφικό κόσμο της Ελλάδος υπογραμμίζει ό καθηγητής τοΰ Έθνικοΰ Μετσοβίου Πολυτεχνείου 'Αλέξανδρος Γ. Σίνος, ε.ά., 23: «Ή κτηνοτροφία στερούμενη οΰτω τών συνεχόμενων φυσικώς πεδιάδων καί ορέων, χάνει πλέον το μέσον της υπάρξεως, διότι τα ποίμνια άπολέσαντα τήν θερινήν ή τήν χειμερινήν διαμονήν των, είναι υποχρεωμένα τότε να μεταναστεύουν άλλαχοΰ, έκτος τοΰ Έλληνικοϋ χώρου, ή να άφανισθώσι καί επομένως έν τέλει περιορίζεται καί καταστρέφεται ολόκληρος ή κτηνοτροφική οικονομία τοΰ χώρου τούτου, είς τήν οποίαν τόσην σημασίαν αποδίδει, ώς εϊδωμεν ό Maull». Ωστόσο άλλες χώρες ευνοούνται. Πβ. Α. Ischirkov, La Bulgaria, Sofia 1924, 36: «ή Βουλγαρία κατέχει έν τη Ευρώπη τήν πρώτην θέσιν όσον άφορα τον αριθμόν τών ζώων, έν σχέσει με τον πληθυσμόν τών κατοίκων». "Ετσι εξηγείται καί ή παρουσία Σαρακατσάνων στή γειτονική χώρα. 61. Carsten Hòeg, Les Saracatsans. Une tribu nomade grecque. I. Etude linguistique procédée d'une notice ethnographique, Paris Copenhague Βλ. καί Ν. Ήλ. Κατσαρός, Οί αρχαιοελληνικές ρίζες τον σαρακατσιάνικον λόγου, Αθήνα Ευδιάκριτα είναι τα βιβλιογραφικά ελλείμματα, 'ιδίως σέ ξένα έγκριτα δημοσιεύματα, πού γνωστοποιούνται καί στην παρούσα ανακοίνωση. Ασφαλώς ούτε ό βιβλιογραφικός εμπλουτισμός ούτε ή προσφυέστερη θεώρηση τού θέματος τών Σαρακατσάνων, ιδίως οί σπουδαιότερες γλωσσικές τεκμηριώσεις, παρουσίαζαν ανυπέρβλητες δυσχέρειες. Αρκούσε καί φευγαλέα ματιά στην εξαιρετικά σύντομη άλλα μεστή κριτική τού βιβλίου τοΰ Vasil Martinov άπό τον S. Jancovici, πού παραθέτει σχηματικά τις θέσεις ειδικών για τήν καταγωγή, μνημονεύοντας ονόματα συγγραφέων καί τίτλους εργασιών, καταχωρίζοντας ενδεικτικά στοιχεία άπό τό επίμαχο για τήν καταγωγή σαρακατσάνικο λεξιλόγιο, επισημαίνοντας χαρακτηριστικά τήν πρώτη αναφορά στους Σαρακατσάνους της Βουλγαρίας, 1886, καθώς καί τό πρώτο σαρακατσανολογικό άρθρο, 1896! Βλ. RESEE, 3,1965, No 3 4, Παραλείπονται καί ελληνικά αξιόλογα λήμματα π.χ.: α) Χρ. Τσουμάνης, «Σαρακατσάνοι», Δελτίο Κέντρου 'Ερευνών Ζαγορίου, 2,1981, β) Δ. Γαρούφας, «Ό Ελληνισμός σήμερα στή Βουλγαρία (Σαρακατσάνοι καί Άνατολικορωμυλιώτες)», Ό άγνωστος 'Ελληνισμός τών Βαλκανίων, Εταιρεία τών Φίλων τοΰ Πολεμικού Μουσείου [Αθήνα 1996], 16 25, όπου παραπομπή καί σέ αυτοτελές δημοσίευμα τοΰ Ίδιου, Οί Σαρακατσάνοι ομογενείς στή Βουλγαρία και τήν περιοχή τών Σκοπίων, έκδ. Αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992.

296 Σαρακατσάνοι 297 και ερμηνεύονται άλλως τε εύκολα στα πλαίσια της βαλκανικής διαλεκτολογίας, όταν δεν υπεισέρχονται άνεπιστημονικές επιδιώξεις. Αυτές δυστυχώς παρεμβάλλουν προσκόμματα. Άμετάπειστη ή ρουμανική πολιτική επιμένει, μολονότι και ό διαβόητος 62 ρωμανιστής βαλκανολόγος, καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Λειψίας, μίσθαρνο όργανο ρουμανικών κυβερνήσεων, όπως αποκαλύπτεται και σέ ρουμανικά εγκυκλοπαιδικά λεξικά 63, ό Gustav Weigand διακηρύσσει ότι οι Σαρακατσάνοι είναι ακραιφνείς "Ελληνες 64. Ή ρουμανική θέση, κατά τήν οποία οι Σαρακατσάνοι είναι εξελληνισμένοι Βλάχοι (= λατινόφωνοι), αποκαλούμενοι κιόλας Ρουμάνοι, ανάγεται στον loan Caragiani, καθηγητή ρουμανικού πανεπιστημίου, κήρυκα τοΰ πανρουμανισμοΰ στην ελληνική χερσόνησο άπό τα μέσα περίπου τοΰ 19ου αιώνα. Προβάλλεται δε σαν ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών το συγγραφικό έργο του και προσφεύγουν σ' αυτό οι μετέπειτα βλαχολόγοι, όπως ό Rubin, τό 1913, μέ τήν ευκαιρία τών εργασιών της συνδιασκέψεως τοΰ Βουκουρεστίου, καθώς και ημέτεροι τών ημερών μας, Γιαννάκης Ντόντος 65, Επίσης στον εκτενέστατο πρόλογο, όπου (σελ. 29) εκτίθεται θέση για νομαδισμό, πού δήθεν συλλήβδην ασκείται και άπό Βλάχους Άρμάνους, διαφωτιστικό και χρήσιμο θα ήταν πρόσθετο λήμμα Άχ. Γ. Λαζάρου, Ή Άρωμοννική και ai μετά τής Ελληνικής σχέσεις αυτής, 'Αθήναι 1976,78, 85 σημ. 55,100 και Βαλκάνια και Βλάχοι, 'Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 'Αθήναι 1993,24 κ.έ., όπου αποδεικνύεται ότι οι Βλάχοι Άρμάνοι ασκούσαν κτηνοτροφικό βίο εποχικών μετακινήσεων. Ώς προς τή διαφύλαξη τής γλώσσας άπό ποιμενικούς πληθυσμούς βλ. Cl. Nicolaïdes, La Macédoine, Berlin 1899,128. 'Επίσης βλ. σύντομη αναφορά σέ νομάδες τής ΝΑ Ευρώπης του M. Garasanin, «Nomades de steppes et autochtones dans le Sud Est européen», Sources archéologiques de la civilisation européenne, Bucarest 1970, Βλ. V. Bérard, Τουρκία και Ελληνισμός. Μτφρ. Μ. Λυκούδης. [Αθήνα] 1987,48 49, Enciclopedia romàna. Publicatâ din însârcinarea si sub auspiciile Asociatiunii pentru literatura romàna si cultura poporului roman de dr. C. Diaconovich, Sibiu ,111,1246. Minerva. Enciclopedie romàna, Cluj 1930, 963. Lucian Predescu, Enciclopedia cugetarea. Material românesc. Oameni si înfapturi, Bucuresti 1940, 916. Βλ. και M. Περάνθης, Κ. Κρυστάλλη άπαντα. Οι Βλάχοι τής Πίνδου. Β' ά.έ., G. Weigand, «Les noms et les tribus des Aromounes», εν P. H. Stahl, Ethnologie de l'europe du Sud Est. Une Anthologie, Paris La Haye 1974, 20: «je les considère comme de vrais Grecs». Πβ. καί Χαραλ. Συμεωνίδης, «Ή γλώσσα τών Σαρακατσαναίων και τό μέλλον τοΰ σαρακατσάνικου Ιδιώματος», Σαρακατσανάϊοι, 'Αθήνα 1997,139α. 65. Μέ πρόσφατα αυτοτελή δημοσιεύματα του, κατάμεστα ανορθογραφιών, ασυνταξιών, άκρισιών, μας πληροφορεί ότι έχει μεταφράσει τις προπαγανδιστικές συγγραφές του loan Caragiani, πλαστογραφώντας τους τίτλους τους καί αποκρύπτοντας τις ανθελληνικές δραστηριότητες του, μνημονευόμενες άπό τον Per. Papahagi στον πρόλογο. Άνερυθρίαστα δέ παραθέτει καί κείμενα διαβημάτων του προς διεθνείς οργανισμούς γιά παρεμβάσεις στα εσωτερικά

297 298 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου Γ. Έξαρχος 66 κ.ά., οι όποιοι προσποιούνται άγνοια των προκαταλήψεων του και προ πάντων τοΰ μισελληνισμοΰ του, παρά την έμπρακτη έκφραση του ήδη προ τοΰ Συνεδρίου τοΰ Βερολίνου με υποκινήσεις των Βλάχων της Θεσσαλίας για ματαίωση της ενσωματώσεως της μέ τήν Ελλάδα τοΰ Δομοκοΰ και μέ προσωπικά διαβήματα προς τήν 'Ιταλία για παρεμβάσεις αποτρεπτικές ικανοποιήσεως ελληνικών δικαίων. Στην πρόσκληση της 'Ιταλίας για δράση κατά της Ελλάδος έρχεται δεύτερος. Διότι προηγείται ό περιλάλητος καί μυστηριώδης διδάσκαλος του 'Απόστολος Μαργαρίτης 67. Για τον Caragiani και μόνο το γεγονός, ότι κατά τον Fauriel ό Κατσαντώνης προέρχεται άπο νομάδες κτηνοτρόφους, πιστοποιεί τή ρουμανική καταγωγή του. Ό Rubin άπο τα λεγόμενα τοΰ Fauriel συμπεραίνει αυθαίρετα ότι πρόκειται για Βλάχους Φρασαριώτες, πάντοτε φυσικά Ρουμάνους. Ποτέ, άλλως τε, δέν λείπουν ελληνικά υποστηρίγματα. Έν προκειμένω είναι συγγραφή τοΰ Άραβαντινοΰ, τον όποιο επικαλείται ό Rubin καί φέρει αποδεχόμενο τήν εκδοχή, κατά τήν οποία «πατέρας τοΰ Κατσαντώνη ήταν Ρουμάνος κτηνοτρόφος» 68. "Εκτοτε στή ρουμανική γραμματεία οι Σαρακατσάνοι εκλαμβάνονται της πατρίδας μας, προφανέστατα μιμούμενος τον Caragiani. "Ετσι αποκαλύπτεται εντελώς ανάξια ή συμμετοχή του σέ παλαιότερο, τοΰ 1973, δημοσίευμα, διακρινόμενο για ευθυκρισία καί γλωσσική επάρκεια, γνωρίσματα, πού ταιριάζουν στον έτερο συγγραφέα, τον Ί. Παπαθανασίου, τοΰ οποίου οι θέσεις παραμένουν αμετάβλητες. Πβ. Κων. Άναστ. Βαβοΰσκος, «Τινά εισέτι περί των Βλαχοφώνων», Τιμητικός τόμος Κ. Ν. Τριαντάφυλλου, Πάτραι 1990,82, όπου δημόσιες δηλώσεις τοΰ Παπαθανασίου: «είμαστε γηγενείς καί γνήσιοι "Ελληνες έδώ καί χιλιετηρίδες σ' αυτά τα μέρη καί δέν επιτρέπουμε σέ κανένα να μας χαρακτηρίση "μειονότητα" στή γη τών προγόνων μας καί είμαστε εμείς εκείνοι πού αγωνιστήκαμε περισσότερο άπο κάθε άλλον καί συμβάλαμε στην αφύπνιση τοΰ ελληνικού λαοΰ καί τήν εθνεγερσία...». Μέ τήν ϊδια παρρησία ό Παπαθανασίου χαρακτηρίζει αχρείους, ανιστόρητους, σύγχρονους «γενίτσαρους», πληρωμένους πράκτορες σκοτεινών δυνάμεων, μηδενικά τοΰ εξωτερικού, τους γνωστούς φυγάδες της Ρουμανίας, πού δρουν στή Δύση, Γαλλία, Γερμανία, καί στο Νέο Κόσμο. Βλ. εφημερίδα Νιάγκουστη, 'Ιούλιος 1987,2ε, τοΰ Συλλόγου Βλάχων Νάουσας. 66. Βλ. 'Αβδέλλα, , καί Άχ. Λαζάρου, «Έλληνόβλαχοι καί παραπληροφόρηση», Πρακτικά Α'Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών, 'Αθήνα 1993,469 σημ Benedeto de Luca, Gli Albanesi, ι Macedo Romeni e gli interessi d'italia nei Balcani, Roma 1913, Πβ. Al. Rubin, Les Roumains de Macédoine, Bucarest 1913, 138: «L'historien grec Arbandinos sic dans sa Chronique de l'epire raporte la version suivant laquelle "le père de Caciandoni a été pâtre roumain". Fauriel, qui a pris tous ses renseignements chez les Grecs, constate que ce terrible Klephte descend de ces "pâtres nomades de Thessalie qui joignent à la simplicité pastorale le courage guerrier". C'est clairement indiquer les Valaques Frasherotes».

298 Σαρακατσάνοι 299 ασυζητητί σαν εξελληνισμένοι Ρουμάνοι. Καταχώριση δέ τοΰ συνόλου των σχετικών αναφορών δέν είναι εφικτή. 'Οπωσδήποτε άρκοϋν συγκεκριμένα παραδείγματα. Το 1906, δημοσιεύει μελέτη εθνογραφική και ανθρωπογεωγραφική ό Teodor Filipescu για ρουμανικούς (προφ. άρμανικούς βλαχικούς) οικισμούς της Βοσνίας με παρατηρήσεις, οι όποιες καλύπτουν όλη τή Βαλκανική. Σχολιάζοντας τα παρωνύμια με τα όποια προσφωνούνται οι Βλάχοι Ρουμάνοι γράφει και τα έξης: «Μεταξύ τών άλλων παρωνυμίων, πού αποδίδονται στους Ρουμάνους της Χερσονήσου, ό Δρ. I. Cvijic καταχωρίζει επίσης στη συγγραφή του και το παρωνύμιο Καρακατσάνοι, για τους Ρουμάνους της Χερσονήσου στα βοσκοτόπια τών ορεινών περιοχών της νότιας Σερβίας και Βουλγαρίας, μεταξύ Στρυμώνος, Άξιου και τοΰ Νοτίου Μοράβα. Οι Ρουμάνοι αυτοί ασχολούνται με τήν κτηνοτροφία και τήν κατασκευή ξύλινων αντικειμένων, τα όποια πωλούν στις αγορές και στα χωριά διαμονής τους. Αυτοί κατοικούν και στή Βουλγαρία, πλησίον τών Κιουστεντήλ και Σαμακώφ (Σαμάκοβο ή Σαμόκοβο), και είναι νομάδες της ίδιας καταγωγής με τους Ρουμάνους κτηνοτρόφους της 'Αλβανίας και της 'Ηπείρου, καθώς και τους Φρασαριώτες» 69. Ή παρουσίαση τών Σαρακατσάνων σαν εξελληνισμένων Βλάχων Άρμάνων 70 ανατίθεται κατά το διάστημα τού μεσοπολέμου σέ προσωπικότητες 69. Πβ. Τ. Filipescu, Coloritile romàne din Bosnia. Studiti etnografie si antropogeografic. Editiunea Academiei Romàne. Bucuresti 1906, 77. 'Άν και ό Βλάχος Σίνας, Βορειοηπειρώτης, άπο τον 19ο αιώνα είχε χορηγήσει γενναιόδωρα τα απαιτούμενα ποσά για τήν ίδρυση και ευπρεπή στέγαση της 'Ακαδημίας Αθηνών, προηγείται στή λειτουργία, όπως φαίνεται και άπο τήν έκδοση τοΰ 1906, ή Ρουμανική, ή οποία μάλιστα συντάσσει προγράμματα και οργανώνει αποστολές για τον έκρουμανισμό τών Γραικο Βλάχων, όπως αυτοαποκαλείται ό Σίνας στην αλληλογραφία του μέ τον 'Ιωάννη Καποδίστρια. Βλ. Γ. Σ. Λάιος, Σίμων Σίνας, Ακαδημία Αθηνών, Βιογραφίαι εθνικών ευεργετών, σελ. 75. Δέν είναι το πρώτο δημοσίευμα τοΰ Filipescu. 'Ενδεικτικά βλ. Ν. Densusianu, Macedo Românii din Croatia si Slavonia (dupâfântâni oficiali contemporane), Bucuresti Isidor Iesan, Românii din Bosnia si Hertegovina in trecut si inprezent, Bucuresti N. Beldiceanu, «Les Valaques de Bosnie à la fin du XVe siècle et leurs institutions», Turcica, Revue d'études turques, 7, 1975, Στην Ελλάδα πέρα βρέχει! Έτοιμες μελέτες ειδικών μένουν ανέκδοτες ή φθάνουν στο τυπογραφείο μέ υποσχέσεις ενισχύσεως, οι όποιες δέν εκπληρώνονται, οπότε τήν πληρώνουν οι συγγραφείς! Βλ. Αθ. Δ. Χατζηκακίδης Δ. Ί. Μαρκαντώνης Γ. Κ. Γιαγκάκης Αχ. Γ. Λαζάρου, Βραχονησίδες 'Αρχιπελάγους και Βλαχονησίόες Στεριάς. Οι μεν πρώτες «επίδικες» οι δε δεύτερες παραχωρημένες, Αθήναι 1998, Βλ. Δημ. Β. Ο'ικονομίδης, «Ή έθνικότης τών Σαρακατσάνων», Εστία, , 1, όπου γενική θεώρηση και συγκεκριμένη αναφορά στους συγγραφείς, τών όποιων επίσης καταχωρίζει αποσπάσματα μεταφρασμένα στην ελληνική. Όμως, μολονότι προηγείται πλέον της δεκαετίας και απασχολεί τις διπλωματικές υπηρεσίες, ούτε στις έπι

299 300 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου της ρουμανικής επιστήμης, μεταξύ των οποίων προεξάρχουν οί πανεπιστημιακοί καθηγητές και ακαδημαϊκοί Ν. Iorga 71, Per. Papahagi 72, Th. Capiστημονικές ανακοινώσεις του πρώτου συνεδρίου Σαρακατσαναίων Ελλάδος και Διασποράς, Σαρακατσαναΐοι, 'Αθήνα 1997, σχολιάζεται ή ανασκευάζεται ή κατάταξη τους σέ ξεχωριστή εθνότητα, συγγενική των Ελλήνων, άπο τον S. Brouk, La population du monde: «En ce qui concerne les Karakatchanes (ils sont en Grèce), éleveurs nomades de Thessalie, de Macédoine, d'epire et du Péloponnèse, c'est sans doute une ethnie à part, proche des Grecs. Les Karakatchanes parlent un idiome particulier du grec moderne et ont conservé leur organisation tribale». Βλ. και Jenya Pimpireva, «The Karakachans in Bulgaria», Cahiers Balkaniques, no 25, INALCO [1998], 'Εγκαταλείποντας τους μεσοπολεμικούς πανρουμανιστικούς μεγαλοϊδεατισμούς εως το Ταίναρο και συγκαταβατικά εως τή Ναύπακτο ύπο τα πλήγματα των Ούγγρων κατά τις παραμονές τού β' παγκοσμίου πολέμου συμμαζεύεται και δίνει τις πραγματικές διαστάσεις της Ρουμανίας ό διάσημος ακαδημαϊκός Ν. Iorga, L'origine et la patrie première des Roumains (réponse à une agression), Bucarest 1938, 3: «En fait de linguistique, ce que les savants de cabinet oublient c'est que, si la population roumaine, dès le début si nombreuse sur la rive gauche du Danube, serait venu d'un "Balkan" qu'on ne pourrait pas définir, on ne s'expliquerait pourquoi elle n'a ni les formes du dialecte "aroumain" de Macédoine, ni les emprunts au vocabulaire grec, ni le mélange, si particulier, avec le slave que présente le dialecte istrien». Τή ρουμανική διαχωρίζει πλήρως άπο τήν άρμανική ο ακαδημαϊκός και καθηγητής της γλωσσολογίας στο πανεπιστήμιο Βουκουρεστίου Al. Graur, Studii le lingvisticâ generala, [Bucuresti] 1960, Τή ρουμανική αποβάλλει άπο τή Βαλκανική ό Ρουμάνος καθηγητής τού πανεπιστημίου Κοπεγχάγης Ε. Lozovan, «Onomastique roumaine et balkanique», Vie Congrès International de Sciences Onomastiques, Munchen 1961, 225 σημ. 1: «Ce dinsinguo, dans le titre, est nécessaire. Le roumain n'est pas une langue "balkanique"; il le sera le jour où l'on pourra classer les idiomes sémitiques d'afrique du Nord parmi les langues ibéro romanes ou l'espagnol et le portugais dans une communauté linguistique maghrébine!». Έξ αίτιας δέ της ελληνικής αδιαφορίας ή Ευρώπη και ό λοιπός κόσμος καταναλίσκει συντηρημένες ρουμανικές τροφές πολιτικής σκοπιμότητας μέ λήξασα ημερομηνία! Πβ. Grand Larousse universel, «Aroumains: (1) population d'origine roumaine qui a migré aux IXe Xe siècles du Danube pour s'installer au sud de la péninsule balkanique (Yougoslavie, Grèce, Albanie): synonyme "Macédo Roumain", (2) dialecte de la langue roumaine parlé par les Aroumains (Mie Dictionar enciclopedie, Editura enciclopedica romàna, 1972, p. 60)». Επισημότερη δέ παραπληροφόρηση ύπαιτιότητι των αρμοδίων τοϋ ελληνικού κράτους βλ. L'Europe et ses populations, Martinus Nijhoff/La Haye 1978, : «Macédo Roumains»! Άλλα και πιο πρόσφατα: La Bibliographie sélective de linguistique romane et française, publiée par Willy Bal, Jean Germain, Jean Klein et Pierre Swiggers aux éditions Duculot, coll. champs linguistiques, 1991, 55. Ή άβελτερία και ένδοστρέφεια μας επιφυλάσσουν οδυνηρές εκπλήξεις, όπως και στο Μακεδόνικο. Βλ. 'Αχ. Γ. Λαζάρου, «Το όνομα», Ή Γλώσσα μας, 53, Απρίλιος 1995, 'Ισχυρότατο στοιχείο ελληνικότητας των Άρμάνων προσκομίζει ασυναίσθητα μέ ανακοίνωση σέ διεθνές συνέδριο για το ποιμενικό ρήμα σαλαγώ, σωζόμενο στην άρμανική μέ ρωτακισμό τού λ, ό P. Papahagi, «Quelques influences byzantines sur le macédo roumain ou aroumain», Revue Historique du Sud Est Européen (RHSE), 2, 1925, Κατά των ρουμα

300 Σαρακατσάνοι 301 dan 73, ό καθηγητής τοϋ πανεπιστημίου Βουκουρεστίου T. Papahagi 74, κ.ά. 74α. Όμως έξελλήνιση των Σαρακατσάνων, νομάδων, πού λόγω τοϋ κλειστοΰ τρόπου ζωής δεν συμβιώνουν συχνά με πληθυσμούς ελληνοφώνους στους χώρους θερινής και χειμερινής διαμονής, ώστε να υφίστανται τόσο ισχυρή επίδραση, ούτε μόνοι τους επιδίδονται στην καλλιέργεια των ελληνικών γραμμάτων, καταντά εντελώς απίστευτη. Τουναντίον θα ανέμενε κανείς ταχύτατη έξελλήνιση των Βλαχοφώνων, πού ήδη άπό τον 11ο αιώνα αναγνωρίζονται ως αστοί, γαιοκτήμονες καί κτηνοτρόφοι 75 με μόνιμες εγκαταστάσεις καί εποχικές μετακινήσεις, μετέπειτα δέ ώς πρωτοπόροι τής ελληνικής εκπαιδεύσεως καί παιδείας 76. Ό Pouqueville κατά τήν επίσκεψη του στα ακόμη απρόσιτα Βλαχοχώρια Συράκο 77 καί Καλαρρύτες διαπιστώνει τήν ύπαρξη βιβλιοθηκών μέ πρώτες εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, τήν δέ πληροφορία του δέχεται ώς αληθινή ό Per. Papahagi καί τήν αναδημοσιεύει καί νικών προπαγανδιστικών σκοπιμοτήτων επενεργεί καί ή μελέτη τοϋ όρου mandra, αντίθετα μέ τις εικασίες τοϋ Ν. ΑΙ. Mironescu, «Mandra, Senuna, Simbra, trois anciens termes pastoraux au nord et au sud du Danube», Revue des Etudes sud est européennes (RESEE), 3,1965, 652, όπου «Ν. Iorga le considère comme terme géographique pastoral, utilisé d'un côté et de l'autre du Danube dans le sens d'habitation pastorale d'hiver dans les zones de la plaine», μέ παραπομπή Ν. Iorga, L'Histoire du peuple roumain..., I, Bucarest, 1922, 163. Άλλα οποιαδήποτε βαλκανικότητα των Ρουμάνων αποκλείει αργότερα, αρνούμενος καί πρόσκληση στην 'Αθήνα για βαλκανικό συνέδριο, ό Ν. Iorga, Εικόνες άπό τήν σημερινή Ελλάδα... 'Αθήνα 1931,125. Βλ. καί 'Αχ. Γ. Λαζάρου, Βλαχολογική προχειρότητα καί επιστήμη, Λάρισα 1998, Πέρα τών ένδόσεών του, για τις όποιες εν συνεχεία γίνεται λόγος, αμφισβητούνται καί οι γνώσεις τοϋ ακαδημαϊκού! Βλ. Grai si Suflet, 6,1934, 377. Σ. Ν. Λιάκος, Ή καταγωγή τών 'Αρμονίων, Θεσσαλονίκη 1965, μζ' μη'. Πβ. Balkan Archiv, 2, 1926, 275, όπου ό Weigand αναφερόμενος στον Capidan καί συντροφιά του γράφει: «Πριν οι κύριοι αυτοί απαλλαγούν προκαταλήψεων, να μη σκέπτωνται δι' ειλικρινείς επιστημονικός εργασίας». Βλ. καί Εστία, Πρωτοπορεί στην αναγνώριση τής αύτοχθονίας, επηρεάζοντας καί τον Capidan, καί στην απόδειξη τής ελληνικότητας τών Άρμάνων μέ τήν εμπεριστατωμένη μελέτη, γλωσσολογική καί λαογραφική, για τον χορό, ό Τ. Papahagi. Βλ. Grai si Suflet, 1, , Επίσης 'Αχ. Γ. Λαζάρου, «Ό χορός τών Βλαχοφώνων», Πρακτικά τοϋ Γ Συμποσίου Λαογραφίας τοϋ Βορειοελλαόικοϋ χώρου, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1979, René Puaux, Δυστυχισμένη Βόρειος "Ηπειρος. Μτφρ. Άγόρω Έλισάβετ Άχ. Λαζάρου, ['Αθήνα] ά.ε., α. Βλ. Συμεωνίδης, ε.ά., Βλ. Revue d'histoire Comparée (RHC), 23, 1945, Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, Βλαχόφωνοι "Ελληνες καί Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα Άνάτ. από τήν έφημ. Σαμαρίνα. 77. Βλ. Κ. Σπανός, «Ή προέλευση τοϋ ονόματος "Σηράκος"», Ίστορικογεωγραφικά, 3, , , όπου αποδεικνύεται ή ελληνικότητα τοϋ ονόματος Συράκος.

301 302 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου στο γαλλικό πρωτότυπο 78. 'Εξίσου πειστικές διαπιστώσεις καταγράφουν οι διδάσκαλοι τοΰ Γένους Νεόφυτος Δούκας 79, 'Αθανάσιος Ψαλίδας 80 ή ερευνητές και ειδικοί επιστήμονες, Μιχ. Χρυσοχόος 81, Κων. Νικολαΐδης 82, Σπ. Λάμπρος 83 κ.ά. Δεν είναι μικρότερες οι επιδόσεις τους στην ξενιτειά. Τα πρωτεία κατέχει ό 'Ιωάννης Κωττούνιος 84. Άκολουθοΰν Ν. Σπαθάρης Milescu 85, ό φωτισμένος ηγεμόνας της Βλαχομολδαβίας Βασίλειος Λούπου 86, ό Κωνσταντίνος Χατζή Τζεχάνης 87, 'Αμβρόσιος Πάμπερις 88, Δημήτριος Προκοπίου Πάμπερις 89, Δανιήλ Μιχάλη Άδάμη Χατζή ό 78. F. Η. L. Pouqueville, Le voyage de la Grèce..., II, 350. P. Papahagi, «Din trecutul cultural al Aromânilor», Analele Academiei Romane (AAR), Memoriile Sectiunii Literare, 35, 1912, 20. Βλ. και Σπ. Λάμπρος, Λόγοι καί "Αρθρα, 'Αθήναι 1902, 520. G. Plumidis, «Cultura e biblioteche in Epiro», Revue des Etudes Sud Est Européennes (RESEE), 21, Ν. Δούκας, Μαξίμου Τυριού λόγοι..., έν Βιέννη της Άουστρίας 1810, λς'. 80. Κοσμάς Θεσπρωτός και Άθ. Ψαλίδας, Γεωγραφία 'Αλβανίας και Ηπείρου. Προλεγόμενα καί σημειώσεις Άθαν. Χ. Παπαχαρίση, Εκδόσεις EHM, Ιωάννινα 1964, Μ. Χρυσοχόος, Βλάχοι καί Κουτσόβλαχοι, έν 'Αθήναις 1909, Πβ. Κ. Νικολαΐδης, Έτυμολογικον λεξικον τής κουτσοβλαχικής γλώσσης, Αθήναι 1909, με: «Ό G. Weigand επισκεφθείς προ ετών το Μοναστήριον έξεπλάγη εύρων το Γυμνάσιον λειτουργούν άπό τοΰ Γυμνασιάρχου μέχρι τοΰ τελευταίου διδασκάλου δια Κουτσοβλάχων». Μνημονεύοντας επίσης την επίδοση τών συμπατριωτών του Λιβαδιωτών στις επιστήμες καί την πλούσια βιβλιοθήκη τής γενέτειρας του καταλήγει: «Ό Κουτσόβλαχος λοιπόν ήτοι ό ολίγον μέν Βλάχος, τα μάλιστα δ' Έλλην, δέν είναι βοσκός προβάτων, άλλ' ό σκαπανεύς τοΰ πολιτισμού καί τής Μεγάλης 'Ιδέας, καί το τέκνον τοΰ φωτός». 83. Σπ. Λάμπρος, «Ή Μοσχόπολις καί ή οικογένεια Σίνα», Νέος Έλληνομνήμων (NE), 21,1927, Κ. Άμαντος, Ό μακεδόνικος 'Ελληνισμός κατά το τέλος τοϋ μεσαιώνος καί την παλαιοτέραν τουρκοκρατίαν μέχρι τοϋ δεκάτου ογδόου αιώνος, Θεσσαλονίκη 1952, Άχ. Γ. Λαζάρου, «Nicolae Milescu ό Λάκων "Homo Universalis"», Πρακτικά Α' Λακωνικού Συνεδρίου, Β', έν Αθήναις 1980, Ν. Iorga, «Vasile Lupu ca urmâtor al împâratilor de Râsârit în tutelarea Patriarchiei de Constantinopol si a bisericii ortodoxe», AAR, m.s.i., s. III, 36, 1913, Id. Bizant dupa Bizant, Fr. Pali, «Les relations de Basile Lupu avec l'orient orthodoxe et particulièrement avec le Patriarcat de Constantinople», Balcania, VIII, 1945, V. Papahagi, «Constantin Hagi Gheorghiu Gehani», Revista Isterica (RI), J. Thumann, Untersuchungen uber die Geschichte der ostlichen europàischen Vôlker, Leipzig 1774, 178. M. Ruffini, Scrittori aromeni nel secolo XVIII, Milano M. Ruffini, «Un centro aromeno d'albania: Moscopoli», Noul Album Macedo Român, I, Freiburg (Germania) 1959, V. Papahagi, Dimitrie Procopiu Pamperi. Un Aromân secretar, profesor si medie la Curtea domnesca din Bucuresti în sec. alxviii lea si colaborator al lui I. S. Fabricius. Cartea Romanesca, Bucuresti Προσφυέστατα καί oi C. I. Bercus Teodor N. Manolache, «Clerici si teologi medici de a lungul istoriei poporului roman (secolele XIV XVII)», Biserica Ortodoxa Romàna

302 Σαρακατσάνοι 303 Μοσχοπολίτης 90, Θεόδωρος Καββαλιώτης 91, Νικόλαος Τζαρτζοΰλης 92, (BOR), 91, 1973, 424, χαρακτηρίζουν ώς Άρμάνο τον Δ. Προκοπίου. Εσφαλμένα δέ ό Gh. Cront, «Academia domneascà din tara româneascâ în secolul al XVIII lea», Studii, revistâ de istorie, 18, 1965, 843, θέλει τον Προκοπίου Ρουμάνο καταγόμενο άπό τη Μοσχόπολη της Βορείου Ηπείρου. Διότι πολύ ενωρίτερα ό Iorga, Εικόνες... (βλ. άνωτ. σημ. 72), τους Ρουμάνους τοποθετεί στα Καρπάθια, πέρα τοΰ Δουνάβεως, και διότι ό κάθε απόδημος Μοσχοπολίτης δηλώνει Graecus, όπως αποκαλύπτει πάλι ό ακαδημαϊκός Iorga, βλ. κατωτέρω σημ. 132). Βλ. και Άχ. Γ. Λαζάρου, Καταγωγή και επίτομη ιστορία των Βλάχων της 'Αλβανίας, 'Ιωάννινα 1994, 23. Πβ. και 'Ελευθερία Ί. Νικολαΐδου, Ή ρουμανική προπαγάνδα στο βιλαέτι Ιωαννίνων και στα βλαχόφωνα χωριά της Πίνδου, τ. Α' (μέσα 19ου αι. 1900), Εταιρεία 'Ηπειρωτικών Μελετών, 'Ιωάννινα 1995, 21 σημ. 2. Ρουμάνος χαρακτηρίζεται καί ό Ίώσηπος Μοισιόδαξ άπό τους Cront, ε.ά., 844, καί C. Buse, «Les villes roumaines foyers culturelles du sud est européen aux XVIIIe et XIXe siècles», Revue Roumaine d'histoire (RRH), 20,1981, 472, χωρίς να συγκινείται κανένα φυσικό ή νομικό πρόσωπο, κρατικοδίαιτο ί'δρυμα, στη σημερινή Ελλάδα, παντελώς παραλυμένη έξ αίτιας της κομματικής σπουδαρχίας. 90. J. Kristophson, «Das Lexicon Tetraglosson des Daniil Moscopolitis Neu ediert.», Zeitschrifi fiir Balkanologie 1974 Heft 1. Ε. Γ. Πρωτοψάλτης, «Tò Οίκου μενικόν Πατριαρχεΐον καί ή διάδοσις τής ελληνικής γλώσσης εις τους λαούς τής Βαλκανικής», 'Αφιέρωμα εις τον Μητροπολίτην Ρόδου κ.κ. Σπυρίδωνα..., 'Αθήναι 1988, V. Papacostea, Teodor Anastasie Cavalioti,trei manuscrise inedite, Bucuresti M. Ruffini, «Teodor Anastasie Cavalioti, scrittore moscopolitano del sec. XVIII», Rivista dalbania, Εύστ. Γ. Κεκρίδης, Θεόδωρος 'Αναστασίου Καβαλλιώτης, Καβάλα Χαρ. Τζώγας, «Νικόλαος Ζαρζούλης ό έκ Μετσόβου», Τιμητικός τόμος Μνήμη 1821, ΕΕΘΣΑΠΘ, Θεσσαλονίκη Μιχ. Τρίτος, Νικόλαος Τζαρτζονλης, ό Μεγάλος Μετσοβίτης Διδάσκαλος τοϋ Γένους, 'Ιωάννινα 1983, όπου καί άφθονη βιβλιογραφία. 'Αποκαλείται καί αυτός Ρουμάνος, άν καί «υπεστήριξε ότι οι συμπατριώτες του ήταν απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων». Πβ. Ά. Ε. Καραθανάσης, Ή τρίσημη ενότητα τοϋ Ελληνισμού. 'Αρχαιότητα Βυζάντιο Νέος 'Ελληνισμός, Θεσσαλονίκη 1991, 28, καί Ί. Θ. Κακριδής, Οι αρχαίοι "Ελληνες στή Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση, Μορφωτικό "Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης, Β' έ'κδ., 'Αθήνα 1979,42. Ρουμάνος καί ό Ρήγας Βελεστινλής, κατά τον C. Erbiceanu, «Bàrbatii culti Greci si Romàni...», Analele Academiei Romàne, Seria II, t. XXVIII, 163, άν καί σε αφιέρωση βιβλίου του στον Στέργιο Χατζηκώστα Όλυμπιώτη, άπό τό Λιβάδι 'Ολύμπου, γενέτειρα τοϋ Γεωργάκη 'Ολυμπίου, βεβαιώνει: «Δέν είναι καμμιά εις τοϋτο απορία ότι ένας καθαρός απόγονος των Ελλήνων, ένας όπου διατήρησε αμίαντα τρόπον τινά εις τήν περιοχήν τοΰ 'Ολύμπου τα πατρώα ήθη, να μή νομίζη πρώτην καί τελευταίαν εύδαιμονίαν του τήν εύεξίαν τοϋ έθνους του...». Πβ. Έλ. Γκούμας, «Λιβαδιώτες μέλη τής Φιλικής Εταιρείας», Παλμός Λιβαδιώτικος, 26 'Απρ. 1991, 3. Πώς να παραπονούμεθα για όσα γράφουν Ρουμάνοι, όταν συντοπίτες τών Χατζηκώστα καί Γ. 'Ολυμπίου, συγκεκριμένα οι Γιάννης Άδάμος καί Άλ. Κελέσης, αποτολμούν, άν καί εντελώς ακατάρτιστοι, να δημοσιεύουν, μάλιστα μέ δαπάνες τοΰ ελληνικού κράτους, τής τοπικής αυτοδιοικήσεως, ανεξέλεγκτης άπό εντεταλμένα διοικητικά όργανα, έπαρχο, νομάρχη, περιφερειάρχη..., στελέχη κομματικά, φλυαρίες χειρότερες άπό τις ρουμανικές, έξάπαντος δέ επιβλαβέστερες εθνικά. Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Πολιτισμικά καί εθνικώς επιβλαβή απολίτιστα περί Βλάχων», Περραιβία, τρίμηνη έκδοση θεμάτων επαρχίας 'Ελασσόνας καί παρολύμπιας περιοχής, 62 65,1996,23 41, καί Τρικαλινά, 16,1996,

303 304 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου Δημήτριος Δάρβαρις 93 κ.ά. 94 Έξ άλλου μάρτυρες αδιάψευστοι είναι τα εκπαιδευτικά, πολιτισμικά και παντοειδή ιδρύματα, πού κοσμούν την ελληνική πρωτεύουσα χάρη στην ολική ή μερική χρηματοδότηση ή πρωτοβουλία των Βλαχοφώνων. Πέρα της Σιναίας 'Ακαδημίας αξιοθαύμαστα επίσης είναι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο, για το όποιο διαθέτει τήν περιουσία του ό Δωρόθεος Σχολάριος και το υστέρημα του ό Μετσοβίτης Όκκας, ή Σχολή Ευελπίδων, το Ζάππειο, το Παναθηναϊκό Στάδιο, το Εθνικό 'Αστεροσκοπείο, ό Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός και τόσα άλλα 95. Άν και ή φιλεκπαιδευτική και πολιτισμική γενναιοδωρία είναι εντυπωσιακή, αληθινά προκαλούν κατάπληξη οί διαβεβαιώσεις ξένων επιστημόνων για τήν αγάπη των Βλάχων Άρμάνων προς τήν ελληνική γλώσσα. Κατά τον καθηγητή τοϋ πανεπιστημίου Βελιγραδίου D. Popovic 96, οί Άρμάνοι αισθάνονται "Ελληνες και είναι πράγματι οί φορείς της γλώσσας, τοϋ τρόπου ζωής, τοΰ πνεύματος των Ελλήνων, στον δυτικό κόσμο και στις [γιουγκοσλαβικές] χώρες. Ό επίσης καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Βελιγραδίου VI. Skaric 97 τονίζει ότι χάρη στις εμπορικές έλληνο βλαχικές αποικίες, οί όποιες ιδρύθηκαν σέ όλες τις βαλκανικές χώρες, ή ελληνική γλώσσα είχε μεγάλη αξία και ή γνώση της θεωρήθηκε απαραίτητη σέ κάθε πολιτισμένο άνθρωπο. Κατά τον καθηγητή τοΰ πανεπιστημίου Ζάγκρεμπ 93. Joh. Bapt. Rupprecht, «Demeter Ν. Darvar, Eine biographische Skizze»,Archiv fur Géographie, Historié, Staats und Kriegskunste, 7,1816, Const, von Wurzbach, «Demeter Nikolaus Darvar», Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich, drittel Theil, Wien, 1858, Βλ. και Πρακτικά 'Ακαδημίας Αθηνών (ΠΑΑ), 19,1944 [1948], 358 και 363, όπου ό ακαδημαϊκός Νίκος Βέης γράφει για τους Έλληνες ορθοδόξους γονείς του. Επίσης, Άθαν. Γιομπλάκης, «Δημήτριος Νικ. Δάρβαρις ( ), ό εκ Κλεισούρας της Μακεδονίας διδάσκαλος τοΰ Γένους», Γρηγόριος Παλαμάς, 54,1971, , Despina Loukidou Mavridou, Ioannis Papadrianos, «Dimitrios Darvaris: sa contribution à l'évolution littéraire bulgare;», A' Έλληνοβουλγαρικο Συμπόσιο. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1980, Άπό τη ρουμανική βιβλιογραφία απουσιάζει ό ηγούμενος της Μονής Άρδενίτσας της Βορείου 'Ηπείρου Νεκτάριος Τέρπος, άν και ασχολούνται μέ τήν τετράγλωσση επιγραφή του (ελληνιστί, βλαχιστί, άλβανιστί, λατινιστί). Διότι πέρα των αγώνων του για αναχαίτιση της έξισλαμίσεως μάχεται και για τήν ελευθερία, χρησιμοποιώντας πρώτος τον παρήγορο όρο στο βιβλίο του Πίστις, πού εκδόθηκε επανειλημμένως. Βλ. Γ. Βαλέτας, Ό αρματωμένος λόγος. Οί αντιστασιακές διδαχές τοϋ Νεκταρίου Τέρπον βγαλμένες στα 1730, 'Αθήνα Άχ. Γ. Λαζάρου, Βόρειος "Ηπειρος, 'Ιστορία Πολιτισμός, 'Ιωάννινα 1990, Πβ. Κωνστ. Α. Βαβοΰσκος, «Άπάντησις εις έπιστολήν έπί τοΰ "Μακεδόνικου"», Νέα 'Εστία, 'Αφιέρωμα στή Μακεδονία, Χριστούγεννα 1992, Revue Internationale des Etudes Balkaniques (RIEB), 1938, RIEB, 1 2, , 243.

304 Σαρακατσάνοι 305 Petar Skok 98, οί Άρμάνοι ανέκαθεν διακρίθηκαν για τον ενθουσιασμό τους υπέρ της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμοί). Παρά ταΰτα οί δίγλωσσοι Βλάχοι δέν αποβάλλουν το άρμανικό (<ρωμανικό) ιδίωμα τους, πού δήθεν είχαν και δήθεν άπέβαλαν οί απομονωμένοι Σαρακατσάνοι". Επομένως ανακύπτουν εύλογα ερωτήματα: Γιατί ή ρουμανική πλευρά εντάσσει τους Σαρακατσάνους στους Άρμάνους και ποιοί λόγοι ώθοϋν τήν ηγεσία των παριστρίων ηγεμονιών στή δημιουργία του λεγομένου Κουτσοβλαχικοϋ Ζητήματος 100. Κατά πρώτον ή ένταξη κρίνεται αναγκαία για τον αποκλεισμό κτηνοτροφικού βίου στους "Ελληνες, τοϋ οποίου ενδεχόμενη παραδοχή αποδυναμώνει και τις ρουμανικές διεκδικήσεις για τους δίγλωσσους Βλάχους. Έπειτα επινοείται το Κουτσοβλαχικό Ζήτημα για λόγους πολιτικούς 101 και οικονομικούς 102. Οί πρώτοι ποικίλλουν. Προ πάντων αποσκοπούν στην πρόληψη διαταράξεως τών σχέσεων μέ τις γειτονικές Υπερδυνάμεις, Αύστρο Ούγγαρία και Τσαρική Ρωσία, εξ αιτίας τής Φεβρουαριανής (1848) εξεγέρσεως τών Βλαχομολδαβών μέ αίτημα τήν απελευθέρωση και ένωση τής Τρανσυλβανίας, ουγγρικής τότε, και τής Βεσσαραβίας, ρωσικής, 98. RIEB, 3, 1936, Ή παρουσία άρμανικών ποιμενικών όρων, πού συνήθως επικαλούνται κάποιοι σαν επιχείρημα ότι οί Σαρακατσάνοι σε προγενέστερο στάδιο ήσαν Βλαχόφωνοι, δηλώνει επικοινωνία και παντοίες επαγγελματικές σχέσεις μεταξύ τών ομοτέχνων πληθυσμών, αμφοτέρων ελληνικής καταγωγής. Πβ. Κούμας, ε.ά., 531: «Έν γένει οί Βλάχοι συμπεριφέρονται άδελφικώς μέ τους Γραικούς ως Γραικοί και δέν δείχνουν ούτε εκείνοι, ούτε ούτοι καμμίαν έθνικήν διαφοράν προς αλλήλους, καθώς και τω οντι είναι αμφότεροι οί λαοί μιας πατρίδος τέκνα». Όπωσδήποτε δέν είναι σπάνιοι οί έπαγγγελματικοί ανταγωνισμοί, πού επιφέρουν παρεξηγήσεις. Βλ. και Εστία, , όπου προσφυέστατες επισημάνσεις τοϋ καθηγητού Δ. Οίκονομίδη. Για άρμανικές λέξεις στην ελληνική βλ. Al. Graur, «Cuvinte aromânesti în greceste [Recensione a G. Murnu, Rumànische Lehrwòrter im Neugriechischen, Bucarest 1977]», RLit, 11, Βλ. Μιχ. Ν. Ρωμανός, «'Απόψεις και θέσεις για το όνομα, τήν καταγωγή και τή γλώσσα τών Κουτσοβλάχων», Τόμος εις μνήμην Γεωργίου Κονρμούλη, 'Αθήνα 1988, , ιδίως Βλ. G. Ι. Brâtianu, Une énigme et un miracle historique: le peuple roumain, Bucarest 1942, Α. Κ. Άνεστοπούλου, Μακεδόνικος Άγων , Θεσσαλονίκη 1965, 438, όπου σαφής ομολογία τοΰ Ρουμάνου πολιτικού, πρωθυπουργού και ιστορικού Mihail Kogalniceanu G. Zuca, Un studiu economie asupra Românilor din Epir, Bucuresti V. Papahagi, Ammanii si rolul lor economie în trecut, Bucuresti P. Slâvescu, «Insemnâtatea economica a Macedoromânilor», Revista Fundatiilor Regale, 10, 1943,

305 306 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου σημερινής Μολδαβίας, ανεξάρτητης πλέον χώρας. Έξ άλλου σχετίζονται τόσο με τις Ούγγρο ρουμανικές διαφορές, έφ' όσον οι Ούγγροι αμφισβητούν την αΰτοχθονία των Ρουμάνων 103, για την οποία ή ρουμανική βιβλιογραφία καλύπτει ολόκληρες βιβλιοθήκες 104, όσο και μέ τις Βουλγαρο ρουμανικές για τή Δοβρουτσά 105, συνάμα δέ μέ τις Σερβο ρουμανικές 106 για Τιμόκ και Βανάτο. Για τήν προβολή των Βλάχων τοϋ ελληνικοί) χώρου, των Άρμάνων, σαν Ρουμάνων, αδίστακτα παρερμηνεύονται 107 ή κολοβώνονται 108 χωρία βυζαντινών χρονογράφων προς εδραίωση θεωρίας περί καθόδου από Δούναβι Δακία, ήδη παρωχημένης και για Ρουμάνους επιστήμονες 109. Ό 103. Βλ. Revue des Etudes Hongroises, 6, 1928, 2 3, 271, όπου ενδιαφέρουσα παρατήρηση τοϋ Kadlek. Nouvelle Revue de Hongrie, 49, 1938, , όπου ό L. Galdi αποκαλύπτει τα δύο πρόσωπα τοϋ ρουμάνικου πολιτισμού. Revue d'histoire Comparée (RHC), 1946, , όπου κριτική τοϋ βιβλίου τοϋ G. Ι. Brâtianu, Origine et formation de l'unité roumaine, Bucarest 1946, από τον D. Kosâry. Lupta, 116, , 6c. Κ. 'Αργυρός, «Διενέξεις λόγω των ουγγρικών μειονοτήτων», Ή Καθημερινή, Henry Bogdan, Histoire des pays de l'est, Perrin, 1990, 48. Histoire de la Transylvanie, éd. fr. sous la direction de Béla Kôpeczi. Akadémiai Kiado, Budapest 1992, όπου τεκμηρίωση ουγγρικών θέσεων 'Ενδεικτικά βλ. Ν. Stoicescu, Continuitatea românilor, Bucuresti Βλ. M. Cazacu Ν. Trifon, Moldavie ex soviétique: histoire et enjeux actuels suivi de Notes sur les Aroumains en Grèce, Macédoine et Albanie, Paris, 1993, 208. V. Th. Musi, Un decenju de colonisare in Dobrogea nove , Bucuresti Ilie Bârbulescu, Relations de Roumains avec les Serbes, les Bulgares, les Grecs et la Croatie en liaison avec la Question Macédo Roumaine, Iasi Βλ. σχετικούς χάρτες Stéphane Yerasimos, Questions d'orient, Paris 1993,41,43,44,53, 54 κ.ά. P. Garde, Les Balkans, Flammarion 1994, 22, Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Ή εξέγερση τών Λαρισαίων το 1066 και ή εθνολογική παρερμηνεία των σχετικών χωρίων τοϋ Κεκαυμένου», Θεσσαλικά Χρονικά, 11,1976, Id., «La révolte de Lariséens en 1066», Lyon Collection de la Maison de l'orient Méditerranéen No 6. Serie Archéologique 5. Άνάτ. από Actes de L Table Ronde La Thessalie, ll l'x, Juillet 1975, Lyon 1979, Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, Βαλκάνια και Βλάχοι, 'Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 'Αθήναι 1993, Πβ. Α. Sacerdoteanu, Considérations sur l'histoire des Roumains au Moyen Âge, Paris, 1929, 140: «L'hypothèse d'une descente des Roumains de la Save vers la Thessalie n'est pas possible». Ό Sacerdoteanu είναι άπό τους εμβριθείς ρωμανιστές, τους όποιους στην Ελλάδα εκλεκτοί κατά τα λοιπά επιστήμονες και συγγραφείς αγνοούν και καταντούν ρουμανικώτεροι γράφοντας καλοπροαίρετα τα αντίθετα. Πβ. Μαρία Λουκοπούλου Παττίχη, 'Επιστροφή, Κωστάριτσα (Διχώρι) ορεινής Δωρίδας, 'Αθήνα 1990, 253, 384. Βλ. αναίρεση της επιχειρηματολογίας καθόδου Archivum Europae Centro Orientalis (AECO), 2,1936, 364, RHC, 3, 1945, Linguistique Balkanique, 6, 1963, 94 σημ. 5. Έξ ίσου άνευ αξίας είναι και ή επίκληση

306 Σαρακατσάνοι 307 δέ θιασώτης και υπέρμαχος της ακαδημαϊκός Capidan 110 αντιμάχεται και τον διδάσκαλο του Weigand, έπ' αμοιβή άλλοτε διαδοτή των αρχικών ρουμανικών σχεδιασμών, πού εμμένει στην κάθοδο 111 τοϋ έγινε έμμονη ίδέακατά τον 10ο αιώνα, μολονότι ενωρίτερα και σύγχρονα τήν αύτοχθονία τών Βλάχων στον ελληνικό χώρο υποστηρίζουν ονομαστοί Ρουμάνοι επιστήμονες, Pârvan 112, Vulpe 113, Puscariu 114, Procopovici 115 κ.ά. 116 'Επίσης Ρουμάνοι τεκμηριώνουν και τήν έκλατίνιση Ελλήνων, όπως ό Lozovan επικαλούμενος τή γενικώς παραγνωρισμένη 117 μαρτυρία του βυζαντινού χρονογράφου, συγχρόνου τοϋ Ιουστινιανού, Ιωάννου Λυδοΰ, ό όποιος πέρα της έκλατινίσεως Ελλήνων βεβαιώνει και τή δημογραφική υπεροχή τών Ελλήνων στην Ευρώπη, δηλαδή στή Βαλκανική 118. Έξ άλλου τήν τοϋ Χρονικού τοϋ Νέστορος ή «Ρώσικου Χρονικού». Βλ. RHC, 3, 1945, 129 σημ. 1. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Βενιαμίν ό εκ Τουδέλας και ή φθιωτική Βλαχία», Α' Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών, Πρακτικά, Λαμία 1993, , 'ιδίως σημ. 36, Βλ. Langue et Littérature, 3,1946,15, Άχ. Γ. Λαζάρου, «Τρία ελληνικά τοπωνύμια στο γλωσσικό Ιδίωμα τών βλαχοφώνων Ελλήνων», Θεσσαλικά Χρονικά, 11,1976, , και Α Συμπόσιο Γλωσσολογίας τοϋ Βορειοελλαδικού Χώρου, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1977, Id., «Όλοσσών Έλασσών», 'Ιστορία Εικονογραφημένη, 175,1983, Κάθοδοι λαμβάνουν χώραν. Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Θεσπιεΐς κατά Κοστοβώκων και στρατολογία Ελλήνων επί ρωμαιοκρατίας», Έπετηρις της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, Ια, 1988, V. Pârvan, Sulle orìgini della civiltà romena, Roma 1922, Βλ. Ephemeris Dacoromana (ED), 3,1929, Balcania, 1,1938, Balcania, 1,1938, Cahiers Sextil Puscariu (CSP), 1, 1952, 213, όπου και παρατηρήσεις τοϋ D. Maniu Βλ. Δ. Π. Δημόπουλος, Ή καταγωγή τών Ελλήνων, [Αθήνα] 1994, ό όποιος επιδεικνύει και τήν άγνοια του. Αποσιωπά στή σελ. 234 σημ. β τήν αποδοχή ώς έγκυρης μαρτυρίας τοϋ χωρίου τοϋ 'Ιωάννου Λυδοΰ άπό τον ομότιμο καθηγητή και πολυγραφώτατο ιστορικό Άπ. Βακαλόπουλο και άπό τον ακαδημαϊκό και ομότιμο επίσης καθηγητή Κων. Ά. Βαβοΰσκο και μας «έπιπλήττει», προφανέστατα καθ' υπαγόρευση. Αποσιωπά επίσης και τή βασική βιβλιογραφία για τον 'Ιωάννη Λυδό. 'Ενδεικτικά βλ. J. Fr. Schultze, Questiones Lydianae, Greifswarld Κ. Witting, Questiones Lydianae, Kònigsberg E. Stein, Histoire du Bas Empire, II, Paris Bruges 1949 (έπανέκδ. Amsterdam 1968), και , T. F. Carney, Bureaucracy in Traditional Society Romano Byzantine Bureaucracies viewed from within, 3 vol., Lawrence (Kansas) J. R. Martindale, The Prosopograohy of the Later Roman Empire, II (A. D ), Cambridge 1980, Βλ. και Ktema, 7,1982,195, Les Etudes Classiques, 49,1981,38. Άν το επίμαχο χωρίο δέν είχε τόσο βαρύνουσα σημασία υπέρ τοϋ Ελληνισμού, δέν θα έφθανε στή συστηματική πλαστογράφηση του ό Ρουμάνος ακαδημαϊκός Η. Mihâescu σέ αλλεπάλληλα δημοσιεύματα του. Αγνοούνται μήπως και αυτά; 118. Πβ. Revue des Etudes Roumaines (RER), 5 6, 1960, 223: «bien que les habitants (se. de l'europe) fussent des Grecs ils parlaient tous le latin».

307 308 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου έκλατίνιση Ελλήνων και τις απαρχές της άρμανικής δέχονται πάμπολλοι άλλοι, Lafoscade 119, Pinon 120, Lassere 121, Margueron 122, ιδίως μελετητές τοΰ επιγραφικοί) ύλικοϋ, Helly 123, Hatzopoulos 124 κ.α. Πρόσφατα, ό επίσης Ρουμάνος Cicerone Poghirc, καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Bochum, αναγνωρίζει εντός τοΰ ελληνικού, βορειοηπειρωτικού, χώρου τους παράγοντες 125 λατινοφωνίας, των οποίων τήν ύπαρξη αρνείται ό διδάσκαλος του, ακαδημαϊκός και καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Βουκουρεστίου Η. Mihâescu. Έπί πλέον ό ακαδημαϊκός πλαστογραφεί συστηματικά τή μαρτυρία τοΰ Ιωάννου Λυδοΰ, απαλείφοντας από το χωρίο τον όρο «"Ελληνας», το ουσιωδέστατο αποδεικτικό λατινοφωνίας Ελλήνων L. Lafoscade, «Influence du latin sur le grec», chez J. Psichari, Etudes de Philologie néogrecque. Recherches sur le développement historique du grec, Paris 1892, R. Pinon, L'Europe et VEmpire Othoman, Les aspects actuels de la question d'orient, Paris 1909, Βλ. και Γρ. Ί. Κατσαρέας, Ai κατά τον 'Ελληνισμού άσκηθεΐσαι προπαγάνοαι κατά τους τελευταίους αιώνας, εν 'Αθήναις 1948, Ό καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου της Λωζάννης François Lasserre κρίνοντας τή διατριβή μου, L'aroumain et ses rapports avec le grec, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1986, γράφει: «Votre thèse de l'autochtonie et du bilinguisme m'a énormément intéressé et tout autantconvaincu, surtout parce que la rigueur de la méthode lui donne beaucoup de force, aussi bien dans l'examen des données historiques que dans l'analyse des faits de langue...». Βλ. A. Lazarou, «La singularité des Aroumains dans leur poésie populaire», Athènes 1989, Prologue Αυτόθι Βλ. 'Ιστορία 'Ελληνικού "Εθνους (ΙΕΕ), Έκδ. Αθηνών Α.Ε.), 6,1976, Βλ. Balkan Studies, 21, 1980, 90 και σημ. 7, C. Poghirc, «Romanisation linguistique et culturelle dans les Balkans», Les Aroumains, INALCO, 1989,16,18. H. Mihâescu, «Critica si bibliografie», Studiisi Crcetâri Lingvistice (SCL), 14, 1963, Πβ. H. Mihâescu, Limba latina în provinciile dunârene aie Imperiului roman, Bucuresti 1960, 39. Id., «La diffusion de la langue latine dans le Sud Est de l'europe», RESEE, 9, 1971, 499. Id., «La lingua latina e la lingua greca nell'impero bizantino», Atene e Roma, N.S., 18, fase. 3 4, 1973, 145. Id., «Byzance foyer du rayonnement de la culture romaine et de la langue latine dans le Sud est de l'europe», Βυζαντινά, 6,1976, Id., La langue latine dans le sud est de l'europe, Bucuresti Paris 1978, 86. Ένώ ό Ιωάννης Λυδός, Περί των άρχων, 261, 68 (Bonn), για τους κατοίκους της Βαλκανικής (τότε Ευρώπης) γράφει «δια το τους αυτής οίκήτορας, καίπερ "Ελληνας εκ τοΰ πλείονος όντας, τή τών Ιταλών φθέγγεσθαι φωνή», ό Mihâescu μεταφέρει σαν το γνήσιο «δια το τους τής Ευρώπης οίκήτορας τή τών 'Ιταλών φθέγγεσθαι φωνή». 'Εξοστρακίζει τή λέξη «"Ελληνας», οι όποιοι αριθμητικά υπερέχουν στή Βαλκανική και φθέγγονται ίταλιστί. Μόνο σε σημείωση τοΰ Ίταλογλώσσου άρθρου, όπου παραθέτει τό χωρίο στην ελληνική, καταχωρίζει και τή λέξη «"Ελληνας», άλλα λησμονεί αυτήν στο κυρίως κείμενο, οπότε οι αναγνώστες, που άγνοοϋν τήν ελληνική ή δεν προσέξουν τή σημείωση,

308 Σαρακατσάνοι 309 Ευτυχώς ό μεγάλος Ρουμάνος ιστορικός, ακαδημαϊκός και καθηγητής τοΰ πανεπιστημίου Βουκουρεστίου, Giurescu 127 αποκαλύπτει ότι για τον ρουμανικό λαό και ό όρος Κουτσόβλαχος σημαίνει Έλλην. "Ελληνες θέλουν τους Βλάχους όλοι οι λαοί της Ευρώπης 128, μεταξύ των οποίων ζουν κατά τη διάρκεια της ελληνικής διασποράς εξ αιτίας τής τουρκοκρατίας. Τα δέ γραφόμενα και άπο ελληνοφώνους περί ταυτίσεως τοΰ όρου έμπορος μέ το εθνικό "Ελλην ή περί μειονεξίας των Βλάχων και ένεκα τούτου εντάξεως τους στον Ελληνισμό αποτελούν φληναφήματα ή άγνοιας επακόλουθα. Διότι άφ' ενός μέν ως Βλάχοι αισθάνονται πάντοτε υπερήφανοι 129, αφ' ετέρου δέ ούτε υπό τήν πανίσχυρη επίδραση τής Λατινικής Σχολής τής Τρανσυλβανίας, άφυπνιστικής ρουμανικής συνειδήσεως, δέχονται, όπως ομολογεί ό Ρουμάνος ακαδημαϊκός I. Coteanu 130, ότι ανήκουν στον ϊδιο μέ τους Ρουμάνους λαό. 'Αντίθετα και στή μακρινή Πολωνία αύτοπροαίρετα δηλώνουν ότι είναι Γραικοί παρά τα έκσλαβισμένα ολικώς ή μερικώς επώνυμα τους: Honoratus Demetrius Wretowski, Graecus, vinopola, de civitate Moscopolis Honoratus Georgius Dymszo Zupanski, Graecus, κ.ά. 131 To δέ παραδοξότερο είναι ότι ή αποκάλυψη γίνεται από τον ακαδημαϊκό Iorga 132, καταγόμενο επίσης άπο τή μαρτυρική Βόρειο "Ηπειρο, όπως οι λοιποί κήρυκες τής δήθεν έξελληνίσεως τών Σαρακατσαναίων έλκουν τήν καταγωγή άπο τήν ωραία και θρυλική Πίνδο, άλλα άφελληνίπαραπλανώνται. 'Ιδού «ακαδημαϊκή» δεοντολογία! Βλ. και 1.1. Russu, Elemente traco getice în impenni Roman si in Byzantium..., Bucuresti 1976, 102, όπου το «πλείονος» τρέπεται σέ «πολλοΰ». Άπ. Ε. Βακαλόπουλος, 'Ιστορία τον Νέου 'Ελληνισμού, Ι, Θεσσαλονίκη 1961, 36. Id., «Ό γλωσσικός εκλατινισμος τών κατοίκων τής Ηπειρωτικής Ελλάδας», 'Ιστορία τής Μακεδονίας άπο τα προϊστορικά χρόνια ώς το 1912, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1983, Α. Lazarou, Aux origines de l'aroumain et de ses rapports avec les langues environnantes, Athens 1985, 4 και σημ C. C. Giurescu, Istoria Bucurestilor, Bucuresti 1979, 220. Πβ. P. Nâsturel, «Koutsovalaque, Recherche étymologique», Etudes Roumaines et Aroumaines, éd. R H. Stahl, Paris Bucarest, 1991, 91 σημ Tr. Stoianovich, «Ό κατακτητής ορθόδοξος Βαλκάνιος έμπορος», Ή οικονομική δομή τών βαλκανικών χωρών στα χρόνια τής οθωμανικής κυριαρχίας ιε' ιθ' αι. Μέλισσα, 1979, Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Οι Κουτσόβλαχοι στή Θεσσαλία», Ή Πειραϊκή Πατραϊκή, 114,1965, Limbo Romàna, 8,1959, Βλ. περισσότερα παραδείγματα Βαλ. Παπαχατζής, «Νέαι συμβολαί εις τήν ίστορίαν τών κατά τον IH' αιώνα εμπορικών σχέσεων τών Μοσχοπολιτών μετά τής Βενετίας», Ηπειρωτικά Χρονικά, 10,1935, 287 σημ Ν. Iorga, «Note polone», AAR, MSI, s. Ill, t. Π. Βλ. naxbalcania, 1,1938,

309 310 'Αχιλλέως Γ. Λαζάρου σθηκαν μετά το παιδομάζωμα 133, ελάχιστα γνωστό, Βλαχόπουλων και τον εγκλεισμό τους στη Σχολή των 'Αποστόλων της 'Ιδέας τοΰ Πανρουμανισμοΰ. Έν τούτοις ό έκρουμανισμός απέτυχε. Διότι οι Άρμάνοι, αν καί μόνο για ρουμανική προέλευση διδάσκονται στή Ρουμανία ή στα διάσπαρτα άνά τή χερσόνησο αντίστοιχα σχολεία, δεν αφελληνίζονται εντελώς. Ή καρδιά τους χτυπά ελληνικά, ή δε ελληνική γλώσσα στα κατάβαθα τοΰ μνημονικοί) παραμένει ατίμητο φυλαχτό. Άποστομώνονται όλοι, καλοπροαίρετοι καί κακοπροαίρετοι, όταν διαβάζουν τα λογοτεχνήματα τοΰ Θεοδώρου Ζούκα 134 ή πληροφορούνται το μήνυμα της ανώνυμης Βλάχας προσφυγοπούλας της Δοβρουτσας, ή οποία κατά τήν επίσκεψη στην περιοχή της ρουμάνικου ερευνητικού συνεργείου για τήν περισυλλογή των δημοτικών τραγουδιών τών Άρμάνων δέν θυμήθηκε τραγούδι στα βλάχικα, στο άρμανικό ιδίωμα. Τραγούδησε στην ελληνική γλώσσα 135 προς γενική κατάπληξη. Τήν υπέροχη μαρτυρία οφείλουμε στον Ρουμάνο Pâunescu, τήν δέ γνωστοποίηση δια τοΰ ελληνικού κρατικού ραδιοφώνου στον Γ. "Εξαρχο, ό όποιος τώρα προτείνει ίδρυση Βλάχικων σχολείων, μολονότι διακηρύσσει ότι οι Άρμάνοι είναι "Ελληνες, φυλετικά καί όχι νομικά, απλώς πολίτες. 'Επιπροσθέτως ό Γ. Ε. διαλαλεί καί τον δήθεν εξελληνισμό τών Σαρακατσάνων, οπότε γι' αυτούς κατεπείγει ή σύνταξη προγραμμάτων καί ή οργάνωση εντατικών μαθημάτων, για να μάθουν «βλάχικα» στα προτεινόμενα από τον Γ. Ε. βλάχικα σχολεία. Χάθηκε φεϋ! ή μεγάλη ευκαιρία, όταν πολιτικός προϊστάμενος τοΰ αρμοδίου υπουργείου ήταν ό Σαρακατσάνος Γ. Σουφλιάς 135α. Δέν αξιοποιήθηκε ούτε φαεινή ιδέα τοΰ ύπουρ 133. Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Βλέψεις Ρουμανίας καί ελληνικότητα Βλάχων Άρωμούνων», Ηπειρωτικό 'Ημερολόγιο (ΗΗ), 1986, 330. Id. Βαλκάνια καί Βλάχοι, 192. Πβ. καί Benedetto de Luca, ε.ά., 26: «Nel 1867, questi giovani missionari erano trenta» Πβ. E. Ν. Πλάτης, Ή άθληση καί το έργο ένας μάρτυρα της Ελευθερίας. Θεόδωρος Ζούκας. 'Εκδόσεις Αρμός, 'Αθήνα 1993,11 σημ. 1: «Βλ. Κεφ. IV. Το θεωρώ τεκμήριο ότι καί στα ευτυχισμένα καί γόνιμα χρόνια τών σπουδών του στή Ρουμανία ό Ζούκας έδινε στους πνευματικούς πάντως κύκλους τήν εντύπωση όχι Ρουμάνου ομογενούς πού επέστρεψε στην πατρίδα, άλλα "Ελληνα πού έχει μεταναστεύσει στή Ρουμανία» Ένώ εδώ στην Ελλάδα, τελευταία, κυκλοφορούνται συλλογές στα βλάχικα. Βλ. κριτικές Άχ. Γ. Λαζάρου, «Ιστορία τού Βλάχικου Δημοτικού Τραγουδιού», ΗΗ, 1988, Id., «Βλαχολογία καί ερασιτεχνισμός;» ΗΗ, 1990, α. 'Αφήνοντας αναξιοποίητη τήν υπουργική θητεία του για συμβολή στην πρόληψη τών προπαγανδών, οπωσδήποτε δέν πρέπει να αισθάνεται ευχάριστα, όταν σήμερα υπηρεσίες τού υπουργείου του αμφισβητούν τήν... ελληνικότητα του, συνάμα δέ σπεύδουν να γνωστοποιήσουν τήν ανακρίβεια με έγγραφο, πού έ'χει ώς αποδέκτες: «1. Σχολικούς Συμβούλους

310 Σαρακατσάνοι 311 γείου Πολιτισμού, πού είχε καταχωρίσει τους Σαρακατσάνους σέ πίνακα των εθνολογικών ομάδων τοΰ ελληνικού χώρου, ένδεκα τον αριθμό, «ευνοώντας» προκλητικά τους Βλάχους, τους οποίους παρουσιάζει μέ τρία διαφορετικά ονόματα 136, συνάμα δε φέροντας σέ αμηχανία την Ε.Ε., ή οποία αρκείται σέ πέντε 137! Φυσικά παρόμοιες καταστάσεις παρατηρούνται και στο πεδίο ευθύνης υπουργείου 'Εσωτερικών μέ την ί'δρυση στους δήμους μορφωτικών οργανισμών, επιδοτουμένων για οργάνωση συνεδρίων και εκτύπωση τών πρακτικών, χωρίς την πρόβλεψη της συμμετοχής αποδεδειγμένα επαϊόντων. "Ετσι εισδύουν ερασιτέχνες μέ ανακοινώσεις 138 (Μέσω Δ/νσεων και Γραφείων Π.Ε.). 2. Προϊσταμένους Δ/νσεων Π.Ε. 3. Προϊσταμένους Γραφείων Π.Ε. 4. 'Εκπαιδευτικούς Νηπ/γείων και Δημοτικών Σχολείων (Μέσω Δ/νσεων και Γραφείων Π.Ε.)». Συγκεκριμένα άπο το 'Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο μας έστειλαν την αλληλογραφία συγκλήσεως στην πρωτεύουσα συνεδρίου, στη συνδιοργάνωση τοΰ οποίου συμμετέχουν «οι ακόλουθοι φορείς και υπηρεσίες: α) το 'Ινστιτούτο Τσιγγάνικων Μελετών Ελληνικού Χώρου, β) ή Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, γ) το Ι.Π.Ε.Μ. Δ.Ο.Ε. και δ) ή Δ/νση Π.Ε. Δυτικής Αττικής...». Σέ συνημμένο έξηγητικό κείμενο, πού λόγω σπουδής ή παραδρομής καταντά παραπλανητικό, αναγράφονται καί τα εξής: «Εντύπωση κάνει σέ κάθε πρόσωπο πού ασχολείται μέ τήν κοινωνική ένταξη τών διαφόρων κοινωνικών ομάδων πού κατά καιρούς ήλθαν στον ελληνικό χώρο (Βλάχοι, Σαρακατσάνοι, Πόντιοι, 'Αρβανίτες κ.λπ.)...». Όμως οι μόνοι, πού κατέρχονται, άλλα άπο χώρο ελληνικό, τα Άλβανα, παραμεθόριο όρωνύμιο τής Β. Ηπείρου, μέ όνομα ελληνικό Αρβανίτες, είναι "Ελληνες γλωσσικά παραλλαγμένοι, χωρίς να σημαίνη κάτι το ξενικό ή γλωσσική παραλλαγή (Βλ. Παρνασσός, 40, 1998). Οί Πόντιοι δέν κατέρχονται, άλλα επαναπατρίζονται ως προαιώνιοι απόδημοι. ΟΙ Σαρακατσάνοι, τών οποίων τον τρόπο ζωής, νομαδικό, ή χάραξη τών συνόρων τών ετών κατέστησε τόσο δύσκολο, ώστε να παραμείνουν στις γειτονικές χώρες, ομολογουμένως περισσότερο πρόσφορες για τήν κτηνοτροφία, εξαναγκασμένοι άπο τα κομμουνιστικά καθεστώτα, κατά το μέγιστο μέρος, στην αστική ζωή αναζητούν τήν κοιτίδα τους, τήν Ελλάδα. Oi δέ Βλάχοι είναι καθ' ολοκληρίαν αυτόχθονες καί ελληνικής καταγωγής, για τήν όποια τεκμήρια δυνατά σώζονται καί στο Βλάχικο ιδίωμα, αν καί ξενικό! Προσφυέστατος αποδεικνύεται ό τίτλος τής Δημοσιογραφικής, 'Οκτώβριος Δεκέμβριος 1995,5: «Πρέπει να σώσουμε τήν Ελλάδα άπο τους... "Ελληνες»! 136. Βλ. Αχ. Γ. Λαζάρου, «Σύνθεση τού πληθυσμού νομού Τρικάλων», Φιλολογικό 'Ημερολόγιο Τρίκκης 1991, καί σημ. 22. Id., «'Εκδοχές εθνολογικής συνθέσεως νομού Γρεβενών», Πρακτικά Α'Συνεδρίου τών απανταχού Γρεβενιωτών, Γρεβενά 1994,81 97, ιδίως Βλ. Ν. Σίμος, «Κατά τήν άποψη Ειδικής 'Επιτροπής ή ΕΟΚ "θέλει" τήν Ελλάδα μέ πέντε μειονότητες. Ανεπαρκής ή κυβερνητική πολιτική», Ή Καθημερινή, ,1. Δημ. Μιχ. Σίκος, «Ή Ε.Ο.Κ. θέλει τήν Ελλάδα μέ πέντε μειονότητες. Απάντηση προς τήν επιτροπή, πού έκανε τή "διαπίστωση"», Ή "Ερευνα (Τρικάλων), Βλ. Ό "Ολυμπος στους αιώνες. Ανακοινώσεις Γ καί Δ' Συνεδρίων. Πολιτιστικός 'Οργανισμός Δήμου 'Ελασσόνας, Αύγουστος 1994, Άν έτσι εννοούν τους «πολιτιστι

311 312 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου μηρυκάζοντας άχυρα και σκύβαλα τοϋ παρελθόντος και επαναφέροντας αυτά σαν θέσφατα με χρήματα του ελληνικού δημοσίου, πού έμμεσα έρχεται αρωγό στις ασκούμενες προπαγάνδες 138 ". Είναι καθήκον όλων μας να σταματήσουμε τα αστεία, τις ατασθαλίες, να νοικοκυρευθοϋμε και να μή επαυξήσουμε τα προβλήματα, περιπεπλεγμένα άλλως τε και επίφοβα, στηρίζοντας «αντιφατικές αντιθέσεις» της ρουμανικής πολιτικής, ή οποία κατά καιρούς διατείνεται ότι οι Σαρακατσάνοι είναι εξελληνισμένοι Βλάχοι, όταν οι δεύτεροι αποδεικνύονται περίτρανα "Ελληνες, όπως "Ελληνες ήσαν δίγλωσσοι και τρίγλωσσοι στην προρωμαϊκή Δακία, π.χ. ό Άκορνίων 139, ό «υπουργός Εξωτερικών» του Βυρεβίστα, καθώς και στή ρωμαϊκή, π.χ. ό συγγραφέας των Γετικών Titus Statilius Crito 140, ό αρχιτέκτων 'Απολλόδωρος 141, κατασκευαστής της γέφυρας Drobeta τοϋ Δουνάβεως και τής έπινίκιας στήλης τοϋ Τραϊανού στή Ρώμη, χορεία μαρτύρων, πού διέδωσαν τον χριστιανισμό 142, τή γραφή, μετέπειτα δε καθιέρωσαν τή λατινογενή γλώσσα στην εκκλησία και στή διοίκηση, καθώς και το έθνωνύμιο Ρουμανία 143! κούς» οργανισμούς, τότε ή πατρίδα μας παραμένει σέ πρωτόγονο στάδιο. Υπάρχουν αρμόδιοι για σπατάλες σέ βάρος τής χώρας; Βλ. επίσης Ή Τσαριτσάνη, επιμέλεια ΰλης: Γιάννης Άδάμος, Τσαριτσάνη 1989, 29, και σχετικές παρατηρήσεις 'Ωραία Σαμαρίνα, 232, Νοέμβριος Δεκέμβριος 1993, 4. Πβ. και Άχ. Γ. Λαζάρου, «'Ιχνηλατήσεις Βλάχων στην περιοχή Καρδίτσας και βλαχολογικές θέσεις Θεσσαλών», Πρακτικά Α'Συνεδρίου για την Καρδίτσα και την περιοχή της. "Εκδοση Λαϊκή Βιβλιοθήκη Καρδίτσας «Ή Αθηνά», α. Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Σύγχρονα μειονοτικά ζητήματα και ελληνικές ευθύνες», Νέα 'Ελλοπία, 3, 'Ανάτυπο, σελ Καί Άχ. Γ. Λαζάρου, «1898: 'Ολοκαύτωμα Κουτσούφλιανης. 1998: Βλαχοπαρασυναγωγή στή Λάρισα», Ηπειρωτικό 'Ημερολόγιο, 19, 1998, και ανατ. άπό τήν 'Επιτροπή 'Ενημερώσεως για τα Εθνικά Θέματα καί τον Σύλλογο των έν Αθήναις καί περιχώροις κατοίκων Παναγίας «Αδελφότης Παναγίας», μέ πρόλογο τοϋ προέδρου τής Άδελφότητος Χρ. Ζούκα καί ευρετήρια. 'Ιωάννινα 1998, σελ Βλ. D. Μ. Pipidi, Contribuiti la istoria veche a României, Bucuresti 1967, V. Pârvan, Dacia, Bucuresti 1972, 99. R. Vulpe, Studia Thracologica, Bucuresti 1976, Dictionar de istorie veche a Romaniei, Bucuresti 1976, λ. Criton Αύτ. λ. Apollodoros Βλ. Biserica Ortodoxâ Romàna (BOR), 93, 1975, 752, 755, 765. Mitropolea Oltemiei, 37, 1985, passim Βλ. Άχ. Γ. Λαζάρου, «Ή συμβολή τοΰ Αιγαίου στή γένεση τής Ρουμανίας...», Παρνασσός, 32,1990,

312 ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΛΑΖΑΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ ΣΤΟ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ΤΟΥ 16ου ΚΑΙ 17ου ΑΙΩΝΑ Α. Παρουσία Ελλήνων. Ή ελληνική παρουσία στην Αγγλία μετά την 'Άλωση δέν είναι ιδιαίτερα έντονη λόγω της απόστασης αφενός άλλα και της απουσίας συνεκτικού κρίκου αφετέρου. Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί ή παραμονή στο Λονδίνο ενός Δημητρίου Καντακουζηνοί) τό 1475 και ενός 'Ιωάννη Σερβόπουλου τό Ελληνικό στρατιωτικό σώμα υπηρετούσε και υπό τή σημαία τοϋ Ερρίκου του Η' και διακρίθηκε στους πολέμους των 'Άγγλων στή Σκωτία και στή Γαλλία 2. Ή ύπαρξη ελληνικής παροικίας 3 κατά 1. Εύαγγελίδης Τρύφων, Ή παιδεία επι Τουρκοκρατίας, έν Αθήναις Ανατύπωση, Αθήνα, Καραβιάς, 1992, Β', 512. Ό ϊδιος αναφέρει και τον Θεόδωρο Παλαιολόγο τό 1615 στο Λονδίνο, ό όποιος πέθανε και τάφηκε στην Κορνουάλη. Βλ. και Μεττής Χάρης, Ό 'Ελληνισμός ατή Μεγάλη Βρετανία. Οί'Έλληνες στην 'Αγγλία. Δήμος Αθηναίων Πνευματικό Κέντρο, 1997, 38 41, όπου και φωτογραφία της επιτύμβιας πλάκας τοϋ Θεοδώρου Παλαιολόγου και επιπρόσθετες πληροφορίες για τους απογόνους του. 2. Ό Σάθας Κ. Ν., "Ελληνες στρατιώται εν τη Δύσει και άναγέννησις της ελληνικής τακτικής, Αθήναι, 1885, Ανατύπωση, Αθήνα, Καραβιάς, 1986, 212, παραθέτει τήν παραδοσιακή, προς εμψύχωση των πολεμιστών προ της μάχης, ομιλία τοϋ άρχηγοΰ τών στρατιωτών Θωμά του Άργείου, όπως τή μεταφέρει ό αύτήκοος "Ελληνας περιηγητής Νίκανδρος Νούκιος: «Ελλήνων έσμέν παίδες καί βαρβάρων σμήνος ου πτοούμεθα τοίνυν τήν πρέπουσαν ήμΐν άρετήν καί έν τω πολέμω καρτερίαν άποδείξωμεν, ϊν' άπαντες λέγειν εχοιεν, ώς οι εξ Ελλάδος έν τοις Εύρωπαίοις μέρεσιν ευρεθέντες έργα χειρός άριστης έπεδείξαντο... Τοιγαροΰν, ώ άνδρες, ανδρείως καί συντεταγμένους τοις έχθροΐς έπιβάλωμεν, καί τήν Ώκεάνειον άκτήν αϊμασιν εναντίων φοινίξωμεν, καί τήν πάλαι θρυλουμένην Ελλήνων άνδρείαν εργοις αύτοίς φανεράν ποιήσωμεν». Ό Μεττής, δ.π., 37, αναφέρεται επίσης στον Νίκανδρο Νούκιο καί τον Θωμά τον Αργεΐο, σημειώνοντας τους "Ελληνες μισθοφόρους ώς «'στρατιώττι', δηλαδή στρατιώτες», αγνοώντας, ϊσως, τήν ορθή ετυμολογία τοϋ δρου. 3. Ό Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία Ελληνικού 'Έθνους, τόμ. 11, 241, πέρα τοϋ Γεωργερίνη καί τοϋ ποιμνίου του αναφέρει μεμονωμένες ελληνικές παρουσίες εμπόρων, κυρίως σταφίδας, τραπεζιτών, όπως ό Ιάκωβος Χρυσοβελώνης, άλλοτε έμπορος πολυτίμων λίθων στην Όλλανδία, άλλα καί λογίων καί επιστημόνων, όπως ό διάκονος Φραγκίσκος

313 314 Γεωργίου Ά. Λαζάρου την Τουρκοκρατία τονίζεται με τις προσπάθειες τοΰ μητροπολίτη Σάμου Ιωσήφ Γεωργερίνη 4 και τοΰ ιερέα Δανιήλ Βούλγαρη, οι όποιοι μάλιστα ανεγείρουν τήν πρώτη ελληνική εκκλησία, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, επί της Crown street, στο Sono. Οι "Ελληνες φυγάδες από τή Σάμο βοηθήθηκαν σημαντικά άπό τον ήδη εγκατεστημένο στην Αγγλία ιατρό Κωνσταντίνο Ροδοκανάκη 5 και εγκαταστάθηκαν σέ χώρο, πού τους Προσαλέντης και ό περίφημος Χιώτης ιατρός Εμμανουήλ Τιμόνης με τη γνωστή, περί ευλογιάς, ανακοίνωση του στο πανεπιστήμιο της 'Οξφόρδης. 'Αργότερα ένας Κεφαλλονίτης 'ιατρός, ό 'Ιωάννης Χαρβούρης, ανακηρύσσεται μέλος των βασιλικών 'Ακαδημιών τοΰ Λονδίνου καί τοΰ 'Εδιμβούργου. 'Επίσης σημειώνει, αν και ώς τυχοδιώκτη, τον Κεφαλλονίτη Κωνσταντίνο Γεράκη, ό όποιος έφθασε να γίνει πρωθυπουργός τοΰ Σιάμ. Βλ. καί Οι "Ελληνες στην 'Αγγλία, 1997,81, για τήν αμφιλεγόμενη αυτή προσωπικότητα. Τον Τιμόνη καί τον Προσαλέντη αναφέρει στο γενικό σύγγραμμα του καί ό Τσιμπιδάρος Βασ., Οι "Ελληνες στην 'Αγγλία, 'Αθήναι, 1974, Ό Σάθας Κ. Ν., Νεοελληνική Φιλολογία, εν 'Αθήναις, 1868, 345, μας δίνει ικανές βιογραφικές πληροφορίες, όπως ότι γεννήθηκε στή Μήλο καί ότι χειροτονήθηκε μητροπολίτης Σάμου το Σημειώνει τή δυσκολία προσαρμογής του στον τουρκικό ζυγό, τις αναζητήσεις του στή Ρωμαιοκαθολική 'Εκκλησία καί τήν πρωτοβουλία του για τον ομαδικό μετοικισμό εκατό περίπου οικογενειών στην 'Αγγλία. Έκεΐ προσπάθησε να συστήσει Ελληνικό Γυμνάσιο. Όμως οι προσπάθειες του δεν καρποφόρησαν. Βλ. καί Tappe Ε. D., «The Greek College at Oxford », Oxoniensia, 1954, 19, 93, ό όποιος μας πληροφορεί ότι ό Γεωργερίνης ήλθε στην 'Αγγλία το Τό επόμενο έτος βρέθηκε στην 'Οξφόρδη σέ έρανο, πού έγινε προς αποπεράτωση τοΰ προαναφερθέντος ναοϋ, ένώ τό 1682 έπιστέλλει προς τον αρχιεπίσκοπο τοΰ Καντέρμπουρυ William Sancroft σχετικά μέ τήν αποστολή δώδεκα Ελλήνων υποτρόφων σπουδαστών. Σώζεται ή αγγλική μετάφραση τοΰ έργου του «Περιγραφή της παρούσης καταστάσεως της Σάμου, 'Ικαρίας, Πάτμου καί Άθωνος», ή όποια εκδόθηκε στο Λονδίνο τό Ό Εύαγγελίδης, 1936, Β', 516 καί 519, σημειώνει τήν ύπαρξη τοΰ Χίου Ίατροΰ, ό όποιος θα μας απασχολήσει ευθύς αμέσως, καί τήν αρωγή του στις προσπάθειες τοΰ Γεωργερίνη, ένώ δέν παραλείπει να υπογραμμίσει τήν παρουσία στο πανεπιστήμιο τής 'Οξφόρδης τοΰ Χρύσανθου Νοταρά, μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων καί ενός άπό τους πλέον μορφωμένους λογίους τής εποχής του. Τον Χρύσανθο θα συναντήσουμε καί στο πανεπιστήμιο τής Πάδοβας, στή σχολή τών ιατροφιλοσόφων (artisti). Βλ. Πλουμίδης Γ. Σ., «Αϊ πράξεις εγγραφής τών Ελλήνων σπουδαστών τοΰ Πανεπιστημίου τής Παδούης, Προσθήκη», Θησαυρίσματα, 1971, 8, , εγγραφή 376, έτους Είναι προφανές ότι μέ προδιαγεγραμμένη τήν εκκλησιαστική του σταδιοδρομία, ό νεαρός αρχιμανδρίτης δέν είχε κανένα λόγο να αποφοιτήσει ώς 'ιατροφιλόσοφος, παρακολουθώντας τό πλήρες πρόγραμμα ενός πανεπιστημίου. Άντ' αύτοΰ προτίμησε να συλλέξει, δίκην μέλισσας, εμπειρίες άπό περισσότερα πανεπιστημιακά κέντρα τής αλλοδαπής. 'Ωστόσο ας σημειωθεί ή επαφή του μέ τήν ιατρική παιδεία, δπως καί ή γνωριμία του μέ πολλά υποσχόμενους συμφοιτητές του. 'Ενδεικτικά βλ. Dima Dràgan, «Corneliu. Le Patriarche Chrysanthe Notaras et le docteur Jean Coirmene, étudiants à Padoue», Revue des Etudes Sud Est Européennes, 1969,7,

314 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου και 17ου αιώνα 315 παραχώρησε ό Δούκας της Υόρκης και μετέπειτα βασιλιάς της 'Αγγλίας 'Ιάκωβος ό Β' ( ) στα περίχωρα της πρωτεύουσας του. Σήμερα ή Greek street βρίσκεται στο κέντρο τοΰ Λονδίνου. Ή θαλασσοκράτειρα 'Αγγλία, μέσω της 'Αγγλικής Εταιρείας τοΰ Λεβάντε, ενδιαφέρθηκε για τους υπόδουλους "Ελληνες, όταν αναζήτησε διερμηνείς για τήν ομαλή διεξαγωγή τοΰ εμπορίου της. Ή αντιπάθεια των Άγγλων προς τις ξένες γλώσσες και ή ματαιοπονία εκμάθησης τους είναι γνωστή μέχρι σήμερα, ή αντίστοιχη δε αποστροφή τών Τούρκων παροιμιώδης 6. Έτσι, ώς μοναδικοί υποψήφιοι προβάλλουν οί "Ελληνες, δεδομένης και της έ'φεσής τους προς το εμπόριο. Όμως οί "Ελληνες εμπορεύονται ήδη με τους 'Ιταλούς, τους Γάλλους, τους Ρώσους, αργότερα και τους 'Ολλανδούς και δεν έχουν κανένα λόγο να βοηθήσουν το αγγλικό εμπόριο, το όποιο σαφώς υπολείπεται στην περιοχή. Επομένως συνειδητοποιείται από τους 'Άγγλους ή ανάγκη προσέλκυσης τοΰ ελληνικού στοιχείου και επιχειρείται ή δημιουργία Ελληνικού Γυμνασίου στην 'Οξφόρδη, κατά τα πρότυπα τοΰ παπικού Κολλεγίου τοΰ Αγίου Αθανασίου της Ρώμης 7. Ή Αγγλικανική εκκλησία είχε τή δική της ιδιαιτερότητα, όταν από τήν εποχή τοΰ Ερρίκου τοΰ Η' και το «διάταγμα της υπεροχής» τοΰ 1534, το όποιο αναγόρευε τον 'Άγγλο μονάρχη ώς προκαθήμενο τής Αγγλικανικής εκκλησίας αντί τοΰ Πάπα, είχε αποσχισθεί από τήν Καθολική εκκλησία και ακολουθούσε «ανάδελφη» πορεία. Απόπειρες προσεγγίσεως τής 6. Βλ. Obedeanu Constantin, V., Grecii în Tara Româneasca cu ο privire generala asupra Starei culturale pânâ la 1717, cu ο scrisore a D lui Gr. G. Tocilescu Profesor la Universitate, Membra al Academiei Romàne... Bucuresti 1900,163, και A. D. Xenopol, Istoria Romànilor din Dacia Traiano, ed. Ili a, voi. VI, Lupta contra elementului grecesc, ,32 σημ. 102, όπου αναιρεί το συνήθως επικαλούμενο απαγορευτικό εδάφιο τοΰ Κορανίου. 7. Τήν αναλογία επισημαίνει ό Σκουβαρας Βαγγέλης, Τα νεοελληνικά γράμματα, Α', 'Αθήνα 1976,458, ό όποιος δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στή θεολογική εκδοχή τής ιδρύσεως τοΰ Ελληνικού Κολλεγίου τής 'Οξφόρδης και τήν απόπειρα προσεγγίσεως τών δύο Εκκλησιών. Πέρα άπό το αμφίβολο τής δυνατότητας επαφής τών δύο εκκλησιών σε καθαρά θεολογικό επίπεδο (μόνο κοινό στοιχείο είναι ό άντικαθολικισμός) θα πρέπει να τονισθεί ή οικονομική συνιστώσα τοΰ εγχειρήματος. Ή απόπειρα άλλωστε προσηλυτισμού επισημαίνεται πολύ νωρίς άπό τον Φραγκίσκο Προσαλέντη, ό όποιος αποχωρεί άπό το Κολλέγιο και καταγγέλλει τον καθηγητή του Βενιαμίν Ούδρώφ για τις αιρετικές διδασκαλίες του. 'Εκδίδει το 1706 εύγλωττη και επιγραφική καταγγελία, τήν όποια επανεκδίδει ό Ά. Μουστοξύδης. Πβ. Ε. Legrand, Bibliographie Ionnienne, I. Paris 1910, nr Επίσης τοΰ Ιδίου, Bibliographie Hellénique, I, 48. Tò δημοσίευμα είναι αφιερωμένο στον 'Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Βλ. Vâtâmanu Ν., «Invaiati greci formati la Oxford sj la Halle si legàturile lor cu Românii la ìnceputul secolului al XVIII lea». Contibufii la istoria invâfâmîntului românesc, 1970,202 σημ. 2.

315 316 Γεωργίου Ά. Λαζάρου 'Αγγλικανικής και της 'Ανατολικής 'Ορθοδόξου εκκλησίας είχαν γίνει και στο παρελθόν τόσο μέ την παρουσία Ελλήνων ιερωμένων στην 'Αγγλία 8 όσο και μέ τον διορισμό 'Άγγλων ιερέων στην Κωνσταντινούπολη 9. Αυτές ακριβώς οι πολλαπλές άλλα βραχύβιες απόπειρες αποδεικνύουν ότι δέν υπήρχε πραγματική δυνατότητα προσεγγίσεως. Β'. Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης. Ό Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης 10 γεννήθηκε στή Χίο το 1635 και πέθα 8. Ό Εύαγγελίδης, 1936, Β', 512 3, αναφέρει τον 'Άγγελο Χριστόφορο σπουδαστή στο Balliol College και μετέπειτα καθηγητή της ελληνικής στο πανεπιστήμιο τοϋ Cambridge ( ) και ακολούθως της Όφξόρδης ( ). Το 1616 ό πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος Λούκαρις αποστέλλει στον αρχιεπίσκοπο τοϋ Καντέρμπουρυ George Abbot τον Μητροφάνη Κριτόπουλο, μετέπειτα πατριάρχη 'Αλεξανδρείας. Βλ. σχετικά 'Αναστασίου, Ίωαν. Ε., «Μητροφάνης Κριτόπουλος, Πατριάρχης 'Αλεξανδρείας, από τή Βέροια», Πνευματικοί "Ανδρες της Μακεδονίας κατά την Τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη, 1972, , Toynbee Arnold, Οι "Ελληνες και οι κληρονομιές τους, 'Αθήνα, 'Ινστιτούτο τοΰ βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, 1992, 329, Βακαλόπουλος 'Απόστολος, Ιστορία τοϋ Νέου 'Ελληνισμού, τόμ. Β', μέρος 2ο, 452, lorga Ν., Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο. Μτφρ. Γιάννη Καρά. 'Αθήνα, Gutenberg, 1989, 175, όπου και ή πληροφορία ότι ό Κριτόπουλος πέθανε στή Βλαχία. Ό Κριτόπουλος φθάνει συνεπώς στο Balliol College για ανώτερες σπουδές θεολογίας, όπου και θα μαθητεύσει υπό τον Χριστόφορο. Στο ϊδιο Κολλέγιο θα βρεθεί λίγο αργότερα ένας άλλος προστατευόμενος τού Λουκάρεως, ό Ναθαναήλ Κανόπιος, πρωτοσύγκελλος τοΰ πατριάρχη πλέον Μητροφάνη. Ό Κανόπιος αναφέρεται ώς ό πρώτος, πού εισήγαγε τον καφέ στο Λονδίνο. Βλ. και Tappe, 1954, 92, «Οί'Έλληνες στην Αγγλία», 1997, 'Αρκετοί άγγλικανοί Ιερείς αναφέρονται ώς εφημέριοι της αγγλικής Εταιρείας τού Λεβάντε κατά τήν περίοδο Μεταξύ αυτών διακρίνονται ό Thomas Smith και ό διάδοχος του John Covel, οι όποιοι κατέγραψαν και εξέδωσαν τις απόψεις τους, ό μεν Smith στα λατινικά το 1676 και στα αγγλικά το 1680 (μέ παράρτημα άπό τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλο Λούκαρι), ό δέ Covel στο έργο του: «Some Account of the Present Greek Church with reflexions on their present doctrine and discipline, particularly on the Eucharist and rest of their seven pretended Sacraments», London, Βλ. Tappe, δ.π., 93. Ό Tsourkas Cléobule, Germanos Lokros, Archevêque de Nysse et son temps ( ), Thessalonique 1970,116 σημ. 2, προσθέτει τον πρωτοπόρο ιεράρχη στους διατρίψαντες στο περίφημο πανεπιστήμιο της 'Οξφόρδης, ταυτίζοντας τον μέ τον αναφερόμενο Ιερεμία Γερμανό. Ό δέ Βενιαμίν, πού αναφέρεται ώς πολύ γνωστός τού Γερμανού, δέν είναι άλλος άπό τον Benjamin Woodroof ή Woodroffe, εμπνευστή τού όλου σχεδίου. 10. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, 410, Παρανίκας Ματθαίος, Σχεδίασμα περί της εν τω Έλληνικώ "Εθνει καταστάσεως των γραμμάτων άπό αλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.χ.) μέχρι των άρχων της ένεστώσης (Ι&) έκατονταετηρίδος, εν Κωνσταντινουπόλει 'Ανατύπωση, 'Αθήνα, Καραβιάς, 1992, 167, Βρετός, 'Ανδρέας Παπαδόπουλος, Νεοελληνική Φιλολογία... Έν 'Αθήναις 1857, Β', 332, Kousis Aristote P., L'évolution de la medicine

316 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου καί 17ου αιώνα 317 νε στο 'Άμστερνταμ το Σέ παιδική ηλικία μετέβη στη Γαλλία, όπου πιθανότατα τον κάλεσε ένας συγγενής του ονόματι Κύριλλος Ροδοκανάκης, ήδη εγκατεστημένος εκεί. 'Από τή Γαλλία περνά το 1654 στην Αγγλία, όπου και σπουδάζει ιατρική στο πανεπιστήμιο της 'Οξφόρδης. Ή παραμονή του συμπίπτει με τήν ταραγμένη βασιλεία τοΰ Καρόλου τοΰ Β', υπέρ τοΰ οποίου τάσσεται απροκάλυπτα ό νεαρός φοιτητής. Συνθέτει μάλιστα ποίημα προς τιμήν του 12, όταν ακριβώς ό Κάρολος ήταν εξόριστος στή Γαλλία ( ) μετά τήν επικράτηση τοΰ Κρόμγουελ. Ή παλινόρθωση τοΰ «Εύθυμου Μονάρχη» τό 1659 φαίνεται ότι ωφέλησε τον Έλληνα ιατρό, ό όποιος διορίζεται αυλικός ιατρός και φαρμακοποιός τοΰ βασιλιά 13. Όμως τήν Ί'δια χρονιά αναφέρεται ό θάνατος τοΰ υίοΰ τοΰ Κωνστάντιου. "Ετσι ό βασιλικός ιατρός αφιερώνεται στην επιστήμη του καί σύντομη Grèce. Extrait de la revue «Les Balkans». Athènes: Fiamma, 53. Παραδόξως τον αγνοεί ό Ζαβίρας, ενώ τον παραλείπει καί ό Προκοπίου, ό όποιος συμπεριλαμβάνει μόνο τους ευρέως γνωστούς. Με τον Κ. Ροδοκανάκη ασχολήθηκαν ό απόγονος του Δ. Ροδοκανάκης στο ομόφωνα αναφερόμενο ώς ανακριβές σύγγραμμα του «Βίος καί συγγράμματα τοΰ πρίγκιπος Κωνσταντίνου τοΰ Ροδοκανάκιδος απογόνου τοΰ αυτοκρατορικού οίκου Δούκα, Αγγέλου, Κομνηνού, Παλαιολόγου, επιτίμου δ' ιατρού Καρόλου τού Β', άνακτος της Μεγάλης Βρεταννίας, Γαλλίας καί Ίβερνίας. Έν Αθήναις 1882» καί ό Legrand, Dossier Rhodocanakis, Etude critique de bibliographie et d'histoire littéraire, Paris 1895, ό όποιος διάκειται αρνητικά απέναντι στους ισχυρισμούς τού Δ. Ροδοκανάκη, σύμφωνα μέ τους οποίους οι μεγαλύτεροι βυζαντινοί οίκοι επιμείχθηκαν προκειμένου να γεννηθεί ό ένδοξος προγονός του. 11. Τό 1685 σημειώνει ό Άμαντος Κ., Τα γράμματα εις τήν Χίον κατά τήν Τονρκοκρατίαν, Πειραιεύς, 1946, 68 69, καί ακολουθεί ό Σπεράντζας Στ., Οι "Ελληνες γιατροί λογοτέχνες από τήν "Αλωση της Πόλης ώς τα σήμερα, Αθήναι, Πεχλιβανίδης, 1962, 64. 'Ωστόσο ό Άμαντος πιθανολογεί τό 1710 ώς πραγματική ημερομηνία θανάτου του, επειδή στην έκδοση της Ανθογνωμίας τό 1721 στην Αμβέρσα λέγεται ότι πέθανε προ δέκα ή δώδεκα ετών, δηλαδή περί τό Τό ποίημα έχει τίτλο «'Έπη ρυθμικά (ένίων ηρωικών προτεθέντων) συγχαίροντα περί της επανόδου τού γαληνότατου άρχοντος Καρόλου τοΰ Δευτέρου καί θεοφύλακτου της Μεγάλης Βρεταννίας, Γαλλίας καί Ίβερνίας βασιλέως». Προλογίζοντας ό νεαρός φοιτητής αφιερώνει επιστολή στον καθηγητή του στην 'Οξφόρδη William Seymour. 13. Ελαφρώς διαφοροποιημένη άλλα όχι ιδιαίτερα πειστική εκδοχή σημειώνει ό Τιμόθεος, 'Επίσκοπος Μελητουπόλεως, «Ή ελληνική παροικία τοΰ Λονδίνου καί οι μεγάλες οικογένειες», Οι "Ελληνες στην Αγγλία, Δήμος Αθηναίων Πνευματικό Κέντρο, 1997,19. Ό Κάρολος Β' χαρακτηρίζεται κατά φαντασίαν ασθενής, ή δέ γνωριμία του μέ τον Ροδοκανάκη τοποθετείται στο 'Άμστερνταμ. Ή πληροφορία είναι ατεκμηρίωτη, σύμφωνα μέ τό γενικότερο εκλαϊκευτικό πνεύμα ολόκληρου τού τόμου, ενώ αμέσως προηγουμένως, ό Ιερέας Δανιήλ Βούλγαρης αναφέρεται ώς Ευγένιος. Γενικότερα ή ακριβή αυτή έκδοση δεν χαρακτηρίζεται καί για τήν ακρίβεια τών περιεχομένων πληροφοριών.

317 318 Γεωργίου Ά. Λαζάρου μα παρουσιάζει ένα δικής του έπινοήσεως φάρμακο, το «Άλεξίκακον 14, το πνεΰμα τοΰ κόσμου», το όποιο προσθέτει στη θεραπευτική του φαρέτρα 15. Το σκεύασμα αυτό, σύμφωνα με τον παρασκευαστή του, προφυλάσσει από όλα τα κακά συλλήβδην και χρησιμοποιείται περίπου ώς πανάκεια 16. Ό Κωνσταντίνος Ροδοκανάκης θα πρέπει να θεωρηθεί σημαίνουσα προσωπικότητα της εποχής του. Αυλικός ιατρός και βασιλικός φαρμακοποιός (chymist), με ενα επιστημονικό σύγγραμμα, πού γνωρίζει πολλαπλές εκδόσεις 17, ενώ προχωρεί στην έκδοση νέου φαρμακολογικού μελετήμα 14. Ό Εύτυχιάδης 'Αριστοτέλης, Εισαγωγή εις τήν ελληνικήν θεραπεντιχήν. Από τον 1453 μέχρι των μέσων τον 19ον αιώνος, 'Αθήναι 1985,171, αναφέρει το «alexiacus, ήτοι προφυλακτική θεραπεία εκ των ελληνικών λέξεων άλέξω=προφυλάσσω καί άκκος=θεραπεία». Πιστεύω ότι ή ορθή γραφή του σκευάσματος τοΰ Ροδοκανάκη είναι alexicacus, τουτέστιν άλεξίκακον. Άλεξίκακος δε είναι «αυτός πού απομακρύνει το κακό» (Σταματάκου 'Ιωάννη, Λεξικό Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, 'Αθήναι 1949), «ό το κακόν αποκρούων, άποσοβών, άποδιώκων... ό προφυλάσσων, ό προστατεύων, ò βοηθών, ό σώζων...» (Δ. Δημητράκου, Μέγα Λεξικον "Ολης της Ελληνικής Γλώσσης, 'Αθήναι 1953). "Ολες δέ αυτές οι ερμηνείες είναι ιδανικές για ενα νέο καί ελπιδοφόρο φάρμακο, ακραιφνώς ελληνικού ονόματος, συνθέσεως καί πατρότητας. Τρίτη εκδοχή άπαντα στον τόμο «Οι "Ελληνες στην Αγγλία», 81, όπου το πολύπαθο σκεύασμα αναφέρεται ώς «Άνεξίκακος, σπίρτο τοΰ άλατος τοΰ κόσμου». 15. Σύμφωνα με τον Σπεράντζα, 1962, 64, με το συγκεκριμένο φάρμακο «Spiritus mundi alexicacus» έσωσε τή ζωή πολλών ανθρώπων. Είναι δύσκολο να φαντασθεί σημερινός επιστήμονας ιατρός πώς με το άγνωστου συνθέσεως άλεξίκακον σώθηκαν ζωές σέ επιδημία πανώλους. Είναι βέβαια γνωστό καί επιστημονικά παραδεκτό τό placebo effect. Ωστόσο θεωρείται δεδομένο δτι δέν έ'χει εφαρμογή σέ θανατηφόρες νόσους. Μοναδική άλλα απίθανη εκδοχή είναι τό άλας τοΰ κόσμου να περιείχε, κατά ευτυχή συγκυρία, καί άλας τετρακυκλίνης καί στρεπτομυκίνης. 'Ενδιαφέρον θα είχε οπωσδήποτε ή γνώση τής συστάσεως τοΰ νέου αύτοΰ φαρμάκου. 16. Ό Εύτυχιάδης, 1985, μελετώντας μεταξύ των άλλων συγγραμμάτων ελληνικής θεραπευτικής καί τό έργο τοΰ Ροδοκανάκη, σημειώνει τις ενδείξεις τοΰ ιδιοσκευάσματος του: βοηθεΐ στην δυσπεψία, σ. 43, σταματά τον ίκτερο εν τή γενέσει του καί ψυχραίνει τό φλεγμαΐνον ήπαρ, σ. 44, εξαγνίζει τό αίμα καί βοηθεΐ στην κυκλοφορία, σ. 92, παρέχει καλή όρεξη, σ. 118, εμποδίζει τήν επώαση σκωλήκων, τους όποιους καί φονεύει, δπου καί αν βρίσκονται, σ Πρέπει ωστόσο να παρασκευάζεται «φιλοσοφικά», αποκλειστικά ίσως άπό τον εμπνευστή του, καθώς κατά τήν κοινή παρασκευή του δέν αποκλείεται να μειώνεται ή θεραπευτική του δράση. «Alexiacus, spirit of the world, which vulgarly prepared is called the spirit of salt. Or, the transcendent virtue of the true spirit of salt long looked for, and now philosophically prepared by Constantinus Rhodocanakis, Grecius of the isle Chius and one of his Majesty's chymists». Ό παμπόνηρος Χίος εξασφαλίζει έτσι τήν «πατέντα» τοΰ φαρμάκου, άφοΰ προφανώς μόνο αυτός είναι σέ θέση να τό παρασκευάσει «φιλοσοφικά» καί διασφαλίζεται ταυτόχρονα, σέ περίπτωση θεραπευτικής αποτυχίας, καθώς τό πνεΰμα τοΰ κόσμου (spirit of the world), όταν παρασκευάζεται χυδαϊστί, μετατρέπεται σέ πνεΰμα τοΰ άλατος (spirit of salt). 17. Ό Άμαντος, 1946, 70, σημειώνει τήν τρίτη έκδοση τοΰ «Alexicacus» τό 1664 καί τήν

318 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοϋ 16ου και 17ου αίώνα 319 τος 18. Σέ μια εποχή πού το δραστικότερο φάρμακο ήταν ή προσωπική επαφή μέ τον θεράποντα ιατρό και ή βασισμένη στην εμπιστοσύνη εναπόθεση στις σωτήριες φροντίδες του, τέχνη ξεχασμένη σήμερα, το άλεξίκακον, ανεξαρτήτως συστάσεως, ήταν απόλυτα σέ θέση να πραγματώσει όσα ό παρασκευαστής του υποσχόταν. "Ισως μάλιστα ή μεγάλη επιτυχία τοΰ φαρμάκου του ώθησε τον Ροδοκανάκη σέ συγγραφή νέου έργου, μέ τίτλο «Infallible remedy against the plague by doctor Constantine Rhodocanaces, Byzantine Nobleman and Honorary physician to His majesty King Charles II, London 1665». Είναι δέ αξιοσημείωτο ότι τή χρονιά εκείνη είχε ενσκήψει στην 'Αγγλία φοβερή επιδημία πανώλους, ή οποία ερήμωσε τήν ύπαιθρο και κατατρομοκράτησε τήν πρωτεύουσα. Στο έργο του αυτό ο Ροδοκανάκης, προλαμβάνοντας τις εξελίξεις, συνιστά τή χρήση τοϋ άλεξικάκου και κατά της πανώλους, ένώ δέν παραλείπει να συνταγογραφήσει και τό μοναδικό αδιαμφισβήτητα δραστικό για τα δεδομένα της τότε επιστήμης θεραπευτικό μέτρο 19. Τό 1668 εκδίδεται στην 'Οξφόρδη τό φιλολογικό του έργο «Αναμνήσεις Ίστορικαί» σέ τέσσερα βιβλία, στα όποια συμπεριλαμβάνονται τα ποιήματα, πού είχε αφιερώσει στον 'Άγγλο μονάρχη. 'Άγνωστο πότε και για ποιο λόγο μεταβαίνει στις Κάτω Χώρες. Στην έβδομη το Ταπεινά ελατήρια αυτοπροβολής ή εσκεμμένη διαφημιστική επιδίωξη θα δικαιολογούσαν (;) τήν κατ' έτος έκδοση τοϋ έργου του, πρακτική πού συνηθίζεται ώς σήμερα. Όμως δέν υπάρχουν ενδείξεις για κάτι τέτοιο, οπότε είμαστε υποχρεωμένοι να δεχθούμε ότι ή έκδοση τοϋ συγγράμματος του έκανε πάταγο τότε, τό δέ σκεύασμα του τρελλές πωλήσεις. Διαφορετικά δέν θα έμπαινε στον κόπο να τό προστατεύσει άπο επίδοξους αντιγραφείς. 'Αν μάλιστα τό άλεξίκακον δέν εϊχε επικίνδυνες παρενέργειες, δέν θα πρέπει να ήταν χειρότερο άπο τα υπόλοιπα φάρμακα της εποχής, για όλες τις ενδείξεις, οι όποιες προαναφέρονται, πλην βεβαίως της πανώλους. 18. A discourse on the praise of Antimony and the virtues there of. Written and published at the request of a person of quality, by Constantine Rodocanacis, Βλ. Ζολώτας Γ. Ί., 'Ιστορία της Χίου, τ. Γ, μέρος Α', Τουρκοκρατία, 'Αθήνα, 1926, 56 Εύτυχιάδης, 1985, 171, όπου ό Ροδοκανάκης, στην πολύκροτη διατριβή του για τό άλεξίκακο, αναφέρει και άλλα φάρμακα παρασκευασμένα έξ ίεροΰ κρόνου (;). Για να πληροφορηθεί περαιτέρω ό ενδιαφερόμενος θα πρέπει να ανατρέξει στο έτερο βιβλίο τοΰ συγγραφέα, ό οποίος έ'τσι διαφημίζει και τό μικρότερο πόνημα του. Επιπρόσθετες τακτικές διαφημιστικής προώθησης των Ιατρικών συγγραμμάτων μπορεί να βρει κανείς στην εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εργασία τών Βλαδίμηρου Λάζαρου και Ριζόπουλου 'Ανδρέα Χρ., 'Ιατρική και διαφήμιση στην Ελλάδα. Άπα τήν αρχαιότητα ώς το 1940, 'Αθήνα, Έπτάλοφος, Εύτυχιάδης, 1985, 144: «...προτρέπει δεήσεις ε'ις τον "Υψιστον, όπως άπομακρύνη τήν μάστιγα».

319 320 Γεωργίου Ά. Λαζάρου 'Αμβέρσα συνδέεται φιλικά μέ τον Jacques Richebourg (ελληνιστί 'Ιάκωβο Πλουτάκριο), ό όποιος μετά τον θάνατο τοΰ "Ελληνα ίατροΰ, θα εκδώσει στο Άμστερνταμ το φιλολογικό πόνημα «Ανθογνωμία», στο όποιο προτάσσει επίγραμμα αφιερωμένο στον Χίο ιατρό 20. Άλλα έ'ργα τοΰ Κωνσταντίνου Ροδοκανάκη είναι δύο γραμματικές μελέτες, οι όποιες περιελήφθησαν σε έλληνολατινικό λεξικό 21. Ή μεγάλη αύτη ιατρική προσωπικότητα τοΰ 17ου αιώνα είναι σχεδόν αγνοημένη άπό τήν ελληνική ιατρική ιστοριογραφία. 'Από τή Χίο στή Γαλλία, άπό εκεί στην 'Αγγλία, όπου αναδεικνύεται σε ύψιστα αξιώματα της εποχής και βοηθεΐ πρόσφυγες συμπατριώτες του στην εγκατάσταση τους. Τέλος στην Όλλανδία, όπου και πεθαίνει, χωρίς να αφήσει γνωστό ιατρικό έργο. Γ. Το Ελληνικό Κολλέγιο της Οξφόρδης ( ). Το 1692 το σχέδιο για ενα ελληνικό Κολλέγιο στην Αγγλία αρχίζει να παίρνει σάρκα και οστά. Μέ τήν πρωτοβουλία τοΰ εφημερίου της Christ Church, Dr.Benjamin Woodroffe, και έπί το έλληνικώτερον Βενιαμίν Ούδρώφ, το ερειπωμένο Gloucester Hall ανακαινίζεται και ό αγαθός ελληνιστής τοποθετείται επικεφαλής τοΰ άρτιπαγοΰς Κολλεγίου. Μια δεκαετία ενωρίτερα, το 1682, ό 'Ιωσήφ Γεωργερίνης είχε προλειάνει το έδαφος, υποβάλλοντας στον Αρχιεπίσκοπο τοΰ Καντέρμπουρυ το σχέδιο του. Το ενδιαφέρον άλλωστε τοΰ Ούδρώφ δέν είναι καινοφανές. "Ηδη από το είχε γνωρισθεί μέ τον απεσταλμένο τής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας Τερεμία Γερμανό, πού, κατά μία άποψη, δέν είναι άλλος άπό τον Γερμανό Λοκρό ή Αιτωλό 22. Το 1670 αποστέλλει στον "Ελληνα ιεράρχη έναν αριθμό βιβλίων, μέσω τοΰ εφημερίου τής αγγλικής Εταιρείας τοΰ Λεβάντε, φροντίζοντας να διατηρεί ζωντανή τήν επαφή των δύο εκκλησιών. Τώρα ό Ούδρώφ βρίσκει πιο πρόσφορο έδαφος και, εξασφαλίζοντας 20. 'Άμαντος, 1946, 70, Ζολώτας, 1926, 455 6, ό όποιος και παραθέτει ολόκληρο τον τίτλο: «Κωνσταντίνου τοΰ Ροδοκανάκιδος, Έλληνος τω γένει και χημικοϋ τοΰ γενναιότατου βασιλέως τής μεγάλης Βρεταννίας, 'Ανθογνωμία δια στίχων ρυθμικών. Id est C. Rodocanacidis genere Graeci et Serenissimi Magnae Britanniae Regis Chymici... Floridae sententiae versibus rythmicis conscriptae. Praefationis Icco praefixa est operi epistola Jacobi de Richebourg, Juris consulti Antverpiensis et prostant Antverpiae, apud Ioannem Franciscum Lucas sub signo S. Spiritus prope Bursam MDCCXXI». 21. «Cornelii Screvelii, Lexicon manuale graecolatinum et latinograecum. Augustae Vindelicorum 1796». 22. Iorga, 1989, 217 και 219. Πβ. Tsourkas, 1970,116 σημ. 2.

320 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου και Που αιώνα 321 την απαραίτητη υλικοτεχνική υποδομή, ξεκινά τήν αναζήτηση υποψηφίων σπουδαστών, γεγονός πού θα αποδειχθεί εξαιρετικά επίπονο, το δυσκολώτερο μάλλον τμήμα τοΰ όλου εγχειρήματος καί, τελικά, ή αιτία πού αυτό ατόνησε. Ή επιλογή των σπουδαστών δέν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Κατ' αρχήν πρέπει να γίνει γνωστό το γεγονός της έναρξης εργασιών τοΰ Κολλεγίου, και προς τον σκοπό αυτόν ό διευθυντής τοΰ Κολλεγίου εκδίδει έ'να φυλλάδιο 23. Στή συνέχεια, από όσους εκδηλώσουν ενδιαφέρον, πρέπει να βρεθεί ή χρυσή τομή, μέ τή μαθηματική έννοια τοΰ όρου τομή, όσοι δηλαδή θα εγκριθούν τόσο από τήν 'Ορθόδοξη όσο και άπό τήν 'Αγγλικανική εκκλησία. 'Ιδιαίτερη μάλιστα προσοχή χρειάζεται στην ενδεδειγμένη επιλογή τών πρώτων μαθητών 24, άπό τους οποίους θα κριθεί ή μελλοντική πορεία τοΰ Κολλεγίου. Ό φιλόδοξος διευθυντής αλληλογραφεί, στα ελληνικά, μέ τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικο, αποστέλλοντας μάλιστα τό πρόγραμμα σπουδών τοΰ Κολλεγίου. Μέ τό σκοπό να προσελκύσει περισσότερους καί πιο αξιόλογους μαθητές έχει συμπεριλάβει στή διδακτέα ύλη: θεολογία, προφανώς, άφοΰ αυτός είναι ό επίσημος σκοπός τοΰ Κολλεγίου, τή μελέτη της ελληνικής, λατινικής καί εβραϊκής γλώσσας, φιλοσοφία καί, επιπλέον, μαθηματικά καί ιατρική 25. Τό αρχικό σχέδιο περιελάμβανε τήν αποστολή είκοσι μαθητών, πέντε 23. Διαφημιστικό προσπέκτους θα το λέγαμε σήμερα καί αυτόν τον όρο μεταχειρίζεται καί ό Tappe, 1954, 94, ό όποιος παραθέτει καί τον πλήρη τίτλο: «A model of a College to be settled in the University for the Education of some Youths of the Greek Church». Από τήν εργασία αυτή ερανίζονται καί όσοι, ελάχιστοι, έχουν ασχοληθεί μέ τό θέμα. Μεταξύ αυτών σημαντικότερος προβάλλει ό Καραθανάσης Αθανάσιος, ΟΊ'Έλληνεςλόγιοι στή Βλαχία ( ), Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1982, στή θεμελιώδη εργασία του για τους "Ελληνες λόγιους στή Βλαχία, ανάμεσα στους οποίους υπάρχει πληθώρα ιατροφιλοσόφων. 24. Στο στάδιο ακόμη της οργανώσεως τοΰ Κολλεγίου αναφέρεται ή επίσκεψη στην 'Οξφόρδη ενός "Ελληνα μέ Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα Μαθηματικά, τοΰ Διονυσίου τοϋ "Ελληνα, ό όποιος καί παρέμεινε, για σύντομο χρονικό διάστημα στις κενές εγκαταστάσεις τοΰ Κολλεγίου. 25. Αυτός είναι πράγματι καί ό λόγος, για τον όποιο τό φαινομενικά άσχετο αυτό κεφάλαιο ενδιαφέρει τον ιστορικό της ιατρικής. Για τή μελετώμενη περίοδο ή σχέση ιατρικής καί φιλοσοφίας είναι αυταπόδεικτη. Τα πανεπιστημιακά άλλωστε πτυχία τών 'ιατροφιλοσόφων είναι Φιλοσοφίας καί 'Ιατρικής. Συχνά καί ή θεολογία, ως κλάδος της φιλοσοφίας ή ώς αυτόνομη επιστήμη, εμπλέκεται μέ τήν Ιατρική. Είναι δέ άφθονα τα παραδείγματα λογίων της τουρκοκρατίας μέ τις συνδυασμένες 'ιδιότητες τοΰ ιατρού, τοΰ διδασκάλου καί τοΰ Ιερωμένου, ιερέα ή μοναχού. 'Επίσης άφθονα είναι τα παραδείγματα ερευνητών, πού αγνοούν τήν ιατρική ιδιότητα ή τις ιατρικές σπουδές τών λογίων, τό έ'ργο τών όποιων ερευνούν.

321 322 Γεωργίου Ά. Λαζάρου άπο κάθε πατριαρχείο της 'Ανατολής. Όμως ή ανταπόκριση δέν ήταν ή αναμενόμενη. Ό Ούδρώφ δέν διστάζει να ζητήσει τή συνδρομή τοΰ πρεσβευτή τής 'Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη λόρδου Paget, ό όποιος και αναλαμβάνει να συζητήσει το θέμα μέ εξέχουσες προσωπικότητες τοΰ Ελληνισμού. 'Ανάμεσα τους ό πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος, ό πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος καί, φυσικώ τω λόγω, ό Μεγάλος Διερμηνέας τής Υψηλής Πύλης καί διακεκριμένος ιατροφιλόσοφος 'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ό έξ 'Απορρήτων 26. Το συμπέρασμα άπο όλες αυτές τις επαφές ήταν ότι θα απέβαινε εύκολώτερη ή αναζήτηση μεμονωμένων σπουδαστών παρά ή οργανωμένη αποστολή υποτρόφων, ή οποία θα απαιτούσε τον έλεγχο καί τήν έγκριση τοΰ Πατριαρχείου καί, πιθανότατα, καί των τουρκικών άρχων. "Ετσι ό λόρδος Paget πείθει τον καπουκεχαγιά 27 (διπλωματικό αντιπρόσωπο στην Υψηλή Πύλη) τοΰ ηγεμόνα τής Βλαχίας Κωνσταντίνου Βραγκοβάνου να αποστείλει στην 'Οξφόρδη δύο στενούς συγγενείς του. Τελικά τήν άνοιξη τοΰ 1699 καταφθάνουν οι πρώτοι πέντε μαθητές. Το 26. Βλ. Οικονόμος Σοφοκλής Κ., «'Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος ό έξ Απορρήτων», Πανδώρα, 1871, 22, 316 σημ. (γ), όπου ή πληροφορία ότι στη βιβλιοθήκη τοΰ Μετοχίου τοΰ Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη διατηρείται χειρόγραφο τοΰ Ιατροφιλοσόφου καί Μεγάλου Λογοθέτη τοΰ Πατριαρχείου Αλεξάνδρου Μουροκορδάτου τοΰ έξ Απορρήτων, μέ τίτλο: «Ζητημάτων Θεολογικών λύσεις προς τους λεγόμενους Εγγλέζους, ας εκείνοι άπορήσαντες έζήτησαν παρά τοΰ Οίκουμ. Πατριάρχου». Φαίνεται λοιπόν ότι ή επικοινωνία τής Αγγλικανικής Εκκλησίας μέ τήν Ανατολική ήταν οργανωμένη καί γινόταν μέσα άπο επισήμους διαύλους. Δέν εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας 'ιατροφιλόσοφος συντάσσει τή θεολογική απάντηση, πιθανότατα μέ εντολή τοΰ Πατριάρχη. Αντίθετα επιβεβαιώνει τήν ευρύτητα τοΰ πνεύματος τών λογίων αυτών. Βλ. καί Άμαντος Κ., «Γεώργιος Κορέσσιος», 'Αθηνά, 1935,46, , για αντίστοιχες θεολογικές επιδόσεις τοΰ Χίου Ασκληπιάδη. 27. Καπουκεχαγιάς τή δεδομένη εποχή φαίνεται ότι ήταν ό Ίωαννάκης Πορφυρίτης, όπως μαρτυρούν οι Tappe, 1954, 98, Tappe E. D., «Eustathius Placicus, a physician at the court of Brancoveanu studies at Oxford», Revue des Etudes Roumaines, 1957, 3 4, , Καραθανάσης, 1982, 79 σημ. 2. Για τον ανώτατο αυτόν Φαναριώτη αξιωματούχο, βλ. Προκοπίου, «Δημήτριος ό Πάμπερις, Έπιτετμημένη έπαρίθμησις τών κατά τον παρελθόντα αιώνα λογίων Γραικών, καί περί τίνων εν τω νΰν αίώνι άνθούντων», Σάθας Κ., Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 3, 490, Σφυρόερας Βασίλειος, Οι Αραγομάνοι τον Στόλου. Ό θεσμός και οι φορείς. Δ.Δ. Αθήναι 1965, 89, όπου αναφέρεται ώς διερμηνέας μή κατονομαζόμενης ευρωπαϊκής δυνάμεως, ένώ στην επομένη σελίδα σημειώνεται ότι διετέλεσε πρώτος δραγομάνος τής άλαμανικής βασιλείας. Βλ. επίσης Γόνης Δημήτριος Β., «Μελέτιος Συρίγος. Διδάσκαλος τοΰ Όσιου Ευγενίου τοΰ Αίτωλοΰ», Σύναξις. Ευγένιος ό Αιτωλός καί ή Εποχή του. Καρπενήσι Πρακτικά, Αθήναι 1986, , για τον 'Ιωάννη Πορφυρίτη ώς μαθητή τοΰ Μελετίου Συρίγου. Κατά πληροφορίες τοΰ loan C. Filitti, ^4r/i/v<2 Gheorghe Grigore Cantacuzino, Bucuresti, 1919, 266, υπήρξε καπουκεχαγιάς τής Βλαχίας το 1674.

322 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου καΐ Που αιώνα 323 καλοκαίρι τοΰ 1700 θα ακολουθήσουν και άλλοι, ενώ τρεις ακόμη θα έλθουν δια ξηράς μέ την ακολουθία τοΰ απερχομένου λόρδου Paget. Όταν ή βασίλισσα 'Άννα επισκέπτεται την Όξφόρδη τον Αύγουστο τοΰ 1702, ό περιχαρής διευθυντής αναθέτει στον πρεσβύτερο μαθητή του Συμεών Όμηρο να προσφωνήσει τήν υψηλή προσκεκλημένη. Σώζονται τα ονόματα κατ' αρχήν των καθηγητών τοΰ Κολλεγίου, οί όποιοι ήταν, έκτος τοΰ διευθυντοΰ, οί Roger Bourchier 28 και Edward Eden, και βέβαια των μαθητών 29. Αυτοί ήταν οί επτά, πού υπογράφουν τήν προσφώνηση στή βασίλισσα Άννα: Συμεών και Γεώργιος Όμηρος, Γεώργιος και Ιωάννης Άπταλης, Γεώργιος Μαρούλης, Μιχαήλ 'Αμηράς Σ' αυτόν αναφέρεται μέ ιδιαίτερο σεβασμό ό 'Αλέξανδρος Έλλάδιος στο μεταγενέστερο έργο του Status praesens Ecclesiae Graecae, Altorf 1714, , «summus Graecorum Fautor, et meus in rebus mathematicis et Anglicana lingua Praeceptor maxime reverendus». Βλ. Tappe E. D., «Alumni of the Greek College at Oxford, », Notes and Queries, serie 200, mars 1955,112. 'Από τον Βουρχιέρο έμαθε ò Έλλάδιος αγγλικά και μαθηματικά. Βλ. Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Καραθανάσης, 1982, 149 σημ. 1. Τα ονόματα τους παραδίδονται άπό τον Έλλάδιο στα λατινικά, γι' αυτό και ή ελληνική απόδοση τους μπορεί να διαφέρει άπό συγγραφέα σε συγγραφέα και πιθανότατα να αποκρύπτεται συσχέτιση τους μέ άλλους Έλληνες λογίους. Ή αγγλική γραφή τους είναι: Simon and George Homerus, George and John Aptal, George Maroules, Michael Damiral, Stephen Constantine, Seraphim of Mitylene, Matthew of Paros, Theodore Basilius, Francis Prossalentis, Alexander Helladius, Eustathius Placicus. Βλ. Tappe, 1955, ό όποιος συγκέντρωσε και βιογραφικά στοιχεία για τή μετέπειτα σταδιοδρομία των μαθητών τοΰ Κολλεγίου. 30. Ό Tappe, 1955, δεν δίνει καμία επιπλέον πληροφορία για τον Μιχαήλ Δαμιράλη, όπως είναι ή πιστότερη απόδοση τοΰ αγγλικού ονόματος Michael Damiral. "Ομως ή έκ νέου μεταγραφή στην ελληνική τοΰ ονόματος τοΰ Έλληνα σπουδαστή μπορεί επίσης να είναι Αμιράλης, εφόσον γίνει δεκτή ή γαλλική γραφή τοΰ ονόματος D'Amiral ή παρεμβληθεί μία στίξη. "Ετσι είναι δυνατόν να πιθανολογηθεί σχέση μέ τή γνωστή αρχοντική οικογένεια Αμιράλη άπό τή Ρόδο. 'Αξιοσημείωτη είναι ή παρουσία τοΰ Ίατροΰ Δημητρίου Αμυραλλίου στο Κολλέγιο της Ρώμης το Βλ. Τσιρπανλής Ζαχαρίας Ν., «Οί μαθητές τοΰ Έλληνικοΰ Κολλεγίου της Ρώμης ( )», Δωδώνη, 1978, 7, 41, για μία πλημμυρίδα πληροφοριών σχετικά μέ τους μαθητές τοΰ Έλληνικοΰ Κολλεγίου της Ρώμης, μεταξύ τών όποιων ξεχωρίζουν πολλοί Ιατροί. Τον Δημήτριο Αμιράλη μνημονεύει και ό Kousis, δ.π., 11, ώς Χίο τήν καταγωγή μέ σπουδές στην Πάδοβα, καθώς και ό Γκιάλας Άθ., Ή Ελληνική Ιατρική Παιδεία και οί φορείς αυτής κατά τον δέκατον δγδοον αιώνα, Αθήναι, 1977, Αναλυτικότερος ό Παϊδούσης, 1939, 83, σημειώνει ότι ό Δημήτριος Νικολάου Αμιράλλος ( ) μετέφρασε στην ελληνική τήν Ανατομική τοΰ Aimé Bourdon, σύμφωνα μέ πληροφορίες τοΰ Γάλλου ίατροΰ και βοτανολόγου Joseph Pitton de Tournefort, Relation d'un voyage du Levant, Lyon 1717, τόμ. Γ, 75. Ό Tournefort επισκέφθηκε τήν καθ' ημάς Ανατολή σε αναζήτηση φαρμακευτικών φυτών. Είχε δε τήν ευκαιρία να γνωρισθεί και να συζητήσει μέ τον διακεκριμένο ομότεχνο του 'Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο τον εξ Απορρήτων. Ό

323 324 Γεωργίου Ά. Λαζάρου (ή Δαμιλάς 31 ), Στέφανος Κωνσταντίνου. 'Άλλοι τρεις είναι γνωστό ότι κατέφθασαν αργότερα και είναι οί Σεραφείμ Μυτιληναίος 32, Ματθαίος Άμιράλλος είναι πιθανότατα ό dottor Dem. Amiragli τοϋ κώδικα Λατινικής Επισκοπής Χίου και εργαζόταν στό Νοσοκομείο τής Χίου. Ό Ζολώτας, 1926, 477, αν καί προγενέστερος, παρέχει πληθώρα σχετικών πληροφοριών, τις όποιες οί μεταγενέστεροι άφησαν αναξιοποίητες. Κατ' αρχάς παραθέτει την έγγραφη του στο Κολλέγιο τοϋ 'Αγίου 'Αθανασίου, άπό την οποία καθίσταται γνωστό ότι εισήλθε στό Κολλέγιο το 1673 σε ηλικία 17 ετών, καθώς καί ότι ήταν υιός τοϋ Νικολάου Άμιράλλου καί τής 'Άννας Πεπανοΰ. 'Ακολούθως, σ. 480, άπό επομένη έγγραφη του Λαυρέντιου Άμιραλλίου, υίοΰ τοϋ Δημητρίου Άμιραλλίου καί τής 'Αγγελικής Μπορμπόνη, ό όποιος φοίτησε έκεΐ το διάστημα , μαθαίνουμε την οικογενειακή κατάσταση τοϋ Χίου Άσκληπιάδη. 'Επιπρόσθετα δέ, σ. 454, ό Άμιράλλος γνώρισε, πλην τοϋ Γάλλου Tournefort καί τον Σουηδό Hasselquist. Τον τελευταίο, όταν ήταν στη Σμύρνη καί σε προχωρημένη ηλικία. Έτσι πληροφορούμεθα ότι «όντως δ' είχε περιηγηθή ό Άμιράλλος κατά την έποχήν τών μελετών αύτοΰ την Άγγλίαν καί την Ίταλίαν, καί έξασκηθή πρακτικώς επί εννέα ετη είς το πρώτον νοσοκομεΐον τής Ρώμης». Μήπως λοιπόν βρισκόμαστε ενώπιον τοϋ Μιχαήλ Δ. Άμιράλη, υίοϋ τοϋ διακεκριμένου ιατροφιλοσόφου Δημητρίου Άμιράλη ή Άμιραλλίου ή Άμιράλλου, στα ίχνη τοϋ οποίου βαδίζει; 31. Τη γραφή Δαμιλάς εισάγει ό Καραθανάσης, 1982,149 σημ. 1, χωρίς να υπάρχει ιδιαίτερος λόγος καί χωρίς να παρέχει σχετική τεκμηρίωση. Ό ϊδιος ερευνητής, Karathanassis Athanassios Ε., «L'exemple d'un érudit grec en Moldovalachie: Alexandre Amiras ( ci.)», Balkan Studies, 1982, 23, 322 σημ. 2, εικάζει συγγένεια τοϋ Μιχαήλ Δ. Άμηρά με τον 'Αλέξανδρο Άμηρά άπό τή Σμύρνη, τον όποιο καί βιογραφεί εκτενώς. Προφανώς δέν είχε υπόψη του τις σαφέστατες πληροφορίες τοϋ Ζολώτα, τις όποιες άλλωστε αγνοούσε καί ό Tappe, ό όποιος, στις τρεις μνημονευόμενες εργασίες του, προσπαθεί συστηματικά καί φιλότιμα να 'ιχνηλατήσει τή μετέπειτα πορεία τών μαθητών τοϋ Κολλεγίου. Όπωσδήποτε πάντως ό συσχετισμός μέ τον Αλέξανδρο Άμηρά χρήζει περαιτέρω διερευνήσεως. 32. 'Εξαίρετη είναι ή σχετική μονογραφία τοϋ Παλαιολόγου Κ., «Ό Έλλην κληρικός Σεραφείμ», Παρνασσός, 1880, 4, 28 51, όπου όχι μόνο βιογραφείται αναλυτικά ό Έλληνας κληρικός, άλλα εν παρόδω παρατίθενται καί πολλές άλλες πληροφορίες σημαντικές για τον ιστορικό τής ιατρικής. 'Εκπληκτικές είναι οί περιηγήσεις τοϋ Σεραφείμ, κατά κόσμον Στεφάνου Πωγωνάτου, οί όποιες αθροιζόμενες υπερβαίνουν τον γύρο τής υφηλίου. Άπό τή Σμύρνη, όπου γεννήθηκε, στή Μυτιλήνη, όπου χειροτονείται διάκονος, άπό εκεί στην Κωνσταντινούπολη καί ακολούθως στή Ρωσία, πρώτα στή Μόσχα καί στή συνέχεια στή Νάρβη. Σειρά έχει το Άμστερνταμ, ή 'Οξφόρδη, επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη καί τούμπαλιν προς αποπεράτωση τών σπουδών του. Τετράμηνη επίσκεψη στό Παρίσι, έπειτα στην Όλλανδία, «εκδρομή» στην "Αλλη καί τή Λειψία. Έκ νέου στή Ρωσία, στον 'Αρχάγγελο, στή Νάρβη καί στή Μόσχα καί έπανάκαμψη στην κεντρική Ευρώπη δια θαλάσσης άπό τό παγωμένο λιμάνι τοϋ Αρχαγγέλου στην Κοπεγχάγη. Μετέπειτα τό Βερολίνο, ξανά ή Λειψία καί ή Χάλλη καί «δια Σιλεσίας καί Πολωνίας εις τήν χώραν τών Βωλόχων». Στή Βλαχία θα συναντήσει τον στόλνικο Κωνσταντίνο Καντακουζηνό, ενώ δέν θα μπορέσει να συναντηθεί μέ τον ηγεμόνα Κωνσταντίνο Βραγκοβάνο, λόγω τής θανατηφόρας επιδημίας, ή οποία είχε εξαπλωθεί στή χώρα. Αναφέρεται μάλιστα ότι ό ηγεμόνας είχε αποσυρθεί στό Τυργοβίστε μέ τήν ακολουθία του καί τον πατριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθο Νοταρά καί άρνεΐτο να

324 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου και 17ου αιώνα 325 Πάριος και Θεόδωρος Βασιλείου 33. Τελευταίοι έφθασαν οι πλέον σημαντικοί, Φραγκίσκος Προσαλέντης 34, Αλέξανδρος Έλλάδιος 35 και Ευστάθιος Πλακίδας, ιατρός στην αυλή τοΰ Βραγκοβάνου στο Βουκουρέστι, όπου συνάντησε το λόρδο Paget και άδραξε την ευκαιρία να τον ακολουθήσει, προκειμένου να μεταβεί και σπουδάσει στην 'Οξφόρδη. Όμως δεν άργοϋν να εμφανισθούν προβλήματα. Εικάζεται ότι με τήν πιθανή, κακοπροαίρετη παρέμβαση των Ίησουϊτών οι Γεώργιος και Ιωάννης Άπταλης, καθώς και ό Στέφανος Κωνσταντίνου, δραπετεύουν στην Όλλανδία. Μεταβαίνουν στην καθολική Γαλλία και τελικά κατευθύνονται προς Ρώμη. Από τους εναπομείναντες ό διάκονος Φραγκίσκος Προσαλέντης, είκοσιπενταετής ήδη, θα παραμείνει μόλις έ'να έτος στο ελληνικό Κολλέγιο. Διότι, έμπειρος των ορθοδόξων απόψεων, αντιλήφθηκε τήν απόπειρα δεχθεί οποιονδήποτε. Μέσω Κωνστάντζας επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη και άπο έκεΐ στην Πελοπόννησο Ζάκυνθο Κέρκυρα. Δια θαλάσσης στή Βενετία, όπου, κατά τις συνήθειες της εποχής, θα χρειασθεί να παραμείνει σαράντα ήμερες στο λοιμοκαθαρτήριο, λόγω νέας επιδημίας. 'Ακολουθεί ή Βιέννη, τό πανεπιστήμιο της Τορναβίας (;) στην Ουγγαρία και ή Πολωνία. Στην Κρακοβία, όπου λειτουργεί ελληνικό τυπογραφείο, θα τυπώσει επαναστατικές προκηρύξεις καί στή Βαρσοβία θα παραμείνει συνολικά δέκα ετη, εργαζόμενος ως μεταφραστής καί ένισχυόμενος οικονομικά άπό "Ελληνες έμπορους, τονώνοντας τον αγνοημένο ελληνισμό της Πολωνίας. "Υστερα μεταβαίνει στή Σουηδία καί τέλος στή Ρωσία, όπου θα συλληφθεί ώς κατάσκοπος της εμπόλεμης Σουηδίας καί θα εκτοπισθεί στή Σιβηρία. 'Αναμφίβολα ή κινητικότητα είναι κοινό γνώρισμα των λογίων της εποχής. Όμως ό Σεραφείμ Μυτιληναίος υπερβαίνει τό μέτρο. 33. Ό Καραθανάσης, 1982, 145 6, σημειώνει ότι ό Βασιλείου έζησε στή Βλαχία ώς οίκοδιδάσκαλος καί παραθέτει πρόσθετη βιβλιογραφία καί αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία. Ό Tappe, 1955,113, σημειώνει μόνο τήν έγγραφη του στο πανεπιστήμιο της 'Άλλης «Basilius Theodorus de Ponto Euxino». 34. Γεννήθηκε στην Κέρκυρα τό 1679 καί μετά τις ευρωπαϊκές περιηγήσεις του επέστρεψε έκεΐ, έκάρη μοναχός ύπό τό όνομα Φιλόθεος καί πέθανε τό 1728 αφήνοντας ημιτελή τή μετάφραση στην απλή ελληνική της Καινής Διαθήκης. Βλ. Tappe, 1955, Ό σημαντικός αυτός λόγιος, τοΰ οποίου αγνοούμε ακόμη καί τό πραγματικό του όνομα, καθώς, κατά μία άποψη, τό Έλλάδιος αποτελεί φιλολογικό ψευδώνυμο, δεν αποκλείεται να είναι ιατρός. "Ετσι τουλάχιστον αναφέρουν οί Cernovodeanu Paul et Vàtàmanu Nicolae, «La première traduction des "Aphorismes" d'ippocrate en langue roumaine (XVIIIe siècle)», Revue des Etudes Sud Est Européennes, 1972, 10, 497 σημ. 25. Οί δύο πολυγραφότατοι αυτοί Ρουμάνοι συγγραφείς, στην εργασία τους για τήν πρώτη μετάφραση των «Αφορισμών» τοΰ Ιπποκράτη, σημειώνουν τήν ύπαρξη στο Βουκουρέστι ενός Ιατρού ονόματι Αλέξανδρος Έλλάδιος, ό όποιος ήταν κατηγορηματικά αντίθετος σε οποιαδήποτε απόπειρα γλωσσικού εκχυδαϊσμού των ελληνικών κειμένων, παραπέμπουν δε στην εργασία τού Β. Lavagnini, Storia della litteratura neoellenica, Milano, 1955, 92.

325 326 Γεωργίου Ά. Λαζάρου προσηλυτισμού και εναντιώθηκε σ' αυτήν. Το 1705 μετέβη στο 'Άμστερνταμ, όπου εξέδωσε έ'να φυλλάδιο μέ τίτλο «Ό αιρετικός διδάσκαλος υπό τοΰ ορθοδόξου μαθητοϋ ελεγχόμενος», στο όποιο καταφέρεται κατά τοΰ Ούδρώφ. Μετά τις πρώτες διαφυγές δέν άργησε να δοθεί το σύνθημα της εγκαταλείψεως. "Ετσι ό Ματθαίος ό Πάριος, ό Θεόδωρος Βασιλείου και ακολούθως ό Ευστάθιος Πλακίδας μεταβαίνουν στη Σαξονία και συγκεκριμένα στην 'Άλλη, όπου φαίνεται ότι είχαν διαμορφωθεί ευνοϊκές συνθήκες. Έν τέλει τό ελληνικό Κολλέγιο έμεινε χωρίς μαθητές, πνιγμένο στα χρέη λόγω συνεχών καθυστερήσεων τών ύπεσχημένων επιχορηγήσεων, ό δέ διευθυντής του βρέθηκε στή φυλακή. Τό 1705 σημειώνει την κατάληξη 36 αυτής της ατελέσφορης προσπάθειας, ή οποία, μετά πολλούς κόπους και έ'ξοδα, οδήγησε στην εκπαίδευση λιγότερων άπό δεκαπέντε ελληνοπαίδων. "Εμεινε χωρίς συνέχεια και γρήγορα ξεχάστηκε. "Ισως οι μόνοι, πού αποκόμισαν κάποιο όφελος, να ήταν ό Αλέξανδρος Έλλάδιος και ό Ευστάθιος Πλακίδας. Δ'. 'Αλέξανδρος Έλλάδιος. Ό 'Αλέξανδρος Έλλάδιος, τοΰ οποίου ή ιατρική ιδιότητα δέν μνημονεύεται συνήθως και σχεδόν αγνοείται, ενώ λογίζεται «ιατρός κατ' επάγγελμα» 37 είναι κυρίως γνωστός για τό έργο του Status praesens Ecclesiae Graecae, Altorf , τό όποιο εξέδωσε λατινιστί, προκειμένου να κατα 36. Το οριστικό τέλος επισυμβαίνει επίσημα τό 1705, όταν απαγορεύθηκε άπό την ορθόδοξη εκκλησία ή μετάβαση στην 'Αγγλία λόγω της απόπειρας προσηλυτισμού. Βλ. Εύαγγελίδης, 1992, Β', 516. Tappe, 1954, Vâtàmanu Ν., «Invàdati greci formaci la Oxford i la Halle sj legàturile lor cu Românii la ìnceputul secolului al XVIII Iea», Contibufii la istoria invâfâmîntului românesc, 1970, 198, όπου επίσης διατυπώνεται ώς πολύ πιθανό, συμφωνώντας μέ τον Tappe, 1955,112, ότι τό επώνυμο Έλλάδιος είναι φιλολογικό ψευδώνυμο. 'Αποκλείεται δέ τό ενδεχόμενο να είναι υιός τοΰ Πορφυρίτη. 38. Ό πλήρης τίτλος είναι: Status praesens Ecclesiae Graecae in quo etiam causae exponuntur cur Graeci moderni Novi Testamenti editiones in graeco barbara lingua factas acceptare récusent. Praetera additus est in fine status nonnullarum controversiarum ab Alexandre Helladio, natione Graecum. Impressus A.R.S. MDCCXIV. Ή δέ Άλτόρφη είναι μία μικρή γερμανική πόλη, διάσημη για τό πανεπιστήμιο της, πού ιδρύθηκε τό 1623, κοντά στή Νυρεμβέργη. Βλ. Νικολοπούλου 'Αγγελική Π., «'Επιστολή Μάρκου τοΰ Κυπρίου προς τον Άλέξανδρον Έλλάδιον», Έπετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπονδών, ,44,333 σημ. 5 και 12. Άπό τό έργο του συνάγεται ότι ό Έλλάδιος ήταν εξοικειωμένος μέ τήν τυπογραφία

326 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοϋ 16ου και 17ου αίώνα 327 στήσει γνωστό στη Δύση το μορφωτικό επίπεδο των Ελλήνων λογίων και την πνευματική κίνηση στην υπόδουλη πατρίδα του. Θέλησε μέ αυτό να απαντήσει σέ όσους κακοπροαίρετους εσκεμμένα διέδιδαν ότι δεν υπήρχε ή παραμικρή εστία φωτός στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Ταυτόχρονα διέσωσε πληροφορίες για συγχρόνους του λογίους, τους οποίους θα είχε διαφορετικά καλύψει ή λήθη τοϋ χρόνου. Ό Έλλάδιος γεννήθηκε στή Λάρισα το και έλαβε τή στοιχειώδη εκπαίδευση άπό τον πάππο του, ηγούμενο της μονής των Άγιων Κοσμά και Δαμιανού 40, ό όποιος τον έστειλε αργότερα στον αδελφό του, μητροπολίτη Παρθένιο ( ) 41. Παραμένει στην Άδριανούπολη ως τήν ηλικία των δώδεκα ετών 42, οπότε επιστρέφει στή Λάρισα για τέσσερα περίπου έ'τη. 'Ακολούθως σέ ηλικία δεκαέξι ετών μεταβαίνει στή Βασιλεύουσα, όπου εϊναι ήδη συστημένος σέ κάποιο μέλος τής Φαναριωτικής οικογενείας τών Χρυσοσκουλαίων 43, στο όποιο καί έ'χει ανατεθεί ή εκπαίδευση ώς συνεργάτης τοϋ Ιγνατίου, διαδόχου του 'Ανθίμου Ιβήρων στή διεύθυνση τοϋ τυπογραφείου. Παράλληλα μέ τήν ιατρική πιθανολογείται καί ή αξιοποίηση του στην 'Ακαδημία. Πβ. Vàtàmanu, 1970,200 καί σημ. 2,3. Ώς προς το τελευταίο διαφωνεί ή Camariano Cioran Ariadna, Les Académies Princières de Bucarest et dejassy et leurs professeurs, Thessaloniki 1974, Ό Νημάς Θεόδωρος, Ή εκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας. Συμβολή στή μελέτη τοϋ Θεσσαλικού διαφωτισμού, Θεσσαλονίκη, 1995, 254 5, στην ογκώδη διατριβή του για τήν εκπαίδευση στή Δυτική Θεσσαλία συμπεριλαμβάνει τον Θεσσαλό λόγιο, μολονότι είναι αμφίβολο άν επέστρεψε ποτέ στή γενέτειρα του. Παραθέτει δέ τήν παλαιότερη βιβλιογραφία, μέ τις απαραίτητες προσθήκες καί διορθώσεις. Ό Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, 447, αναφέρει ότι ό Έλλάδιος γεννήθηκε περί τα μέσα τοϋ Που αίώνα. Όμως, σύμφωνα μέ τα όσα προαναφέρθηκαν για τό ελληνικό Κολλέγιο τής 'Οξφόρδης θα πρέπει να ήταν αρκετά μικρότερος. Κατά τον Vàtàmanu, 1970,198, γεννήθηκε το Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, Νημάς, 1995,24, Καραθανάσης, 1982,148 σημ Ό Ζαβίρας Γεώργιος, Νέα 'Ελλάς ή Έλληνικον θέατρον, Άθήνησιν, Γ. Π. Κρέμος, 1872, , σημειώνει ότι παρέμεινε στην Άδριανούπολη δώδεκα έτη. Όμως απλή αριθμητική μας υποχρεώνει να δεχθούμε τήν αναφερομένη διόρθωση, διότι τα παρατιθέμενα άπό το Ζαβίρα χρονικά διαστήματα, αθροιζόμενα μεταξύ τους, υπερβαίνουν κατά πολύ τήν ηλικία τών δεκαέξι ετών, κατά τήν οποία είναι γνωστό καί άπό άλλες πηγές ότι ξεκίνησε για τήν Ευρώπη. Ή διήγηση του Ζαβίρα διαφέρει άπό τις υπόλοιπες καί κατά τήν παραμονή στην Άδριανούπολη, έκτος άν δεχθούμε ότι ό κηδεμόνας τοϋ Έλλάδιου Χρυσόσκουλος ή Χρυσοσκολαΐος κατοικούσε στην Άδριανούπολη. Ή τελευταία πόλη έχει τό συνδυασμένο πλεονέκτημα να είναι όσο κοντά στην Κωνσταντινούπολη πρέπει, προκειμένου να συμμετέχει κανείς στις εξελίξεις, καί όσο μακριά αρκεί, προκειμένου να αποφύγει κανείς τήν τουρκική μάχαιρα. 'Επιπλέον βρίσκεται πάνω στο δρόμο για τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. 43. Πρόκειται για μία άπό τις παλαιότερες οικογένειες τοϋ Φαναριού. Ό Σούτσος,

327 328 Γεωργίου Ά. Λαζάρου τοϋ νεαροί) 'Αλεξάνδρου. Στην Κωνσταντινούπολη γνωρίσθηκε με τον διάκονο Φραγκίσκο Προσαλέντη, τον όποιο και αποκαλεί «Praeceptor» 44. Φαίνεται ότι είχε μεταβεί στη Βλαχία 45 προ της αποδημίας του μέ την ακολουθία τοΰ λόρδου Paget. Διότι στο γνωστό σύγγραμμα του αναφέρει ότι είχε πολλές φορές την ευκαιρία να θαυμάσει την εικόνα τοΰ $erban Καντακουζηνοί) στη μονή Cotroteni, τον δέ ηγεμόνα Βραγκοβάνο μνημονεύει ώς «Dominus meus longe Clementissimus» 46. Tò δια ξηράς ταξίδι τοϋ λόρδου Paget άπό την Κωνσταντινούπολη στο Λονδίνο μέ σταθμούς στη Βλαχία, Ουγγαρία και Γερμανία διαρκεί δεκατρείς μήνες. Ό νεαρός Έλλάδιος εγγράφεται στο ελληνικό Κολλέγιο τής 'Οξφόρδης, τό εκπαιδευτικό πρόγραμμα τοΰ οποίου συμπεριλαμβάνει και τήν ιατρική. Παραμένει στην 'Αγγλία συνολικά τέσσερα ετη και ακολούθως μεταβαίνει στο Άμστερνταμ τής Όλλανδίας, όπου παραμένει ένάμισο έτος. Σειρά έ'χει ή Άλλη τής Σαξονίας μέ τό περίφημο πανεπιστήμιο της, όπου ό Έλλάδιος εγγράφεται ακολουθώντας τό παράδειγμα των συμμα Δημήτριος Σκαρλάτου, Οί'Έλληνες Ηγεμόνες τής Μολδοβλαχίας, 'Αθήνα 1972,13, σημειώνει ότι ό Ντε λα Κρουά, γραμματέας τοΰ Γάλλου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη, στο βιβλίο του «Περί τής παρούσης καταστάσεως τής Ελληνικής Έθνότητος και Εκκλησίας...» τήν περιλαμβάνει ανάμεσα στίς δεκαέξι αρχοντικές οικογένειες, οι όποιες έπανεγκατεστάθηκαν στην Πόλη αμέσως μετά τήν Άλωση. Ό Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, 408, μας πληροφορεί για κάποιον Χρυσόσκουλο, λογοθέτη τής Μεγάλης 'Εκκλησίας, ό όποιος υπογράφει τήν καταδίκη των Λουθηρανικών Κεφαλαίων τό Μάϊο τοΰ 1642, ό δέ Καραθανάσης, 1982, 148, ξεχωρίζει τον Άρίσταρχο Χρυσοσκουλαΐο, σύζυγο τής Ελένης Καντακουζηνής. 'Επίσης ό Tsourkas, 1970, 74, σημειώνει τον Κωνσταντίνο Χρυσοσκολαϊο, καθηγητή στην 'Ακαδημία τοΰ Φαναριού και μετέπειτα εγκατεστημένο στο Βουκουρέστι, μεταξύ των λογίων Ελλήνων, πού υπογράφουν τό συνοδικό σιγίλλιο τοΰ πατριάρχη Καλλινίκου τοΰ Άκαρνάνος τό Αυτός ό τελευταίος είναι ό πιθανότερος κηδεμόνας τοΰ νεαρού Έλλαδίου. Μέσψ των ενδογαμιών τοΰ Φαναριού οι Χρυσοσκολαϊοι συγγένεψαν καΐ μέ τους Μαυροκορδάτους. Αξιοσημείωτη είναι ή παρουσία ενός 'Ιωάννη Χρυσοσκολαίου, ιατροφιλοσόφου στην αυλή τοΰ πρώτου εξαδέλφου τοΰ Νικολάου Μαυροκορδάτου, ηγεμόνα τής Βλαχίας. 44. Tappe, 1955,112. Ό Προσαλέντης αποθαρρύνει τον Έλλάδιο, προς όφελος τής υστεροφημίας τοΰ τελευταίου, άπό τήν πρόθεση του να υποβάλει στίς πανεπιστημιακές εκδόσεις τής 'Οξφόρδης, τό εκτενές στιχούργημά του, στο όποιο, κατά μίμηση τής 'Οδύσσειας αφηγείται τό ταξίδι του άνά τήν Ευρώπη. 45. Νικολοπούλου, , 334, ή όποια τοποθετεί χρονικά κάπου στο και τή γνωριμία τοΰ Έλλαδίου μέ τον Κύπριο Μάρκο Πορφυρόπουλο, μετέπειτα σχολάρχη τής Ακαδημίας τοΰ Βουκουρεστίου. 46. Καραθανάσης, 1982, 148. Ή πρώτη εκδοχή είναι να επισκέφθηκε τή Βλαχία μόνο κατά τήν αναχώρηση του. Ή δεύτερη, τήν όποια υποστηρίζει ό Καραθανάσης, είναι να συνόδευε τον επιφανή κηδεμόνα του στίς επισκέψεις του στή Βλαχία σε διπλωματικές ή εμπορικές αποστολές.

328 Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοϋ 16ου και 17ου αίώνα 329 θητών του στην 'Οξφόρδη Πάριου, Βασιλείου και Πλακίδα. 'Εδώ θα συναντήσει τον 'Αθηναίο Λιβέριο Κολέττη 47 και τον Μακεδόνα Μιχαήλ 'Αναστασίου, μέ τους οποίους και ήρθε σε ρήξη 48. Όμως ασθένεια 49 τον υποχρεώνει να αλλάξει περιβάλλον και να καταφύγει στην Πράγα, όπου θα παραμείνει δυο και μισό ετη. Κατόπιν κατευθύνεται πρόν τήν Άλτόρφη, όπου θα γνωρισθεί μέ κύκλους διαμαρτυρομένων, οι όποιοι επιχειρούν τήν απόδοση της Καινής Διαθήκης στην απλή ελληνική και προς αντίκρουση των οποίων θα εκδώσει το περίφημο σύγγραμμα του 50. Το έργο του αυτό, το όποιο ό Έλλάδιος θα αφιερώσει στον Μεγάλο Πέτρο 51, υπερασπιστή της 'Ανατολικής 'Ορθοδόξου 'Εκκλησίας, απαρτίζεται άπό είκοσι κεφάλαια και έκανε ιδιαίτερη αίσθηση ανά τήν Ευρώπη 52. Στην Άλτόρφη θα παραμείνει τέσσερα συνολικά ετη, ενώ ή γειτονική Νυρεμβέργη είναι ό τόπος εκδόσεως ενός προγενέστερου άλλα λιγότερο γνωστού έργου του Φαίνεται δτι ήταν ξακουστός, άφοϋ ανευρίσκουμε τα τέκνα τοϋ εξόριστου στή Ρωσία Δημητρίου Καντεμίρ να τον αναζητούν ώς ο'ικοδιδάσκαλό τους, στή θέση τοϋ 'Αθανασίου Κοντοειδή, όταν ό τελευταίος τοποθετήθηκε άπό το Μεγάλο Πέτρο στην Ιερά Σύνοδο στή Μόσχα. Βλ. Camariano Cioran, 1974, 8 σημ Σέ αντιπαλότητα φαίνεται να ήλθε καί μέ τον συμφοιτητή του στην 'Οξφόρδη Σεραφείμ Μυτιληναίο, τον όποιο καί επικρίνει στο γνωστό σύγγραμμα του. Ό Σεραφείμ Πωγωνάτος είχε άσχημο τέλος. Πέθανε σέ φυλακή της Σιβηρίας, καταδικασμένος σέ 'ισόβια δεσμά, ώς δήθεν κατάσκοπος της Σουηδίας. Βλ. Παλαιολόγος, 1880, Tappe, 1955, Karathanassis, 1982,323 σημ. 3, Οίκονομίδης Δημήτριος Β., Έθνολογικά Λαογραφικά, Τόμος Β', 'Αθήναι: Σύλλογος Προς Διάδοσιν 'Ωφελίμων Βιβλίων, 1998, «εν άλλη της σαξονίας έ'τος εν, όπου άσθενήσας άπήλθεν έν πράγη της βοημίας μεταβολής τοϋ αέρος ένεκα» μας πληροφορεί ό Ζαβίρας, δ.π., 139, μέ τή χαρακτηριστική μικρογράμματη γραφή του. Ό ϊδιος παρέχει καί τα αναλυτικά στοιχεία για τις μετακινήσεις καί τήν εκάστοτε παραμονή τοϋ Έλλαδίου, όχι πάντοτε απολύτως ακριβή. 50. Πβ. Cernovodeanu Vâtâmanu, 1972, 497 σημ. 25. Μέ πολύ μεγαλύτερη βεβαιότητα μπορούμε τώρα να άποφανθοΰμε δτι πρόκειται για τον ϊδιο ιατροφιλόσοφο, ό όποιος, κατέχοντας πλήρως τήν ελληνική καί τή λατινική, είναι σέ θέση να εκτιμήσει τήν απαράμιλλη άξια καί τον πλούτο τοϋ γλωσσικού μας οργάνου. "Ετσι αντιδρά σέ κάθε προσπάθεια «έκβαρβαρισμοϋ» της ελληνικής γλώσσας. 51. Iorga, 1989, Σάθας, Νεοελληνική Φιλολογία, , Νημάς, 1995, Σταχνολογία Τεχνολογική της 'Ελλάδος Φωνής, ήτοι Γραμματική Ελληνική κατ' έρωταπόκρισιν ελληνιστί καί λατινιστί, έν Νωριβέργη, τω έ'τει Norimbergae, MDCCXII. Ζαβίρας, δ.π., , Νημάς, 1995, 255, όπου ό τίτλος καί τρίτου συγγράμματος Ηθική πανάρετος των ακριβώς περιπατονντων Χριστιανών... Altorfi Βλ. καί Καραθανάσης, 1982, 150 σημ. 1, άπ' όπου πληροφορούμεθα ότι ô Έλλάδιος ήταν «θεσιοφύλαξ τής καθέδρας της θεολογικής». 'Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ή διήγηση τοϋ Ζαβίρα αποδεικνύεται έκ νέου

329 330 Γεωργίου Ά. Λαζάρου Μετά την Άλτόρφη ή ζωή του δεν μας είναι μέ ακρίβεια γνωστή. Θα πρέπει πάντως να επέστρεψε κάποια στιγμή στή Βλαχία 54, αν και ηχεί παράδοξα, ένας ιατροφιλόσοφος μέ τις δικές του σπουδές να παρέμεινε οπουδήποτε αφανής και άπραγος. Χαρακτηριστικά, μυστήριο καλύπτει τον τόπο και τήν ημερομηνία θανάτου του, όπως και τή μετέπειτα δραστηριότητα του. Νεώτερες έρευνες θα απαιτηθούν, ώστε να έχουμε ολοκληρωμένη άποψη της ζωής και τοΰ έργου της εξέχουσας αυτής επιστημονικής προσωπικότητας τοΰ 18ου αιώνα. Ε'. Ευστάθιος Πλακίδας. Ό Ευστάθιος Πλακίδας 55 συμμετείχε ενεργά στο ελληνικό Κολλέγιο τής 'Οξφόρδης 56. Βιογραφικά στοιχεία για τή ζωή τοΰ σπουδαίου τούτου ανακριβής. Ελαφρά παραλλαγμένες εμφανίζει τις περιηγήσεις του ή Νικολοποΰλου, δπου καί ή παρουσίαση του ώς ίατροϋ. 54. Ό Καραθανάσης, 1982, 150, σημειώνει ότι «κατά διαστήματα ή μετά το τέλος των σπουδών του (1712 ci.) πήγε στο Βουκουρέστι, στην αυλή τοΰ Μπασσαράμπα, τότε, μάλιστα, έγραψε για τή λειτουργία τοΰ τυπογραφείου καί τής Αυθεντικής Ακαδημίας». 'Αντίθετα ή Νικολοποΰλου, ,336, υπαινίσσεται ότι τις ϊδιες πληροφορίες μπορούσε να αποκτήσει άπό τή συχνή επιστολική του επικοινωνία μέ τον Μάρκο Πορφυρόπουλο. Όμως ή ϊδια, σε παλαιότερη εργασία της, Νικολοποΰλου Αγγελική Π., «Ή ύπό τοΰ Μάρκου Πορφυροπούλου μετάφρασις τών Ανεκδότων τοΰ Προκοπίου», ΕΕΒΣ 1974, 41, 214 σημ. 1, αναφέρει κάποιον Αλέξανδρο έκ Τρίκκης της Θετταλίας, ό όποιος έν ετει 1708 συγγράφει καί παραδίδει στον μεγάλο Ποστέλνικο Στέφανο Καντακουζηνό «εισαγωγή εις τήν ίατρικήν τέχνην, ίατροσόφια καί λεξιλόγιον βοτανικόν». Ή ταύτιση είναι ίσως παρακινδυνευμένη καί, σωφρόνως, ή συγγραφέας δεν τήν επιχειρεί. Ωστόσο ή πιθανότητα δεν μπορεί να αποκλεισθεί. Δεν είναι άλλωστε γνωστός άλλος Ιατρός μέ τό ίδιο όνομα, κοινή καταγωγή (ό Έλλάδιος υπογράφει Θεσσαλός καί όχι Λαρισαίος), τήν ίδια περίπου εποχή, στην ϊδια ηγεμονία (δεδομένης καί τής πληροφορίας, δεκτής έστω καί μέ επιφύλαξη, τών Cernovodeanu Vatàmanu). Ό Νημάς, 1995,254, σημειώνει ότι μετά τό πέρας τών σπουδών του, έφυγε για τό Βουκουρέστι, όπου παρέμεινε στην αυλή τοΰ Μπασσαράμπα. 55. Ακολουθείται ή γραφή Πλακίδας, σύμφωνα μέ τό προηγούμενο τοΰ Καραθανάση, Δεν φαίνεται να έχει ασχοληθεί μέ τό θέμα κάποιος άλλος "Ελληνας ερευνητής, επειδή προφανώς, ή μόνη πηγή, ή όποια αναφέρει τον Πλακίδα είναι ό επίσης παραγνωρισμένος Έλλάδιος. 'Εξάλλου δύσκολα υποψιάζεται κανείς ότι υποκρύπτεται ένας "Ελληνας ιατρός μέ τό όνομα αυτό. "Αν καί ή ξενική γραφή είναι σαφώς Placicos ή Placicus, τουτέστιν Πλάκικος ή Πλάχικος, θα ακολουθήσουμε τή γραφή Πλακίδας. "Ενα άλλο ενδεχόμενο, χωρίς όμως να επιμείνει, αναφέρει ό Tappe, 1957, 222: èàv δέν ήταν εξακριβωμένη ή λατινική γραφή Placicus, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι είναι παραφθορά τής λέξεως Βλάχικος, ενδεικτική τής καταγωγής. 56. Προφορική ανακοίνωση τοΰ συγγραφέα στο 24ο Πανελλήνιο 'Ιατρικό Συνέδριο, Αθήνα 1998, μέ τίτλο «Ευστάθιος Πλακίδας, ένας Έλληνας οφθαλμίατρος στην 'Οξφόρδη στην αυγή τοΰ 18ου αιώνα».

330 Ελληνική Ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου και 17ου αίώνα 331 Άσκληπιάδη, πριν και μετά τις σπουδές του στην 'Οξφόρδη, ελλείπουν. 'Αναφέρεται μόνο ότι ήταν ήδη ιατρός 57 στην αυλή τοΰ Βραγκοβάνου, όταν ό απερχόμενος 'Άγγλος πρέσβης λόρδος Paget επισκέφθηκε τήν πρωτεύουσα της Βλαχίας. Δεδομένου ότι ό Άγγλος ευγενής είχε επιφορτισθεί μέ τήν ανεύρεση ευφυών και ταλαντούχων νέων για τήν πλήρωση των θέσεων της νέας εκπαιδευτικής προσπάθειας, ή οποία άρχιζε στή χώρα του, συζήτησε τό θέμα μέ τον ηγεμόνα της Βλαχίας Κωνσταντίνο Βασσαράβα Βραγκοβάνο, γνωστό Μαικήνα των τεχνών καί των επιστημών. Ό Βραγκοβάνος απέστειλε αρκετούς νέους ώς υποτρόφους στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας καί 57. Δεν μνημονεύονται σπουδές του σε άλλο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο. Θα πρέπει ϊσως να λάβουμε σοβαρά υπόψη τήν άποψη της Cicanci Olga, «Médecins grecs participant à la vie politique et culturelle des pays roumains aux XVIIe et XVIIIe siècles», Δελτίον Κέντρου Μικρασιατικών Σπονδών, 'Αθήνα , τ. Ι, 68, ή οποία, βασιζόμενη σέ πληροφορίες τοΰ Vàtàmanu, ισχυρίζεται ότι στην ηγεμονική 'Ακαδημία υπήρχε πρόγραμμα σπουδών Ιατρικής. Δεδομένου ότι διδάσκοντες στην 'Ακαδημία ήταν αρκετοί ιατροφιλόσοφοι, τό ενδεχόμενο αυτό δέν φαίνεται απόμακρο. Όμως ή 'Ακαδημία τοΰ Βουκουρεστίου παρά τό υψηλό επίπεδο παρεχόμενης εκπαίδευσης δέν θεωρήθηκε ποτέ πανεπιστήμιο. Έτσι, ακόμα καί αν οι απόφοιτοι της άσκοΰσαν κάποιας μορφής ιατρική, ή επαγγελματική τους επάρκεια δέν δύναται να θεωρηθεί εφάμιλλη των πτυχιούχων ιατρικής. Βέβαιο είναι ότι ιατροφιλόσοφος μέ τό όνομα Πλακίδας δέν περιέχεται στις εργασίες τοΰ Πλουμίδη, χωρίς αυτό να αποκλείει τις σπουδές του έκεΐ, πόσο μάλλον σέ κάποιο άλλο πανεπιστήμιο. 'Ενδιαφέρον παρουσιάζει ή άποψη τοΰ Vâtâmau Ν., «Eustatius Placcicus, un medic oculist la Bucuresti, în primii ani al secolului al XVIII Iea», Oftalmologia, 1965, 9, 256, ό όποιος τον θέλει χειρουργό, άποψη τήν οποία προκρίνει καί ό Ν. Iorga, Byzance après Byzance, Bucarest, 1935,285. Βλ. καί Iorga Ν., «Nouvelles Notes sur les relations entre Roumains et Grecs», Extrait du Bulletin de l'institut pour l'étude de l'europe sud orientale, VlIIème année, Bucarest, 1921, 101, όπου ό διάσημος ακαδημαϊκός τόσο ενωρίς αποδέχεται τή μορφή τοΰ επωνύμου Placide, στή γαλλική γλώσσα. Ωστόσο εξ αφορμής απογόνου, τοΰ Iovan Placcicus, ό Vàtàmanu, 1970, 202, χαρακτηρίζει τή μορφή αυτή τοΰ επωνύμου ώς ευρωπαϊκή, έκλατινισμένη. Για τή μελετώμενη περίοδο χειρουργός είναι ό πρακτικός ιατρός, ό όποιος κάνει όλες εκείνες τις 'ιατρικές πράξεις, τις όποιες δέν καταδέχεται, συχνά ούτε ξέρει, να κάνει ό διπλωματούχος ιατρός. Τέτοιες ενέργειες είναι οι αφαιμάξεις, ό καθαρισμός των πληγών, ή διάνοιξη αποστημάτων, ή εφαρμογή σικυών, ή ανάταξη καταγμάτων. 'Αντίθετα ό ιατροφιλόσοφος καταγίνεται μέ τή διάγνωση της νόσου, τή συνταγογράφηση καί ενίοτε, άλλα όχι πάντοτε, τήν παρασκευή τών φαρμάκων. Στή Γαλλία υπήρχε μέχρι τα τέλη τοΰ 18ου αίώνα Κολλέγιο Κουρέων Χειρουργών. Βλ. Castiglioni Arturo, 'Ιστορία της Ιατρικής, 'Αθήναι 1961, 381. Πβ. Μαρκέτος Σπύρος, Εικονογραφημένη 'Ιστορία της 'Ιατρικής, 'Αθήνα, 1993,181, για τον Γάλλο χειρουργό Παρέ. Ή ερμηνεία αυτή εξηγεί τήν κατοπινή διάκριση τοΰ Πλακίδα, καθώς καί τήν επιθυμία του για ανώτατες σπουδές, άφοΰ τό επάγγελμα τοΰ χειρούργου ή πρακτικού ίατροΰ θεωρείται κατώτερο.

331 332 Γεωργίου Ά. Λαζάρου μάλιστα στη σχολή των ιατροφιλοσόφων 58. "Ετσι δέν δίστασε να αρπάξει την ευκαιρία, ή οποία τοΰ παρουσιάσθηκε και να αποστείλει, διερευνητικά ϊσως, έναν ιατρό της αυλής του στο φημισμένο αυτό πανεπιστήμιο. Στον φωτισμένο ηγεμόνα θα πρέπει να αναγνωρίσουμε κάθε αγαθή πρόθεση, όπως και στον διψασμένο για μάθηση νεαρό Πλακίδα. Εισέρχεται, λοιπόν, στην πολυπληθή ακολουθία τοϋ λόρδου Paget 59 καί, δεκατρείς μήνες αργότερα, φθάνει στην αγγλική πρωτεύουσα, έχοντας διασχίσει διαγωνίως, πιθανότατα περπατώντας, τήν ευρωπαϊκή ήπειρο. Όσα διαδραματίσθηκαν στην 'Οξφόρδη μέσα στο γενικό πλαίσιο τής λειτουργίας τοΰ Κολλεγίου έχουν ήδη αναφερθεί. Ειδικά για τον Πλακίδα υπάρχουν πρόσθετες πληροφορίες λόγω τής ιατρικής του ιδιότητας 60. Ό απόφοιτος τοΰ Queen's College Thomas Hodgson υπέφερε από απροσδιόριστη οφθαλμική πάθηση καί κανένας Άγγλος ιατρός δέν είχε κατορθώσει να τον ανακουφίσει άπό αυτήν. Γι' αυτό επιχείρησε να δοκιμάσει τις φροντίδες τοΰ "Ελληνα Ίατροΰ καί λίγο μετά τήν έναρξη τής αγωγής παρατήρησε μεγάλη βελτίωση στην ορασή του. Καλοτυχίζει δε τον εαυτό του πού εΐχε τον συγκεκριμένο θεράποντα ιατρό, οπότε καί θεώρησε υποχρέωση του να τον διαφημίσει στους γνωστούς του. Παράλληλα αναγνωρίζει ότι ό Πλακίδας, ώς ξένος, δέν έχει πολλούς ασθενείς καί αυτοί οι λίγοι είναι σέ τελικό στάδιο χωρίς ελπίδα θεραπείας. Φαίνεται δέ να έχει τήν καλύτερη γνώμη για τον "Ελληνα ιατρό, ό όποιος ήταν γνωστός για τήν ακούραστη μελέτη του καί τις ατελείωτες ώρες πού περνούσε στή Δημόσια Βιβλιοθήκη, άπό τήν όποια ήταν γοητευμένος για τον απίστευτο πλούτο καί τήν ποικιλία των βιβλίων των σχετικών μέ τα ενδιαφέροντα του. Τον χαρακτηρίζει μάλιστα διάσημο, μέ πολύ καλές γνώσεις Φυσικής 61 καί 'ιδιαίτερα γλωσσομαθή. 58. Καραθανάσης, 1982, , όπου ιδιαίτερο κεφάλαιο για τους υποτρόφους της βλάχικης αυλής στο πανεπιστήμιο τής Πάδοβας. 59. Πα το ταξίδι τοϋ "Αγγλου ευγενή βλ. καί Cernovodeanu Paul, «Contributions to Lord Paget's Journey in Wallachia and Transylvania (1702)», Revue des Etudes Sud Est Européennes, 1973,11, Βλ. Tappe, 1957, 221 3, Tappe, 1955, , όπου καί ολόκληρη ή επιστολή του 'Άγγλου άσθενοΰς προς τον λόρδο Paget, σέ πολύ ενδιαφέρουσα γλώσσα τοΰ 18ου αιώνα. 61. Ύπό τον όρο Φυσική, τήν εποχή πού μας ενδιαφέρει, συμπεριλαμβάνεται καί ή Ιατρική. Βλ. Castiglioni, δ.π., Α, 312, Cicanci, ο.jr., 88, Καραμπερόπουλος Δημήτριος, «Ή ιατρική σκέψη μέσα άπό τα βιβλία Φυσικής τής προεπαναστατικής περιόδου», Οι Επιστήμες στον Ελληνικό Χώρο, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθήνα, Τροχαλία, 1997, Το ενδεχομένως πολύ καλό θεωρητικό υπόβαθρο τοϋ Πλακίδα αποδυναμώνει τήν ομολογουμένως ελκυστική εκδοχή τοΰ πρακτικού ίατροΰ. Αντίθετα ή λυσιτελής θεραπεία του, επί αποτυχίας μάλιστα των

332 Ελληνική Ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοΰ 16ου και 17ου αιώνα 333 Όλα τα παραπάνω περιέχονται σε επιστολή τοϋ Thomas Hodgson προς τον λόρδο Paget, με σκοπό να αποτραπεί ή σχεδιαζόμενη αναχώρηση τοΰ Πλακίδα. Πιθανόν τα αϊτια να ήταν οικονομικά, καθώς αναφέρεται ότι ό 'Άγγλος ευγενής έδινε κάποιο μικρό επίδομα στον νεαρό φοιτητή, όχι όμως σέ τακτή βάση, δημιουργώντας του έτσι βιοποριστικά προβλήματα. "Ισως πάλι, δεδομένης της πορείας τοϋ Κολλεγίου ή φυγή τοϋ Πλακίδα να ήταν αναπόφευκτη. Ό Ευστάθιος Πλακίδας πρέπει να θεωρείται ιδιαίτερα ευνοημένος άπό τό Κολλέγιο της 'Οξφόρδης 62. Όντας ήδη ιατρός και προφανώς αδιαφορώντας για τή θεολογική διαμάχη, είχε όλον τον καιρό ώς υπότροφος να εντρυφήσει στή Βοδλεϊανή Βιβλιοθήκη και να μελετήσει επιστημονικά συγγράμματα, πού διαφορετικά δέν θα είχε ποτέ τήν τύχη να άντικρύσει. Βέβαια δέν απέκτησε τον έπίζηλο τίτλο τοϋ ιατροφιλοσόφου, πού θα πρέπει να ήταν ένας άπό τους στόχους του στην αρχή τοϋ ταξιδιού του. 'Ακριβώς γι' αυτόν τό λόγο ακολουθεί τους συμφοιτητές του στην 'Άλλη της Σαξονίας, όπου και εγγράφεται στο περίπυστο πανεπιστήμιο 63. "Αγγλων συναδέλφων του, δύναται να υποδηλώνει τήν εφαρμογή κάποιας «λαϊκής» άλλα δόκιμης μεθόδου, τήν οποία ό Πλακίδας ήταν σέ θέση να γνωρίζει. 62. Ό Αργέντης Φίλιππος Παντ., «'Εμμανουήλ Τιμόνης», Περιοόίκον τοϋ εν Χίφ συλλόγου Άργέντη, 1939, 2, ,142 3, στην ενδελεχή εργασία του για τον διάσημο συμπατριώτη του 'Εμμανουήλ Τιμόνη αναδιφά τα αρχεία της Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society), μέλος της οποίας είχε εκλεγεί ό περιώνυμος Ασκληπιάδης. Σημειώνει μάλιστα ότι ό Τιμόνης ανακηρύχθηκε διδάκτορας της Ιατρικής τοϋ πανεπιστημίου τής 'Οξφόρδης και προσθέτει τήν ακόλουθη έγγραφη: «Εις τους Νεόφυτον Μητροπολίτην Φιλιππουπόλεως, Σεραφείμ ιερέα "Ελληνα, και έτερον "Ελληνα παθολόγον, Ίατρόν τοΰ Νεοφύτου, παρεσχέθη ή άδεια όπως παρευρεθώσιν εις τήν συνεδρίαν». Παραπέμπει δέ στο Journal Book of the Royal Society, April 28th 1703: «Neophytus Métropolite of Philippopolis, Serapheim the Greek Priest with another Greek who is physician to Neophytus were permitted to be present». Ό Άργέντης εικάζει ότι «ό "Ελλην Ιατρός πιθανότατα ύπήρξεν ό Τιμόνης και εάν ή ύπόθεσις αΰτη τυγχάνη ακριβής θα έφθανεν εις Αγγλίαν κατά τάς αρχάς τοϋ 1703 ώς μέλος εκκλησιαστικής τίνος αποστολής, ίσως σχετικής προς τήν έλληνικήν όρθόδοξον έκκλησίαν έν Charing Cross τοϋ Λονδίνου, ήτις εΐχεν ίδρυθή τω 1677». Όμως ή πρώτη υπόθεση απαιτεί μία δεύτερη υπόθεση ώς προς τήν παρουσία τοΰ Χίου ίατροϋ στην Αγγλία. Αντιθέτως, ό Πλακίδας, όχι μόνο βρισκόταν στην 'Οξφόρδη τό 1703, άλλα ήταν και συμφοιτητής τοϋ εξαιρετικά δραστήριου, όπως αποδεικνύεται, Σεραφείμ Μυτιληναίου. Φυσικά ό Άργέντης δέν είχε υπόψη του τα σχετικά με τό Ελληνικό Κολλέγιο τής 'Οξφόρδης και τον Ευστάθιο Πλακίδα, διαφορετικά δέν είναι βέβαιο ότι θα κατέληγε στο ίδιο συμπέρασμα. Συνεπώς θα πρέπει να δεχθοΰμε, με επιφύλαξη ϊσως, ότι ό μή κατονομαζόμενος "Ελληνας ιατρός πρέπει να ήταν ό Ευστάθιος Πλακίδας και όχι ό 'Εμμανουήλ Τιμόνης. 63. Ό Vàtâmanu, 1965,255, παραθέτει τήν έγγραφη του «Eustathius Placcicus, Medicus, 24. Χ. 1705», παραπέμποντας στην εργασία τοϋ Juntke Fr., Matrikel der Martin Luther Universitat,

333 334 Γεωργίου Ά. Λαζάρου Πόσον καιρό παρέμεινε εκεί και ποια ή πορεία του στη συνέχεια δεν είναι επακριβώς γνωστά. Σημειώνεται ότι πήγε στη Φραγκφούρτη 64, άπ' όπου τελικά απέκτησε το περιπόθητο δίπλωμα Φιλοσοφίας και Ιατρικής. 'Ακολούθως μετέβη πιθανότατα στη Μόσχα. Έκτοτε χάνονται τα ϊχνη του. Ό Ευστάθιος Πλακίδας προστίθεται στη μακρά σειρά των Ελλήνων ιατροφιλοσόφων τής διασποράς, οί όποιοι με κίνητρο τον έ'ρωτα μαθήσεως διασχίζουν ολόκληρη τήν ευρωπαϊκή ήπειρο και άσκοΰν τήν τέχνη τοΰ 'Ασκληπιού στα πιο απόμακρα σημεία τής Ευρώπης. 'Από τή Βλαχία και τήν ηγεμονική αυλή τοϋ Κωνσταντίνου Βραγκοβάνου στην 'Οξφόρδη, στην 'Άλλη, στή Φραγκφούρτη, στή Μόσχα, σε μια πορεία έν πολλοίς ανεξιχνίαστη 65 και μέ ένα έργο άγνωστο ακόμη. Halle Wittenberg, vol. I ( ), Halle 1960, 334. 'Ισχυρίζεται δέ ότι εγγράφηκε ώς ακροατής και όχι κανονικός φοιτητής, λόγω τής ένδειξης «nicht bezahlt» (δεν πλήρωσε), δίπλα στην έγγραφη του. 'Ωστόσο λογικό κρίνεται, όταν κάποιος εγγράφεται ώς ιατρός, Medicus, να μήν ακολουθεί το κανονικό πρόγραμμα, πού απευθύνεται σέ προπτυχιακούς φοιτητές. 64. Ό Καραθανάσης, 1982, 200 σημ. 4, παραπέμπει σέ έγγραφα τοϋ αρχείου Legrand, άπό το Ελληνικό Ινστιτούτο Σορβόννης. Ό Legrand μέ τή σειρά του ερανίζεται άπό το δυσεύρετο έργο τοϋ Wilhelm Michael von Richter, Geschichte der Medicin in Russland, τόμ. 3, Μόσχα 1817, Σύμφωνα μέ τις παραπάνω πηγές ό Πλακίδας κατήγετο άπό τήν Κωνσταντινούπολη και είχε φοιτήσει εννέα χρόνια στην πολωνική πόλη Danzig, σημερινό Gdansk, πριν περάσει στην υπηρεσία τοϋ Βασσαράβα. 65. Μυστήριο καλύπτει έκτος άπό τή ζωή του και το ϊδιο του το όνομα. Συνονόματος του άπαντα το 1639 στην εμπορική Κομπανία τοΰ Sibiu. "Ομως ή χρονική απόσταση άλλα και ή απουσία σχετικών αναφορών για τήν πιθανολογούμενη ιατρική ιδιότητα αύτοΰ τοΰ δεύτερου Ευστάθιου Πλακίδα αποθαρρύνουν ενδεχόμενη ταύτιση. Βλ. Cicanci, 1994, 78, Vâtâmanu, 1965, 256, ό όποιος εικάζει ότι πρόκειται για τον παππού του, άλλα καί Καραθανάση, 1982, 201 σημ. 2, για ακόμη περισσότερους υποψηφίους. Παρόμοια σύγχυση παρατηρείται καί μέ τον μεταγενέστερο ιατροφιλόσοφο 'Ιωάννη Άδάμη. Βλ. Cicanci, 1994, 76 78, Κραψίτης Βασίλης, Λόγιοι τής Ηπείρου ( ), Α, 'Αθήνα 1979, 307, Karathanassis Athanassios Ε., L'Hellénisme en Transylvanie, Thessalonique, 1989, 82 87, Τσούρκα Παπαστάθη Δέσποινα Είρήνη, Ή 'Ελληνική 'Εμπορική Κομπανία τοϋ Σίμπιον τής Τρανσυλβανίας , 'Οργάνωση και Δίκαιο, Θεσσαλονίκη, ΙΜΧΑ, 1994, 63. Ό Ελληνισμός τής Τρανσυλβανίας, ή όποια τήν εποχή αυτή είναι τμήμα τής Αύστροουγγρικής αυτοκρατορίας, αποτελεί ενα πολύ μεγάλο καί ανεξερεύνητο ακόμη κεφάλαιο. Προς αυτή τήν κατεύθυνση κινοΰνται οί δύο τελευταίες εργασίες, ή πρώτη φιλολογική, ή δεύτερη νομική. Ευρύ πεδίο δόξης διανοίγεται για όποιον ιστορικό τής ιατρικής επιλέξει να ερευνήσει τήν ελληνική ιατρική στην Τρανσυλβανία.

334 ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΟΛ. ΔΕΠΑΣΤΑ Η ΕΠΙ ΚΑΤΟΧΗΣ ΕΘΝΙΚΗ ΔΡΑΣΙΣ ΤΟΥ ΑΓΓΕΛΟΥ ΜΙΛΤ. ΕΒΕΡΤ ( ) Την 30ήν Δεκ άπέθνησκεν αιφνιδίως κατόπιν καρδιακής προσβολής ό επί σειράν ετών διατελέσας Αστυνομικός Διευθυντής Αθηνών και είτα Αρχηγός τής Αστυνομίας Πόλεων 'Άγγελος Έβερτ, καταλιπών μνήμην άγαθήν, λόγω τής μεγάλης προσφοράς του προς το "Εθνος κατά τους χαλεπούς χρόνους τής Κατοχής και κατά τους πρώτους μήνας τής Απελευθερώσεως. Al προς την Πατρίδα ύπηρεσίαι του υπήρξαν όντως άξιολογώταται, παραμένουν όμως άγνωστοι εις το ευρύ κοινόν και μάλιστα εις τους νέους. Δια τον λόγον αυτόν κρίνεται άπαραίτητον να γραφούν ενταύθα τα δέοντα περί τών όσων επραξεν ό γενναίος εκείνος Αξιωματικός εναντίον τών κατακτητών, ένισχύσας συστηματικώς και σημαντικώς το όλον έ'ργον τής 'Εθνικής Αντιστάσεως, τής οποίας ύπήρξεν αφανές μέν, άλλα βασικόν συγχρόνως στέλεχος. Τό παρόν κείμενον συνετάχθη βάσει αρχειακού υλικού ευρισκομένου εις την Διεύθυνσιν 'Ιστορίας Στρατού. Μέγα μέρος τών σχετικών έγγραφων προέρχεται εκ τού αρχείου τού κ. Μιλτιάδου "Εβερτ, υιού τού ανωτέρω, ό όποιος πρό τίνων ετών είχε την ευγενή καλωσύνην ν' άποστείλη αντίγραφα των εις την Ύπηρεσίαν ταύτην. Ελήφθησαν επίσης υπ' όψιν τα περί "Εβερτ στοιχεία εκ τής οικείας βιβλιογραφίας. * * * Ό Άγγελος "Εβερτ έγεννήθη έν Αθήναις τή 10η Απριλίου Έσπούδασε Νομικά εις τό Πανεπιστήμιον Αθηνών και κατά Σεπτέμβριον 1915 κατετάγη εις τό Σώμα τής Χωροφυλακής. Φοιτήσας εις την Σχολήν αυτής, έλαβε κατ' Ίανουάριον 1920 τον βαθμόν τού Ανθυπομοιράρχου. Την 28ην Φεβρ μετετάγη εις τό Σώμα τής Αστυνομίας Πόλεων, φέρων τον βαθμόν τού Αστυνόμου Β' τάξεως. "Εκτοτε, προήχθη κατ' αρχαιότητα εις τον βαθμόν τού Αστυνόμου Α τάξεως αναδρομικώς άπό 8ης Απρ και κατ' έκλογήν εις Αστυνομικόν Διευθυντήν Β' την 27ην Αύγ και εις Αστυνομικόν Διευθυντήν Α την 7ην Νοε Από τής μετατάξεώς του εις την Αστυνομίαν Πόλεων ό "Εβερτ ύπηρέ

335 336 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα τησεν ώς Διοικητής τοΰ Α' Άστυν. Τμήματος 'Αθηνών (άπο 28ης Φεβρ. 1929), ώς Υποδιοικητής Τμήματος της Γενικής Ασφαλείας Αθηνών (άπο 5ης Αύγ. 1931), ώς Υπασπιστής της Αστυν. Δνσεως Αθηνών (από 23ης Μάρτ. 1933) και ώς Διοικητής τοΰ Τμήματος της Γενικής Ασφαλείας Αθηνών (από 20ής Ίουν. 1933), ενώ κατά το διάστημα από 5ης Φεβρ. μέχρι 6ης Απρ άπεσπάσθη εις το Ύπουργεΐον τών Εξωτερικών προς έκτέλεσιν ειδικής υπηρεσίας. Τοποθετηθείς, ακολούθως, εις τήν Ύπηρεσίαν Αμύνης τοΰ Κράτους, εις το Έπιτελεΐον τής Αστυν. Δνσεως Αθηνών και εις τήν Αστυν. Δνσιν Πατρών, ανέλαβε τήν ύποδιεύθυνσιν τής Αστυν. Δνσεως Αθηνών άπο 12ης Φεβρ Τήν 23ην 'Ιουνίου 1938, διαφωνήσας προς τον τότε Ύπουργόν Δημ. Ασφαλείας Κων. Μανιαδάκην, παρητήθη και ιδιώτευσε. Τήν 24ην Νοε άνεκλήθη εις τήν ένεργόν ύπηρεσίαν ώς εφ. Δντής Β' και έτοποθετήθη εις τήν ΣΤ' Ύδνσιν Αθηνών. Τήν 6ην 'Ιαν άπεσπάσθη εις το Ύπουργεΐον τών Στρατιωτικών, τήν δε 7ην Μαΐου 1941 έτοποθετήθη ώς μόν. Δντής Β' εις τήν Ασφάλειαν Αθηνών, μετά δέ πενθήμερον έτοποθετήθη ώς Δντής τής Αστυν. Δνσεως Αθηνών. Τήν 16ην Μαΐου 1950 ανέλαβε τήν Αρχηγίαν τοΰ Σώματος τής Αστυνομίας Πόλεων. Τήν 12ην Φεβρ υπέβαλε τήν παραίτησίν του, γενομένην άποδεκτήν δια τοΰ σχετικού Β.Δ. (Φ.Ε.Κ. 31, τ. Γ, ). Κατ' αυτόν τον τρόπον, ό Έβερτ έτερμάτισε μίαν έντιμον και μακράν σταδιοδρομίαν, κατά τήν διάρκειαν τής οποίας μόνον γνώμονα είχε το συμφέρον τής Πατρίδος και τήν έξυπηρέτησιν τών συνανθρώπων του, έπί δέ τής απεχθούς Κατοχής τήν διάσωσιν τών κινδυνευόντων λόγω τής δράσεως των αντιστασιακών. * * * Ώς έγράφη ήδη, ένεκα τής διαφωνίας του μέ τον Μανιαδάκην, παρητήθη, άλλ' έξ αιτίας τών πολεμικών συνθηκών έπανήλθεν εις τήν ένέργειαν. Ασφαλώς, δτε οι Γερμανοί είσήλθον ώς κατακτηταί εις Αθήνας, είχε κατά νουν να παραιτηθή εκ νέου. Δεν το έ'πραξεν όμως, διότι, ώς γράφει εις εκθεσίν του ό Παν. Κανελλόπουλος ( ): «Μετά τήν εϊσοδον τών Γερμανών εις τάς Αθήνας ό κ. 'Αγγελος "Εβερτ παρεκλήθη υπ' έμοΰ, όπως, διατηρών τήν θέσιν τοΰ Διευθυντού τής Αστυνομίας Αθηνών, συμβάλη εις τήν έθνικήν άντίστασιν κατά τοΰ κατακτητοΰ. Ό κ. "Εβερτ εδέχθη μετά πατριωτικής προθυμίας και εξέθεσεν εαυτόν άπο τής πρώτης στιγμής εις μέγιστους κινδύνους. (...) Πλεΐσται υπήρξαν κατά το πρώτον έτος τής κατοχής αί περιπτώσεις, καθ' ας μέ προειδοποίησεν ούτος εγκαίρως περί τής σχεδιαζόμενης ύπό τών κατακτητών συλλήψεως αγωνιστών. (...) Βαθεΐαν έχων έμπιστοσύνην εις τον ενεργόν πατριωτισμόν και εις το θάρρος τοΰ κ. "Εβερτ, έθεώρησα άναγκαΐον, όταν έγενόμην έν Μέση Ava

336 Ή έπί Κατοχής εθνική δράσις τοϋ 'Αγγέλου Μιλτ. Έβερτ 337 τολή αντιπρόεδρος της Ελληνικής Κυβερνήσεως, να αναγνωρίσω τοΰτον ώς ένα των κυριωτέρων αντιπροσώπων και οργάνων τοϋ Ελευθέρου Ελληνικού Κράτους εις τάς 'Αθήνας. (...) Όταν έσχηματίσθη ή κυβέρνησις Παπανδρέου, άνενεώθησαν ai προς τον κ. Έβερτ έντολαί, επικείμενης δέ της απελευθερώσεως άνέλαβεν ούτος κρισιμωτάτας άποστολάς, ας και έξεπλήρωσε κατά τρόπον άξιον εθνικής έξάρσεως». Και καταλήγει ό Κανελλόπουλος ώς έξης, γράφων περί της εθνικής δράσεως τοΰ Έβερτ έπί Κατοχής: «Έν συμπεράσματι οφείλω να τονίσω, ότι ό κ. 'Άγγελος Έβερτ, κατά τα τελευταία δραματικά έτη τής Ελληνικής 'Ιστορίας επέδειξε πατριωτισμόν ένεργότατον, έξοχον γενναιότητα, μεγίστην επιδεξιότητα εις την έκτέλεσιν επικινδύνων μυστικών υπηρεσιών, έξαίρετον ήγετικήν και διοικητικήν ικανότητα». 'Αναμφιβόλως ό Κανελλόπουλος δέν υπερβάλλει εις τα περί Έβερτ γραφόμενά του, διότι ό γενναίος εκείνος 'Αξιωματικός, ήδη άπό τών πρώτων μηνών τής Κατοχής, είχε σώσει πολλούς πατριώτας. Ούτω, περί τα μέσα Δεκεμβρίου 1941 κατώρθωσε δι' εμπίστου άστυφύλακός του να ειδοποίηση τους εις Άνάβυσσον ευρισκομένους 20 'Άγγλους και 4 "Ελληνας στρατιωτικούς περί επικείμενης των συλλήψεως. Ούτοι απέπλευσαν εγκαίρως δι' Άντίπαρον και ούτω διεσώθησαν. * # * Κατά το δεύτερον έτος τής Κατοχικής Περιόδου ό Έβερτ ήτο και πάλιν παρών εις τάς κατά τών κατακτητών ενεργείας. Κατά μαρτυρίαν τοΰ τότε Άρχηγοϋ αντιστασιακής οργανώσεως Έφ. Άξ/κών (ΕΑΠΟ) και μετέπειτα Βουλευτού κ. Γ. Σερπάνου, αγορεύοντος εις την Βουλήν τών Ελλήνων την 18ην Αύγ. 1982, ό Έβερτ, συνεργαζόμενος μέ τον ήρωικόν Άρχιεπίσκοπον Δαμασκηνόν και Έφ. Άξ/κούς, μέλη τής ΕΑΠΟ, ώς οι καθηγηταί τοΰ Πανεπιστημίου 'Αθηνών θεμ. Τσάτσος και Χρ. Σγουρίτσας, συνετέλεσε τα μέγιστα εις την προετοιμασίαν και πραγματοποίησιν τών δύο μεγάλων απεργιών κατ' Άπρίλιον και Σεπτέμβριον 1942, αϊ όποΐαι όντως έκλόνισαν το ηθικόν τών κατακτητών. Ή ώς άνω όργάνωσις έτήρησε στάσιν ούδετέραν άπό ιδεολογικής απόψεως, συνειργάσθη δέ και μέ το ΕΑΜ, εις τάς τάξεις τοΰ όποιου πολλοί, ώς διηυκρίνησεν ό προαναφερθείς Βουλευτής «ήταν αγνοί πατριώτες, πού πήγαν να πολεμήσουν τον εχθρό (...) πού πήγαν να πολεμήσουν για τη λευτεριά. Καμιά σχέση δέν είχαν μέ τό ΚΚΕ...». Λεκτέον, πάντως, εδώ, ότι όλοι αυτοί οι πράγματι αγνοί πατριώται, ευθύς μετά τήν άποκάλυψιν τοΰ ρόλου τοΰ ΚΚΕ, δέν ήδυνήθησαν, πλανηθέντες, παγιδευθέντες και απειλούμενοι, να αποχωρήσουν τών τάξεων τοΰ ΕΑΜ ΕΛΑΣ. Σημαντικωτάτη, δια να έπανέλθωμεν εις τον

337 338 Νικολάου Σολ. Δεπάστα "Εβερτ, ήτο ή συμβολή του εις την μετάδοσιν πληροφοριών περί τοΰ έχθροϋ εις το ΣΜΑ. Λέγει εν προκειμένω ό κ. Σερπάνος: «...όλες αυτές τις πληροφορίες τις μεταδίδαμε δια τοΰ ασυρμάτου, τον οποίο είχαμε έναντι της 'Αστυνομικής Διευθύνσεως στο καρβουνιάρικο, πού ήταν τότε έκεΐ στην οδό Σωκράτους, και τον όποιο Ασύρματο διηύθυνε ό "Εβερτ κατόπιν τής διαταγής τής Κυβερνήσεως Καΐρου. Πολλά πλοία (ένν. τοΰ έχθροϋ) βυθίστηκαν». Τήν 13ην Αύγ άφίχθη κρυφίως εις Αθήνας ή υπό τον Τχην (ΠΖ) Ίω. Τσιγάντεν αποστολή «Μίδας 614». Ούτος έφωδιάσθη υπό τοΰ Έβερτ δια πλαστοΰ δελτίου ταυτότητος («Υπαστυνόμος Αντωνιάδης») και ούτως ήδύνατο να κινήται εις τήν πόλιν μέ σχετικήν άνεσιν. 'Επίσης ό Έβερτ, κατά μαρτυρίαν τοΰ Στ. Σαράφη, είχε θέσει εις τήν διάθεσιν τοΰ Τσιγάντε το ύπηρεσιακόν του αύτοκίνητον. Αντικειμενικοί σκοποί τής ώς άνω αποστολής ήσαν, μεταξύ άλλων, και ή ναρκοθέτησις τής διώρυγος τής Κορίνθου, ώς και ή άνατίναξις τής γέφυρας των Καρυών. Και ή μεν γέφυρα δεν άνετινάχθη, διότι οι Σύμμαχοι διέταξαν τήν άνατίναξιν τής γέφυρας Γοργοποτάμου άντ' εκείνης, ή διώρυξ όμως έναρκοθετήθη και ήχρηστεύθη επί ενα μήνα, μέ αποτέλεσμα τήν πρόκλησιν πολλών απωλειών εις τον έχθρόν, τα πλοία τοΰ όποιου, άναγκαστικώς περιπλέοντα τήν Πελοπόννησον, συχνάκις έβυθίζοντο υπό υποβρυχίων τών Συμμάχων. Ό Τσιγάντες, κατενθουσιασμένος έκ τής συνεργασίας του ταύτης μέ τον Έβερτ έγραφε τήν 22αν Σεπτ εις τον Καρυστινόν (= Παν. Κανελλόπουλον): «Ή Αστυνομία έχει πλήρως όργανωθή μέ επί κεφαλής τον θαυμάσιον διευθυντήν OTTO. Είναι σύσσωμος υπό τάς διαταγάς σας. 'Εργάζεται και βοηθεΐ θαυμασίως». Όττο ήτο το ψευδώνυμον τοΰ Έβερτ έπί Κατοχής. Εις τους κύκλους τής «Ίντέλλιντζενς Σέρβις» ό "Εβερτ, ώς στενός συνεργάτης της άπό Φεβρ. 1942, ήτο γνωστός υπό τό ψευδώνυμον «Κορυδαλλός υπ' άρ. 1», τό όποιον ούτε ό Τσιγάντες έγνώριζε. 'Ολίγας ημέρας μετά τον θάνατον τοΰ "Εβερτ, ό δημοσιογράφος κ. Γ. Καράγιωργας εγνωστοποίησε τοΰτο, ώς και ότι ό "Εβερτ, πάντοτε σεμνός και μετριόφρων, δέν ηθέλησε να γράψη τ' απομνημονεύματα του, ούτε να όμιλήση περί τής μεγάλης εθνικής του δράσεως κατά τα έ'τη Είναι, πάντως, γνωστόν έκ δημοσιεύματος τοΰ Καράγιωργα, ότι ό "Εβερτ ήτο εκείνος, ό όποιος μέσω ασυρμάτου, ειδοποίησε τους Συμμάχους περί τοΰ νέου φοβερού όπλου τοΰ Χίτλερ, τοΰ τηλεκατευθυνόμενου δηλ. πυραύλου V2. 'Επρόκειτο περί μιας έκ τών ολίγων πληροφοριών, τάς όποιας είχε δώσει ό "Εβερτ εις τον ανωτέρω δημοσιογράφον, ό όποιος τάς έκοινοποίησε μέσω τών στηλών τής εφημερίδος «Ακρόπολις», δτε πλέον ό "Εβερτ ήτο νεκρός. Συμφώνως προς μαρτυρίαν τοΰ αύτοΰ δημοσιογράφου, δτε οι 'Άγγλοι τοΰ απέστειλαν 300 χρυσάς λίρας δια προσωπικήν του χρήσιν, ό

338 Ή έπί Κατοχής εθνική δράσις τοϋ 'Αγγέλου Μιλτ. "Εβερτ 339 "Εβερτ, πάντοτε τίμιος και ανιδιοτελής, απέστειλε το μέγα αυτό ποσόν εις τον Δαμασκηνόν, μέ την παράκλησιν να διατεθή υπέρ τών οικογενειών εκείνων, οι όποιοι εϊχον δαφύγει εις Μ. Άνατολήν!... Σημειωτέον, επίσης, ότι κατά Νοέμβριον 1942 ό Έβερτ κατώρθωσε να διάσωση εκ τοΰ εκτελεστικοί] αποσπάσματος δύο γενναίας Ελληνίδας, συνεργαζομένας μέ τους Συμμάχους, την Κ. 'Αντωνοπούλου και την Χρ. Γάσπαρη, συλληφθείσας υπό των Ιταλικών 'Αρχών Κατοχής. Μεταξύ τών φυγαδευθέντων, èv ολω πεντακοσίων αντιστασιακών, ήσαν ό ηρωικός Πολωνός Συντ/ρχης Γ. Ίβάνωφ (εκτελεσθείς όμως άργότερον υπό τών Γερμανών) και ό τότε υπάλληλος 111 Χαρ. Φλωράκης, ό μετέπειτα Γραμματεύς του ΚΚΕ. Είναι άποδεδειγμένον, ότι, σύν τοις άλλοις, και πολλοί ΕΛΑΣϊται διεσώθησαν χάρις εις την χορήγησιν πλαστών ταυτοτήτων, τάς όποιας έσφράγιζε και ύπέγραφεν ό ϊδιος ό "Εβερτ. Παρά ταϋτα, μερικοί αγνώμονες παράγοντες της 'Αριστεράς ήδη άπό τοΰ 1945 και έπί πολλά εν συνεχεία έ'τη δέν έδίστασαν να χαρακτηρίσουν τον Άγγ. "Εβερτ ως πράκτορα τών Γερμανών, ώς δοσίλογον κ.τ.τ.!! Είναι δέ προς τιμήν τοΰ προαναφερθέντος κ. Γ. Σερπάνου το ότι τόσον ενώπιον της Βουλής όσον και εις συνεντεύξεις του εις δημοσιογράφους έπλεξε το έγκώμιον τοΰ "Εβερτ δια τήν σημαντικωτάτην άντιστασιακήν του δράσιν. * * * Ή πατριωτική δράσις τοΰ Έβερτ συνεχίσθη άπροσκόπτως και το έπόμενον έτος Ούτω, κατά Σεπτέμβριον τοΰ έτους εκείνου, ό "Εβερτ, συνεργαζόμενος μέ τον Δαμασκηνόν, επέτυχε να φυγάδευση εις Μ. Άνατολήν τον υπό τών Ιταλών καταδικασθέντα εις θάνατον Άγγλον Ταγ/ρχην Φ. Μακάσκυ. 'Επίσης κατά το φθινόπωρον τοΰ αύτοΰ έτους και μέχρι 'Ιανουαρίου 1944 ό "Εβερτ συνειργάσθη στενώς μετά τοΰ Ταγ/ρχου (ΠΒ) Γ. Διαμαντοπούλου, Στελέχους τής «Force 133» και συνεργάτου τοΰ ΣΜΑ. Εις τον Διαμαντόπουλον ό "Εβερτ έδωκε πλείστας όσας πληροφορίας περί τοΰ έχθροΰ, ώς επίσης και είδικήν εκθεσιν περί τής εν Ελλάδι καταστάσεως, ώς και περί τών ήδη διαφαινομένων σκοπών τοΰ ΕΑΜ (ήτοι τοΰ ΚΚΕ). Γράφει συγκεκριμένως ό Διαμαντόπουλος εις σχετικήν άναφοράν του: «...εν τή οποία (ενν. εκθέσει) μεταξύ άλλων έξέθετεν (ένν. ό Έβερτ) τήν προεπαναστατικήν κίνησιν τοΰ Ε.A.M. και τον κίνδυνον τής απειλούμενης αναρχίας κατά τήν μετακατοχικήν περίοδον, υποδεικνύων συγχρόνως τα μέτρα, τα όποια δέον να ληφθούν». Βλέπομεν, συνεπώς, ότι ό "Εβερτ είχε βοηθήσει πολλούς αντιστασιακούς είτε εις τήν δρασίν των εϊτε εις τήν διαφυγήν των, χωρίς να έξετάζη τήν ίδεολογίαν των. Όσάκις όμως διεπίστωνε παρεκτροπήν εκ τοΰ ίεροΰ σκοποΰ τής 'Εθνικής Άντι

339 340 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα στάσεως, έσπευδε να ένημερώνη τους Συμμάχους, ώς δηλ. ακριβώς συνέβη μέ την ανωτέρω έ'κθεσίν του, διαβιβασθεΐσαν εις ΣΜΑ μέσω τοϋ Διαμαντοπούλου. Άξιοσημείωτον τυγχάνει, ότι ό Έβερτ πολλάκις έκινδύνευσεν εξ αιτίας αυτής της πατριωτικής του δράσεως. Οΰτω, κατ' Όκτώβριον 1941 ό Γερμανός Διοικητής Νοτίου Ελλάδος Στρατηγός Φέλμυ είχε διατάξει την κράτησιν του Έβερτ, ή οποία βραδύτερον ήρθη, επειδή «αϊ ύπόνοιαι περί βοηθείας Άγγλων στρατιωτών εις άπόδρασιν δεν απεδείχθησαν». Αι σχέσεις τοΰ Έβερτ μέ τον Άρχηγόν τοϋ Σώματος Αστυνομίας Πόλεων Ίω. Βασιλόπουλον (αποδεδειγμένως δοσίλογον) ειχον πολύ όξυνθή άπό Φεβρ. 1942, μέ αποτέλεσμα να τεθή ό Έβερτ εις διαθεσιμότητα κατά το διάστημα 'Ολίγον βραδύτερον, τήν ό τότε διορισμένος «Υπουργός» Εσωτερικών Αν. Ταβουλάρης, θεωρήσας τήν έθνοπρεπή στάσιν και τήν παρρησίαν τοΰ "Εβερτ ώς άσέβειαν προς τήν προϊσταμένην αρχήν, τον έκάλεσε να ύποβάλη εντός 24ώρου τήν άπολογίαν του, διότι έκάλυψεν υφισταμένους του «άντεθνικώς δρώντας» κατά τον «Ύπουργόν», τ.ε. ένεργοΰντας κατά τών Γερμανών τη ανοχή τοΰ Έβερτ. Παρά τους κινδύνους αυτούς, ό "Εβερτ έσυνέχισε τήν άντιστασιακήν του δρασιν. Μεταξύ εκείνων, τους οποίους κατώρθωσε να διάσωση εκ τών ονύχων τών κατακτητών ήσαν και εβραϊκής καταγωγής Έλληνες υπήκοοι, εις τους οποίους εχορήγησε πλαστά δελτία ταυτότητος. Εις σχετικήν δήλωσιν τοΰ Κεντρικοΰ 'Ισραηλιτικού Συμβουλίου Συντονισμού και Γνωματεύσεως αναγράφεται σαφώς: «Ή προσφορά τοΰ 'Αγγέλου "Εβερτ προς τον Εβραϊσμό τής Ελλάδος, προσφορά πού είχε τόσους κινδύνους γι' αυτόν, υπήρξε απόλυτα άδολη. Ποτέ κανείς Εβραίος πού βοηθήθηκε άπό τον Άγγελο "Εβερτ δέν διανοήθηκε να τοΰ προσφέρει έστω και το ελάχιστο, διότι ήταν βέβαιος για τήν κατηγορηματική και απόλυτη άρνηση αύτοΰ να δεχθεί έ'στω και το παραμικρό». Εις έ'νδειξιν ευγνωμοσύνης, το Εβραϊκό "Ιδρυμα «Γιάντ Βασέμ» έτίμησε τήν 15ην 'Ιουλίου 1970 τον Έβερτ, ώς και άλλους συναδέλφους του, δι' απονομής διπλώματος και μεταλλίου. Πλήρης συγκινήσεως ό "Εβερτ είπε τότε: «Ή τιμή, ή οποία μοΰ γίνεται αυτή τήν στιγμή, ανήκει εις όλόκληρον το Σώμα τής Αστυνομίας Πόλεων. Ή Αστυνομία Πόλεων δέν έχει τίποτα να ζηλέψη άπό καμμιά αστυνομία οιουδήποτε κράτους, τόσον δια τήν εναντίον τοΰ κατακτητοΰ δρασιν της, όσον και δια τον επιδειχθέντα ήρωισμόν προς διάσωσιν καταδιωκομένων συνανθρώπων». * * * Μέ σύνεσιν και μεθοδικότητα, μέ ψυχραιμίαν και συστηματικότητα

340 Ή επί Κατοχής εθνική δράσις τοΰ 'Αγγέλου Μιλτ. Έβερτ 341 και πρωτίστως μέ πατριωτισμόν και γενναιότητα έσυνέχισεν ό Έβερτ ν' άσκή τα δυσχερή καθήκοντα τοΰ 'Αστυνομικού Διευθυντού 'Αθηνών μέχρι πέρατος τής Κατοχής. Κατά τάς παραμονάς της 'Απελευθερώσεως μεγάλος διηυκόλυνε την εις Αθήνας εγκατάστασιν τής τριμελούς κυβερνητικής επιτροπής, τ.έ. τοΰ πρώτου κλιμακίου τής Κυβερνήσεως 'Εθνικής Ένότητος. Συνειργάσθη άρμονικώς μέ τους πολιτικούς αυτούς παράγοντας, εξ ϊσου δ' αποδοτική ήτο και ή συνεργασία του μέ τον Στρ. Διοικητήν Άθηνών Πειραιώς Αν/τηγον Παν. Σπηλιωτόπουλον, τον όποιον προθύμως συνέδραμεν εις τάς ενεργείας του κατά τάς άκρως ηλεκτρισμένος ημέρας τής αποχωρήσεως των Γερμανών κατακτητών έκ τής Αττικής. Ανάλογος ύπήρξεν ή εθνική προσφορά τοΰ "Εβερτ και κατά το θλιβερόν καί πολυαίμακτον κομμουνιστικόν κίνημα κατά Δεκέμβριον Χάρις εις την ετοιμότητα του καί τήν άνδρείαν τών συναδέλφων του, ή κομμουνιστική ανταρσία δέν επέτυχε τοΰ σκοποΰ της καί κατεστάλη, άφοΰ προηγουμένως, ώς γνωστόν, έπνιξε κυριολεκτικώς εις το αίμα τάς Αθήνας καί τα περίχωρα των καί άφοΰ χιλιάδες αθώων πολιτών εξ αιτίας της ηύρον έπώδυνον θάνατον. * * * Κατά τήν έπομένην δεκαετίαν ( ) ό Έβερτ έξηκολούθησε τήν εντιμον καί άψογον ύπηρεσίαν του, άποφεύγων να όμιλή περί τής περιγραφείσης ήδη δράσεως του καί προτιμών τήν σιγήν καί τήν άφάνειαν, ή όποια είναι κτήμα καί προνόμιον τών πράγματι μεγάλων μορφών. Ή Πατρίς, εύγνωμονοΰσα αυτόν δια τήν ανωτέρω έθνικήν του προσφοράν, τον ετίμησε δεόντως δια μεταλλίων καί παρασήμων άπονεμηθέντων εις αυτόν δια χειρός τοΰ αειμνήστου Βασιλέως τών Ελλήνων Παύλου Α', ώς καί δια χειρός τών αειμνήστων Πρωθυπουργών Θεμ. Σοφούλη καί Παν. Κανελλοπούλου. Αναλόγως έτιμήθη ό "Εβερτ υπό τής Μ. Βρεταννίας καί τής Γαλλίας. * * * Από πολλών ετών ό Άγγελος Μ. "Εβερτ έ'χει παύσει να είναι πλησίον μας. 'Εν τούτοις, το λαμπρόν υπέρ τοΰ "Εθνους έργον του, ήτοι ή επαινετή αντιστασιακή του δράσις, ευρίσκεται πάντοτε εις το προσκήνιον τής Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας, δια να διδάσκη καί να παραδειγματίζη ημάς. Εϊθε ή μνήμη αύτοϋ τοΰ υπέροχου πατριώτου καί γενναίου Αξιωματικού να είναι αιωνία!...

341 342 Νικολάου Σόλ. Δεπάστα ΠΙΝΑΞ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΩΝ Ι. ΠΗΓΑΙ «Διαδοχικού σημειώσεις τοϋ Αστυν. Δντοΰ Α' (4092) κ. Έβερτ Αγγέλου τοΰ Μιλτιάδου», ύπό ήμερομηνίαν (= Αρχεΐον Κατοχής ΔΙΣ, Φ. 956 Α /ΙΖ/49). Έγγραφα άφορώντα ε'ις την άποδοχήν της παραιτήσεως τοΰ Αγγ. Έβερτ έκ τής Αρχηγίας τοΰ Σώματος τής Αστυνομίας Πόλεων, κατά Φεβρουάριον 1955 (= Φ. 956 Α /ΙΖ/58,59 και 60). Έκθεσις Παν. Κανελλοπούλου περί τής συνεργασίας του μέ τον Άγγ. Έβερτ έπί Κατοχής, ύπό ήμερομηνίαν (= Φ. 956 Α /ΙΖ/111). Πρακτικά Βουλής των Ελλήνων, Συνεδρ. ΚΑ' τής περί αναγνωρίσεως Έθν. Αντιστάσεως καί περί τής δράσεως τοΰ Αγγ. Έβερτ, σελ (= Φ. 956 Α /ΙΖ/12). 'Επιστολή ύπό ήμερομηνίαν τοΰ Ίω. Τσιγάντε προς Καρυστινόν (= Παν. Κανελλόπουλον) περί τής δράσεως τής αποστολής «Μίδας 614» καί περί τής συνεργασίας του μέ τον Όττο (= 'Άγγ. Έβερτ) (= Φ. 956 Α /ΙΖ/3). Αναφορά Ταγ/ρχου (ΠΒ) Γ. Διαμαντοπούλου προς την Δνσιν Πληροφοριών τοΰ ΓΈΣ περί τής συνεργασίας του μέ τον Άγγ. Έβερτ, ύπό ήμερομηνίαν (= Φ. 956 Α /ΙΖ/29). Έγγραφον τής Δκσεως Νοτίου Ελλάδος περί άρσεως κρατήσεως τοΰ Αγγ. Έβερτ ύπό των Γερμανών, υπό ήμερομηνίαν (= Φ. 956 Α /ΙΖ/8). Συνοπτικόν σημείωμα περί τών ύπό τοΰ Αγγ. Έβερτ ληφθέντων μέτρων υπέρ τών εν Ελλάδι Εβραίων κατά την Κατοχικήν Περίοδον (= Φ. 956 Α /ΙΖ/63). Ευχαριστήριος επιστολή τής 'Ισραηλιτικής Κοινότητος 'Αθηνών προς τον Άγγ. Έβερτ ύπ' άρ. πρωτ. 482/ (= Φ. 956 Α /ΙΖ/68). Ή ύπ' άρ. πρωτ. 303/ δήλωσις τοΰ Κεντρικού 'Ισραηλιτικού Συμβουλίου Συντονισμού καί Γνωματεύσεως περί τών ενεργειών τοΰ Άγγ. Έβερτ υπέρ τών εν Ελλάδι Εβραίων έπί Κατοχής (= Φ. 956 Α /ΙΖ/61). Ή ύπό ήμερομηνίαν ευχαριστήριος επιστολή τοΰ Ταγ/ρχου Φρ. Μακάσκυ προς τον Άγγ. Έβερτ (= Φ. 956 Α /ΙΖ/104). Ή ύπό ήμερομηνίαν επιστολή τοΰ Προέδρου τοΰ Ε.Ε.Σ. Αλ. Ζάννα προς Άγγ. Έβερτ, προς άντίκρουσιν τών συκοφαντιών ε'ις βάρος τοΰ Έβερτ (= Φ. 956 Α /ΙΖ/106). Ή ύπ' άρ. πρωτ. 611/ ευχαριστήριος επιστολή τοΰ Συντ/ρχου Ντόλμπυ προς τον Άγγ. Έβερτ δια την έπί Κατοχής συνεργασίαν τοΰ Έβερτ μέ τήν «Force 133» (= Φ. 956 Α /ΙΖ/108). Έκφρασις ευαρέσκειας τοΰ Προέδρου τής Κυβερνήσεως Έθν. Ένότητος Γ. Ά. Παπανδρέου προς τον Άγγ. Έβερτ δια τάς όλως εξαιρετικός του υπηρεσίας έπί Κατοχής (= Φ. 956 Α /ΙΖ/112). Κατάλογος τιμητικών διπλωμάτων, μεταλλίων καί παρασήμων άπονεμηθέντων είς τον Άγγ. Έβερτ δια τήν έπί Κατοχής έθνικήν του δράσιν καί τήν έν γένει εύορκον ύπηρεσίαν του είς τήν Άστυνομίαν Πόλεων (= Φ. 956 Α /ΙΖ/115). II. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Στεφ. Σαράφη, Ό ΕΛΑΣ, Αθήνα 1946, σελ

342 Ή επί Κατοχής εθνική δρασις τοΰ 'Αγγέλου Μιλτ. Έβερτ 343 θεμ. Τσάτσου, Ai παραμοναι τής 'Απελευθερώσεως, 'Αθήναι 1949, σελ Άλ. Ζάννα, Ή Κατοχή, Αθήναι 1964, σελ «Δίκαιοι των Εθνών», άρθρον δημοσιευθέν εις το περιοδικόν τοϋ Κεντρικού 'Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, τ. 411 (Αΰγ. 1970). «Τσιγάντες και Έβερτ», έφ. «Απογευματινή», φ. τής Γ. Καράγιωργα, Ό «Κορυδαλλός» τής συμμαχικής Κατασκοπείας ήταν ό Έβερτ!, έφ. «Ακρόπολις», φ. τής Σπ. Κώτση, Μίοας 614, Αθήναι 1976, σελ. 52,57,133. Δ. Γυφτοπούλου, Μαρτυρίες για την Έθν. Αντίσταση , Αθήναι 1982, σελ Μ. Νεοφώτιστου, "Υμνος βουλευτή τοΰ ΠΑΣΟΚ στον Άγγ. "Εβερτ, έφ. «Ελευθεροτυπία», φ. τής Αλ. Ζαούση, Οί ούο όχθες , Αθήναι 1987, σελ Σπ. Β. Μαρκεζίνη, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία τής 'Ελλάδος , Α, έκδ. «Πάπυρος», Αθήναι 1994, σελ Σπ. Γ. Γασπαρινάτου, Ή Κατοχή, Α', εκδ. «Ί. Σιδερής», Αθήναι 1998,269. Ήλ. Βενέζη, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, Αθήναι (άν. χρ.), σελ Δημ. Γατοπούλου, 'Ιστορία τής Κατοχής, Αθήναι (β' έκδ., άν. χρ.), σελ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΙ Ό γράφων ευχαριστεί εγκαρδίως τον τέως Διευθυντήν του εις την ΔΙΣ/ΓΕΣ Αντιστράτηγον έ.ά. κ. Γρηγόριον Μούργελαν δια τήν κατ' Ίούλιον 1989 χορηγηθεΐσαν άδειαν έρεύνης των περί Αγγ. Έβερτ έγγραφων. Όμοίως, εκφράζονται πολλαί εύχαριστίαι προς τήν κ. Μαρίαν Μπασιάκου, Προϊσταμένην τοϋ Πολιτικού Γραφείου τοΰ τ. Αρχηγού τής Άξιωμ. Αντιπολιτεύσεως κ. Μιλτ. Έβερτ δια τήν χορηγηθεΐσαν άδειαν δημοσιεύσεως τής φωτογραφίας τοΰ Άγγ. Έβερτ. Απευθύνονται πολλαί εύχαριστίαι και προς τον κ. Νικ. Α. Γρυπάρην δια τάς ενεργείας του, προς χορήγησιν αυτής τής αδείας.

343 GEORGE ANDREIOMENOS - CHRYSSOULA KARANTZI THE FUNCTION OF THE DIALECTAL VERBS IN LYRICA OF ATHANASSIOS CHRISTOPULOS Varieties of usage should be a primary object of linguistic analysis, since no linguistic community is absolutely homogeneous 1. All native speakers of a language use divergent forms according to their communicative needs. There are, however, certain linguistic forms which are not free variants and their use is not grammaticaly prescribed. The stylistic variants are characterised by the unpredictable options of each speaker which cannot be predetermined by grammatical rules. The use of dialectal forms in literature can be examined under the light of functional linguistics, having in mind that the function of a dialectal variety in a literary text should be distinguished from its non-literary uses. The use of dialectal forms by a modern Greek lyric poet of the nineteenth century is crucial to the establishment of standard modern Greek. The employment of dialectal elements in the literary language of the time is discussed along with the theoretical ideas of the same poet, lying in his grammatical treatises. The aim of this paper is to show that the poet in question was interestered in implementing his linguistic theory in literary usage. Athanassios Christopulos was one of the very first modern Greek poets who attempted to write in a kind of panhellenic demotic language. In following the example of other scholars of late eighteenth and early nineteenth centuries, he became a man of letters with a strong interest on Greek language. In 1805, Christopulos published a modern Greek grammar which he wrote in Iasi, under the title Γραμματική της Αίολοδωρικής, ήτοι της ομιλούμενης των Ελλήνων γλώσσης 1, where he asserted that modern Greek of his time descended directly from aeolic and doric dialects of ancient Greek. Some fifty years later, in his book Ελληνικά Άρχαιολογήματα (1853) 3, Christopulos was to reconsider some of his former linguistic views and he made an interesting comparison of modern Greek to ancient Greek dialects in order to prove their close relation. 1. André Martinet, Στοιχεία Γενικής Γλωσσολογίας, θεσσαλονίκη, "Ιδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 1976, 'Αθανάσιος Χριστόπουλος, Γραμματική της Αίολοόωρικής, ήτοι τής ομιλούμενης των 'Ελλήνων γλώσσης, Βιέννη, 'Αθανάσιος Χρυσόπουλος, 'Ελληνικά Άρχαιολογήματα, Αθήναι, 1853.

344 The Function of verbs in Lyrica of Christopulos 345 In 1811, when Λυρικά 4 came out, Christopulos fervently supported his so called aeolodoric theory a belief which he shared with other nineteenth century intellectuals for a number of years. If one compares the way Christopulos uses dialectal features in his early poetry to what he claims in his grammar, one will realise that the function of the dialectal verbs in Λυρικά is in accord with his linguistic ideals, while the stylistic use of these verbs is characteristic of his lyric poetry. Christopulos stated in the preface of his book (1805) that grammar should not be canonised by pedants. He favoured the objective description of colloquial language and he referred to Democritus, who maintained the view that no permanent quality is due to nature. As far as linguistic matters are concerned, language change and development is a verifiable scientific truth. That is to say, a language cannot be innately good or bad. Christopulos's distinction between language ideology and linguistic reality is crucial and well discussed. Later on, however, Christopulos put forward the criteria which can be used for the evaluation of a language; according to him a language is better than others if it is concise, regular and rich. He remarked that the linguistic clarity of compounds, easier language acquisition and learning, grammatical derivation and compounding were some vital characteristics of the then modern Greek. Christopulos underlined the fact that although the linguistic state of his time was bound to evolve, modern Greek should not be scorned as a barbarian language. After all, the prestigious attic dialect was used by a linguistic minority and could not have influenced the development of the Greek language as a whole. The lyric poetry of Christopulos absolutely corresponds to the linguistic demands expressed in his grammar. Phonologically speaking, verbal forms in Lyrica are amputated and fused. Amputation (αποκοπή) and fusion (συνήζιση) are major characteristics of the doric dialect. As Christopulos stated in his grammar 5, "shortened" doric forms were praised by Plutarch. Pedants of his time, however, lacked the knowledge of ancient Greek dialects and attributed such phonological phenomena to linguistic deterioration. Other phonological features of dialectal verbs in Lyrica, such as the aeolic pronunciation of digamma, conversion (tropi) of short /e/ into long /e/ (eta), use of the prefixes /a/ and /e/ and idiosyncracies of accentuation, also characterised the two ancient dialects, which are the alleged ancestors of modern Greek. The historical comparative linguistic analysis of Christopulos aimed at documentating the natural development of Greek, while the literary use of dialectal, doric and aeolic, features in Lyrica served as an attack to those who regarded these forms as "low", "crude" and vulgar. It is worthnoting that most of the "shortened" dialectal verbs occur in the imperative mood. The chief stylistic effect of these occurrences 4. 'Αθανάσιος Χριστόπουλος, Λυρικά, Βιέννη, The latest publication of this book by Eleni Tsantsanoglu, Athens, Ermis, Αθανάσιος Χριστόπουλος, Γραμματική,

345 346 G. Andreiomenos Chr. Karantzi becomes apparent: the instigation to drink, dance and have fun, which is the core meaning of Anacreontian poetry, sounds more colloquial and immediate. On the morphological level, Christopulos showed preference for variation and indeterminacy. In his grammar he interestingly remarked that ancient Greek should not be taken as an homogeneous entity. The doric dialect, in specific, favours optional morphological variants which can occur in the same context, differentiating its style. The prefixed augment in historic tenses cannot be regarded as a valid general rule since doric verbs occurred both augmented and unaugmented 6. The same applies to the contracted and uncontracted verbal forms, multiple suffixes and others, all used in parallel for stylistic effect in Lyrìca. Christopulos, however, strongly believed that certain modern Greek linguistic phenomena should be attributed to the idiosyncracy of this specific language, instead of being criticised as "barbarisms". Modern Greek has been a "sister" language of attic Greek and the "daughter" of doric dialect but it is differentiated from the latter in certain ways. The suffix /un/, the future with the particle /tha/, the morphological abolition of the subjunctive and optative moods and several other special characteristics of aeolo doric Greek are used throughout his poetry, manifesting the vitality of the modern linguistic elements. As far as the vocabulary is concerned, Christopulos used a large number of verbs with dialectal meaning in Lyrìca. Although the majority of them nowadays belong to the register of literary dimotiki, the occurrence of these verbs in modern Greek lyric poetry of the time was crucial to the establishment of the standard Greek. Christopulos derived new verbs and compounded forms from common modern Greek, thus proving the significance of derivation and compounding, stated in his 1805 book. In his grammar, Christopulos praised the regularity of modern Greek syntax 7 and considered syntactical errors as, in statistical terms, unusual occurrences a linguistic view that must have sounded extremely radical at the time. Several dialectal syntactical phenomena occurring in Lyrìca are the post positioning of the enclitic form of the personal pronoun (ορκίζω σε), the use of the accusative instead of the genitive case (τον δίνω) and various verbal phrases which demonstrate the popular origin of his poetry (να πιάσω να τ' ανοίξω, να κλείσω μάτι, φέρνει γύρα). It is true that Christopulos was influenced by intellectuals of Constantinople who supported the demotic Greek. His attempt to employ dialectal elements in lyric poetry corresponds to the demands of the demoticists of his time for the cultivation and enrichment of modern Greek. The employment of the alleged aeolo doric features is one of the major characteristics of his literary style, as has been pointed out in this paper. 6. Ibid., Ibid., 143.

346 ΤΑΣΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΥ Ο ΠΟΙΗΤΙΚΟΙ ΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ( )* Στην αποψινή μας εκδήλωση, ό Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός», μέ τη σύμπραξη της «Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών» τοϋ Δήμου Ηλιούπολης, τιμά την Ήμερα 'Απελευθέρωσης των Αθηνών άπό την επάρατη φασιστική Κατοχή, ανοίγοντας το βιβλίο τών αναμνήσεων, περιχυμένων θλίψη, άλλα και περηφάνεια για το Έθνος μας, πού κατόρθωσε, σ' έναν υπέρ πάντων αγώνα, να φτάσει στη Λύτρωση, επιβεβαιώνοντας τον λόγο τοϋ μεγάλου μας Κάλβου: «Θέλει άρετήν και τόλμην ή Ελευθερία». Μία Ελευθερία «άπ' τα κόκκαλα βγαλμένη τών Ελλήνων τα ιερά», όπως ένας άλλος μεγάλος ποιητής μας, ό Σολωμός, μέ τον δικό του λόγο βροντοφώνησε. Ό λόγος, λοιπόν, στην Ποίηση, πού διαδραμάτισε σοβαρό ρόλο στις πλέον δυσπραγεΐς περιόδους της 'Ιστορίας μας, λόγος ένθερμος, παρήγορος, πού θα εξακολουθεί να μάχεται άκαμπτος και απτόητος στα πλαίσια όπου επιτάσσει ή ιστορική, πολιτισμική και ακόμη ή χριστιανική μας παράδοση, ενάντια στους βάρβαρους πού κατά καιρούς επιδιώκουν, καταστρατηγώντας κάθε νόμον ηθικής, σεβασμού και ανθρώπινης αξιοπρέπειας, να καθυποτάξουν δ,τι σεπτό και πανάρετο συνιστά για μας ή Πατρίδα, ή Ελλάδα μας. Μία Ελλάδα, πού είναι τό ίδιο τό Φώς. Φώς, πού διατηρείται άσβεστο συμβολική ή Δάδα της 'Ολυμπίας και όταν άνεμοι σφοδροί απειλούν να τό αφανίσουν σε μια μακρόχρονη πορεία συνεχούς διαπάλης, εν μέσω δηώσεων και παλιννοστήσεων, άπ' τή χαραυγή τοϋ ελληνικού μύθου, εως σήμερα. Υπήρξαν διαστήματα, όπου όλη ή Ελλάδα δεν ανάσαινε. Στέναζε. Μέσ' άπ' τα σπλάχνα της, ή φωνή κλαυθμός. Δάκρυα μιας βροχής ασταμάτητης, να θολώνουν τα μάτια. Να μή μπορείς, μέσ' άπ' τα σύννεφα, πού ολοένα πύκνωναν, να δεις τό γαλάζιο τ' ουρανού μέ φωτεινό βλέμμα. * Όμιλία τοϋ Τάσου Αναγνώστου κατά την πανηγυρική εκδήλωση για την απελευθέρωση τών Αθηνών άπό τή Γερμανική Κατοχή, στην αίθουσα τελετών τοϋ Παρνασσού ( ).

347 348 Τάσου Άναγνώστου Βουρκωμένος καιρός, άπ' όταν ή φασιστική λαίλαπα ειχεν είσορμήσει στο πάτριο έδαφος. Πρώτα, ή 'Ιταλία τοΰ Μουσσολίνι. 'Αμέσως μετά, το Γ Ράιχ του Χίτλερ. Χάναμε τον ήλιο κι όταν τον βρίσκαμε πάλι, σαν νά 'τανε βυθισμένος σε λύπη βαθιά. Έμοιαζε να υποφέρει μέσ' στο σκοτεινό του μαρτύριο: να δύει, μόλις προλαβαίνοντας ν' ανατείλει για μια στιγμή, καλύπτοντας μέ βαριές σκιές τήν ώχρήν αυτή τρέμουσα αχτίδα, πού προσπαθούσαμε απεγνωσμένα, εναγώνια, να διασώσουμε. Τήν ελπίδα μας. Είναι τόσο εκφραστικοί οί στίχοι τοΰ σπουδαίου Γάλλου ποιητή Πώλ Έλυάρ γι' αυτήν ακριβώς τήν ελπίδα σέ μια προσφώνηση του στον Ελληνικό Λαό: "Ελληνα Λαέ, Λαέ απελπισμένε να χάσεις άλλο πια δεν έχεις πάρεξ τή Λευτεριά, τον ερωτά σον για τη Λευτεριά καί γιά τη Δικαιοσύνη καί τον άπειρο σεβασμό τοϋ ϊοιου τον εαντοϋ σον. Λαε απελπισμένε, στά δικά σον μόνο τ' άρματα εμπιστέψον, ελεημοσύνη σαν τά δώσανε κάνε τα εσύ Ελπίδα. Καί τήν Ελπίδα ετούτη όρθωσε στο μαϋρο φως άντίκρν στον ανελέητο χάροντα πού δίπλα σον βολεύεται, Λαε απελπισμένε, ήρωα Λαέ. Μιαν Ελπίδα πού σφυρηλατούσαμε νύχτα μέρα, σέ σκληρό αμόνι, για νά τή μετατρέψουμε σέ θερμουργό πίστη. Πίστη πού πήραν μαζί τους στο 'Αλβανικό Μέτωπο καί τήν έκαναν λάβαρο οί ελληνικές ψυχές. Τήν έκαναν αίνο, σάλπισμα θριάμβου επάνω σέ δ,τι σαθρό, ρυπαρό καί ανόσιο. Τήν έκαναν εικόνισμα της Παναγίας καί τήν προσκυνοϋσαν. Κι 'Εκείνη, στή Μεγάλη της Χάρη, γεμάτη αγάπη τους παραστεκόταν. Καθώς ό Στέλιος Σπεράντσας ψαλμωδεΐ στο ποίημα του «28 'Οκτωβρίου 1940»: Κι άνοιξε δρόμο ή λόγχη. Σαν Παλλάδα ή Μεγαλόχαρη άπλωσε τά χέρια κι ή Νίκη ως πνεύμα πέταξε, νά φέρει παντού το μέγα μήνυμα, ώ Ελλάδα. 'Αντλώντας κουράγιο απ' τους πόνους καί τις ταλαιπωρίες στον τραχύ δρόμο για τό Τεπελένι καί τή Χιμάρα. Τήν «Κλεισούρα» ένα ποίημα, όπου ό Άγγελος Σικελιανός ξεσήκωνε στον φτερωμένο λόγο του τήν ψυχή, εξυμνώντας τήν ελληνική μεγαλοσύνη:

348 Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοΰ πολέμου και της κατοχής 349 ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ "Οχι πια λόγια, όχι τα μάταια, τα τριμμένα λόγια τον "Επους! Με τα λόγια σας μόνο, με τα λόγια Σας και την ψνχή σας με τα λόγια Σας και την ψνχή μας, γυμνές και τις όνο, ας ορμήσουμε, χέρι με χέρι πιασμένοι, στον υπέρτατο άντρίκειο χορό μας, για την έφοδο τον 'Ύψονς! Πια κι ό μόνος ό λόγος πού ταίριαζε πρώτα να βγαίνει απ' τ' αδάμαστα στήθια σας μέσα σαν φαινόντανε άντίκρεια ό οχτρός μας: «'Λέρα! Αέρα!» πια και τοϋτος σωπαίνει σε τούτη τη ζωή πού μόνο, πιο ψηλά από γκρεμό και από χιόνια και βράχονς, κάτι νιώθονμε απάνω στή μεγάλη κορφή νά θρονιάζει, κάτι π' ανριο θε νά 'ναι δικό μας, δικό μας για πάντα. Ναι, το ξέρω, χιονίζει τριγύρω, χιονίζει, χιονίζει, άγρια στρόβιλα άνεμων φνσάν άπ' όλοϋθε, σα να θεν να μας σύρονν στα βάραθρα. Χαίνει από κάτω απ' τα πόδια μας ή άβνσσο. Το κάθε μας πάτημα απάνω στον πάγο γλιστράει προς απύθμενα αγύριστα βάθη. Μα εμείς είμαστε αντάμα πιασμένοι, χέρι χέρι, ό ποιητής, οι φαντάροι, οι τσολιάδες και τραβάμε νά κάνονμε κάτι δικό μας, κάτι π' ανριο θε νά 'ναι δικό μας για πάντα!

349 350 Τάσου Άναγνώστου Tò αναφαίρετο δικαίωμα των Ελλήνων: να λένε πώς ποτέ δέ λύγισαν, δέ γονάτισαν, δεν πρόδωσαν τον όρκο τους. Πώς θα ήταν δυνατόν οι συνεχιστές όλων εκείνων, πού τους κληροδότησαν μιαν Ελλάδα κραταιά, μέσ' άπό μια σειρά επικών μαχών στους αιώνες, να λησμονήσουν την υπέρτατη απέναντι τους οφειλή... Ό Παλαμάς σαλπίζει: «Τοϋτο τον λόγο θα σας πω. Δεν εχω άλλον κανένα. Μεθύστε με τ' αθάνατο κρασί τον Εικοσιένα». Και μεθούσανε με τοϋτο «τ' αθάνατο κρασί», τα παιδιά της Ελλάδας. Κρασί κόκκινο, σαν το αίμα, κάνοντας μας πάλι να θυμηθούμε τον Παλαμά: Ή μεγαλοσύνη στα έθνη δε μετριέται με το στρέμμα. Με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και με το αίμα. Κι έρχεται ό 'Οδυσσέας Ελύτης να γίνει προάγγελος της μοίρας τών εχθρών της πατρίδας μέ το θρυλικό «Τ Ασμα ηρωικό καί πένθιμο» (πού απόσπασμα του, στη συνέχεια, θ' ακούσουμε): ΑΣΜΑ ΗΡΩΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΝΘΙΜΟ Κείνοι πού έπραξαν το κακό γιατί τους είχε πάρει Τα μάτια ή θλίψη πήγαιναν τρικλίζοντας. Γιατί τους είχε πάρει Τη θλίψη ό τρόμος χάνονταν Μέσα στο μαϋρο σύγνεφο. Πίσω! Και πια χωρίς φτερά στο μέτωπο. Πίσω! Καί πια χωρίς καρφιά στά πόδια. Χωρίς τέρατα σίδερα καί κουτουλιές φωτιάς Έκεϊπού γδύν' ή θάλασσα. Τ' αμπέλια καί τά ηφαίστεια. Στους κάμπους της πατρίδας πάλι. Καί μέ το φεγγάρι αλέτρι.

350 Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοΰ πολέμου και της κατοχής 351 Στα βράχια της πατρίδας πάλι. Καί με το μαντολίνο Ζάλογγο. Πίσω! Στα μέρη όπου λαγωνικά τά δάχτυλα. Μυρίζονται τη σάρκα Κι όπου ή τρικυμία βαστά "Οσο ένα γιασεμί λευκό. Στο θέρος της γυναίκας! Κείνοι πού έπραξαν το κακό τους πήρε μαϋρο σύγνεφο. Ζωή δεν είχαν πίσω τους. Μ' έλατα καί με κρύα νερά. ΛΓ αρνί, κρασί καί τουφεκιά. Βέργα καί κληματόσταυρο. Παπποϋ δεν είχαν από δρύ κι άπ' οργισμένο άνεμο... Θεώ μπουρλοτιέρη, πατέρα γεμιτζή Μάνα πού νά 'χει σφάξει με τά χέρια της Ή μάνα μάνας πού με το βυζί γυμνό, Χορεύοντας νά 'χει δοθεί στή λευτεριά τοΰ Χάρου... Όμως, ώσπου «το μαΰρο σύγνεφο» να πάρει τους εχθρούς μας μακριά καί ν' άλαφρώσει ò ουρανός, κατεβήκαμε άπ' τα βουνά καί μέσα σ' ένα όρυμαγδόν άπό βροντές κι άστροπέλεκα, μπήκαμε νέοι, γέροι καί παιδιά σ' έναν άλλο πόλεμο για τη Λευτεριά, κρυφό κι ανελέητο, όσο ή Κατοχή διαρκούσε. Τρισήμισυ ολόκληρα χρόνια θυσιών, όπου το Γένος μαρτύρησε. 'Εκτελέσεις, πείνα, εξαθλίωση. Πολλοί δεν άντεξαν. 'Ανάμεσα τους πώς νά το λησμονήσουμε; ή έξοχη λογοτέχνιδα παιδαγωγός Πηνελόπη Δέλτα, κόρη τοΰ 'Εμμανουήλ Μπενάκη, πού το 1941 έδωσε τέλος στή ζωή της άπό «εθνική φιλοτιμία», γιατί δεν μπόρεσε ν' ανεχθεί ποτέ τήν πατρίδα της κάτω άπ' τον Γερμανικό ζυγό. Όπως καί ό Ναπολέων Λαπαθιώτης, απελπισμένος, μέσα στην ανέχεια καί στή στέρηση, προτίμησε σαν τρόπο διαφυγής άπ' τή σκλαβιά του, τήν αυτοκτονία. Άλλα καί ό Πάννης Άηδονόπουλος, ποιητής με νοσηρήν ευαισθησία, πού υπηρέτησε στο Τομόρι το κακοτράχαλο βουνό της Βορειοηπειρωτικής εποποιίας ως ήμιονηγός. Με τύχη παρεμφερή. Χωρίς νά μπορέσουν καί οί δύο, τελικά, ν' αρθρώσουν το λόγο τους. 'Ενώ, ό Γιώργος Σαραντάρης υποκύπτοντας στις κακουχίες τοΰ Άλβανικοΰ Μετώπου θα λέγαμε πώς ήταν ένας ακόμη ποιητής, πού καταγράφεται στους «υπέρ πατρίδας ήρωϊκώς πεσόντες». Όσοι κατάφεραν νά επιζήσουν, κράτησαν το φρόνημα υψηλό. Μια

351 352 Τάσου Άναγνώστου ακατάβλητη δύναμη αντίστασης ρομφαία, πού διατρυπούσε ώς τα σπλάχνα τον ανήμπορο να την άντιστρατευθεΐ, μέ τα συνήθη όπλα, θανάσιμον εχθρό. Παντού. Και μ' όποιο μέσον φαινόταν ικανό να βοηθήσει ώς την αϊσιαν έ'κβασή του τον σθεναρόν αγώνα για την Ελευθερία. Άπ' την πρώτη κιόλας ήμερα 27 'Απριλίου 1941 πού οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Αθήνα. Παρενθετικά. Ή παράδοση της, σε μιαν οδυνηρή ώρα έσχατης υποχρέωσης, έγινε άπ' τον φρούραρχο της πόλης Καβράκο, τον νομάρχη Αττικοβοιωτίας άντιναύαρχο Πεζόπουλο, τον δήμαρχο Αμβρόσιο Πλυτά και τον δήμαρχο Πειραιώς Μανούσκο. Αμέσως μετά, έ'να απόσπασμα της Γερμανικής προφυλακής κατευθύνθηκε προς το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρεταννίας, όπου στεγαζόταν τότε τό Αρχηγείο των Ελληνικών Ένοπλων Δυνάμεων, για τις σχετικές άλλες πικρές διαδικασίες. Ένώ, παράλληλα, έτερο απόσπασμα, ανέβηκε στην Ακρόπολη. Ή αγγλική εφημερίδα «Daily Mail», της 6ης 'Ιουνίου 1941, αναφέρεται ώς έξης στο συνταρακτικό περιστατικό: «Ό Κωνσταντίνος Κουκκίδης, Έλληνας στρατιώτης (είχε πολεμήσει στην Αλβανία στο 38ο Σύνταγμα) φρουρούσε τήν Ελληνική σημαία επάνω στην Ακρόπολη, όταν μια ομάδα ένστολων Ναζί, τον διέταξαν: "Τράβηξε την κάτω. Και ύψωσε αυτή τή σημαία, μέ τή σβάστικα". Ό Κωνσταντίνος Κουκκίδης κατέβασε άργά άργά, τελετουργικά, τή Γαλανόλευκη, μέ τα μάτια άτρομα καρφωμένα στον επικεφαλής τού αποσπάσματος αξιωματικό. Κι ύστερα, τύλιξε τή σημαία γύρω άπό τό σώμα του'καί ρίχτηκε άπό τίς, ύψους διακοσίων ποδών, επάλξεις, στο κενό». "Ενας ποιητής, πολυτάλαντος, πού μας άφησε δυστυχώς πολύ νέος μόλις 22 χρόνων, ό Βασίλης Κουρής, συγκλονισμένος άπ' τον ηρωισμό τού πρώτου αυτού, χωρίς αμφιβολία, αντιστασιακού, απαθανάτισε τό γεγονός πού, ωστόσο, τό επίσημο κράτος εξακολουθεί ανεξήγητα ν' αγνοεί μ' έ'να ποίημα του, πού θα ήθελα ν' ακούσετε: ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΦΡΟΥΡΟ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑ Στων Μακάρων, δπον περιδιαβαίνεις τα νησιά είθε τον Απόλλωνα να σ' ευφραίνει ή Λύρα άνορεϊε στρατιώτη. Ώραϊο να πεθαίνεις για τήν πατρίδα και σάβανο σον τή σημαία στο κορμί σον τνλιγμένη νά 'χεις ώραϊο είναι.

352 Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοΰ πολέμου και της κατοχής 353 Τρόπαια ένδοξα στη μνήμη σον δε στήθηκαν ονδέ αγάλματα σον. Μα των Καρνάτιοων το οάκρν το μνήμα σον εσαεί θ' άοαμαντοστολίζει και ασπασμό στο μέτωπο σον θ' άποθέτονν για την ημέρα εκείνη, πον τον βαρβάρον το ατσάλι της Παλλάδος καταπάτησε την πόλη και σν τη γαλανόλενκη σφραγίζοντας με το φιλί σον, στονς ώμονς έτνλιξες κι απ' το βράχο το άλμα έκανες προς την αθανασία, «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενος». Τήν Ελληνική σημαία, όμως, θα βλέπαμε σύντομα πάλι ενα πρωί να κυματίζει αγέρωχη στον ιστό της τοΰ Παρθενώνα, σε μια γενναία συμβολική πράξη δύο άλλων παράτολμων συμπατριωτών μας, τοΰ Μανώλη Γλέζου και τοΰ Λάκη Σάντα, πού σκαρφάλωσαν στην κορφή του για να τήν αναρτήσουν, κατεβάζοντας τή σημαία μέ τή μισητή σβάστικα. "Εκτοτε, οι Γερμανοί συνειδητοποίησαν αρκούντως στο θάρρος και στην αποφασιστικότητα τών Ελλήνων, τήν παντοδύναμη θέληση τους ν' άντισταθοΰν. Έγνώριζαν, εξάλλου, άπό τήν αρχή, τί επρόκειτο ν' αντιμετωπίσουν. Ό φόβος τους έκλεινε οργή και μανία, όταν έπέδραμαν στο σπίτι της Σοφίας Βέμπο, άλλα και στούντιο της Κολούμπια, για να καταστρέψουν ως και τις μήτρες όλων τών δίσκων της μεγάλης Ελληνίδας, πού είχε γράψει τή δική της ιστορία μέ το τραγούδι. Όπως πρώτοι είχαν αρχίσει να τή γράφουν μέ το ασίγαστο πάθος τους, οι ποιητές. Ό Ρίτσος, στο κρίσιμο ερώτημα: Χαμογέλασες στο χτύπημα της πόρτας, ερμηνεύει τή δική μας προσδοκία, στην απόκριση: Ά ν είναι ό θάνατος πάντοτε δεύτερος είναι. Ή Έλενθερία πάντοτε είναι πρώτη.

353 354 Τάσου Άναγνώστου Και ή Ρίτα Μπούμη Παππα, μέ έντονη την ανάγκη ανάγκη ζωής να βγει απ' το σκιερό σπίτι της κατοχικής φυλακής της, θα μας πει: Ή νύχτα αύτη δεν ξημερώνει, στο τζάμι φτερακίζουν σκοτεινά πουλιά, τα βήματα της περιπόλου πύκνωσαν... Κι αργεί τ' άστρο ν' ανατείλει στον τελευταίο ορόμο της πατρίδας μου πού διασχίζω κλαίοντας με άσπρη σημαία δίχως Εσένα Ελευθερία. Στον ϊδιο δρόμο κι ό Νίκος Παππάς, πού αγρυπνεί, ακούει ν' αντηχούν τα ϊδια βήματα, πού δέν τον τρομάζουν: Περνούν μέσα στη νύχτα οι ξένοι στρατιώτες. Χτυπούν τά λιθόστρωτα με τά όπλα τους, έχουν τρελά κι αλαζονικά βήματα. "Εχουμε κι εμείς περήφανη την καρδιά μας. Εΐν' ή καρδιά πού χτυπάει στο στήθος μ' έναν παράφορο παλμό για όλους τους "Ελληνες. Πού μάχονται, αντιστέκονται, υποφέρουν. 'Ας θυμηθούμε τά εμπνευσμένα λόγια κυβερνήτη σύμμαχης χώρας, πού μένουν χαραγμένα στην πέτρα τοϋ χρόνου. «Κάποτε οι "Ελληνες πολεμούσαν σαν ήρωες. Τώρα πρέπει να πούμε πώς οι "Ηρωες πολεμούνε σαν "Ελληνες». Κλαίοντας, άλλα και μέ το χαμόγελο στα χείλη. Δεόμενοι, άλλα καί αψηφώντας τους κινδύνους στην παγωμένη μα αδάμαστη 'Αθήνα, κάτω από τήν ασφυκτική παρακολούθηση των στρατιωτών Κατοχής. Πού στέκονται, ξάφνου, αμήχανοι στην αδυναμία τους να συλλάβουν το νόημα τής κοσμοπλημμύρας πού κατέκλυσε το Α' Νεκροταφείο, μέ λουλούδια καί ζητωκραυγές εκείνο το Σάββατο 27 Φεβρουαρίου Ήμερα πού ό 'Άγγελος Σικελιανός αποχαιρετούσε μέ το φλογερό του θούριο, τον Κωστή Παλαμά. Για ν' ακολουθήσει μέσα σέ μιαν ιερή συγκίνηση, μυριόστομη ή Ψαλμωδία του «"Υμνου στην Ελευθερία», μ' ενωμένους Λαό καί Ποιητή, στην αδούλωτη ιδέα ότι μέσ' άπό τέτοιους θανάτους κατακτώνται οι εθνικές έξαναστάσεις.

354 Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοΰ πολέμου και της κατοχής 355 "Ας ακούσουμε το ποίημα έμβατήριο: ΠΑΛΑΜΑΣ Ήχήστε οι σάλπιγγες. Καμπάνες βροντερές οονήστε σύγκορμη τή χώρα πέρα ώς πέρα. Βογγήστε τύμπανα πολέμου. Οι φοβέρες σημαίες, ξεδιπλωθείτε στον αέρα. Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά ή Ελλάδα. "Ενα βουνό με δάφνες ας υψώσουμε ώς το Πήλιο και ώς την "Οσσα κι αν το πυργώσουμε ώς τον έβδομο ουρανό ποιόν κλεΐ, τί κι αν το πεϊ ή δικιά μου ή γλώσσα; Μα Έσύ Λαέ, πού τη φτωχή σου τη μιλιά "Ηρωας την πήρε και την ύψωσε ώς τ' αστέρια, μεράσου τώρα τή Θεϊκή φεγγοβολιά της τέλειας δόξας σου, άνασήκωστον στα χέρια. Γιγάντιο φλάμπουρο κι απάνω κι από μας πού τον υμνούμε με καρδιά αναμμένη, πες μ' ενα μόνο άνασασμόν: «Ο Παλαμάς!» ν' άντιβογγήσει τ' δνομά του ή Οικουμένη. Ήχήστε οι σάλπιγγες. Καμπάνες βροντερές, δονήστε σύγκορμη τή Χώρα πέρα ώς πέρα. Βογγήστε βούκινα πολέμου... Οι ιερές σημαίες ξεδιπλωθείτε στον αέρα! Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά ή Ελλάδα! "Ενας Λαός, σηκώνοντας τά μάτια του, τή βλέπει κι ακέριος φλέγεται ώς μέσ' στ' άδυτο ό Ναός κι από ψηλά νεφέλη Δόξας τόνε σκέπει. Ti πάνωθέ μας, όπου ό άρρηκτος παλμός τής Αιωνιότητας αστράφτει αυτή τήν ώρα, 'Ορφέας, Ηράκλειτος, Αισχύλος, Σολωμός, τήν άγια δέχονται ψυχή τήν τροπαιοφόρα.

355 356 Τάσου Άναγνώστου Πού άφοϋ το "Εργο της θεμελίωσε βαθιά στη γήν αύτη, με μίαν ίσόθεη Σκέψη, τον τρισμακάριο τώρα πάει ψηλά τον "Ιακχο με τους αθάνατους θεούς για να χορέψει. Ήχήστε οι σάλπιγγες. Καμπάνες βροντερές, οονήστε σύγκορμη τη χώρα, πέρα ώς πέρα. Βόγγα παιάνα! Οι σημαίες οι φοβέρες στης Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε τον αέρα. Και οι σημαίες αυτές οι «φοβερές», ήρθε ή Ήμερα πού «ξεδιπλώθηκαν στον αέρα της Λευτεριάς» 12 'Οκτωβρίου 1944! 'Απόψε στον «Παρνασσό» ενα Ναό τοΰ Πνεύματος, όπου επί χρόνια εστιάζεται ή 'Ιδέα, ό Πολιτισμός, ή Ελλάδα, ή Ποίηση και συντηρείται μέ σεβασμό, στις ακατάλυτες 'Αρχές της, ή Παράδοση γιορτάζεται για πρώτη φορά επισημότερα φέτος ή Νίκη, επάνω σε ο,τι κακό επιβουλεύεται την Ελευθερία, την Ειρήνη και τη Ζωή. Στον «Παρνασσό», ενα χώρο, ϊσως οί περισσότεροι να το γνωρίζουν, πού χρησιμοποιήθηκε άπο τους Γερμανούς κατακτητές, κατά τη ζοφερή περίοδο της Κατοχής, σαν στρατοδικείο, άπ' όπου ξεκινούσαν οί επαίσχυντες αποφάσεις πού οδηγούσαν στο απόσπασμα τους Έλληνες υπερασπιστές της πατρίδας, γιορτάζεται απόψε, στην 'Επέτειο της 'Απελευθέρωσης τών 'Αθηνών, ή Νεκρανάσταση αυτών τών Ηρώων, πού ποτέ δε λησμονήσαμε επί 54 συναπτά ετη να καταθέσουμε στή Μνήμη τους ενα Στεφάνι. Στεφάνι, πού συμβολίζει τήν τιμή και τή δόξα μας σαν "Εθνους και σαν Λαοϋ στο απαράβατο Τάμα Χρέος πού διαιώνια επιτελούμε προς όλους αυτούς, πού μας άφησαν υποθήκη ιερή τό: «άμύνεσθαι περί πάτρης». Θα τελειώσω μέ τους στίχους τοΰ 'Οδυσσέα 'Ελύτη: Τώρα χτυπάει πιο γρήγορα τ' όνειρο μέσ' στο αίμα. Τοϋ κόσμου ή πιο σωστή στιγμή σημαίνει: 'Ελευθερία. "Ελληνες μέσ' στα σκοτεινά δείχνουν τον δρόμο. 'Ελευθερία. Για Σένα θα δακρύσει άπο χαρά ό "Ηλιος... Ό "Ηλιος, πού θυμόμαστε να παλεύει πνιγμένος στα σύννεφα έναν καιρό. Ό Ελληνικός "Ηλιος, σ' έναν άπλετο πια καθαρόν ουρανό. Ουρανό της Ελληνικής Σκέψης. Τής Ελληνικής Συνείδησης. Τής Ελληνίδας Ψυχής.

356 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ Elias Tempelis, The School ofammonius, Son ofhermias, on Knowledge of the Divine, 'Εκδόσεις Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός, 'Αθήναι 1998, σσ Ή διδακτορική διατριβή τοϋ 'Ηλία Τεμπέλη υποβλήθηκε το 1994 στο Πανεπιστήμιο τοΰ Λονδίνου (University College London, Τμήμα Φιλοσοφίας). Εκδόθηκε αρχικά ώς μελέτη στο περιοδικό Παρνασσός σε δύο μέρη. Στο α' μέρος (τ. ΛΗ', 1996, σσ ) περιελήφθησαν ή εισαγωγή, ή βιβλιογραφία και τα κεφάλαια α' και β'. Στο β' μέρος (τ. ΛΘ', 1997, σσ ) περιελήφθησαν το γ' κεφάλαιο καί ό επίλογος. Ή διατριβή αυτή κινείται στο χώρο της ελληνικής νεοπλατωνικής φιλοσοφίας της ύστερης αρχαιότητας. Συγκεκριμένα εξετάζει τή διδασκαλία της ειδωλολατρικής σχολής τοϋ 'Αμμωνίου, υίοϋ τοϋ Έρμείου, περί των προϋποθέσεων για τήν απόκτηση τής γνώσης πού μπορεί να έχει ό άνθρωπος για το θείο καθώς καί περί τοϋ περιεχομένου καί τοϋ σκοποϋ αυτής τής γνώσης. Ή σχολή τοϋ 'Αμμωνίου ήκμασε στην 'Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου (β' ήμισυ 5ου α'ι. αρχές 7ου αι. μ.χ.) καί έγινε γνωστή για το σχολιασμό έργων τών 'Αριστοτέλους, Πλάτωνος, Πορφυρίου, Νικόμαχου, Ιπποκράτους καί Παύλου. Είναι γεγονός ότι τα κείμενα τής σχολής αυτής δεν έχουν τύχει τής δέουσας προσοχής καί μελέτης άπό τους ιστορικούς τής φιλοσοφίας. Τα περισσότερα παραμένουν αμετάφραστα καί ανεπεξέργαστα, παρά τήν πάροδο αρκετών δεκαετιών άπό τήν εκδοσή τους. Οι μαθητές καί οι συνεχιστές τοϋ 'Αμμωνίου ('Ασκληπιός, Ιωάννης Φιλόπονος, Ζαχαρίας, Γέσσιος, Όλυμπιόδωρος, 'Ηλίας, Δαβίδ, Στέφανος, δύο ανώνυμοι ύπομνηματιστές καί οι συγγραφείς έργων πού αποδίδονται στους Ηλιόδωρο, 'Ηλία καί Δαβίδ) δεν κατέγραψαν τις μεταφυσικές, επιστημονικές ή γνωσιοθεωρητικές απόψεις τους κατά συστηματικό τρόπο. Τή θεωρία για τή γνώση τοΰ θείου δεν τήν παρουσιάζει εξαντλητικά κανένας συγκεκριμένος ύπομνηματιστής, γι' αυτό τα σχετικά επιχειρήματα εξάγονται κατόπιν μελέτης τοϋ συνόλου τών έργων τής σχολής αυτής. Ή διατριβή αυτή αποδεικνύει ότι ή μεταφυσική τής σχολής τοϋ 'Αμμωνίου είχε πολλά στοιχεία άπό τή μεταφυσική τοΰ Πρόκλου, τήν όποια υιοθέτησε μέ κάποιες απλουστεύσεις. Ή θεωρία για τή γνώση τοΰ θείου εξετάζεται κριτικά, ώστε να διαφανούν οι λόγοι για τους όποιους διατυπώθηκε, άλλα καί για να αναδειχθεί ή εσωτερική συνοχή τών στοιχείων της. 'Ενδιαφέρον καί πληρότητα παρουσιάζουν οι απόψεις τών ειδωλολατρών μαθητών τοϋ 'Αμμωνίου, δηλαδή τοΰ 'Ασκληπιού, τοΰ Ηλιοδώρου, τοΰ Γεσσίου, τοϋ Όλυμπιοδώρου, δύο ανώνυμων ύπομνηματιστών, καθώς επίσης καί τοϋ 'Ιωάννου Φιλόπονου στα έ'ργα του πού εκδόθηκαν μέχρι τό έ'τος 529. Οι άλλοι μαθητές τοϋ 'Αμμωνίου ήταν χριστιανοί, άλλα, μέ μόνη εξαίρεση τήν περίπτωση τοϋ Ζαχαρία, δεν εξέφρασαν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους μέσα άπό τή φιλοσοφική τους διδασκαλία. Ή διατριβή αποτελείται άπό τρία κεφάλαια. Στο α' κεφάλαιο («Presuppositions and purpose of the knowledge of the intelligible world») εξετάζονται οι προϋποθέσεις, οι όποιες,

357 358 Βιβλιοκρισίες κατά τη σχολή τοΰ 'Αμμωνίου, πρέπει να πληρωθούν, ώστε να μπορέσει ό άνθρωπος να γνωρίσει σταδιακά το νοητό κόσμο καί ειδικότερα το θείο. Αύτη ή διαδικασία δεν είναι θέμα αισθητηριακής αντίληψης, άλλα υπέρμετρων νοητικών δυνάμεων. Καθώς ή ψυχή ανήκει τόσο στο νοητό, όσο καί στον αισθητό κόσμο, στο ανώτερο τμήμα της, δηλαδή στον ανθρώπινο νοΰ, υπάρχουν γνωστικοί λόγοι, οι όποιοι, όταν ενεργοποιηθούν, επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίσει το Δημιουργό. Ή γνώση αυτή, για τήν όποια υπάρχει μια έμφυτη τάση σε κάθε άνθρωπο, είναι καρπός πολύχρονης συνειδητής προσπάθειας μέ τή βοήθεια τής θεωρητικής καί τής πρακτικής φιλοσοφίας. Αποσκοπεί δε στην κατά το δυνατό εξομοίωση τοΰ άνθρωπου μέ το Δημιουργό καί συγκεκριμένα ώς προς τήν αγαθότητα, τήν παντοδυναμία καί τή δύναμη του. Το ιδανικό τής εξομοίωσης τοΰ άνθρωπου μέ το Δημιουργό πραγματώνεται άπό τους σοφούς ανθρώπους, πού αποτελούν παράδειγμα για το κοινωνικό σύνολο καί ανάγουν τα πάντα στην ενότητα τοΰ νοητοΰ κόσμου. Γενικά, σκοπός τής φιλοσοφίας είναι ή γνώση των θείων καί ανθρώπινων πραγμάτων. Ή φυσική, τα μαθηματικά καί ή μεταφυσική ή θεολογία, ώς κλάδοι τής θεωρητικής φιλοσοφίας, εξοικειώνουν τον άνθρωπο μέ τό νοητό κόσμο, ό όποιος είναι τό αϊτιο τοΰ αισθητού. Ή πρακτική φιλοσοφία καθιστά τον άνθρωπο ικανό, μέσω τής πολιτικής πράξης καί τής διαδικασίας για τήν απόδοση δικαιοσύνης, να οδηγήσει τους συνανθρώπους του άπό τήν άγνοια στή γνώση. Για τή σχολή τοΰ Αμμωνίου ή μεταφυσική είναι ή ακριβέστερη καί ανώτερη επιστήμη, άφ' ενός μέν διότι έχει ώς αποκλειστικό της αντικείμενο τή γνώση τοΰ θείου, άφ' ετέρου δέ διότι αποτελεί τήν άναπόδεικτη αρχή καί προϋπόθεση όλων των άλλων επιστημών. Ή εμπειρία είναι χρήσιμη αποκλειστικά για να πειστεί ό άνθρωπος όχι μόνο για τήν ατέλεια τοΰ αίσθητοΰ κόσμου, άλλα καί για τό ότι τα απώτερα αϊτια όλων των φυσικών όντων είναι άυλα. Πριν άπό τήν κάθοδο της στον αισθητό κόσμο, κάθε ψυχή διέθετε γνώση τοΰ νοητού κόσμου, στον όποιο άλλωστε καί άνηκε. Μετά τήν ενωσή της μέ κάποιο ανθρώπινο σώμα επήλθε μια λήθη, άπό τήν οποία ή ψυχή θα απαλλαγεί μόνο όταν, παρακινημένη άπό τήν εμπειρία, αρχίσει να αξιοποιεί τις ενδείξεις για τα αποτελέσματα των άυλων αιτίων στον αισθητό κόσμο. Κατ' αυτόν τον τρόπο, ή ανθρώπινη ψυχή θα αντιληφθεί ότι στο Νού τοΰ Δημιουργού υπάρχουν οι δημιουργικοί λόγοι, πού αποτελούν τα πρότυπα για τή δημιουργία όλων των φυσικών όντων. "Ομοιοι μέ τους δημιουργικούς λόγους στο Νοΰ τοΰ Δημιουργού είναι οι δημιουργικοί λόγοι στή φύση. Για κάθε φυσικό ον υπάρχει στο Νοΰ τοΰ Δημιουργού ό γνωστικός λόγος του. Όμοιοι μέ τους γνωστικούς λόγους στο Νοΰ τοΰ Δημιουργού είναι οι γνωστικοί λόγοι στον ανθρώπινο νοΰ. Ό ανθρώπινος νους έχει περιορισμένες δυνατότητες. Δέν είναι σέ θέση να διαθέτει ενιαία γνώση τοΰ συνόλου τοΰ νοητοΰ κόσμου, διότι δέν μπορεί παρά να έχει κάθε φορά γνώση ενός μόνο νοητού οντος, μέ συνεχή αναφορά στις αναλογίες μεταξύ τοΰ νοητού καί τοΰ αισθητού κόσμου. 'Επίσης, χρησιμοποιεί τα είδωλα ώς μέσα πού υπενθυμίζουν τήν παρουσία τοΰ θείου καί τήν ανάγκη λατρείας του. Τό βέβαιο πάντως είναι ότι ό άνθρωπος δέν μπορεί να φθάσει έστω καί σέ ατελή γνώση τοΰ νοητού κόσμου, εάν δέν άποδεσμευθεΐ άπό τις επιδράσεις τού αισθητού κόσμου καί τής φαντασίας, πού συνιστούν τήν αίτια των παθών. Ή τελειότητα τοΰ ανθρώπινου νοΰ εξαρτάται άπό τή δυνατότητα του να λειτουργεί ανεπηρέαστος άπό τον αισθητό κόσμο. Ό Αμμώνιος καί ol μαθητές του προέβησαν σέ αξιολόγηση των προγενέστερων φιλοσόφων, πού εισηγήθηκαν μεθόδους μέ σκοπό τή γνώση τοΰ θείου. Όπως αναμενόταν, κάθε μέθοδος διαφορετική άπό τή δική τους κρίθηκε λίγο ώς πολύ ανεπαρκής καί υπογραμμίστηκαν τα σχετικά λάθη. Είναι, δηλαδή, κατά τή γνώμη τους, εσφαλμένο να τάσσεται κανείς υπέρ τοΰ άνθρωπομορφισμού τού Δημιουργού. Επίσης, δέν μπορεί να γνωσθεΐ ό Δημιουρ

358 Βιβλιοκρισίες 359 γος ούτε μέ τη χρήση μύθων, ούτε μέ την αξιοποίηση τοΰ μεθοδολογικού εξοπλισμού της λογικής ώς επιστήμης. Στο β' κεφάλαιο («The knowledge of universels») το ενδιαφέρον εστιάζεται στο περιεχόμενο της γνώσης των αιώνιων καθολικών εννοιών, πού εδράζονται στο θείο Νοϋ μέ τή μορφή άυλων γνωστικών και δημιουργικών λόγων. Ό πιο θεμελιώδης άπό αυτούς τους λόγους είναι ή Ουσία, χωρίς τήν οποία κανείς άλλος δημιουργικός λόγος δέν θα υπήρχε. Όλα τα φυσικά όντα είναι αυλές ή υλικές ουσίες προερχόμενες άπό το Δημιουργό, πού είναι ή υπέρτατη ουσία, το ποιητικό και τό τελικό αϊτιο τού παντός. Ή σχολή τοΰ 'Αμμωνίου τόνισε τό γεγονός ότι, αν και οι δημιουργικοί λόγοι στο Νοϋ τοΰ Δημιουργού είναι στην πραγματικότητα πρότεροι σέ σχέση μέ τα επί μέρους φυσικά όντα στα όποια δίνουν ύπαρξη, έν τούτοις ό άνθρωπος τους γνωρίζει άφοϋ έχει προηγουμένως γνωρίσει τα έπί μέρους φυσικά όντα. Επειδή οί δημιουργικοί λόγοι είναι αιωνίως αμετάβλητοι, επιδέχονται ορισμό, σέ αντίθεση προς τα έπί μέρους όντα, τα όποια, λόγω τοΰ ότι υπόκεινται σέ φθορά, δέν μπορούν να ορισθούν ικανοποιητικά. Ή αιωνιότητα τών δημιουργικών λόγων εξασφαλίζει τήν αιωνιότητα τών ειδών τών φυσικών όντων. Δέν υπάρχουν δημιουργικοί λόγοι για κάθε μεμονωμένο ον, διότι τότε θα ήταν άπειροι σέ αριθμό. Οί δημιουργικοί λόγοι είναι παρόντες στα έπί μέρους φυσικά όντα ώς ατελή εκτυπα και δέν μπορούν να εκδηλωθούν μέσω τών έπί μέρους φυσικών όντων. Πάντως, τα έπί μέρους φυσικά όντα δέν είναι σέ θέση να λάβουν όλα τα χαρακτηριστικά τών δημιουργικών λόγων τους. Οί δημιουργικοί λόγοι χρειάζονται τα έπί μέρους όντα όχι για να αποκτήσουν τήν υπόσταση τους, άλλα για να κατηγορηθούν μέσω αυτών. Ή εμπειρική γνώση πολλών ομοειδών έπί μέρους όντων επιτρέπει στον ανθρώπινο νοΰ να έχει μια νοητική σύλληψη τοΰ δημιουργικού λόγου τους, κρίνοντας αφαιρετικά άπό τα κοινά χαρακτηριστικά πού έχουν μεταξύ τους. Όποιος γνωρίζει τους λόγους στο Νοΰ τοΰ Δημιουργού, διαθέτει επαρκή γνώση τού Δημιουργού, καθόσον γνωρίζει τις νοητές ουσίες μέ τις όποιες αυτός δημιουργεί και γνωρίζει τα πάντα. Ό θείος Νους είναι άφθαρτος, άχρονος και αιωνίως έν ενεργεία. Τό γ' κεφάλαιο («The knowledge of the divine») πραγματεύεται τή γνώση τών ιδιοτήτων τοΰ Δημιουργού μέ μέσον τον ορθό λόγο. Αυτό αποτελεί τό σημαντικότερο γεγονός στή διάρκεια της διανοητικής προσπάθειας ενός άνθρωπου, διότι προσφέρει τή γνώση τοΰ τρόπου μέ τον όποιο όλα τα όντα προέρχονται άπό τή μια μεταφυσική τους αρχή. Κατά τό μεταφυσικό σύστημα της νεοπλατωνικής σχολής τού Αμμωνίου, τό "Εν, ή κορυφή της πυραμίδας όλων τών όντων, δέν εΐναι δυνατό να γνωσθεΐ και παραμένει άρρητο, διότι τα μόνα πράγματα πού μπορούν να γνωσθοΰν είναι αυτά πού συνιστούν αποτελέσματα κάποιων αίτιων. Τό Έν είναι απολύτως αναίτιο και δέν καθίσταται γνωστό ούτε μέσω της καταφατικής, ούτε μέσω της άποφατικής θεολογίας. Ώς προς τήν ύπαρξη τοΰ Ενός δέν είναι δυνατό να έχουμε αποδείξεις, άλλα μόνο ενδείξεις. Από τό Έν παράγονται ή νοητή Μονάς και ή νοητή Δυάς. Ή Μονάς είναι ή μεταφυσική αρχή της ενότητας, της συνέχειας, της ομοιότητας και της ταυτότητας στο σύμπαν. Αντίθετα, ή Δυάς είναι ή μεταφυσική αρχή της διαίρεσης, της ετερότητας και τού πλήθους στο σύμπαν. Ωστόσο αυτό δέν σημαίνει ότι ή Δυάς είναι και ή μεταφυσική αρχή τοΰ κακού. Τέτοια αρχή δέν υπάρχει, διότι ώς κακό ορίζεται ή εκούσια απομάκρυνση κάποιου άνθρωπου άπό τό αγαθό, τό όποιο τού είναι γνωστό έκ τών προτέρων, άφοΰ διαθέτει κοινές έννοιες δοσμένες άπό τό Δημιουργό. Αμέσως μετά ιεραρχικά ακολουθούν οί δημιουργικοί και γνωστικοί λόγοι, οί όποιοι δέν είναι αυθύπαρκτοι, άλλα εδράζονται στο Νοΰ τοΰ Δημιουργοΰ. Ό Δημιουργός ανήκει στο δεύτερο επίπεδο τοΰ νοητοΰ κόσμου, μεταξύ τοΰ Ενός και τών ψυχών. Άν και ό ίδιος ό Δημιουργός δέν ανήκει στα εμπειρικά δεδομένα, οΰτε γίνεται αντικείμενο παρατήρησης, έν

359 360 Βιβλιοκρισίες τούτοις είναι δυνατό να γνωσθεϊ, ως ένα βαθμό, άπό τον άνθρωπο. Στη βάση της μεταφυσικής Ιεραρχίας βρίσκεται ένα πλήθος κατώτερων θεοτήτων. Άπό τους εκπροσώπους τής σχολής τοϋ 'Αμμωνίου μερικοί τάχθηκαν υπέρ τής καταφατικής θεολογίας. Συγκεκριμένα πίστευαν ότι ό Δημιουργός μπορεί να γνωσθεϊ αρχικά μέσω των ομοιοτήτων μεταξύ τοϋ αισθητού και τοϋ νοητού κόσμου. Κάτι τό όποιο δεν είναι άμεσα προσιτό σέ εμάς, γίνεται γνωστό μέσω ενδείξεων, πού είναι απτές και ανήκουν στον αισθητό κόσμο. Ή τάξη πού διέπει τό σύμπαν δίνει μιά ιδέα γιά την ύπαρξη τού Δημιουργού, πού είναι υπεύθυνος γι' αυτή την τάξη. Στην ουσία όμως, ή γνήσια επαφή μέ τό Δημιουργό συντελείται μέ τήν ενόραση. Αυτή εξασφαλίζει μιά μυστική ένωση μέ τό Δημιουργό, ή όποια δέν είναι γνώση μέ τήν κυριολεκτική σημασία τού όρου. Όσα άπό τα μέλη τής σχολής τάχθηκαν υπέρ τής άποφατικής θεολογίας δίδασκαν ότι, επειδή ό θεός υπερβαίνει κάθε τι υλικό ή άυλο, ό άνθρωπος δέν μπορεί να κάνει τίποτε άλλο άπό τό να καταστήσει σαφές τί δέν είναι ό Θεός, διότι τελικά τό τί είναι δέ θα κατορθώσει ποτέ να τό προσδιορίσει. Καθώς τό Έν είναι άγνωστο, σημασία έχει πλέον τό περιεχόμενο τής γνώσης περί τού Δημιουργού. Πρώτα, ό άνθρωπος γνωρίζει ότι ό Δημιουργός είναι άυλος. Στα πλαίσια των διαλέξεων πού έδιναν τα μέλη τής σχολής τοϋ Αμμωνίου εξετάσθηκε και τό θεωρητικό ενδεχόμενο να είναι ό Θεός ενυλος, άλλα βέβαια τα επιχειρήματα πού θα μπορούσαν να στηρίξουν μιά τέτοια θέση είναι μάλλον περιορισμένης Ισχύος. Δεύτερο, ό άνθρωπος μπορεί να γνωρίζει τα όρια τής δύναμης τοϋ Δημιουργού. Ή σχολή τοϋ Αμμωνίου κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ό Δημιουργός δέν είναι παντοδύναμος, διότι υπόκειται σέ μιά σειρά αναγκαιοτητών, πού επιβάλλονται άπό τήν ϊδια του τή φύση. Ειδικότερα, ό Δημιουργός είναι κατ' ανάγκη αγαθός, εφ' όσον δέν υπάρχει μεταφυσική αρχή τοϋ κακού. 'Επίσης, είναι αιώνιος και αναλλοίωτος και τή δύναμη του δέν τήν αντλεί άπό τήν ϊδια τή φύση του. Κατ' αυτόν τον τρόπο είναι αυτάρκης. Άν και δέν χρειάζεται τίποτε απολύτως, ούτε βέβαια και τα όντα πού δημιουργεί, έν τούτοις υπόκειται στην αναγκαιότητα να δημιουργεί συνεχώς. Ένώ ή δημιουργία τοϋ κόσμου είναι μιά συνειδητή ενέργεια εκ μέρους τοϋ Δημιουργού, έν τούτοις δέν είναι προϊόν τής θέλησης του. Ούτως ή άλλως, ό Δημιουργός δέν έχει θέληση, διότι αν είχε, αυτό θα σήμαινε ότι δέν είναι τέλειος, άλλα τοϋ λείπει αυτό τό όποϊο θα χρειαζόταν γιά να είναι τέλειος. Ή τελειότητα τοϋ Δημιουργοΰ συνεπάγεται ότι ό Δημιουργός παραμένει αμετάβλητος, διότι κάποια πιθανή εξέλιξη του θα σήμαινε ότι ό Δημιουργός χρειάζεται κάτι πού τό κατέχει ήδη γιά να είναι τέλειος. Γιά τους ίδιους λόγους, ό Δημιουργός δέν πέρασε ποτέ άπό μιά κατάσταση δυνάμει σέ μιά κατάσταση ενεργεία. Αυτό θα σήμαινε όχι μόνο ότι ό Δημιουργός πέρασε άπό εξελικτικά στάδια μέχρι να καταστεί τέλειος, άλλα και ότι αυτή ή μετάβαση συντελείται σέ κάποιο μήκος χρόνου. Πά να αποφύγουν τέτοια συμπεράσματα, ό Αμμώνιος και οί μαθητές του πίστευαν ότι ό Δημιουργός δημιουργεί αιωνίως και συνεχώς τον κόσμο. Ή τελευταία αναγκαιότητα είναι αυτή πού υπαγορεύει ότι ό Δημιουργός έχει μιά ενιαία και άχρονη γνώση τού παντός. Ό χρόνος γιά τό Δημιουργό έχει μόνο υπόσταση ως ένα αιώνιο στατικό παρόν. Τρίτο, ό άνθρωπος μπορεί να μάθει τήν απάντηση σέ ένα μείζον πρόβλημα: Τό γεγονός ότι ό Δημιουργός γνωρίζει έκ των προτέρων αυτό πού γιά τον άνθρωπο αποτελεί μέλλον, σημαίνει ότι ό κόσμος ντετερμινιστικά ακολουθεί τήν πορεία του, διότι έτσι είναι προδιαγεγραμμένο στο Νοΰ τοϋ Δημιουργού; Ό Αμμώνιος και oi μαθητές του κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, άν και ό Δημιουργός γνωρίζει τό μέλλον, σέβεται τήν ελεύθερη βούληση τοϋ άνθρωπου, ή όποια ούτως ή άλλως εΐναι δικό του δώρο. Αυτό ενισχύεται άπό τό γεγονός ότι ό Δημιουργός δέν παρεμβαίνει γιά να παρεμποδίσει τήν εκτέλεση μιας κακής πράξης άπό τον άνθρωπο. Απλώς, ό Νους τοϋ Δημιουργοΰ έχει τό προνόμιο να γνωρίζει έκ των προτέ

360 Βιβλιοκρισίες 361 ρων το συγκεκριμένο άπο τα πολλά ενδεχόμενα πού θα πραγματωθεί άπό τον κάθε άνθρωπο, και γενικά άπό κάθε δν πού υπόκειται σέ μεταβολή και φθορά. Άλλωστε ό Δημιουργός έ'χει διατάξει όλα τα ενδεχόμενα, άλλα βέβαια για τον ϊδιο δέν συνιστούν ενδεχόμενα. Έφ' όσον ό Δημιουργός είναι αμετάβλητος, δέν είναι δυνατό να έ'χει γνώση πού συνεχώς θα συμπληρώνεται και θα εξελίσσεται, διότι αυτό θα σήμαινε ότι και ό ϊδιος θα ήταν ατελής. Ό Δημιουργός γνωρίζει τήν έκβαση κάθε πράγματος χωρίς να χρειάζεται αυτή να έχει συντελεσθεί. Καί καμμιά έκβαση δέν θεωρείται αναγκαία άπό τό γεγονός και μόνο ότι ό Δημιουργός τή γνωρίζει προτού αυτή συντελεσθεί. Ό Δημιουργός έχει μια εσωτερική γνώση τού παντός μέ διαρκή αναφορά όχι μόνο στή δική του αμετάβλητη φύση, άλλα καί στους γνωστικούς καί δημιουργικούς λόγους των φυσικών όντων τους οποίους έχει στο Νοϋ του. Μπορεί ό Δημιουργός να μήν παρεμβαίνει υπέρ της μιας ή της άλλης έκβασης μιας κατάστασης, άλλα οπωσδήποτε άπό αυτόν εξαρτάται ή γένεση όλων των φυσικών όντων. Ό τρόπος μέ τον όποιο συντελείται ή δημιουργία τού κόσμου είναι τό τεράστιο ζήτημα ως προς τή φύση τού Δημιουργού, τό όποιο ό άνθρωπος μπορεί να προσεγγίσει γνωστικά. Τό πρόβλημα είναι να εξηγηθεί πώς, ένώ ό Δημιουργός είναι άφθαρτος καί αναλλοίωτος, εν τούτοις ό κόσμος τον όποιο δημιουργεί είναι φθαρτός. Ό 'Αμμώνιος καί οί μαθητές του απάντησαν ότι μόνον οί ουσίες τις όποιες δημουργεϊ αποκλειστικά ό ίδιος ό Δημιουργός είναι άφθαρτες. Ώς τέτοιες θεωρούσαν τα ουράνια σώματα, τα όποια είναι μέν ένυλα, άλλα απολαμβάνουν μια 'ιδιάζουσα αιωνιότητα, επειδή αναπληρώνουν διαρκώς τήν ενέργεια πού καταναλίσκουν κατά τήν κυκλική τους κίνηση. Μέ τρόπο πού δέν αναλύεται επαρκώς στα γραπτά της σχολής τού 'Αμμωνίου, τα ουράνια σώματα παρεμβαίνουν στή γένεση τών επί μέρους όντων καί ευθύνονται για τό γεγονός ότι τα τελευταία υπόκεινται σέ φθορά. Κατ' αυτόν τον τρόπο τα ουράνια σώματα καθίστανται τα άμεσα αϊτια της γένεσης καί της φθοράς τών επί μέρους όντων. Ή ευθύνη τού Δημιουργού περιορίζεται στο γεγονός ότι εξασφαλίζει τον αιώνιο χαρακτήρα της γένεσης τών φυσικών ειδών. Ό κόσμος είναι συναΐδιος μέ τό Δημιουργό του. Ή σχολή τού 'Αμμωνίου δίδασκε ότι ή δημιουργία δέν αρχίζει άπό τό μηδέν, καί αυτό διότι τότε θα ήταν έγχρονη. Στην τύχη δέν μπορεί να αποδοθεί ή δημιουργία τού αισθητού κόσμου, παρά μόνο ή ύπαρξη κάποιων μεμονωμένων φυσικών όντων πού γεννώνται ελαττωματικά, σέ σύγκριση μέ άλλα ομοειδή όντα, χωρίς να εκπληρώνεται κανείς ιδιαίτερος σκοπός. Στα γραπτά της σχολής τού 'Αμμωνίου δέν γίνεται συγκεκριμένη αναφορά για τό γενικό σκοπό της δημιουργίας τού κόσμου. Ώς σκοπός της φύσης θεωρείται ή διαιώνιση τών φυσικών ειδών, ένώ αόριστα αναφέρεται ότι ή παρουσία τού άνθρωπου καθιστά τον κόσμο τέλειο. Κατά τή δημιουργία τού κόσμου, προτεραιότητα δίνεται στις αμετάβλητες νοητές ουσίες. Μετά ακολουθούν τα ουράνια σώματα καί τα έπί μέρους φυσικά όντα, τα όποια δημιουργούνται μέ τήν παρέμβαση τών ουρανίων σωμάτων. Ό αισθητός κόσμος ώς σύνολο δέν πρόκειται να φθαρεί, διότι είναι ένα τέλειο δημιούργημα. Τέλος, εξετάζεται τί μπορεί να γνωσθει για τήν πρόνοια τήν όποια ασκεί ό Δημιουργός για ο,τι δημιουργεί. Ή πρόνοια ασκείται άπό τό Δημιουργό κατά τρόπο αυτόματο καί απόλυτα συνυφασμένο μέ τό γεγονός της δημιουργίας, έστω καί άν ό Δημιουργός υπερβαίνει όλα τα κατώτερα ώς προς αυτόν όντα καί χαρακτηρίζεται άπό αυτάρκεια. Είναι αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της αγαθότητας του τό να άσκεΐ πρόνοια για κάθε ον ξεχωριστά καθώς επίσης καί για τον κόσμο ώς σύνολο. "Εγκειται πλέον στην Ικανότητα κάθε άνθρωπου να αξιοποιήσει αυτή τήν πρόνοια στο μέγιστο βαθμό, ανεπηρέαστος άπό πάθη. Τήν πρόνοια πού ασκείται άπό τό Δημιουργό καταδεικνύει καί τό γεγονός ότι ή ψυχή τού άνθρωπου είναι αθάνατη. Μετά τήν κάθαρση τήν όποια υφίσταται για όσα λάθη διεπράχθη

361 362 Βιβλιοκρισίες σαν κατά τη διάρκεια της ζωής ενός άνθρωπου, ή κάθε ψυχή είναι δυνατό να επιστρέψει στον αισθητό κόσμο για να ενωθεί μέ άλλο ανθρώπινο σώμα και αυτό μπορεί νά γίνει άπειρες φορές. Συμπερασματικά, ή σχολή του 'Αμμωνίου επιχείρησε μια επαρκή χαρτογράφηση τοΰ πεδίου στο όποιο κινούμενος ό ανθρώπινος λόγος μπορεί νά προσπελάσει γνωστικά τήν έννοια τοΰ θείου. Ή μελέτη των μεταφυσικών καί γνωσιοθεωρητικών αντιλήψεων τοΰ 'Αμμωνίου καί τών μαθητών του συμβάλλει στην έρευνα για τήν ιστορία τών ιδεών τής ύστερης αρχαιότητας. ΧΡΗΣΤΟΣ ΑΘ.ΤΕΡΕΖΗΣ Χρήστου Π. Μπαλόγλου, Το πρόγραμμα δημοσιονομικής καί κοινωνικής πολιτικής τον 'Αριστοτέλη, 'Αθήνα 1998, σσ Ό Χρήστος Μπαλόγλου, γνωστός μελετητής τών οικονομικών ιδεών καί θεωριών τών Ελλήνων συγγραφέων, παρουσιάζει στην βραχεία αυτή μελέτη του, το πρόγραμμα δημοσιονομικής καί κοινωνικής πολιτικής τοΰ 'Αριστοτέλη. 'Εκκινώντας άπό τις θέσεις καί απόψεις τών συγγραφέων τοΰ δευτέρου ήμίσεος τοΰ 4ου π.χ. αίώνα, Αινεία, 'Ισοκράτους, Ξενοφώντος (κεφ. 1 3), αναλύει κατά τρόπο διεξοδικό καί σαφή τήν δημοσιονομική πρόταση πού καταθέτει ό Αριστοτέλης στο Ζ, 5 τών «Πολιτικών». Κατά τήν προσέγγιση του αυτή, υπογραμμίζει τήν θέση τοΰ Σταγειρίτη, ότι ή οικονομική ισότητα θα οδηγήσει σε μία εύρυθμη λειτουργία τοΰ δημοκρατικού πολιτεύματος, ή όποια θα επιτευχθεί, όταν ικανοποιούνται τρεις βασικές προϋποθέσεις, τις όποιες καί αναλυτικά προσεγγίζει: Ή εύρυθμη λειτουργικότητα τής πόλεως πολιτείας, ή ενασχόληση τών αρχόντων μέ τα δημοσιονομικά ζητήματα καί ή λήψη συγκεκριμένων μέτρων οικονομικής καί κοινωνικής πολιτικής πού θα οδηγήσουν τήν πόλη στην έ'ξοδο άπό τήν ΰφεση (σσ ). Ειδικά για το τελευταίο, αναλύει ό σ. μέ πάσα λεπτομέρεια τις προτάσεις τοΰ 'Αριστοτέλους πού αποσκοπούν μέσω τής αναδιανομής τοΰ εισοδήματος στην ενίσχυση τών άνεργων μέ τήν δημιουργία μικρών γεωργικών ή εμπορικών επιχειρήσεων (σσ ). Περαιτέρω, αναλύεται ή θεωρία τοΰ Αριστοτέλους περί ιδιοκτησίας, ή όποια αναλύει το κοινωνικό πρόβλημα (σσ ) καί αντιπαρατίθεται μέ τις απόψεις τοΰ Φαλέα τοΰ Χαλκηδονίου (κεφ. 5). Στα αξιοσημείωτα τής εργασίας είναι ή συγκριτική παρουσίαση τών προτάσεων καί ιδεών τών συγγραφέων Ξενοφώντος, 'Ισοκράτους καί Αριστοτέλους (σσ ), καθώς καί ή διερεύνηση τοΰ υποβάθρου εκείνου πού επέδρασε συστηματικά στον Αριστοτέλη κατά τήν συναγωγή τών προτάσεων του για τον ρόλο τοΰ ρήτορα (σσ ). Αναλυτική βιβλιογραφία καί χρηστικά ευρετήρια ονομάτων (σσ ) ολοκληρώνουν τήν καλαίσθητη αυτή μελέτη. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΤΣΕΡΚΕΖΗΣ Christos Ρ. Balogiou, Georgios Gemistos Plethon: Okonomisches Denken in der Spatbyzantinischen Geisteswelt. Πρόλογος Β. Schefold. Athen: St. Basilopoulos [Historical Monographs 19], 1998, σσ Ή μονογραφία τοΰ Χρήστου Π. Μπαλόγλου, Διδάκτορος Οικονομικών 'Επιστημών

362 Βιβλιοκρισίες 363 τοΰ Πανεπιστημίου Φρανκφούρτης, εμφανίζεται σε μία εποχή, κατά την οποία το ενδιαφέρον για την μελέτη και σπουδή τών οικονομικών ιδεών και θεωριών τοΰ παρελθόντος συνεχώς μεγαλώνει και διευρύνεται, κομίζοντας ενδιαφέροντα πορίσματα. Το Βυζάντιο δέν έχει απασχολήσει συστηματικά τους οικονομολόγους. Στή χώρα μας, οι εργασίες τών 'Ανδρεάδη, Διομήδους, Σίδερι, Ζακυθηνοϋ, Χουμανίδη, Άντωνιάδου Μπιμπίκου και Σπέντζα για τα δημόσια οικονομικά, τα τελωνεία, την γεωργία, το εμπόριο, τήν πίστη θεωρούνται και σήμερα θεμελιακές. Όμως, παρατηρείται μία σπάνις σέ μελέτες για τήν οικονομική σκέψη τών Βυζαντινών συγγραφέων. Κατά το παρελθόν ό Δημ. Στεφανίδης ( ) (Ή Κοινωνική Οικονομική εν ττ\ ίστορικτ} της εξελίξει, τόμ. Α', Αθήναι 1948) και τελευταία ό Α. Karayiannis («The Eastern Christian Fathers on the Distribution of Wealth», History of Political Economy, 26 (1994) και A. Karayiannis and Sarah Drakopoulou Dodd, «The Greek Christian Fathers», S. Todd Lowry and B. Gordon, Ancient and Medieval Economic Ideas and Concepts of Social Justice, Leiden New York Kôln: Brill, 1998) άσχολήθησαν επισταμένως με τήν οικονομική σκέψη τών Πατέρων της Ανατολικής 'Εκκλησίας, όπως ορθά επισημαίνει ό σ. στην «Περίληψη» (σ. 133). Ό Μπαλόγλου έχει παρουσιάσει κατά τήν τρέχουσα δεκαετία ενδιαφέρουσες διερευνητικές εργασίες πού πραγματεύονται τις οικονομικές ιδέες σημαντικών συγγραφέων της υστεροβυζαντινής εποχής (σ. 133, σημ. 2). Ό Γεμιστός παρουσιάζει τις πλέον ολοκληρωμένες απόψεις και έ'χει συγκεκριμένες προτάσεις για τήν κοινωνικοοικονομική αναμόρφωση, οικονομική ανασύνταξη και εσωτερική οργάνωση της πολιτείας. Μετά τήν παλαιά μελέτη τοΰ Σ. Σπέντζα (1964, μέ μεταγενέστερες αναπτύξεις 1987, 1990 και 1996), ή μελέτη τοΰ Μπαλόγλου αξιολογεί τήν συμβολή τοΰ Πλήθωνα στην ιστορία τών οικονομικών δογμάτων. Το όλο έργο διακρίνεται σέ τέσσερα άνισομεγέθη κεφάλαια. Προτάσσεται ό πρόλογος τοΰ τακτικού καθηγητού τοΰ Πανεπιστημίου Φρανκφούρτης Β. Schefold (σσ ), αναλυτικός κατάλογος συντομογραφιών τών χρησιμοποιηθέντων περιοδικών και συλλογικών εκδόσεων (σσ ) και «Εισαγωγή» (σσ ), όπου ό σ. οριοθετεί τα πλαίσια της έρεύνης του. Το πρώτο κεφάλαιο (σσ ) εξετάζει μέ κάθε λεπτομέρεια τήν σταδιοδρομία τοΰ Γεμιστού μέσα στο πλαίσιο της πολιτικής και οικονομικής ιστορίας τού Βυζαντίου και τοΰ Μυστρά. 'Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προξενεί ή αναφορά τοΰ σ., ότι ό Γεμιστός ώς μαθητής τοΰ Κυδώνη, μεταφραστή τού Θωμά Άκινάτη, γνώρισε τους Σχολαστικούς. Παράλληλα, ιδιαίτερα διαφωτιστική είναι ή προσέγγιση τού σ. για τήν διερεύνηση τοΰ φορολογικοΰ συστήματος τού Δεσποτάτου μέ τήν χρήση πρωτογενών πηγών. Τό δεύτερο κεφάλαιο διερευνά τήν πολιτική φιλοσοφία πού θεωρείται προαπαιτούμενη για τήν κατανόηση της οικονομικής του φιλοσοφίας (σσ ). Πέραν τού Πλάτωνος και της κλασσικής φιλοσοφίας, ό Πλήθων ενδεχομένως να έπηρεάσθη άπό τήν Στοά και τον Νεοπυθαγόρειο Ίππόδαμο, τών οποίων τήν σκέψη διερευνά ό σ., κομίζοντας νέα στοιχεία και προχωρώντας σέ νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Τό τρίτο κεφάλαιο διερευνά τις οικονομικές αντιλήψεις τού Πολυΐστορος τοΰ Μυστρά (σσ ), όπου δεσπόζουν οι αντιλήψεις για τήν Ιδιοκτησία της γης και τήν αναμόρφωση τοΰ φορολογικού συστήματος. Ό σ. επισημαίνει ότι και στους «Νόμους» υπάρχει σχετικό κεφάλαιο σχετιζόμενο μέ τα φορολογικά, τό όποιο, αν είχε διασωθεί, θα διεφώτιζε τις προτάσεις τοΰ Γεμιστού. Τό τέταρτο κεφάλαιο (σσ ) αξιολογεί τήν σημαντικότητα και διαχρονικότητα τών ιδεών και προτάσεων τοΰ Γεμιστού στα δύο Υπομνήματα του. Πέραν τών συγχρόνων

363 364 Βιβλιοκρισίες του, Καρδιναλίου 'Ισιδώρου και Βησσαρίωνος, πού φέρονται ώς άμεσα έπηρεασθέντες άπό τον Γεμιστό, ό σ. εξετάζει την οποιαδήποτε συνάφεια σε μεταγενέστερους συγγραφείς ή σχολές. "Ετσι, ή άποψη τοϋ Γεμιστοΰ για τον παραγωγικό συντελεστή «Κράτος» εμφανίζεται στον 'Άγγλο κλασσικό οικονομολόγο T. R. Malthus, ενώ ενδιαφέρουσες και προσεγμένες είναι οι προσεγγίσεις τοϋ σ. για τήν σύγκριση Γεμιστοΰ Φυσιοκρατών, Γεμιστού Morus και Γεμιστού Locke. Με τον τρόπο αυτό επιβεβαιώνεται αυτό πού γράφει ό καθηγητής Schef old, ότι «ό Μπαλόγλου καταφέρνει να προσκομίζει νέους συγγραφείς και παρακολουθεί τήν εξέλιξη και επίδραση τών οικονομικών σκέψεων για πολλές γενεές». Με τον τρόπο αυτό κατόρθωσε ό σ. να κομίσει στην Ιστορία οικονομικών δογμάτων έναν σημαντικό Βυζαντινό λόγιο. 'Αναλυτική βιβλιογραφία (σσ ), περίληψη στην ελληνική (σσ ) και χρηστικά ευρετήρια αρχαίων και νέων ονομάτων και όρων ολοκληρώνουν τήν άρτια αυτή έκδοση. ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΜΑΝΙΑΤΗΣ Βασίλη Γ. Νιτσιάκου, Οι ορεινές κοινότητες της Βόρειας Πίνδου. Στον απόηχο της μακράς διάρκειας, 'Αθήνα 1995, σσ. 238 (έκδ. Πλέθρον, σειρά Λαϊκός πολιτισμός/ τοπικές κοινωνίες). Στο βιβλίο αυτό, τοΰ έπίκ. καθηγητή Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο 'Ιωαννίνων Βασ. Νιτσιάκου, μετά άπο τον πρόλογο (σσ ) και τήν εισαγωγή (σσ ), ό συγγραφέας (άνα)δημοσιεύει τέσσερα κείμενα του. Το πρώτο (σ. 37 κ.έξ.) για τήν κτηνοτροφική κοινότητα, πού αναφέρεται στην Άετομηλίτσα της Κόνιτσας, όπου έχει πραγματοποιήσει συστηματική έρευνα καί για τή συγγραφή της διδακτορικής του διατριβής. Το δεύτερο (σ. 79 κ.έξ.) για τή σχέση ανάμεσα στην κοινωνιοδημογραφική αποσύνθεση καί τή συμβολική ανασυγκρότηση καί διαχείριση της κοινωνικής μνήμης στην Πυρσόγιαννη, πού συνοδεύεται καί άπο τρία Παραρτήματα. Το τρίτο (σ. 133 κ.έξ.) για τον χορό ώς συμβολική έκφραση της κοινότητας, στο Περιβόλι Γρεβενών, καί το τέταρτο (σ. 151) για τήν παρούσα κατάσταση τών κοινοτήτων της Βόρειας Πίνδου. 'Ακολουθεί Παράρτημα (σ. 195), βιβλιογραφία (σ. 217) καί δύο εκτενή καί χρηστικά ευρετήρια (σ. 223 κ.έξ.). Το βιβλίο κοσμείται επίσης άπο ενδεικτική εικονογράφηση. Ό συγγραφέας κινείται γόνιμα ανάμεσα στή λαογραφία καί τήν κοινωνική ανθρωπολογία, ανανεώνοντας τήν πρώτη μέ ιδέες καί μεθόδους της δεύτερης. Μας δείχνει ανάγλυφα το πέρασμα άπ' το παλιό στο καινούργιο, σέ περιοχές πού απειλούνται μέ ερήμωση καί αφανισμό, όπως οι ορεινές κοινότητες της 'Ηπείρου. Μας δείχνει ακόμη τήν άμεση σχέση πού υφίσταται, σέ μια παραδοσιακή κοινωνία, ανάμεσα στον δημογραφικό καί τον πολιτισμικό παράγοντα, ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη καί τήν κοινωνική οργάνωση, ανάμεσα στή συλλογική δράση καί τήν ατομική δραστηριοποίηση. Πρόκειται για προσεγγίσεις ουσίας στις βαθύτερες δομές αυτών τών σχεδόν αρχαϊκών κοινωνιών καί στους μηχανισμούς οργάνωσης καί ανασυγκρότησης τους. Τό γεγονός ότι ή μεθοδολογία του έ'χει συχνά τή μορφή μιας διεπιστημονικής διάστασης, αφού τα κείμενα εντάσσονται σέ ερευνητικά προγράμματα ή έχουν γραφεί μέ τή συνεργασία επιστημόνων πού δέν ανήκουν στο χώρο της λαογραφίας, προσδίδει στα γραφόμενα στερεότητα καί ξεχωριστό κύρος. Κι αυτό, γιατί έτσι επιτυγχάνεται ή πολυεπίπεδη προσέγγιση τού παραδοσιακού πολιτισμού μέσα στο φυσικό, γεωγραφικό, οικολογικό, οικονομικό

364 Βιβλιοκρισίες 365 και κοινωνικό περιβάλλον δπου αναπτύχθηκε και εκδηλώθηκε, κι έτσι φωτίζονται πληρέστερα οί πράξεις και oi επιλογές των φορέων του. Μόνο έτσι μποροΰμε, σε τελική ανάλυση, να προσεγγίσουμε το σύνολο πράξεων, ιδεολογιών, αντιλήψεων, νοοτροπιών και συμπεριφορών πού ονομάζουμε σχηματικά ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, άλλα καί να συλλάβουμε τους μηχανισμούς επιβιώσεων καί μετασχηματισμών, πού συντηρούν το φαινόμενο της παράδοσης, υπό διαφορετικές εξωτερικές μορφές, στή διαχρονική του διάσταση. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Δη μητριού Π. Χαντζιάρα, Το Θεσσαλικό γλωσσικό ιδίωμα. Γλωσσάρι λεξικό, Αθήνα 1995, σσ. 529 (έκδ. Δημιουργία). Ό επιβλητικός καί καλοτυπωμένος αυτός τόμος αποτελείται άπό πρόλογο (σ. 7 κ.έξ.), συντομογραφίες (σ. 10), βιβλιογραφία (σσ ), Γραμματική (σσ ), το κυρίως γλωσσάρι (σσ ), συμπλήρωμα (σσ ), επίλογο (σ. 529) καί φωτογραφικό υλικό άπό το Φανάρι της Καρδίτσας, τόπο καταγωγής τού συγγραφέα. Ό συγγραφέας, γιατρός στο επάγγελμα, συνεχίζει τη μακρά παράδοση τών Ιατροφιλοσόφων, δίνοντας μια ογκώδη εργασία πολύχρονου μόχθου καί ολοκληρωτικής αφοσίωσης. Οί γλωσσικές μορφές εντοπίζονται κυρίως στο χώρο της δυτικής Θεσσαλίας, ένώ ή ανάπτυξη τών λημμάτων δείχνει πώς έχουμε έ'να μάλλον χρηστικό γλωσσάρι, μέ πληροφοριακό χαρακτήρα, χρήσιμο για τον λαογράφο άλλα καί για τον ιστορικό πού ασχολούνται μέ τήν περιοχή. Άλλωστε, ή ενασχόληση μέ τή γλώσσα άνηκε πάντοτε στους στόχους τών ερασιτεχνών λαογράφων καί λαογραφούντων, στην καλή παράδοση τών όποιων ανήκει καί ό συγγραφέας μας. Μέσα άπ' τα λήμματα τού βιβλίου μας παρέχεται ένα πανόραμα τού θεσσαλικού λαϊκού πολιτισμού, δια της γλωσσικής του εκφράσεως. Καί είναι σπουδαίο το εγχείρημα, ακριβώς γιατί συνδυάζει το πάθος για τις ιδιαιτερότητες της γενέθλιας γης καί τή γνώση τού βιωματικού φορέα ενός παραδοσιακού πολιτισμικού συστήματος. "Εχει μαζί τον χαρακτήρα της καταγραφής καί της μαρτυρίας, επειδή ό Δ.Χ. γνώρισε καί έζησε ό ίδιος όσα κατόπιν περιγράφει καί ταξινομεί. Τέτοια έργα αποτελούν βάση για ευρύτερες επιστημονικές καί ερμηνευτικές προσεγγίσεις τού μέλλοντος, καί ως τέτοια κατέχουν σημαντική θέση στή λαογραφική μας βιβλιογραφία. Τό πόνημα τού Δ.Χ., παρά τις ορισμένες βιβλιογραφικές ή γλωσσολογικές του ελλείψεις, πιστεύω δτι θα χρησιμοποιηθεί μελλοντικά άπό τήν επιστημονική έρευνα, γιατί δίνει αρκετή πρώτη ύλη για μελέτες άλλων, πού θα φωτίσουν ακόμη περισσότερο τή γνώση μας για τον παραδοσιακό πολιτισμό της Θεσσαλίας, όπου άρχαϊκότητες καί νεωτερισμοί συμπλέκονται σ' ενα μοναδικό σύνολο. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Γιώργου Θωμά, Ό πολιτισμός τον Πηλίου στα χρόνια της τουρκοκρατίας, Βόλος 1996, σσ. 508 (έκδ. Τ Ωρες). Τό βιβλίο αυτό αποτελεί τήν έντυπη μορφή βραβευμένης τό 1986 μελέτης τού συγγραφέα, άπό τήν Ακαδημία Αθηνών. Είναι μια συνολική μελέτη για τον παραδοσιακό πολιτισμό τού Πηλίου στην ιστορική του διάσταση, σέ μια εποχή πού έχει θεωρηθεί, άπό τήν Άλκη

365 366 Βιβλιοκρισίες Κυριακίδου Νέστορος, ώς ό κύριος χρόνος διαμόρφωσης των φαινομένων πού απασχολούν την ελληνική λαογραφία. "Ενα άπό τα κύρια γνωρίσματα τοΰ βιβλίου είναι ότι, συνεχίζοντας μια καλή και γόνιμη παράδοση τοΰ παρελθόντος, συνεξετάζει τήν ιστορία και τή λαογραφία, τις μακρές και τις σύντομες διάρκειες, τον πολιτισμό και τα γεγονότα στην ουσιώδη αλληλεξάρτηση τους. Στο βιβλίο του Γ.Θ. ό τόπος και οι άνθρωποι πορεύονται μαζί, καθώς οί δεύτεροι δημιουργούν τις Ιστορικές και πολιτισμικές μορφές πού ό πρώτος περιλαμβάνει. 'Εξετάζονται λοιπόν ό τόπος (σ. 15 κ.έξ.), ή ιστορική και κοινωνική εξέλιξη (σ. 17 κ.έξ.), ή θρησκευτική ζωή (σ. 39 κ.έξ.), ή οικονομική επίδοση (σ. 51 κ.έξ.), ή εκπαίδευση (σ. 83 κ.έξ.), ή λαϊκή τέχνη (σ. 99 κ.έξ.), ή λαϊκή φιλολογία (σ. 179 κ.έξ.), οί ανθρώπινες σχέσεις στή διάσταση των ομαδικών δράσεων και τών συσσωματώσεων (σ. 208 κ.έξ.), οί ομαδικές χορευτικές εκδηλώσεις (σ. 284 κ.έξ.), οί συναθροίσεις και οί πομπές (σ. 343 κ.έξ.), οί μορφές επικοινωνίας (σ. 392), αλληλοβοήθειας (σ. 419 κ.έξ.) και οικογενειακών, συγγενικών ή οικονομικών επαφών (σ. 424 κ.έξ.) και τα παιδικά παιχνίδια (σ. 468 κ.έξ.). Προηγείται εισαγωγή (σσ ) και έπονται συμπεράσματα (σ. 474), βιβλιογραφία (σ. 476) και ευρετήριο (σ. 495). Ό συγγραφέας χρησιμοποιεί βιβλιογραφία, κυρίως τοπική, χωρίς προεκτάσεις σέ ευρύτερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις τών θεμάτων πού περιγράφει, ή όποια είναι σημαντική, ακριβώς επειδή είναι δυσπρόσιτη στον μελετητή. Ή μέθοδος του είναι επιστημονική και ή γλώσσα του είναι εύπλαστη και γλαφυρή. Άλλωστε ό ϊδιος είναι γνωστός και δόκιμος μελετητής της ιστορίας και της λαογραφίας της περιοχής (στή βιβλιογραφία περιλαμβάνονται 70 τίτλοι παλαιότερων δικών του μελετών), στα έργα τοΰ όποιου οφείλουμε, σέ μεγάλο βαθμό, τήν αποτύπωση τού παραδοσιακού πολιτισμού τοΰ Πηλίου, ό όποιος αναδεικνύεται πλούσιος, πολύμορφος και πρόσφορος σέ ποικίλες ερευνητικές προσεγγίσεις. Κυριαρχεί, στην προσέγγιση τοΰ Γ.Θ. το κοινωνικό στοιχείο, καθώς τον ενδιαφέρουν όπως άλλωστε και τήν επιστήμη της λαογραφίας οί συλλογικές δράσεις. Κι αυτή τήν κοινωνική διάσταση, πού τόσο ενδιαφέρει τον κλάδο της κοινωνικής λαογραφίας, τεκμηριώνει μέ στοιχεία άπό παλαιότερους συγγραφείς, δημοσιευμένες και αδημοσίευτες πηγές, επιγραφές, καταγραφές και έργα τέχνης. Πρόκειται για ένα σημαντικότατο βιβλίο, πού πιστεύω δτι θα αποτελέσει, στο μέλλον, έργο αναφοράς για τους λαογράφους πού θα ασχοληθούν μέ τήν περιοχή. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Κ. Λιάπη, Το γλωσσικό Ιδίωμα τον Πηλίου, Βόλος 1996, σσ. 520 (έκδ. Τ Ωρες). "Αλλη μια βραβευμένη άπό τήν Ακαδημία Αθηνών μελέτη για τον παραδοσιακό πολιτισμό τοΰ Πηλίου (1995), ενός πολυγραφότατου λογοτέχνη, ιστορικού και λαογράφου (βλ. βιογραφικό του σημείωμα στις σσ , μέ τήν έργογραφία του, σ. 4), ή βιβλιογραφία της όποιας (σσ ) περιλαμβάνει ενδεικτικά 10 παλαιότερες σχετικές μελέτες του. Μετά άπό τον πρόλογο (σσ ) και τήν εισαγωγή (σσ ), όπου και οί γλωσσικοί κώδικες ή συμβολισμοί πού χρησιμοποιεί, ό Κ.Λ. παραθέτει σημαντικότατες «Γραμματικές παρατηρήσεις πάνω στο πηλιορείτικο ιδίωμα» (σσ ), όπου συναιρούνται ή ευαισθησία τοΰ φορέα μιας πολιτισμικής μορφής μέ τήν σκέψη τού φιλολόγου και τήν κατάρτιση τοΰ γλωσσολόγου. Ακολουθεί ένα τεχνικό λημματογραφικό μέρος (σσ ) και κατόπιν ό κύριος όγκος τοΰ γλωσσάριου (σσ ) και ή βιβλιογραφία πού χρησιμοποιήθηκε (σσ ).

366 Βιβλιοκρισίες 367 'Εντύπωση προξενεί ή λεπτομερής και επιμελημένη ανάπτυξη των λημμάτων, δπου ό Λιάπης δέν διστάζει να παραθέτει φογγολογικές, φωνητικές, ετυμολογικές, Ιστορικές και λαογραφικές πληροφορίες, άλλα να προβαίνει και σέ συγκρίσεις, για να διαφωτιστεί ή έννοια και ή καταγωγή της κάθε λέξης. 'Ανήκει έτσι, ό συγγραφέας μας, στή μεγάλη εκείνη γενιά των δασκάλων δάσκαλος κι ό ίδιος πού μόχθησαν για να μας διασώσουν ένα πολιτισμό πού υποχωρεί ραγδαία και ανεπιστρεπτί, στις τοπικές του παραλλαγές και ιδιαιτερότητες. Κι αυτό, μαζί με τήν επιστημονική του άξια, κάνει το έργο του ακόμη πιο σεβαστό και περισσότερο πολύτιμο, άφοΰ συνδυάζει τή μελέτη μέ τή μαρτυρία. Πιστεύω ότι δέν μπορεί κανείς να ασχοληθεί μέ τή λαογραφία του Πηλίου, και της ανατολικής Θεσσαλίας γενικότερα, χωρίς να συμβουλευθεί το έργο τοϋ Κ. Λιάπη πού παρουσιάζεται έδώ. Κι ίσως αυτό αποτελεί τήν πλήρη δικαίωση των κόπων του και τήν καλύτερη επιβράβευση της ερευνητικής του αγωνίας και της συγγραφικής του πράξης, άφοϋ το έργο του εκπληρώνει, και μέ το παραπάνω, τον σκοπό για τον όποιο σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Θεοφανοϋς Δ. Κυπρή Καλλιόπης Ά. Πρωτοπαπά,Παραδοσιακά ζυμώματα τής Κύπρου. Ή χρήση και ή σημασία τους στην εθιμική ζωή, Λευκωσία 1997 (Δημοσιεύματα τοϋ Κέντρου 'Επιστημονικών 'Ερευνών, XVIII), σσ Στον τόμο αυτό έχουν συγκεντρωθεί και μελετηθεί στοιχεία πού άφοροΰν τό ψωμί και τον κύκλο του στην Κύπρο, σέ όλες τις φάσεις και τα στάδια της παραδοσιακής καθημερινής ζωής τών κατοίκων τοϋ νησιού. Μετά τον πρόλογο (σ. 11) και τήν εισαγωγή (σ. 15) εξετάζονται ζητήματα σχετικά μέ τό προζύμι (σ. 19), τήν παρασκευή τοϋ ψωμιού (σ. 36), τους λειτουργικούς άρτους και τις πίτες τής γιορτής (σ. 68), καθώς και τή χρήση τών ζυμωμάτων σέ συγκεκριμένες στιγμές τοϋ ετήσιου έορτολογικοΰ κύκλου (σ. 85: δωδεκαήμερο, σήκωσες και Καθαρή Δευτέρα, Πάσχα, εορτές τής Παναγίας και τών άγιων). Εξετάζονται επίσης τα ζυμώματα στον κύκλο τής ζωής (σ. 155), στην πρακτική καθημερινότητα κατά είδος και τρόπο παρασκευής (σ. 244), καθώς και τα εποχιακά ζυμώματα (σ. 291), όπου συνήθως έχουμε έθιμα πού σχετίζονται μέ τήν πανάρχαιη λατρευτική πρακτική τών απαρχών. Συμπληρωματικά παρατίθενται πληροφορίες για τό ρόλο τών ζυμωμάτων στή λαϊκή ιατρική (σ. 297), καθώς και για προλήψεις και δεισιδαιμονίες σχετικά μέ τα ζυμώματα (σ. 313). Ό τόμος ολοκληρώνεται μέ τις συντομογραφίες τών ονομάτων χωριών και πόλεων, άπ' όπου προέρχεται τό πληροφοριακό υλικό (σ. 323), μέ βιβλιογραφία (σ. 325) και γενικό ευρετήριο (σ. 333). 'Επίσης περιλαμβάνει πολλά σχέδια και αρκετές έγχρωμες διευκρινιστικές φωτογραφίες άπό ψωμιά πού παρασκευάστηκαν ειδικά για να φωτογραφηθούν, σύμφωνα μέ δσα αναφέρονται στο κείμενο (ενδεικτική για τό σεβασμό τών συγγραφέων στον πληροφορητή είναι ή αναφορά τών ονομάτων τών παρασκευαστών, κάτω άπό κάθε φωτογραφία). 'Εξετάζονται λοιπόν έδώ σφαιρικά και ολοκληρωμένα τα παρασκευάσματα άπό ζυμάρι, μια έννοια πού υπερβαίνοντας τήν κατηγορία τοϋ ψωμιοϋ καλύπτει αρκετές πτυχές τής παραδοσιακής μας διατροφολογίας. Ή ιδιαίτερη άξια τοΰ υλικού προκύπτει άπό τό γεγονός ότι αυτό προέρχεται άπό τό Αρχείο Προφορικής Παράδοσης τοΰ Κέντρου 'Επιστημονικών 'Ερευνών, όπου έχουν θησαυριστεί λαογραφικές πληροφορίες άπό πρόσφυγες

367 368 Βιβλιοκρισίες κατεχομένων περιοχών, μετά τη βάρβαρη τουρκική εισβολή τοΰ 1974, και άπ' τα υπόλοιπα ελεύθερα, κατά δεύτερο λόγο, τμήματα τοΰ νησιού. Είναι λοιπόν πληροφορίες τόπων όπου σήμερα πια δεν ζουν Έλληνες, καί τοπικών πολιτισμικών συστημάτων πού έπαψαν βιαίως να υπάρχουν. Αυτό καί μόνο αναδεικνύει τή διττή, επιστημονική καί εθνική, σημασία τοΰ βιβλίου. Βιβλιογραφία χρησιμοποιείται μόνο δευτερευόντως, για να συμπληρώσει τίς πληροφορίες τοΰ πρωτογενούς υλικού, καί για συγκρίσεις με άλλες ελληνικές περιοχές, όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο. Πρέπει εδώ νά σημειωθεί ότι ή λαογραφική έρευνα τών τροφών έχει προχωρήσει πολύ, τίς τελευταίες δεκαετίες, καί ή σχετική βιβλιογραφία αυξάνεται με αλματώδη πρόοδο (βλ. Μ. Γ. Βαρβούνης, «Τροφές καί εθιμικό πλαίσιο στο παραδοσιακό πολιτισμικό σύστημα της περιοχής Αλμυρού», Πρακτική Β' Συνεδρίου Άλμυριώτικων Σπουδών, 'Αλμυρός 1997, σσ , όπου καί ή μέχρι σήμερα βιβλιογραφία). Τό ψωμί αποτελεί τό πιο βασικό είδος της παραδοσιακής διατροφής, καί οι πολλοί συνδυασμοί του δημιουργούν τήν αίσθηση της αφθονίας, πού καλλιεργείται στον λαογράφο μελετητή. Παραλλήλως μετέχει όχι μόνο στο καθημερινό, άλλα καί στο συμβολικό λατρευτικό επίπεδο, μέσω της χρήσης του σέ διάφορα λατρευτικά έθιμα. Αξιοσημείωτη είναι ή συχνή αναφορά σέ αρχαία ελληνικά, κάποτε καί βυζαντινά, αντίστοιχα εθιμικά μορφώματα, σύμφωνα με μια πρακτική πού ακολουθείται όλο καί λιγότερο άπό τους λαογράφους μας καθώς προϋποθέτει, πλην τών άλλων, καί μια έκτεταμμένη άρχαιομάθεια. Ή διαχρονικότητα όμως τού υλικού επιβάλλει αυτή τή μέθοδο, καθώς τό ψωμί αποτελεί, για ολόκληρες χιλιετίες, απαραίτητο καί βασικό είδος διατροφής. Αλλά δείχνει καί κάτι άλλο αυτή ή μεθοδολογία, τήν καλή γνώση της βιβλιογραφίας καί τού υλικού, προσόντα απαραίτητα για μια επιστημονική λαογραφική πραγματεία. Ό επιστημονικός λόγος διανθίζεται συχνά άπό φράσεις στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα, άπό τραγούδια (βλ. π.χ. σσ ) καί παροιμίες, πού προσφέρουν πεδίο έρευνας καί σέ άλλους κλάδους τής λαογραφίας, ενώ ή διερεύνηση τών διαφόρων συμβόλων καί συμβολισμών [χαρακτηριστικό είναι τό παράδειγμα τοΰ φιδιού (σσ )] μπορεί νά χρησιμοποιηθεί καί ως συγκριτικό υπόδειγμα για μια ευρύτερη μελέτη τής λαϊκής μας συμβολικής, όπως αυτή πού επιχείρησε παλαιότερα ό Στ. Κυριακίδης [Λαογραφία 12 ( ), σσ ]. Ή μελέτη αυτή αποδεικνύει τήν ίσχύ τής αρχής τής συνδυαστικότητας (το παιχνίδι τών πολλών άπό τα λίγα τήν έχει ονομάσει ό Μιχ. Μερακλής) πού ισχύει στον παραδοσιακό μας πολιτισμό, ώς βασική συνισταμένη τής ποιητικής του δομής. Καταδεικνύει ακόμη πόσο Ισχυρή καί απαραβίαστη είναι ή ενότητα τών επιμέρους εκδηλώσεων σέ ένα παραδοσιακό πολιτισμικό σύστημα: πρόκειται για μια πραγματικότητα πού συχνά ξεχνούμε, ενώπιον τού επιστημονικά αναγκαίου θεματολογικοΰ καταμερισμού, άλλα τήν όποια δεν πρέπει νά λησμονούμε δταν καλούμαστε νά ερμηνεύσουμε συνολικά θέματα καί μορφές τού λαϊκού μας πολιτισμού. Κι αυτή ίσως είναι ή σπουδαιότερη προσφορά τής μελέτης για τα παραδοσιακά ζυμώματα τής Κύπρου, καθώς μας δείχνει έμπρακτα καί τεκμηριωμένα τή σύζευξη τοΰ ύλικοϋ, τοΰ κοινωνικού καί τοΰ πνευματικού βίου (για νά χρησιμοποιήσω μια παλαιά διαίρεση τής λαογραφικής ύλης πού προώθησαν οι Γ. Μέγας καί Γ. Σπυριδάκης), μέσα άπό τό βασικό θέμα τών ζυμωμάτων καί τής παραδοσιακής διατροφής ευρύτερα. Άς σημειώσουμε έδώ ότι δέν είναι πολλές οι μελέτες, Ιδίως τής λεγόμενης παραδοσιακής λαογραφίας, πού καταφέρνουν νά μελετήσουν τό δένδρο χωρίς νά χάσουν άπό τα μάτια τους τό δάσος, πού επιμένουν στην εθνογραφική λεπτομέρεια άλλα δέν ξεχνούν καί τή λαογραφική σύνθεση.

368 Βιβλιοκρισίες 369 Πα τους λόγους αυτούς ή μελέτη της Θ. Κυπρή και της Κ. Πρωτοπαπά για τα Παραδοσιακά ζυγώματα της Κύπρου προωθεί σημαντικά τή λαογραφική έρευνα, σ' ένα ζήτημα για το όποιο μέχρι σήμερα διαθέταμε μόνο τις σημαντικές συνθετικές μελέτες τοΰ Άγγ. Δευτεραίου [βλ. αναφορά τους στή σ. 326 σ' αυτές να προστεθεί και ή μελέτη «Το ψωμί ως δώρο στις κοινωνικές σχέσεις τοΰ ελληνικού λαοϋ», ΕΚΕΕΛ 25 ( ), σσ ]. Πιστεύω ότι θα καταλάβει αξιοζήλευτη θέση στην ελληνική λαογραφική βιβλιογραφία και αξίζουν θερμά συγχαρητήρια για τό τελικό αποτέλεσμα τόσο στις συγγραφείς, όσο και στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Λευκωσίας, και στή διεύθυνση του, για τό πολύμοχθο και καρποφόρο έπιστημονικό λαογραφικό έργο τους. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Μανόλη Γ. Σέργη, Λαογραφικά τών εκλογών ( ) από ενα ναξιώτικο χωριό. Συμβολή στή «Λαογραφία τών Εκλογών» και στή μελέτη τοϋ κυκλαδικού χώρου, 'Αθήνα 1998, σσ Τό βιβλίο αυτό εγκαινιάζει τή λαογραφική έρευνα σ' ενα τομέα όπου μόνο υπαινικτικές αναφορές είχαν γίνει κατά τό παρελθόν, ή σύντομα άρθρα είχαν γραφεί (βλ. Μ. Αλεξιάδης, «Εκλογές και λαογραφία», Ή Καθημερινή, 4/12/1993, σ. 2 καΐ Δ. Λουκάτος, Σύγχρονα λαογραφικά, Αθήναι 1963, σ. 64 κ.έξ.). Ξεκινά βεβαίως άπό τα δεδομένα ενός χωριού σ' ενα νησί, οί διαπιστώσεις της έρευνας όμως έχουν μεγαλύτερη και ευρύτερη σημασία, για όλον τον σύγχρονο μας ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό. Ό συγγραφέας μετά τήν εισαγωγή (σ. 11) χωρίζει τήν ύλη του σέ τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο (σ. 19 κ.έξ.) εξετάζει τό σύστημα της πατρωνείας σέ σχέση μέ τα ελληνικά πολιτικά κόμματα κατά τον 19ο καΐ τον 20ό αίώνα. Στο δεύτερο (σ. 26 κ.έξ.) μελετά τα κόμματα και τις πελατειακές σχέσεις στή Νάξο άπό τό 1920 ως τό Στο τρίτο (σ. 36 κ.έξ.) μας δίνει ιστορικά, πολιτικά, πολιτισμικά, στατιστικά, οικονομικά και δημογραφικά στοιχεία για τό Γλινάδο της Νάξου, πού αποτελεί και τον τόπο της ερευνάς του. Τέλος, στο τέταρτο και μεγαλύτερο κεφάλαιο (σ. 55 κ.έξ.) εξιστορεί, συγκρίνει και κρίνει όλα τα επιμέρους λαογραφικά φαινόμενα πού σχετίζονται μέ τις εκλογές στο χωριό, συμβολικά και πραγματικά, κυριολεκτικά ή μεταφορικά, θριαμβευτικά ή ηττοπαθή, επαινετικά ή περιπαιχτικά. 'Ακολουθεί έπιλογικό σημείωμα για τα ξενόφερτα προεκλογικά ήθη (σ. 109), ενδεικτική βιβλιογραφία (σ. 113), κατάλογος πληροφορητών (σ. 126), χάρτης της Νάξου (σ. 127) καί περιεχόμενα (σ. 128). Πέρα άπό τή συνεπή προσήλωση στις αρχές της «νέας λαογραφίας», πού επισημαίνει στο προλογικό του σημείωμα καί ό καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής (σ. 5), ό συγγραφέας μας τολμά να ερευνήσει ενα θέμα εύκολο για παρεξηγήσεις, 'ιδίως σ' ενα μικρό τόπο πού τυχαίνει να είναι ή πατρίδα του. Ό τρόπος όμως μέ τον όποιο επεξεργάζεται καί παρουσιάζει τό υλικό του απομακρύνει κάθε τέτοια πιθανότητα, οδηγώντας σ' ενα στέρεο καί καλοτεκμηριωμένο αποτέλεσμα. Πρόκειται λοιπόν για μια ακόμη «τοπική μονογραφία», άπ' αυτές πού αναπτύχθηκαν τα τελευταία χρόνια στο χώρο της επιστημονικής ελληνικής λαογραφικής βιβλιογραφίας (βλ. Μ. Γ. Βαρβούνης, «Ή εξέλιξη της ελληνικής λαογραφίας» καί ή "Σχολή τών Ιωαννίνων"», Έξώπολη 8 9 ( ), σσ ). Ή μελέτη αυτή συνδυάζει βιβλιογραφική ενημέρωση μέ μια συστηματική καί εντατική επιτόπια έρευνα πέντε ετών (σ. 15), πού προσγράφεται αναμφιβόλως στα θετικά της στοιχεία. Τό θέμα εξετάζεται στον κοινωνικό του περίγυρο καί στην κοινωνική του λειτουρ

369 370 Βιβλιοκρισίες γικότητα, δέν αποκόπτεται άπό τα συμφραζόμενα του στα πλαίσια μιας στείρας τυπολογίας. 'Ιδιαιτέρως σημαντικά είναι τα δύο πρώτα κεφάλαια (σσ. 19 κ.έξ., 26 κ.έξ.) πού θέτουν το πρόβλημα άλλα καί το τρίτο (σ. 36 κ.έξ.) πού μας πληροφορεί για τις ιδιαίτερες συνθήκες τοϋ τόπου, αυτές πού τελικά προσδιορίζουν την ύφη τοϋ τοπικού παραδοσιακού πολιτισμικού συστήματος, άλλα καί τις τυχόν ιδιαιτερότητες τής τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας. Ενδιαφέρον μάλιστα είναι ότι ό Σέργης χρησιμοποιεί υλικό καί άπο τοπικές εφημερίδες, κυρίως το Κνκλαοικον Φως (σ. 38) καί τό Ναξιακον Μέλλον (σσ κ.άλλ.), μια πηγή τής λαογραφίας μας πού μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει ή μελέτη καί ή αξιοποίηση της (βλ. για παράδειγμα Μ. Άλεξιάδης, «Τοπικές εφημερίδες καί λαϊκή ποίηση. "Ενα ακόμη παράδειγμα: Νάξος», Λαογραφία 38 ( ), σ. 38 κ.έξ. μέ βιβλιογραφία). Ό Σέργης μελετά μέ προσοχή τα σύμβολα πού χρησιμοποιούνται πρίν καί μετά τον εκλογικό αγώνα (σ. 98 κ.έξ.), συνήθως σύμβολα παλιά καί γνώριμα για τήν παραδοσιακή κοινότητα, πού μετασχηματίζονται καί προσαρμόζονται αναλόγως μέ τήν περίσταση. 'Ενσωματώνει ακόμη στή μελέτη του δείγματα τοΰ ποιητικού έντεχνου λαϊκού λόγου τού νησιού, ενα είδος μέ πλούσια παράδοση στή Νάξο άλλα καί ερευνητική γνώριμο για τον συγγραφέα μας (βλ. π.χ. Μ. Γ. Σέργης, Μια ανέκδοτη ρίμα τοϋ Ναξιώτη λαϊκού ποιητή 'Αντώνη Χονζούρη (λαογραφική μελέτη), 'Αθήνα 1996). Ή προσεκτική μελέτη των προεκτάσεων τοΰ υλικού του, δείχνει ότι πρόκειται για μια συνολική λαογραφική μελέτη, πού αγκαλιάζει πολλούς καί διάφορους τομείς τής παραδοσιακής ζωής, πέρα άπο τό μάλλον εξειδικευμένο θέμα του, άρα πρόκειται για μια καθαρώς λαογραφική έρευνα στο σύνολο τοΰ παραδοσιακού πολιτισμοΰ τοΰ Γλινάδου, μέ αφετηρία τα λαογραφικά των εκλογών. Παραλλήλως ή συγκεκριμένη θεματική δείχνει τις ερευνητικές δυνατότητες τής λαογραφίας καί για τον σύγχρονο μας παραδοσιακό πολιτισμό, άλλα καί τό μέλλον πού αυτή έχει, μέ τή στροφή της άπο τα ιστορικά στα σύγχρονα καί άπο τα αρχειακά στα κοινωνικά ζητήματα. Κι είναι αυτή ακριβώς ή «νέα λαογραφία» για τήν όποια δικαίως μιλά ό συγγραφέας μας (σ. 12), πού εξετάζει τα λαογραφικά φαινόμενα στην κοινωνική τους προοπτική καί στις πραγματικές κοινωνικές τους διαστάσεις. Άν οι αρετές αυτές συνδυαστούν μέ τον στέρεο επιστημονικό λόγο καί τήν καλή τεκμηρίωση, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς τή σημασία τής μελέτης τοΰ Σέργη για τή λαογραφική μας βιβλιογραφία. Κι είναι αυτές ακριβώς οι αρετές πού πιστεύω ότι θα τής δώσουν μια ξεχωριστή θέση στην επιστημονική έργογραφία τής ελληνικής λαογραφίας, άφοΰ μέσα άπ' τις σελίδες της ανοίγουν νέοι δρόμοι για τή λαογραφική μας έρευνα καί συγγραφή. ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Κώστα Μ. Σταμάτη, Αίγινα. Ιστορία Πολιτισμός, Αθήνα,τ. Α: 1989, σσ. 376, τ. Β': 1998, σσ Ώλοκληρώθηκε τό 1998 τό δίτομο έργο Αίγινα. Ιστορία Πολιτισμός τοΰ υποναυάρχου Λ.Σ., δοκιμιογράφου καί λογοτέχνου Κ. Σταμάτη. Ό ά τόμος καλύπτει τήν περίοδο άπο τήν προϊστορία μέχρι τό 1821 καί ό β' άπο τήν άφιξη τοΰ Καποδίστρια στην Αίγινα ( ) μέχρι τό Τό έργο αυτό αποτελεί τήν πρώτη πλήρη καί λεπτομερή καταγραφή τών ιστορικών γεγονότων πού έλαβαν χώρα στην Αίγινα ή σχετίζονται μέ τό νησί καί είναι καρπός πολυετοΰς μόχθου καί επίμονων ερευνών τοΰ σ. στις πηγές καί κυρίως στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Τα μέχρι σήμερα περί Αίγίνης βιβλία ήσαν όλα αποσπασματικά* μέ τό έργο τοΰ Κ. Σταμάτη υπάρχει πλέον καί για τήν Αίγινα μία έντυπη «Ιστορία» αντάξια τοΰ σπου

370 Βιβλιοκρισίες 371 δαίου ρόλου τον όποιο διεδραμάτισε το μικρό αυτό νησί στην αρχαιότητα, στους μέσους χρόνους και στη νεώτερη Ελλάδα. Και στους δύο τόμους ή ΰλη κατατάσσεται κατά δύο άξονες: πρώτον χρονολογικώς, κατά την κλασσική διάταξη τοϋ ιστορικού υλικού, και ακολούθως ειδολογικώς κατά τομείς (: οικονομία, ναυτιλία, κοινωνία, αρχιτεκτονική, καλλιτεχνική, πνευματική και θρησκευτική ζωή, γλώσσα, λαογραφία κλπ.), ώστε να σχηματίζη ό αναγνώστης σαφή είκόνα για τήν πολιτιστική παρουσία τοϋ νησιού και τήν κοινωνική και οικονομική θέση τών κατοίκων του σε συγκεκριμένη περίοδο. Τούτο μαρτυρεί τήν έμπειρη ιστορική συνείδηση τού σ., ό όποιος συνδυάζει τήν ιστορική γνώση με τήν πνευματική παρουσία και τα πολιτισμικά επιτεύγματα τού τόπου σέ συγκεκριμένο χρόνο, όπως παρουσιάζονται άπό τα γραπτά και άγραφα μνημεία. 'Ιδιαιτέρως πρέπει να έπισημανθή το γεγονός ότι ό σ. συνεκέντρωσε εγκατεσπαρμένες πληροφορίες και κατάφερε να δώση στα επί μέρους κεφάλαια συνθέσεις, στις όποιες" επισημαίνεται ή διαχρονική συμβολή τών κατοίκων τού νησιού στους επί μέρους τομείς τού υλικού και πνευματικού βίου. Ή αναλυτική μέθοδος και ή επιμονή στην λεπτομέρεια κατά τήν χρονολογική καταγραφή τών γεγονότων καθώς και ή σύνθεση στις επί μέρους ενότητες της ιστορικής δράσεως καθιστούν το έ'ργο χρήσιμο όχι μόνο για τον ενδιαφερόμενο αιγινήτη ή φιλαιγινήτη αναγνώστη άλλα και για τον ειδικό ιστορικό μελετητή. Μνημονεύομε επίσης το Γενικό Ιστορικό Χρονολόγιο Αίγινας (σσ τού β' τόμου) καθώς και τήν πληρέστερη μέχρι σήμερα ελληνική και ξένη βιβλιογραφία περί Αίγίνης πού παρατίθεται στο τέλος κάθε τόμου και αποτελεί τήν μεγαλύτερη, ϊσως, συνεισφορά τού σ. στις αίγινητικές σπουδές, καθ' όσον ό βιβλιογραφικός αυτός κατάλογος ήταν κάτι πού έλειπε μέχρι σήμερα. Το έ'ργο καθίσταται απολύτως εύχρηστο με τήν παράθεση ευρετηρίων ελληνικών και ξένων κυρίων ονομάτων, τοπωνυμίων, εικόνων, σκαριφημάτων κ.λπ. Ασφαλώς κάθε ιστορική συγγραφή, μικρή ή μεγάλη, εθνική ή τοπική, δύναται συνεχώς να συμπληρώνεται και να βελτιώνεται. Ή τοπική ιστορία της Αίγίνης δέν είχε αυτή τήν δυνατότητα γιατί δέν διέθετε μέχρι σήμερα ενα βασικό έ'ργο αναφοράς πού να καλύπτη όλη τήν ιστορική διαδρομή τού νησιού, άπό τήν αρχαιότητα μέχρι σήμερα, κάτι πού υπάρχει για όλα σχεδόν τα νησιά, τις πόλεις και τα χωριά της πατρίδας μας. Αυτό το έργο υπάρχει πλέον και για τήν Αίγινα χάρη στον Κ. Σταμάτη. Ή ευγνωμοσύνη όλων τών Αιγινητών, τών φίλων της Αίγίνης και τών μελετητών της ιστορίας της τού ανήκει δικαίως. Δ. Χ. Κ. 'Αχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, Ό "Αγιος Νεκτάριος και ή αγάπη τον για τήν ποίηση και τήν μουσική. Εισαγωγικό σχεδίασμα στην ποιητική μονσική διάσταση τοϋ έργον τοϋ 'Αγίου Νεκταρίου (Ύμναγιολογικά Κείμενα και Μελέτες, 5), Αθήνα 1998 (έκδ. Αρμός), σσ Με το παρόν βιβλίο ό Αχιλλεύς Χαλδαιάκης προσεγγίζει μέ σοβαρότητα και επιστημονική ακρίβεια θέμα πού έ'χει προκαλέσει πολλές συγχύσεις και παρερμηνείες. Γιατί ό Άγιος Νεκτάριος έγραψε θρησκευτική ποίηση και συμφώνως προς ποια μουσική τεχνοτροπία μελοποιήθηκαν αυτά τα ποιήματα; Το υλικό για τήν μελέτη παρέχεται άπό τα πέντε ποιητικά βιβλία τού Αγίου: το Μικρόν Θεοτοκάριον (1905), το Μέγα Θεοτοκάριον (1907), το Ψαλτήριον (1908), το Τριαδικόν (1909) και το Κεκραγάριον τού θείου και ιερού Αυγουστίνου (2 τόμοι, 1910). 'Ορθότατα επισημαίνει ό σ. ότι ό 'Άγιος κατά τήν σύνθεση τών ποιημάτων του

371 372 Βιβλιοκρισίες «δέν καινοτομεί» (σ. 26), αλλά παραφράζει παλαιότερες συνθέσεις (τους ψαλμούς, τα θεοτόκια, τα έωθινά κλπ.) επενδύοντας τις μετρικά. Λίγα είναι τα αμιγώς προσωπικά ποιήματα του, τα όποια συνήθως αποκαλεί φδές. Μεταξύ των πρώτων ενδιαφερόντων τοΰ σ. είναι ή έρευνα για την απάντηση στο ερώτημα: για ποιους έγραφε ό "Αγιος Νεκτάριος τα ποιήματα του; 'Από την μελέτη των προλόγων των βιβλίων του και των επιστολών του προκύπτει ότι τα ποιήματα έγράφοντο για τους πιστούς, γενικώς, για τους μαθητές της Ριζαρείου καί για τις μοναχές της Αίγίνης. Ό ϊδιος έψαλλε τους ύμνους του καί έπ' εκκλησίας. Γράφει χαρακτηριστικά στην ύπ' αριθμ. 5 επιστολή του (σ. 19): «Προχθές τήν έορτήν τών Είσοοίων της Θεοτόκου έγένετο αγρυπνία εις τον ναον της Ύπεραγίας Θεοτόκου τον επικαλούμενον της Καπνικαρέας. Ή συρροή τοϋ κόσμου ήτο έκτακτος εψαλλον εις ήχον πλάγιον ά την ώόήν την εχουσαν κατ' άλφάβητον την ακροστιχίδα "Άσπιλε αμόλυντε αγνή Παρθένε" εις το τέλος της λιτής. Έμαθον ο' ότι οι πάντες ηύχαριστήθησαν». Ακολούθως ό σ. επιχειρεί να διερεύνηση τα κίνητρα καί τους στόχους της ποιητικής ενασχολήσεως τοϋ 'Αγίου καί επισημαίνει ότι σκοπός είναι ή πνευματική ικανοποίηση τών πιστών, ή αφύπνιση τών ράθυμων συνειδήσεων καί ή προσπάθεια για ενσυνείδητη συμμετοχή τών πιστών στην θεία λατρεία. Καί οί στόχοι αυτοί επιτυγχάνονται μέ τήν ευφρόσυνη ποιητική του ασχολία. Στή συνέχεια ερευνάται το θέμα της μουσικής επενδύσεως τών συνθέσεων τοΰ Αγίου Νεκταρίου. Προς ευχερέστερη κατανόηση τών επιλογών τοϋ Αγίου επισημαίνεται ότι το 1905 ό Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος έκάλεσε τον Άγιο να διδάξη το μάθημα της Λειτουργικής στους μαθητές της 'Εκκλησιαστικής Μουσικής τοΰ 'Ωδείου Αθηνών. Έκεΐ συνεδέθη φιλικώς μέ τον Κωνσταντίνο Ψάχο, ό όποιος κατέγραψε δια βυζαντινής παρασημαντικής 6 φδές τοΰ μικρού θεοτοκαρίου, οί όποιες τυπώθηκαν σέ 6 άνάριθμες σελίδες τοΰ βιβλίου αύτοΰ (σ. 46, σημ. 57). «Γάς πέντε πρώτας ώόας ώς καί τήν τοϋ Βουλγάρεως εμελοποιήσαμεν ημείς, ετόνισε δε αύτάς ό κ. Κ. Ά. Ψάχος καθηγητής της Βυζαντινής μουσικής εν τω Ώόείω Αθηνών» σημειώνει χαρακτηριστικώς ό Άγιος στο μικρό θεοτοκάριο (σσ. γ' δ'). Προκύπτει, λοιπόν, σαφώς ότι ό ίδιος ό Άγιος έμελοποίησε τις συγκεκριμένες 6 φδές, ήτοι: τήν φδή Α (Άνυμνών μεγαλύνω σε Άχραντε), τήν φδή Β' (Αγνή Παρθένε Δέσποινα), τήν φδή Γ (Θεοκυήτορ Άχραντε), τήν φδή Δ' (Χαίρε το άσμα Χερουβίμ), τήν φδή Κ (Μαρία άειπάρθενε) καί τήν φδή ΣΤ σέ στίχους Ευγενίου τοΰ Βουλγάρεως (Δέσποινα, Δέσποινα μήτηρ), καί οί όποιες αναδημοσιεύονται τονισμένες σέ βυζαντινή παρασημαντική στο βιβλίο τοΰ Αχ. Χαλδαιάκη (σσ ). Ό Χαλδαιάκης δημοσιεύει επίσης (σ. 80) το έβδομο μελούργημα ("Ω θεία αγάπη), όπως παρεδόθη άπό τήν αείμνηστη ψάλτρια ήγουμένη τής Ί. Μονής Αγ. Τριάδος Α'ιγίνης Θεοδοσία Κάτσα. 'Εδώ έγκειται καί ή σημαντική συμβολή τοΰ σ. στην αποκατάσταση τής επιστημονικής αλήθειας καί ακρίβειας μέ τήν αναδημοσίευση δηλ. τών μουσικών κειμένων τών φδών τοΰ Αγίου άπό τα δυσεύρετα αντίτυπα τοΰ μικροΰ Θεοτοκαρίου καί άπό τήν ταινία μέ τήν φωνή τής ηγουμένης, διαθέτουν πλέον οί ερευνητές, οί μουσικοί καί οί φιλάγιοι τήν γνήσια μουσική έκφραση τών φδών τοΰ Αγίου τοΰ αιώνος, όπως εκείνος τήν υπαγόρευσε στον Κ. Ψάχο καί τήν δίδαξε στις μοναχές του. Ώς εκ τούτου οί κυκλοφορούσες διάφορες μουσικές εκδοχές (φωνοταινία «Καλογερικά», συνθέσεις Γρηγορίου Σιμωνοπετρίτου κ.ά.), αποτελούν νεώτερες μελοποιήσεις ατομικής εμπνεύσεως, σεβαστές ώς έργα τέχνης, εντελώς, όμως, ξένες προς τις μουσικές επιλογές τοΰ Αγίου. (Βλ. Χαλδαιάκης, σσ , σημ ). 'Ιδιαίτερη φροντίδα καταβάλλει ό σ. για να έρμηνεύση τις μουσικές επιλογές τοΰ Αγίου μέ βάση τήν περιρρέουσα μουσική ατμόσφαιρα τής εποχής του. Ξεκινώντας άπό τήν φράση τοΰ Αγίου στον Α' τόμο τοΰ Κεκραγαρίου (σ. 5): «Γα ποιήματα πάντα ψάλλονται καί

372 Βιβλιοκρισίες 373 υπάγονται υπό τε τήν κλίμακα της Βυζαντινής Μουσικής και τής τετραφώνου», μελετά το δημοσιευμένο στην Φόρμιγγα, [μερ. Β', έτος Γ (Ε'), , 'Αθήναι 30 Νοεμβρίου, Δεκεμβρίου 1907, σσ. 9 10] άρθρο τοΰ Αγίου μέ τίτλο «Το πολιτικον ΰφος τής εθνικής ημών μουσικής» και κατατάσσει τις συνθέσεις τοΰ Αγίου σέ δύο κατηγορίες: Α' σ' εκείνες πού ψάλλονται κατά την βυζαντινή μελοποιΐα (συμφώνως προς αύτόμελα ή μέ απλή δήλωση τοΰ ήχου ή άνευ ουδεμιάς ενδείξεως) και Β' σ' εκείνες πού άδονται κατά την τετράφωνη μουσική (6 φδές + ποίημα "Ω θεία αγάπη. Βλ. Χαλδαιάκης, σ. 45, σημ. 55). Από τήν κατάταξη αυτή καταφαίνεται ή νηφαλιότητα τοΰ Αγίου Νεκταρίου σέ θέματα μουσικής καΐ ή εκτίμηση του τόσο προς τήν βυζαντινή όσο και προς τήν ευρωπαϊκή εκδοχή της. Ασαφές παραμένει ακόμη το θέμα τοΰ χρόνου και τοΰ τόπου ψαλμωδήσεως ή αναγνώσεως των ποιημάτων τοΰ Αγίου. Στις σσ τοΰ βιβλίου παρατίθεται επίμετρο πού περιέχει επιλεγμένες συνθέσεις τοΰ Αγίου άπό όλα τα ποιητικά βιβλία του και στις σσ παρατίθενται πανομοιότυπα των εξώφυλλων των βιβλίων ώς και ποιημάτων. Ακολουθούν (σσ ) ευρετήρια κυρίων ονομάτων, μουσικών μελών, εικόνων και πανομοιότυπων, καθώς καί τα initia τών τροπαρίων τών ύμνογραφημάτων τοΰ Επιμέτρου (σσ ). Το βιβλίο τοΰ Αχ. Χαλδαιάκη έ'ρριψε φώς σ' ενα ομιχλώδες θέμα καί έθεσε τέρμα σέ μια σειρά ανακριβειών καί λαθών. Αποκατέστησε τήν πραγματική εικόνα τοΰ Αγίου ώς ποιητοΰ καί κατέδειξε μέ σαφήνεια καί καθαρότητα τις μουσικές επιλογές του. Άν μία παρόμοια επιστημονική έρευνα κατάδειξη καί τις μετρικές επιλογές τοΰ Αγίου, τότε πλέον θα έ'χωμε μια ολοκληρωμένη είκόνα περί τοΰ Αγίου Νεκταρίου ώς ποιητοΰ. Δ. Χ. Κ. Αννίτας Πρασσά, Ό Φιλελληνισμός καί ή επανάσταση τοϋ 1821, έκδ. «Δημιουργία», Αθήνα 1988, σσ. 50. Το μεστό καί συμπυκνωμένο νέο τοΰτο μελέτημα τής κας Αννίτας Πρασσα, Δρος τής Νεώτερης Ελληνικής Ιστορίας καί προϊσταμένης τοΰ Τοπικοΰ Ιστορικού Αρχείου Μαγνησίας στον Βόλο, συμβάλλει στην εθνική μας αυτογνωσία. Όπως ή ιδία στον Πρόλογο τοΰ βιβλίου της γράφει, στόχος της ήταν «να ίδή το περιεχόμενο τής επετείου (25 Μαρτίου 1821), απαλλαγμένο άπό τα σύμβολα καί τα στερεότυπα, πού προσδίδει ή δικανική ιστορία». "Ετσι άπό το πολυσήμαντο καί πολύπτυχο νόημα τοΰ μεγάλου γεγονότος τής εθνικής παλιγγενεσίας τοΰ 1821, παρουσιάζει τήν συγκινητική συμμετοχή φιλελλήνων στρατιωτικών, Ίδεολόγων φιλελευθέρων διανοουμένων, φοιτητών, εργατών άπό κάθε κοινωνική τάξη, Γερμανών, Γάλλων, 'Ιταλών, Ελβετών καί λιγότερον Πολωνών, Ισπανών, Αμερικανών καί Βαλκανίων, πού ήλθαν κυρίως κατά το στην Ελλάδα καί συμμερίστηκαν τους αγώνες τών επαναστατημένων Ελλήνων. Πολλοί μάλιστα άπό τους φιλέλληνες έθυσίασαν καί τήν ζωή τους στα πεδία τών μαχών. Ή Αννίτα Πρασσα παραπέμπει στην μακρά βιβλιογραφία καί αναφέρεται στα προβλήματα πού έδώ αντιμετώπισαν οί Φιλέλληνες άλλα καί στην συμβολή τους στον στρατιωτικό, τον οικονομικό τομέα, στην παιδεία διδασκαλία, στην ίατρική νοσηλευτική, στα γράμματα καί τις σπουδές τών πρώτων ελευθέρων Ελλήνων. Ή σ. μας υπενθυμίζει τον άρχαιοκεντρισμό καί τον θαυμασμό τών ξένων λογίων καί καλλιτεχνών προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, γεγονός πού ώδήγησε τήν διεθνή κοινή γνώμη να ένδιαφερθή για τήν ελληνική υπόθεση, αν καί ή συμπάθεια προς τον απελευθερωτικό τών Ελλήνων αγώνα δέν κατώρθωσε να υπεράσπιση τις σκοπιμότητες τής realpolitik

373 374 Βιβλιοκρισίες των Μεγάλων Δυνάμεων. Ή ίδια αναγνωρίζει την συμβολή των Φιλελληνικών Κομιτάτων τοΰ 'Εξωτερικού, την δράση των Ελλήνων λογίων και άλλων παραγόντων και ακόμη τών περιηγητών, οι όποιοι μέ τα απομνημονεύματα τους καί συναφείς καλλιτεχνικές εκδηλώσεις, συνέβαλαν στην διαθέρμανση τοΰ φιλελληνικού κλίματος. Δέν παραλείπει ακόμη να υπενθύμιση τίς πολιτικές καί κοινωνικές επιδράσεις, πού είχε ή παρουσία καί ή δράση τών ξένων Φιλελλήνων στην διαμόρφωση της νεοελληνικής ζωής καί αναγνωρίζει, δτι μέ τήν σύντομη αυτή ιστορική αναδρομή, πού ανατρέχει σέ πανηγυρικό λόγο της κ. Άννίτας Πρασσά στο Δημοτικό Θέατρο Βόλου, καί τώρα τυπώνεται, μέ προσθήκες καί βιβλιογραφική τεκμηρίωση, σέ αυτοτελές τεύχος, στή σειρά «Μελέτες καί Μαρτυρίες για το '21» τών εκδόσεων «Δημιουργία», «δέν είχε πρόθεση να εξάντληση έ'να πολυσυζητημένο καί τεράστιο θέμα, άλλα απλώς να μοιραστή μαζί μας κάποιους προβληματισμούς, μακριά άπό τίς εξάρσεις τών πανηγυρικών λόγων... χωρίς καμιά διάθεση εθνικής αυταρέσκειας καί αύτοθαυμασμοΰ». Κι εμείς μέ τήν σειρά μας συγχαίρομε καί ευχαριστούμε τήν πολύ φιλόπονη ερευνήτρια ιστορικό κ. Άννίτα Πρασσά. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΘ. ΧΩΡΑΣ 'Ιερά Μητρόπολις Ύδρας, Σπετσών, Αίγίνης, Έρμιονίδος καί Τροιζηνίας 'Ιερά Μονή Άγ. Τριάδος (Άγ. Νεκταρίου) Αίγίνης: Ό Γυναικείος Μοναχισμός καί ό "Αγιος Νεκτάριος. Πρακτικά Διορθοδόξου Μοναστικού Συνεδρίου επί τη Έκατονπεντηκονταετηρίδι ( ) άπό τής γεννήσεως τοΰ Αγίου Νεκταρίου (Αίγινα 9 11 Σεπτεμβρίου 1996). 'Επιμέλεια:'Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης. Αθήναι 1998, σχ. 8ο μεγάλο, σσ Μέ τα παραπάνω στοιχεία κυκλοφορήθηκε τήν ήμερα τής πανήγυρης τοΰ Αγίου Νεκταρίου (9 Νοεμβρίου 1998) ό τόμος, πού περιλαμβάνει τίς εισηγήσεις καί τα πορίσματα τοΰ Μοναστικού Συνεδρίου, πού συνεκλήθη στην αίθουσα συνεδρίων τής Ιεράς Μονής τής 'Αγίας Τριάδος (Αγίου Νεκταρίου) στην Αίγινα, τον Σεπτέμβριο τοΰ Άπό πλευράς περιεχομένου ό τόμος είναι πολύ σημαντικός. Προτάσσεται σύντομο Προλογικό Σημείωμα τοΰ οικείου 'Ιεράρχη κ. 'Ιεροθέου, ό όποιος «μετά συγκινήσεως» αναφέρεται στο Συνέδριο καί εκφράζει βαθύτατη ευγνωμοσύνη πρώτα προς «τον θανματοβρύτην "Αγιον Πατέρα ημών καί όιόάσκαλον Νεκτάριον τον σημειοφόρον» καί στή συνέχεια προς όσους πραγματοποίησαν εισηγήσεις, καθώς καί στον 'Επιμελητή τής έκδοσης. Ακολουθούν: α) Σημείωμα απευθυνόμενο «τοις έντενξομένοις φιλαγίοις» τοΰ Επιμελητή τής έκδοσης Α. Γ. Χαλδαιάκη, στο όποιο περιλαμβάνεται τό αναλυτικό πρόγραμμα τοΰ Συνεδρίου καί ορισμένες επεξηγήσεις, σχετικές μέ τή σύνθεση τοΰ τόμου, καί β) Πίνακες βραχυγραφιών βιβλίων μελετών, Πατερικών εκδόσεων, Αγιογραφικών κειμένων καί τεχνικών καί άλλων όρων. Ό τόμος διαιρείται σέ τρία μέρη: Τό Πρώτο Μέρος περιλαμβάνει τα κείμενα τών μηνυμάτων, πού απέστειλαν στο Συνέδριο ό Πρόεδρος τής Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος, ό Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος, ό Πατριάρχης 'Ιεροσολύμων Διόδωρος, ό μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Σεραφείμ, ό τότε Μητροπολίτης Δημητριάδος (καί νΰν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών) Χριστόδουλος, ό Πρόεδρος τής Βουλής Απόστολος Κακλαμάνης, ό τότε Πρόεδρος τής Νέας Δημοκρατίας Μ. "Εβερτ καί ό τότε 'Υπουργός 'Εθνικής Παιδείας καί Θρησκευμάτων Γ. Παπανδρέου. Ακολουθούν οι προσλαλιές προς τό Συνέδριο τοΰ Μητροπολίτη "Υδρας, Σπετσών καί Αίγίνης 'Ιεροθέου, τοΰ εκπροσώπου τοΰ Οίκ. Πατριάρχη

374 Βιβλιοκρισίες 375 Μητροπολίτη Βέροιας Παντελεήμονος και τοϋ εκπροσώπου της Ιεράς Κοινότητος τον Αγίου Όρους Θεολόγου Σιμωνοπετρίτου, καθώς και οί χαιρετισμοί τοϋ Μητροπολίτη Πειραιώς Καλλινίκου, τοϋ Δημάρχου Αίγίνης Τρ. Γκότση, της Βουλευτού της Πολιτικής "Ανοιξης Μ. Μαχαίρα και τοϋ Προέδρου τής «Κοινότητος Ευσπλαχνίας τής Μόσχας αγίου 'Ιωάννου τής Κροστάνδης». Επίσης παραθέτονται και οί ομιλίες τοϋ Άρχιμ. Νικόδημου Άεράκη, πού έγινε κατά τη Θεία Λειτουργία τής , και τής Αλεξάνδρας Κανελλακοπούλου, κατά την απόδοση των ασμάτων τοϋ 'Αγίου Νεκταρίου άπό χορωδία νεανίδων με τη λήξη τοϋ Συνεδρίου. Το Δεύτερο Μέρος περιλαμβάνει σέ εξι ενότητες και με αλφαβητική σειρά ονόματος ομιλητών τις εισηγήσεις, πού έγιναν: α) Ενότητα «Ή Προσωπικότης τοϋ Άγιου Νεκταρίου εις το πλαίσιον της εποχής του». Εισηγήσεις των: Θεοδώρας μοναχής, Βαρβάρας Γιαννακοπούλου, Σοφοκλή Δημητρακόπουλου και πρωτοπρ. Θεοδώρου Ζήση. β) Ενότητα «Ή υπό τοϋ Άγιου Νεκταρίου ϊορυσις τής 'Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Αίγίνης». Εισηγήσεις τών: Καλλίνικης μοναχής, Άρχιμ. Δαμασκηνού Χόντου (t 1998) και Ειρήνης μοναχής, γ) Ενότητα «Παρακαταθήκαι τοϋ Αγίου Νεκταρίου όιά την ανθησιν τοϋ γυναικείου μοναχισμού». Εισηγήσεις τών: π. Θεολόγου Σιμωνοπετρίτου, Ευαγγέλου Θεοδώρου, Μακρινής μοναχής και Κυριακής Κανελλακοπούλου. δ) Ενότητα «Ό "Αγιος Νεκτάριος ώς μυσταγωγος και εκκλησιαστικός ηγέτης». Εισηγήσεις τών μοναχών Άνθούσης, Ίακώβης και Ευφημίας, ε) Ενότητα «Ό "Αγιος Νεκτάριος πρόδρομος ύγιοϋς οικολογικού ενδιαφέροντος». Εισηγήσεις τών: Όνουφρίας μοναχής και Γαλάτειας Γρηγοριάδου Σουρέλη. στ) Ενότητα «Ή άνά την Όρθοδοξίαν τιμή τοϋ Αγίου Νεκταρίου». Εισηγήσεις τών μοναχών Χριστονύμφης, Θεοξένης, Ευφημίας, Αθανασίας και Μακάριας. Όλες οί εισηγήσεις έχουν καταρτιστεί μέ φανερό τον σεβασμό και τήν αγάπη προς τον Άγιο μας, μέ δαψιλή χρήση κειμένων του και άλλων σχετικών πηγών, μέ γνώση και μέ σοβαρότητα, γενικά μέ βαθύ το αίσθημα ευθύνης, πού απορρέει άπό τό ιδιαίτερο γεγονός, ότι οί συντάκτες τους ασχολήθηκαν μέ μία πολύ μεγάλη άγια Μορφή τών καιρών μας. Ακολουθούν τα Πορίσματα, πού διατυπώθηκαν και εγκρίθηκαν άπό τους συνέδρους τήν τελευταία ήμερα τοϋ Συνεδρίου και συνοψίζονται σέ εννέα σύντομες παραγράφους. Το Τρίτο Μέρος περιλαμβάνει Πίνακες Αγιογραφικών και Άγιοπατερικών χωρίων, Πίνακα μνημονευόμενης βιβλιογραφίας και Ευρετήρια κυρίων ονομάτων, καθώς και μνημονευόμενων έργων και κατηχητικών επιστολών τοϋ Άγιου Νεκταρίου. Άλλα και άπό τήν πλευρά τής εμφάνισης τοϋ τόμου, διαπιστώνεται πώς πρόκειται για μια καλαίσθητη έκδοση, ή όποια όχι μόνο είναι αντάξια τοϋ Άγιου, στον όποιο αναφέρεται, άλλα και σύμφωνη μέ τα κρατούντα στις κομψές και σοβαρές εκδόσεις. Για όλα αυτά δίκαιος ανήκει έπαινος σέ όσους κοπίασαν. Τιμή ανήκει στον Σεβ. Μητροπολίτη Ύδρας, Σπετσών και Αίγίνης κ. Ιερόθεο, ό όποιος είχε τήν ωραία έμπνευση τής σύγκλησης τοϋ Μοναστικοΰ Συνεδρίου (όπως και τοϋ Θεολογικού, πού ακολούθησε), «άνυστάκτω δμματι» ασχολήθηκε μέ τήν επιτυχή οργάνωση και τήν άψογη και αποδοτική διεξαγωγή του και αποφάσισε τήν έκδοση τών «Πρακτικών». "Επαινος ανήκει και στον φιλάγιο Επιμελητή τής έκδοσης δρα κ. Αχιλλέα Χαλδαιάκη, ό όποιος πολλούς κατέβαλε κόπους, προκειμένου να υπάρξει τό εξαιρετικό αυτό εκδοτικό αποτέλεσμα. "Επαινοι ανήκουν και στή χορηγό 'Ιερά Μονή τής Άγιας Τριάδος και στους τυπογράφους Εύάγγ. Μπουλούκο και Ά. Λογοθέτη. Τελειώνοντας τή σύντομη αυτή βιβλιοπαρουσίαση, πιστεύουμε, πώς όσοι μετείχαν στο Συνέδριο και ήταν πολλοί, ιδίως Μοναχές γνώρισαν πολλά άγνωστα στοιχεία τής ζωής, τοϋ έργου και τής διδασκαλίας τοϋ Αγίου Νεκταρίου και ασφαλώς θα τα αξιοποιήσουν κατάλληλα (ιδίως οί εκ τοϋ μοναχικού βίου). Το ί'διο ελπίζεται πώς θα συμβεί και μέ δσους

375 376 Βιβλιοκρισίες κληρικούς, μοναχούς και λαϊκούς, θα μελετήσουν μέ αγάπη και ενδιαφέρον τον τόμο αυτό των Πρακτικών τοΰ Μοναστικού Συνεδρίου. Σε δσους έχουν αγαθή τήν προαίρεση, ό "Αγιος θα είναι βοηθός. ΣΟΦΟΚΛΗΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Βαλκανικά Σύμμεικτα. Περιοδική έκδοση τοΰ Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου τοΰ Αίμου. 'Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Παπουλίδης,τεύχος 8, Θεσσαλονίκη 1996, σσ Χαίρω πού και πάλι μου δίδεται ή ευκαιρία να παρουσιάσω τον 8ο τόμο τών Βαλκανικών συμμείκτων, το περιοδικό πού μέ τήν εποπτεία τού Κωνσταντίνου Παπουλίδη εδώ και αρκετά χρόνια αποθησαυρίζει σημαντικές μελέτες και προβάλλει ένα μέρος άπό το σπουδαίο επιστημονικό έ'ργο πού επιτελείται στο ΙΜΧΑ. Δέ θα αποφύγω τον πειρασμό να μήν αναφερθώ καΐ στο πολύτιμο φυλλάδιο πού κυκλοφορεί κάθε χρόνο μέ τον τίτλο: «Δραστηριότητες τού Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου τοΰ Αϊμου 1966», σσ. 22, όπου αναλυτικά παρουσιάζονται οι πολλαπλές δραστηριότητες τοΰ Ιδρύματος καί ή εν γένει επιστημονική παρουσία του στο Βαλκανικό χώρο μέ τους άξιους συνεργάτες του. Σύμφωνα μέ τον πίνακα περιεχομένων περιλαμβάνονται: Α Επιστημονική έρευνα: Ι. Ερευνητικά Προγράμματα, 2. Δραστηριότητες συνεργατών, Β' Ιστορικό Αρχείο, Γ' Βιβλιοθήκη, Δ' Συνέδρια, Ε' Διαλέξεις, ΣΤ' Εκπαιδευτική Δραστηριότητα: Ι. Σχολή Βαλκανικών Γλωσσών, 2. Διεθνές Πρόγραμμα Ελληνικής Γλώσσας, Ιστορίας καί Πολιτισμού, Ζ' 'Εκδόσεις καί Η' 'Επισκέψεις. Καιρός όμως είναι να αρχίσει ή παρουσίαση τών μελετών τών Συμμείκτων καί ή κατά το δυνατόν αξιολόγηση τών θεμάτων πού αναπτύσσονται, μια καί ή πρωτοτυπία τους πολλές φορές ξαφνιάζει. Τον τόμο «ανοίγει» ή εργασία της Μαρίας Γ. Παπαγεωργίου: «Ή ημέρα τοΰ Διός είς το τυπικόν τοΰ "παλαιού γάμου" τών Μογλενιτών Βλάχων» (σσ. 7 18), μελέτη ή όποια θέλει να μας διασώσει παλαιά έθιμα τοΰ γάμου τών Μογλενιτών Βλάχων, τών ζευγιτών βλάχων τοΰ Πάϊκου, οι όποιοι μέ άλλους κατοίκους τών χωριών της περιοχής σέ γενικές γραμμές διατήρησαν το τυπικό τοΰ λεγομένου «παλαιοΰ γάμου». Ή συγγραφέας δέν περιορίζεται μόνο στο να μας περιγράψει μέ κάθε λεπτομέρεια τή γαμήλια τελετή, άλλα δίδει καί άλλα στοιχεία άπό τή ζωή τών ανθρώπων αυτών, πού πολλά έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα. Το γεγονός ότι μέχρι σήμερα έχουν ασχοληθεί κατά καιρούς πολλοί "Ελληνες καί ξένοι 'Επιστήμονες αποδεικνύει τή σημασία τοΰ εθίμου. Τα σωζόμενα γαμήλια άσματα αποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος της τελετής τοΰ γάμου. Ιδιαίτερη σημασία για τήν ιστορία της Θράκης αποτελεί ή μελέτη τού Γ. Σ. Βογιατζή: «Οί πληροφορίες τοΰ Ενετού Τζοβάν Μαρία Άντζολέλλο για τή Θράκη κατά το έτος 1470 καί ή σημασία τους για τή γνώση της πρώιμης Όθωμανοκρατίας στο Θρακικό χώρο» (σσ ). Ό συγγραφέας αξιοποιώντας κριτικά, όπως επισημαίνει καί ό ϊδιος, τις μαρτυρίες τοΰ Ενετού αιχμαλώτου, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες στις υπάρχουσες βυζαντινές καί οθωμανικές. Ό Τζοβάν Μαρία Άντζολέλλο μέ το έργο του «Viaggio di Negroponte: ελληνική μετάφραση. "Ενας Ενετός τοΰ 15ου α'ιώνα στην αυλή τοΰ μεγάλου Τούρκου» ('Εκδόσεις «Στοχαστής» ), μας περιγράφει τις τελευταίες μέρες τοΰ ταξιδιοΰ του καί τήν πορεία του άπό το Νέστο μέχρι τα πρόθυρα της Κωνσταντινουπόλεως, άπό 16 Αυγούστου εως τις 5 Σεπτεμβρίου τοΰ 1470, μεταφέροντας τις εντυπώσεις του άπό τα μέρη πού πέρασε μέ πολλές καί σπουδαίες μαρτυρίες. 'Ιδιαίτερα επισημαίνονται οί μαρτυρίες τοΰ Ένετοΰ για το κεντρικό τμήμα της 'Ανατολικής Θράκης.

376 Βιβλιοκρισίες 377 'Αντιπροσωπευτικό δείγμα μιας ευρύτερης εργασίας της Πελαγίας Άστρεινίδου Κωτσάκη είναι ή μελέτη της μέ τον τίτλο: «Ό 'Αρχιτέκτονας στην 'Οθωμανική περίοδο» (σσ ). Ή συγγραφέας, παρόλο πού οι ιστορικές πηγές δέ φαίνεται να διασώζουν αρκετές μαρτυρίες για τη δυνατότητα αναλύσεως του σχεδιασμού των έργων των αρχιτεκτόνων της εποχής, κατώρθωσε να οριοθετήσει και να παρουσιάσει τα απαραίτητα στοιχεία για τήν κατανόηση τοϋ ρόλου τοΰ αρχιτέκτονα και τήν όλη δραστηριότητα του στους μηχανισμούς τής ανεγέρσεως των ιδιωτικών και κυρίως των «δημοσίων» και «κοινωφελών» κτιρίων. Θα μπορούσαμε να ισχυρισθούμε τήν πρωτοποριακή εξέταση τού θέματος στον ελληνικό χώρο, άφοΰ ή παρά πόδας βιβλιογραφία, πού χρησιμοποιείται, είναι κυρίως ξένη. 'Ακολουθεί ή μελέτη τοϋ Γιώργου Β. Νικολάου: «Ειδήσεις για αιχμαλώτους τής 'Επαρχίας Καλαβρύτων μέ βάση ανέκδοτο κατάλογο τού 1828 και μεταγενέστερα έγγραφα» (σσ ). Το θέμα τών αιχμαλώτων τής περιόδου τής 'Ανεξαρτησίας τοΰ 'Αγώνα, απασχόλησε έντονα τον Κυβερνήτη 'Ιωάννη Καποδίστρια, ό όποιος και επικέντρωσε τις προσπάθειες του για τήν απελευθέρωση τους. Μέ τήν υπ' αριθμό 2652 διαταγή έ'δινε εντολή στους Έκτακτους 'Επιτρόπους τοΰ Ελληνικού Κράτους να συγκεντρώσουν αναλυτικά στοιχεία για τα άτομα πού είχαν αιχμαλωτισθεί στις επαρχίες τους και να τα υποβάλουν στή διοίκηση για τις περαιτέρω ενέργειες. 'Από τους καταλόγους πού υποβλήθηκαν είναι και ό κατάλογος τής επαρχίας Καλαβρύτων, τον όποιο, άφοΰ σχολιάζει ό συγγραφέας, εκδίδει ώς Παράρτημα (σσ ) στή μελέτη του. Ή μέχρι σήμερα έρευνα μας έχει χαρίσει αρκετούς ανέκδοτους καταλόγους: Μ. Πεπονάκη, «'Ανέκδοτος κατάλογος τών έκ τής νήσου Ψαρών άπό καιρού είς καιρόν αίχμαλωτισθέντων Ψαριανών», Φιλολογική Χίος 2 (1993), σ. 120, Κυρ. Σιμόπουλου, Πώς είδαν οι ξένοι τήν Ελλάδα τοϋ '21, τ. 5ος, 'Αθήνα 1984, σ. 514, Γ. Νικολάου «'Ανέκδοτος πίναξ τών έν αιχμαλωσία στεναζόντων Ελλήνων τών 'Επαρχιών Φθιώτιδος και Λοκρίδος τοΰ 1837», Φθιωτικά Χρονικά 15 (Λαμία 1994), σσ. 5 24, τού Ίδιου, «Πελοποννήσιοι αιχμάλωτοι τοΰ 'Αγώνος: Μαρτυρίες άπό τα 'Αρχεία τοΰ Έλλ. Ύπ. 'Εξωτερικών», Πελοποννησιακά ΚΑ' (1995), , Άπ. Ε. Βακαλόπουλου, Αιχμάλωτοι Ελλήνων κατά τήν Έπανάστασιν τοϋ 1821, Θεσσαλονίκη 1941, σσ. 7 8, τού ίδιου, Ιστορία τοϋ Νέον Ελληνισμού, Η', Θεσσαλονίκη 1998, σσ , Ή Ξανθίππη Κοτζαγεώργη μέ τή μελέτη της: «Μουσική και Θέατρο στις Ελληνικές Κοινότητες τής Βουλγαρίας (τέλη 19ου αιώνα αρχές 20οΰ) ώς Άπόλαυσις 'Εθνική καί Καλλιτεχνική» (σσ ) μας Ιστορεί ενα σπουδαίο καί σημαντικό κεφάλαιο τής νεώτερης ιστορίας μας πού αναφέρεται στις ελληνικές κοινότητες τής Βουλγαρίας. Όπως είναι γνωστό ή μουσική καί τό θέατρο αποτελούσε καί αποτελεί τήν κορυφαία εκδήλωση τής κοινωνικής καί πολιτιστικής ζωής ενός τόπου μέ θετικά πάντοτε αποτελέσματα. Ό διδακτικός καί επιμορφωτικός χαρακτήρας τών εκδηλώσεων αυτών παίρνει ιδιαίτερη βαρύτητα στον Ελληνισμό τής Βουλγαρίας καί στις κοινότητες τής Φιλιππουπόλεως, Βάρνας, Πύργου, Στενημάχου, 'Αγχιάλου κ.ά. στα μέσα τοΰ 19ου καί στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα. Οι εκδηλώσεις αυτές χρησίμευαν ακόμη ώς διαδηλώσεις έθνικοπολιτιστικής αυτοδυναμίας καί υπεροχής στον πολυεθνικό χώρο τών κοινοτήτων τής Βουλγαρίας. Τό Ελληνικό στοιχείο μέ τον τρόπο αυτό προσπαθούσε να κρατήσει τήν εθνική συνείδηση, να αναπτύξει τήν ελληνική παιδεία καί γενικά να διατηρήσει ακμαίο τό εθνικό φρόνημα. Ό συγγραφέας άφοΰ εξετάζει τις Μουσικές καί Θεατρικές δραστηριότητες, πού αναπτύχθηκαν καί καλλιεργήθηκαν μέσψ τών φιλολογικών ή άλλων συλλόγων πού λειτούργησαν στις κοινότητες αυτές, κλείνει τή μελέτη του μέ τή δημοσίευση σημαντικών ντοκουμέντων τής εποχής στο παράρτημα πού ακολουθεί (σσ ). Ό 'Ιωάννης Ά. Παπαδριανός, καθηγητής τού Πανεπιστημίου Θράκης, συνεργάζεται

377 378 Βιβλιοκρισίες στον τόμο μέ τη μελέτη του: «Ή Σερβία, τα Βαλκάνια και οι Μεγάλες Δυνάμεις στις αρχές τοϋ 20οΰ α'ιώνα ( )» (σσ ), προδημοσίευση ευρύτερης μελέτης μέ τον τίτλο: «Ή Σερβία και οί διαβαλκανικές συμφωνίες, ». Ό συγγραφέας εξετάζει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες πού συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και ευημερία της Βαλκανικής. Ή άνθηση των Βαλκανικών χωρών οφείλεται στην οικονομική και εμπορική κίνηση πού συμβαδίζει μέ αυτήν της Ευρώπης ώς και στην ανάπτυξη της συγκοινωνίας και τήν αύξηση τοϋ πληθυσμού. Ή Σερβία ήδη άπό τήν περίοδο τοΰ 19ου αιώνα είχε συνδεθεί μέ τήν οικονομική περιοχή της Κεντρικής Ευρώπης, ή Βουλγαρία χάρις στή Μαύρη Θάλασσα ανέπτυξε οικονομικές σχέσεις μέ τήν Τουρκία, άλλα και μέ τήν 'Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, το Βέλγιο και τήν Αυστροουγγαρία. Ή Ελλάδα στις αρχές τοΰ 20οϋ αίώνα διέθετε εμπορικό στόλο τόνων για τήν υπερπόντια ναυσιπλοΐα και αποτελούσε έναν άπό τους σπουδαίους παράγοντες στο διαμετακομιστικό εμπόριο ανάμεσα στην Ευρώπη και τήν Ανατολική Μεσόγειο. Γενικά όλα τα Βαλκανικά Κράτη στις αρχές τοΰ αίώνα μας κατώρθωσαν να εισέλθουν σέ κάποια οικονομική ανάπτυξη, γεγονός πού έδωσε ιδιαίτερη ευκαιρία σέ μερικά άπό αυτά να αναζητήσουν τήν ανεξαρτησία τους. Έκτος άπό τις διαφοροποιήσεις στην Αλβανία και τή Μακεδονία για τό γκρέμισμα της τουρκικής κυριαρχίας, ή Σερβοουγγρική προσέγγιση δημιούργησε προς στιγμή τις προϋποθέσεις για μια στέρεη συμμαχία των δύο Κρατών, παρά τή χαλαρότητα και τα επί μέρους θέματα τών δύο λαών. Εξετάζονται: 1. Ή κατάσταση στή Βαλκανική Χερσόνησο κατά τις αρχές τοΰ αίώνα μας, 2. Ή Σερβοουγγρική προσέγγιση, 3. Ή νέα φάση της γιουγκοσλαβικής κίνησης, 4. Τό Μακεδόνικο Ζήτημα: Τροχοπέδη για τή βαλκανική συνεννόηση, 5. Οί σερβοβουλγαρικές συμφωνίες ( ), 6. Οί σερβομαυροβουνιώτικες διαπραγματεύσεις για τή σύναψη συμμαχίας στα και 1907, 7. Προσπάθειες προσέγγισης της Σερβίας μέ τήν Τουρκία και τήν Ελλάδα και 8. Ό σύνδεσμος της Σερβίας μέ τις Δυνάμεις της Αντάντ. Ή μελέτη συνοδεύεται άπό πλούσια βιβλιογραφία κυρίως ξενική. Ακολουθεί ή εργασία τοΰ Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδη, γνωστοΰ Ρωσολόγου μέ τις μέχρι σήμερα μελέτες του για τή Ρωσική πολιτική καί τήν εμφάνιση τών Ρώσων στα Βαλκάνια και τή Χριστιανική Ανατολή, μέ τον τίτλο: «Από τήν Όδησσό στο Άγιον Όρος και τή Θεσσαλονίκη» (Σχετικά μέ τή Ρωσική Ατμοπλοϊκή καί Εμπορική Εταιρεία τό 19ο καί 20ό αι.) (σσ ). Ή πρόδρομη αυτή ανακοίνωση καί ή επικείμενη συγγραφή μελέτης σχετικά μέ τήν ίδρυση καί τή δομή της Ρωσικής Ατμοπλοϊκής καί Εμπορικής Εταιρείας επιτείνει τό ενδιαφέρον τών μελετητών για τή διεύρυνση τών γνώσεων μας γύρω άπό τις ρωσικές βλέψεις στην Ανατολική Μεσόγειο καί τήν έν γένει πολιτική της. Οί δύο μέχρι τώρα σημαντικές μονογραφίες τοΰ συγγραφέα για «Τό Ρωσικό Αρχαιολογικό 'Ινστιτούτο Κωνσταντινουπόλεως ( )» (1987) καί «Ό Ελληνικός κόσμος τοΰ Αντωνίου Kapustin ( ). Συμβολή στην πολιτική της Ρωσίας στή Χριστιανική Ανατολή τό 19ο αίώνα» (1993), αποτελούν τις πλέον βασικές μελέτες σέ δ,τι μέχρι σήμερα έχει γραφεί για τό θέμα. Αναμένουμε καί τήν τρίτη, πού, κατά τή γνώμη μας, θα διαφωτίσει πλήρως τή Ρωσική πολιτική στα Βαλκάνια καί τήν Ανατολή κατά τό δεύτερο ήμισυ τοΰ 19ου αίώνα. Ό ίδιος, μέ αφορμή τό βιβλίο τοϋ Νικηφόρου Καχριμάνη, «Βιβλιοθήκη της Ριζαρείου 'Εκκλησιαστικής Σχολής», 'Εκδόσεις ΙΣΤ', ΙΖ', IH' α'ι. ( ), Αθήνα 1994, σσ. 371, μας ξενάγησε μέ τις «Σελίδες της Πολιτιστικής προσφοράς τοΰ Γραικικοϋ Μαγιστράτου τής Νίζνας» (σσ ), σέ κόσμους πνευματικής εφορίας, πού ή ιστορία τους συνδέεται μέ σημαντικά πρόσωπα, όπως ήταν ό Γεώργιος Ριζάρης, ό αρχιμανδρίτης Διονύσιος κ.ά. Ή Ελληνική Κοινότητα τής Νίζνας για τις δραστηριότητες της αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης για πολλούς Ρώσους επιστήμονες. Τό Γραικικό Μαγιστράτο καί μετά τήν παρακμή τής Κοινότη

378 Βιβλιοκρισίες 379 τας διατηρούσε το αρχείο και τή βιβλιοθήκη του. Οι κατατοπιστικές πράγματι βιβλιογραφικές ειδήσεις πού αποθησαύρισε ό συγγραφέας είναι πολύτιμες όχι μόνον ώς ιστορική γνώση, άλλα και ώς οδηγός για κάθε επιστήμονα πού θα θελήσει να ασχοληθεί περαιτέρω με το θέμα. «Μακεδόνικο Μέτωπο, , μια πρώτη Ιστοριογραφική προσέγγιση» (σσ ) είναι το θέμα της μελέτης τοΰ Λουκιανού Ί. Χασιώτη, ό όποιος κατά επιλεκτικό τρόπο παρουσιάζει, χωρίς να διεκδικεί τήν πληρότητα, (σ. 168) τήν υπάρχουσα βιβλιογραφία πού συνδέεται μέ τό Μακεδόνικο Μέτωπο καί πού αναφέρεται στα πολιτικά, στρατιωτικά, οικονομικά καί πολιτιστικά γεγονότα. Οί σχετικοί τίτλοι προέρχονται κυρίως άπό τή Γαλλία, τήν 'Αγγλία καί τήν Ελλάδα, όπου εξετάζονται επισταμένως καί σχολιάζονται αναλόγως. Τό υλικό άπό τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες Γερμανία, 'Ιταλία, Ρωσία καί τις Βαλκανικές Βουλγαρία καί Γιουγκοσλαβία ελάχιστο, δέν εξετάζεται σέ βάθος. Ή σπουδαία αυτή εργασία πιστεύω ότι θα σταθεί ή αφετηρία για περαιτέρω διεύρυνση τοΰ θέματος, μια καί ή ξενόγλωσση βιβλιογραφία είναι ό άψευδής μάρτυρας στις διάφορες αιτιάσεις για τό Μακεδόνικο. Ό 'Αναστάσιος Κ. Ίορδάνογλου συνεργάζεται στον τόμο, δημοσιεύοντας μια παλαιότερη ανακοίνωση του σέ Διεθνές Συνέδριο (1994) μέ τον τίτλο: «Ή 'Αρμενική Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης μετά τή Συνθήκη της Λωζάνης» (σσ ). 'Εδώ ό συγγραφέας μας επισημαίνει τις επιπτώσεις πού είχε ή συνθήκη της Λωζάνης καί οί άλλες αποφάσεις της Τουρκικής Δημοκρατίας στή ζωτική 'Αρμενική Κοινότητα της Κωνσταντινουπόλεως. "Οπως οί "Ελληνες, έτσι καί οί 'Αρμένιοι δέχθηκαν κατά καιρούς τήν αγριότητα καί τό κυνηγητό των τουρκικών 'Αρχών, πού μέ κάθε μέσο προσπαθούσαν να δυσκολέψουν τή διαβίωση τους εκεί, μέ σκοπό να τους αναγκάσουν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Ή οργανωμένη καί ζωντανή Κοινότητα τών χιλιάδων μελών, πού ανήκουν εκκλησιαστικά στην 'Αρμενική 'Αποστολική 'Εκκλησία, διατηρούν εκκλησίες, σχολεία, νοσοκομεία καί πολλούς πολιτιστικούς συλλόγους. Τήν εργασία συνοδεύουν τρεις χαρακτηριστικές φωτογραφίες τοΰ 'Αρμενικού Πατριαρχείου, ή είσοδος τοΰ Νοσοκομείου Surp Pirgis στο Yedikule καί στιγμιότυπα άπό βάπτιση στην 'Εκκλησία Surpharutyun στο Πέραν. 'Ιδιαίτερη σημασία για τις σχέσεις τών δύο Κρατών Ελλάδος καί Βουλγαρίας είχε ή ενέργεια τών Βουλγάρων ιερωμένων να καταγγείλουν τό 1931 στην Κοινωνία τών 'Εθνών (Κ.τ.Ε.) τήν Ελλάδα για τήν πολιτική της έναντι τών Βουλγάρων πού είχαν παραμείνει στην Ελληνική Μακεδονία. Τό ακανθώδες αυτό θέμα παρουσιάζει μέ επιτυχία ό 'Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης μέ τον τίτλο: «Ή Βουλγαρική 'Εκκλησία καί ή καταγγελία προς τήν Κ.τ.Ε. τό 1931» (σσ ). Ή Ελένη Χαϊδά συνεργάζεται στο περιοδικό μέ θέμα: «Ειδικό Δικαστήριο Θεσσαλονίκης ( ): Ή περίπτωση τών Οικονομικών Δοσιλόγων» (σσ ). Ή συγγραφέας αναφερόμενη στα γεγονότα πού έπηκολούθησαν μετά τό τέλος τοΰ Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εστιάζει τήν ερευνά της στους οικονομικούς δοσιλόγους, συνεργάτες τών Γερμανών, Βουλγάρων καί 'Ιταλών καί στις δίκες πού ακολούθησαν, μετά τήν ψήφιση της πρώτης συντακτικής πράξεως της 6ης Νοεμβρίου 'Ακολουθούν οί δύο τελευταίες σημαντικές μελέτες τών: Σπυρίδωνος Σφέτα «'Ανεπιθύμητοι Σύμμαχοι καί ανεξέλεγκτοι 'Αντίπαλοι: Οί σχέσεις ΚΚΕ καί NOF στή διάρκεια τοΰ 'Εμφυλίου ( )» (σσ ) καί Κυριάκου Δ. Κεντρωτή: «Ή εικόνα της Βουλγαρίας στον ελληνικό Τύπο» (σσ ), οί όποιες προωθούν αποτελεσματικά τις γνώσεις μας για τήν πρόσφατη ιστορία καί κλείνει ό τόμος μέ τις περιλήψεις τών μελετών στην 'Αγγλική γλώσσα. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

379 380 Βιβλιοκρισίες Michael Angold, Ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία άπό το 1025 εως το Μια Πολιτική Ιστορία, Δεύτερη έκδοση, αναθεωρημένη και επαυξημένη, Μετάφραση Ευαγγελίας Καργιανιώτη, Έπιστ. επιμέλεια Παν. Ά. 'Αγαπητού, Εκδόσεις Παπαδήμα, 'Αθήνα 1997, σσ Donald Nicol, Tò τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετάφραση Μάριος Μπλέτας, 'Ινστιτούτο τοϋ Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, 'Αθήνα 1997, σσ Ή περίοδος της Βυζαντινής Ιστορίας κατά τον ενδέκατο και δωδέκατο αιώνα έχει να προβάλει γεγονότα πού σημάδεψαν αποτελεσματικά το μέλλον της Αυτοκρατορίας πού για αιώνες δέσποζε στο Μεσαιωνικό κόσμο. Οι προϋποθέσεις πού καθόρισαν τήν τύχη τοϋ Βυζαντίου καί ιδιαίτερα τους ανθρώπους πού άσκησαν τήν εξουσία εξετάζονται μέσα άπό μια ξεχωριστή οπτική γωνία, άφοϋ το φάσμα της δράσεως τους συνέπεσε μέ ανακατατάξεις τών πολιτικών πραγμάτων της εποχής. Ή αναζήτηση πληροφοριών στις πρωτογενείς πηγές καί ή προσπάθεια τοϋ συγγραφέα να τοποθετηθεί ή πολιτική ιστορία στα κοινωνικά, οικονομικά καί πολιτιστικά πλαίσια, καθιστούν τήν εργασία πρωτοποριακή. Ό τρόπος μέ τον όποιο οι Βυζαντινοί αγωνίστηκαν να προσαρμοσθοΰν στις νέες καταστάσεις ήταν ένας διαρκής αγώνας καί μια ήρωϊκή προσπάθεια, ή όποια όμως απέτυχε, άφοϋ οί εξωγενείς παράγοντες ήρθαν να προστεθοΰν μέ βιαιότητα στις απειρίες καί τα σφάλματα τών Αυτοκρατόρων. Οί προσπάθειες τοϋ Βασιλείου Β' τοϋ Βουλγαροκτόνου, ό όποιος διακατεχόταν άπό τήν επιθυμία να ανασυστήσει καί να εδραιώσει το αυτοκρατορικό κύρος, δέν μπόρεσαν να αναστείλουν τον κατήφορο καί τις διαμάχες πού ξεσπούσαν κατά καιρούς μεταξύ τών διαδόχων τοϋ θρόνου. Ό οίκος τών Κομνηνών, πού έβασίλεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα, κατώρθωσε να ανορθώσει τήν Αυτοκρατορία, επιβάλλοντας τις θέσεις του μέ νέες κοινωνικές δομές. Μέ τήν ανάδειξη αριστοκρατικών οικογενειών καί ιδιαίτερες τάξεις πολιτών, όπως ήταν οί δημόσιοι υπάλληλοι καί οί άλλοι αξιωματούχοι, νοβελίσιμοι, κουροπαλάται, πρόεδροι κ.ά., μπόρεσαν να εξασφαλίσουν τον έλεγχο της λειτουργίας τοϋ Κράτους. Πριν προχωρήσουμε να επισημάνουμε ορισμένες θέσεις, μεταφέρουμε τα περιεχόμενα τοϋ βιβλίου, προκειμένου ό άναγνώστης μελετητής να λάβει γνώση τοΰ πλούτου τών θεμάτων πού αναπτύσσονται. Μετά τα Προλογικά (σσ ), ακολουθεί ή Γενική Εισαγωγή (σσ ), όπου απαριθμούνται οί πηγές πού χρησιμοποιήθηκαν. Μέρος Πρώτο: Εισαγωγή. Πρόσφατες εξελίξεις στή βιβλιογραφία (σσ ), Κεφάλαιο 1: Ό Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος καί ή κληρονομιά του (σσ ), Κεφάλαιο 2: Ή θέση τοϋ Βυζαντίου στον Κόσμο ( ) (σσ ), Κεφάλαιο 3: Το βυζάντιο τήν περίοδο : Ή αναζήτηση μιας νέας Πολιτικής Τάξης (σσ ), Κεφάλαιο 4: Οικονομία καί Κοινωνία στο Βυζάντιο τοϋ ενδέκατου αιώνα (σσ ), Κεφάλαιο 5: Ή πνευματική κίνηση στο Βυζάντιο τοϋ ενδέκατου αιώνα (σσ ), Κεφάλαιο 6: Ή άνοδος τοΰ Οϊκου τών Κομνηνών (σσ ), Κεφάλαιο 7: Ό 'Αλέξιος Α' Κομνηνός καί ή ανόρθωση της Αυτοκρατορίας (σσ ), Κεφάλαιο 8: Ό 'Αλέξιος Α' Κομνηνός καί ή Δύση (σσ ). Μέρος Δεύτερο: Εισαγωγή, πρόσφατες εξελίξεις στή βιβλιογραφία (σσ ), Κεφάλαιο 9: Ιωάννης Β' Κομνηνός ( ) (σσ ), Κεφάλαιο 10: Ή 'Εξωτερική Πολιτική τοΰ Μανουήλ Α' Κομνηνού ( ) (σσ ), Κεφάλαιο 11: Ό Μανουήλ Κομνηνός καί οί Λατίνοι (σσ ), Κεφάλαιο 12: Ή Διοίκηση τοϋ Μανουήλ Α Κομνηνοΰ ( ): Αυλή, 'Εκκλησία καί Πολιτική (σσ ), Κεφάλαιο 13: Πρωτεύουσα καί 'Επαρχίες (σσ ), Κεφάλαιο 14: Το Βυζάντιο τήν περίοδο ; Ή αποτυχία τοΰ Κομνηνίου Συστήματος (σσ ), Κεφάλαιο 15: Ή πτώση της Κωνσταντινούπολης καί ή Τετάρτη Σταυροφορία (σσ ) καί «κλείνει» ό τόμος μέ τις Ιστορικές πηγές, τη Βιβλιογραφία, τους Χάρτες καί το Ευρετήριο (σσ ).

380 Βιβλιοκρισίες 381 Όπως αντιλαμβάνεται ό αναγνώστης, το εΰρος των σπουδαίων και σημαντικών θεμάτων, πού παρουσιάζονται, δημιουργεί δυσκολίες να αναλυθούν όλες οί επιμέρους θέσεις τοϋ συγγραφέα, παρόλο πού πολλές άπό αυτές προκαλούν το ενδιαφέρον για περαιτέρω έρευνα. Γεγονός είναι ότι ακολουθείται, ώς επί το πλείστον, μια νηφάλια και αντικειμενική κριτική τών γεγονότων, αφήνοντας έτσι το περιθώριο στον αναγνώστη να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα παράλληλα με εκείνα τοϋ συγγραφέα. Ή αναλυτική περιγραφή εσωτερικών και εξωτερικών γεγονότων, πού επηρέασαν κατά καιρούς τις τύχες της Αυτοκρατορίας, δίνουν τή λύση σέ πολλά ερωτήματα πού μέχρι σήμερα είχαν μείνει αναπάντητα. Τα θετικά αποτελέσματα μέ τους ηρωικούς αγώνες τών αυτοκρατόρων στάθηκαν το προπύργιο της μακροβιότητας της Αυτοκρατορίας, παρά τις αλλεπάλληλες επιθέσεις άπό 'Ανατολάς, Βορρά καΐ Δύση. Οί εσωτερικές διαμάχες αποδυνάμωσαν αρκετά τήν ορμητικότητα και το μεγαλείο πού διέκρινε άλλοτε τήν Αυτοκρατορία. Ή αριστοκρατία δεν λειτουργούσε πλέον ώς σύνδεσμος μεταξύ τών επαρχιών και της αυτοκρατορικής κυβερνήσεως. Τα κτήματα και τα δικαιώματα, πού κατείχε στις επαρχίες ή άρχουσα τάξη, ήταν φυσικό να δημιουργήσουν τοπικές δυσαρέσκειες και δυσφορία προς τήν κεντρική διοίκηση και τήν Κωνσταντινούπολη. Ή πολιτική τοϋ Μανουήλ Α' Κομνηνού ( ), όπως και τοϋ προκατόχου του 'Ιωάννη Β' Κομνηνού ( ), έναντι τών Λατίνων υπήρξε φιλική, γεγονός πού τους ευνόησε για να παίξουν ουσιαστικό ρόλο στα πράγματα τοϋ κράτους και ιδιαίτερα τους Ενετούς στην οικονομία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ή εύνοια πού απολάμβαναν οί Λατίνοι στην αυλή τοϋ Μανουήλ Κομνηνού δημιούργησε δικαιολογημένα τή δυσαρέσκεια στους μορφωμένους κύκλους τοϋ Βυζαντίου. Ό Μανουήλ μέ τον εναγκαλισμό αυτόν ήθελε να αναπτύξει το προσωπικό του κύρος άπομακρυνόμενος σιγά σιγά άπό τις παραδοσιακές του ευθύνες προς τήν 'Εκκλησία και το λαό. 'Αγκάλιασε και διευκόλυνε τή Δεύτερη Σταυροφορία, γιατί πίστευε ότι μπορούσε να τήν ελέγξει. Οί Δυτικοί ιππότες ήταν ευπρόσδεκτοι στα ανάκτορα και τα κράτη τών σταυροφόρων έδέχονταν τήν υποστήριξη της Αυτοκρατορίας. Τα πράγματα όμως άλλαξαν μέ τήν Τέταρτη Σταυροφορία, ή όποια και υπήρξε καταλυτική για τήν πτώση τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όταν για πενήντα επτά χρόνια άπό το 1204 εως το 1261 εγκαθιδρύθηκε το καθεστώς τών Λατίνων. Τα γεγονότα πού ακολούθησαν μέχρι τήν τελειωτική εξαφάνιση της άπό τους Τούρκους το 1453 μας τα περιγράφει το βιβλίο τοϋ Donald Nicol: Tò τέλος τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ό συγγραφέας προσπάθησε να παρουσιάσει τα γεγονότα άπό τή σκοπιά τών Βυζαντινών, θεωρώντας τήν Κωνσταντινούπολη και τήν 'Ανατολική Ευρώπη επίκεντρο τών γεγονότων. 'Αποφεύγοντας τις υπερβολές κατώρθωσε να περιγράψει τα γεγονότα κατά το δυνατόν πειστικά και να αποδώσει μέ αυστηρή χρονολογική σειρά τις υποθέσεις τών δυναστικών οικογενειών και τών ταγών τής 'Εκκλησίας. Ή περίοδος αυτή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί το Βυζάντιο είχε να προσφέρει πολλά, ακόμα και στα χρόνια τής παρακμής του. Ή παρακμή τής Αυτοκρατορίας, πού άρχισε άπό τα μέσα τοϋ ενδεκάτου αιώνα, είχε σαν αποτέλεσμα να χάνονται πολλές κτήσεις της στή Μικρά Ασία άπό τις αλλεπάλληλες κατακτήσεις τών Σελτζούκων Τούρκων και προς Βορρά άπό τις Σλαβικές ανεξαρτητοποιήσεις. Οί Δυτικοί μέ το πρόσχημα τοΰ προσκυνήματος στους 'Αγίους Τόπους, άρχισαν να συρρέουν στα εδάφη τής Αυτοκρατορίας αποσπώντας περιοχές και ιδρύοντας δικές τους ηγεμονίες. Οί σταυροφορίες μέ πρόσχημα τήν απελευθέρωση τών Αγίων Τόπων άπό τους αλλόθρησκους στάθηκαν καταλυτικές για τήν Αυτοκρατορία. Ή Τετάρτη Σταυροφορία, πού πραγματοποιήθηκε μέ τις ευλογίες τοΰ Πάπα Ίννοκεντίου Γ', στάθηκε ή απαρχή τής κυριαρχίας τών Λατίνων στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα και όχι μόνο. Ή άλλοτε κραταιά Βυζαντινή Αυτοκρατορία δέν υπάρχει πιά.

381 382 Βιβλιοκρισίες Ό συγγραφέας επικεντρώνει την ερευνά του συνοπτικά σε εξι (6) κεφάλαια: 1. Ό Νέος Κωνσταντίνος (σσ ), 2. Ή παλαιά τάξις παρήλθεν (σσ ), 3. Ή διχασμένη Βασιλεία (σσ ), 4. Πολιτιστική και Πνευματική 'Αναγέννηση (σσ ), 5. Ό εχθρός προ των Πυλών (σσ ), και 6. Προς τήν αιχμαλωσία (σσ ). Ακολουθούν ò 'Επίλογος (σσ ), όπου εξετάζονται τα αίτια της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως και το τι έπηκολούθησε για τήν άλλοτε κραταιά Αυτοκρατορία. Ή οικογένεια των Παλαιολόγων κράτησε το μοναδικό ελεύθερο κομμάτι τοΰ Μορέα. Ή πολιορκία και ή άλωση της Κωνσταντινουπόλεως άπό τους Τούρκους είναι το αποκορύφωμα των περιγραφών πού δίνει ό συγγραφέας, επισημαίνοντας τή συγκίνηση πού αισθάνεται στο άκουσμα της ό άνθρωπος και ιδιαίτερα ό "Ελληνας (σ. 166). Ό άνισος αγώνας μεταξύ τών υπερασπιστών, πού δέν ξεπερνούσε τις επτά χιλιάδες, έναντι ενός πειθαρχημένου στρατού με έναν αποφασισμένο και επίμονο Σουλτάνο μέ τήν προσωπική του φρουρά άπό γενιτσάρους, δέκα τρεις μοίρες πυροβολικού, μέ τέσσαρα πυροβόλα ή καθεμιά και ενα κανόνι τόσο μεγάλο πού το έσερναν εξήντα βόδια. Ή πρώτη μέριμνα τοΰ κατακτητή ήταν να αποκλείσει τήν Πόλη άπό ξηρά καΐ άπό θάλασσα. Ό πρώτος βομβαρδισμός τών τειχών άρχισε στίς 6 'Απριλίου μετά τις γιορτές τοΰ Πάσχα, για να συνεχισθεί μέχρι τίς 26 Μαΐου. Στις 27 άρχισαν οι τελικές προετοιμασίες, στίς 28 ξεκουράστηκαν τα εχθρικά στρατεύματα και άπό τίς πρώτες πρωινές ώρες της Τρίτης 29 Μαΐου άρχισε ή τελική επίθεση τοΰ στρατού κατά κύματα και ή τελική πτώση. «Ή Πόλις Έάλω». Ή σημαντική αυτή μελέτη κλείνει μέ τήν πλούσια Βιβλιογραφία, το Χρονολογικό και Γενεαλογικό Πίνακα και το αναλυτικό Ευρετήριο. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ Σίας 'Αναγνωστοπούλου, Μικρά Ασία, 19ος ai. 1919, ΟίΕλληνορθόδοξες Κοινότητες, Άπό το Μιλλετ τών Ρωμιών στο Ελληνικό "Εθνος, "Εκδοση Ελληνικά Γράμματα, 'Αθήνα 1997, σσ Παρά τήν υπάρχουσα αξιόλογη και πλούσια ελληνική βιβλιογραφία για τίς ελληνορθόδοξες κοινότητες της Μικράς 'Ασίας στο 19ο και στίς αρχές τοΰ 20οΰ αι., το θέμα μέχρι σήμερα δέν έχει εξετασθεί σέ όλες του τίς παραμέτρους. Παράγοντες, πού καθορίζουν τήν εξέλιξη τους, όπως ή ένταξη τους στο χώρο, το χρόνο και το πολιτικό σύστημα, παραβλέπονται, μέ αποτέλεσμα ή δυναμική της εξελίξεως τους να περιορίζεται στα στενά όρια της εθνικής ιστορίας. Το γεγονός αυτό κατά πολλούς θεωρείται ως αιτία της συρρικνώσεως τοΰ Οικουμενικού Ελληνισμού, άφοΰ οι παράγοντες πού διαμόρφωσαν τήν περαιτέρω ανάπτυξη τους δέν εντάσσονται στίς έθνοθρησκευτικές σχέσεις καί αλλαγές πού πραγματοποιήθηκαν. Ή ύπ' όψη μελέτη σκοπό έχει να εξετάσει τίς κοινότητες ενσωματωμένες στους χώρους τους γεωγραφικό, πολιτικό, έθνοθρησκευτικό σέ σχέση μέ τίς αλλαγές πού υφίστανται αυτοί οι χώροι, σέ σχέση δηλαδή μέ τους παράγοντες πού διαμορφώνουν τους όρους εξελίξεως τών Ίδιων τών κοινοτήτων. Τελικά, οι κοινότητες μελετώνται σέ σχέση μέ τήν εποχή τους, μια εποχή κατά τήν όποια δημιουργούνται οι μηχανισμοί νομιμοποίησης της άποθωμανοποίησης τοΰ όρου οθωμανικός, άρα της σταδιακής τουρκοποίησης τοΰ γεωγραφικοΰ καί πολιτικού χώρου, καθώς καί οι μηχανισμοί νομιμοποίησης της έλληνοποίησης τοΰ «έθνοθρησκευτικοΰ» χώρου τών κοινοτήτων. Όλη ή Ιστορική διαδικασία εξελίξεως της «Ανατολής» στο 19ο αι. ξετυλίγεται, στίς

382 Βιβλιοκρισίες 383 περισσότερες μέχρι σήμερα μελέτες, μέσα άπό το σχήμα των «Ιδιαιτεροτήτων» της «Ανατολής» σε σχέση μέ τη «Δύση», σε βαθμό πού ή ϊδια ή «Ανατολή» να ανάγεται σε «ιδιαιτερότητα», μια Ιδιαιτερότητα πού, έν τέλει, ξεπερνάει την ϊδια τήν Ιστορία. Ή συγγραφέας, κάνοντας μια επιτυχημένη προσέγγιση των προβλημάτων εκείνων πού επιτρέπουν να κατανοήσουμε τη διαδικασία διαμορφώσεως ορισμένων Ιδιαιτεροτήτων, κατώρθωσε να ερμηνεύσει και να παρουσιάσει τήν εξέλιξη των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων, όπως αυτές διαμορφώθηκαν μέσα στο χρόνο σέ σχέση μέ τα δεδομένα του γεωγραφικού οθωμανικού χώρου, τού πολιτικού πλαισίου οθωμανική εξουσία και τού «έθνοθρησκευτικού πλαισίου» μιλλέτ των Ρωμιών. Ή δομή τού βιβλίου σύμφωνα μέ τα αναπτυσσόμενα, παρουσιάζει τήν παρακάτω μορφή: Εισαγωγή (σσ ), Μέρος Πρώτο: Το Γεωγραφικό και 'Ανθρώπινο Περιβάλλον των Κοινοτήτων (σσ ), Κεφάλαιο πρώτο: Ό Γεωγραφικός χώρος της Μικράς 'Ασίας, Κεφάλαιο δεύτερο: Το ανθρώπινο περιβάλλον, Κεφάλαιο τρίτο: Ή χωροθέτηση των Ελληνορθόδοξων Κοινοτήτων, Κεφάλαιο τέταρτο: Ή Δημογραφική εξέλιξη των Ελληνορθόδοξων Κοινοτήτων, Μέρος Λεύτερο: Το Πολιτικό και «Εθνικό» περιβάλλον τών Κοινοτήτων ( ), Κεφάλαιο πρώτο: Τό 'Οθωμανικό Πολιτικό Πλαίσιο και ή ένταξη τού Μιλλέτ τών Ρωμιών 19ος άρχές 20οϋ αι., Κεφάλαιο δεύτερο: Τό Ελληνικό Κράτος: Ή «άλλη 'Εθνική Αρχή», ΟΙ Μηχανισμοί ένταξης τού Μιλλέτ τών Ρωμιών στο 'Εθνικό σύνολο: 19ος 1908, Κεφάλαιο τρίτο: Ή 'Επανάσταση τών Νεότουρκων Τό νέο «'Οθωμανικό» πλαίσιο 'Εξουσίας , Κεφάλαιο τέταρτο: Ή 'Οθωμανική Αύτοκατορία σέ θρύψαλα , Παράρτημα ( ), Πίνακες, Πηγές, Ευρετήριο Κυρίων 'Ονομάτων Όρων ( ). Όπως αντιλαμβάνεται ό άναγνώστης μελετητής, ό πλούτος τών ειδήσεων πού άποθησαυρίζονται είναι ως έπί τό πλείστον πρωτογενής και σημαντικός. Ή αναδίφηση τών 'Αρχείων έδωκε τήν ευκαιρία στή συγγραφέα να μας παρουσιάσει νέα στοιχεία και να εξετάσει τα γεγονότα μέ τό πρίσμα της αλήθειας, όπως αυτά εξελίχθηκαν μέσα στο χρόνο και μέ τις συνθήκες πού διαμορφώθηκαν. Οι πολιτικές εναλλαγές ήταν φυσικό να επηρεάσουν και μάλιστα να ανακόψουν τήν ανοδική πορεία τών Κοινοτήτων και τού Ελληνισμού. Μακριά άπό τήν προστατευτική ομπρέλα τού ελλαδικού χώρου και τις συνεχείς ανατροπές, ό Ελληνισμός της Μικράς 'Ασίας ζει σέ έναν εχθρικό χώρο μέ έντονη τήν ανασφάλεια της υπάρξεως του. Τα ψηφίσματα πού στέλνονται άπό τις κοινότητες τών παραλίων στή Διάσκεψη της Ειρήνης τό 1919 δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι εκδηλώσεις απελπισίας ενός πληθυσμού πού αντιλαμβάνεται ότι ό τουρκικός ζυγός είναι αβάστακτος και πιεστικός. 'Επειδή δέν είναι δυνατόν να παρακολουθήσουμε κατά πόδας τό πλήθος τών έπί μέρους θεμάτων πού αναπτύσσονται, θα σταθούμε αναγκαστικά σέ ορισμένες θέσεις, πού κατά τή γνώμη μας διαφωτίζουν τό όλο θέμα. Ή Κοινότητα ως οθωμανικός μηχανισμός στα πλαίσια τών μεταρρυθμίσεων και της ανασυγκροτήσεως τού οθωμανικού χώρου, αποτελεί ένα θεσμικό όργανο πού ή ένταξη του στο διοικητικό σύστημα επιβάλλει τήν αναγκαία προϋπόθεση λειτουργίας του. Οί κοινότητες στο σύνολο τους και αυτές ακόμη μέ ρωμέϊκο πληθυσμό και μέ πολύ εξελιγμένη κοινοτική οργάνωση έκδυτικίζονται μέ τον ϊδιο τρόπο και τις ϊδιες αρχές και συγχρόνως ενσωματώνονται σέ έναν ευρύτερο γεωγραφικό χώρο. Ή χρησιμοποίηση τών όρων μιλλέτ (διάταγμα τού 1839) και τζεμαάτ (κοινότητα, διάταγμα τού 1856) γίνεται μέ σκοπό να ορίσουν τα μή μουσουλμανικά σύνολα τού πληθυσμού. Ό ρόλος τού Θρησκευτικού ηγέτη δέν πρέπει να περιορίζεται μόνο στα θρησκευτικά του καθήκοντα, άλλα επιβάλλεται να καταστεί και φορέας έκδυτικισμού, ακολουθώντας τις μεταρρυθμιστικές εξελίξεις πού συντελούνται άπό τήν οθωμανική εξουσία. Τα θέματα πού εξετάζονται στο πρώτο μέρος της μελέτης οριοθετούν τις προϋποθέσεις

383 384 Βιβλιοκρισίες της υπάρξεως των Κοινοτήτων μέ τις αλλαγές πού κατά καιρούς έτυχαν. Τα παράλια της Μικράς 'Ασίας κατακλύζονται άπο καινούργιους εποίκους, κυρίως "Ελληνες (Ρωμιοί), ol όποιοι έρχονται άπο όλες τις περιοχές τοϋ Ελλαδικού χώρου. Ή δημογραφική ανάπτυξη άφορα εξίσου τους μουσουλμανικούς και μή πληθυσμούς και τίς σημαντικές αλλαγές των κοινωνικο οίκονομικών συνεπειών πού ακολούθησαν. Έάν θα θέλαμε να ανατρέξουμε σέ παλαιότερες εποχές, θα βλέπαμε ότι, πριν τή δημιουργία σιδηροδρομικών γραμμών ή άλλων διευκολύνσεων, οι Ρωμιοί πού κατοικούσαν σέ ορισμένες περιοχές ήταν ελάχιστοι. Σέ λίγα χρόνια τα χωριά μεταξύ Σμύρνης και 'Ικονίου άλλα καί γενικά ολόκληρη ή Μικρά 'Ασία κατοικήθηκε κατά πλειοψηφία άπο "Ελληνες. Οί "Ελληνες τών πόλεων καί της υπαίθρου μιλούν τουρκικά μέ ευκολία καί χωρίς προφορά, ενώ δέν κάνουν τό ίδιο για τή δική τους γλώσσα τήν οποία παραποιούν. Τα πολυάριθμα σχολεία στο Βιλαγιέτ της Σμύρνης προσπαθούν καθημερινά να διδάξουν τή γλώσσα χωρίς τους πολλούς ιδιωματισμούς καί να διατηρήσουν το εθνικό φρόνημα. Σέ ορισμένες περιοχές, αν καί ό ελληνικός πληθυσμός είχε εγκατασταθεί παλαιότερα, όπως στην 'Αλικαρνασσό (Μπόντρουμ), στή Μίλητο (Μίλα), στή Νέα Φώκαια (Γενί Φότσα) καί άλλου, διατηρούσε τή γλώσσα του αναλλοίωτη. Ή δημογραφική εξέλιξη τού Ρωμαϊκού πληθυσμού, πού παρατηρείται στο εσωτερικό της Μικράς 'Ασίας, δέν είναι άσχετη μέ τίς μετακινήσεις τών παραλίων, πλην όμως, ριζωμένοι οί "Ελληνες στα μέρη αυτά πριν άπό πολλούς αιώνες, είχαν δημιουργήσει σημαντικούς πυρήνες ορθοδόξων οικισμών. Τα ρωμέϊκα τσιφλίκια, όπως στις περιοχές τού Άϊδινίου (τσιφλίκι Φωτιάδη), τών Βούρλων (τοϋ νησιού τού γιατρού), στην περιοχή της Σμύρνης (τσιφλίκι Αδαμοπούλου) καί οί ζώνες πού δημιουργήθηκαν μετά τή μετανάστευση τών Ρωμιών στο Β' τμήμα τών δυτικών παραλίων τό 19ο αιώνα, έδωσαν νέα άνθηση καί οικονομική άνοδο. Ή παράλια ζώνη κατακλείστηκε άπό τα τέλη τοϋ 17ου α'ιώνα άπό νησιώτες, άλλα καί άπό άλλους "Ελληνες της 'Ηπειρωτικής Ελλάδος. Οί πνευματικές ανάγκες τών 'Ορθοδόξων ώθησαν τήν 'Εκκλησία στην ίδρυση ακόμη καί νέων μητροπόλεων όπως τών Δαρδανελίων, της Λαμψάκου, της μητροπόλεως Κυδωνιών (Άϊβαλί). 'Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για τους μετανάστες άπό τή Θράκη, όπου κατακλύζεται ή περιοχή τών Στενών καί αναπτύσσονται κέντρα σηροτροφίας, όπως της Προύσας, της Βιθυνίας, της Μυσίας κ.ά. Οί μετανάστες άπό τον Πόντο εγκαθίστανται κυρίως στις μεταλλειοφόρες περιοχές της Μ. 'Ασίας, ή δέ παρουσία τους συμβάλλει στην αλλαγή της συνθέσεως τοϋ πληθυσμού. Στο δεύτερο μέρος εξετάζονται οί Κοινότητες ώς ενιαίο καί ομοιογενές σύνολο τό μιλλέτ τών Ρωμιών καί μάλιστα στα πλαίσια ενός ενιαίου, έθνοθρησκευτικοϋ χώρου μέ προεξάρχουσα 'Αρχή τό Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Τό Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέ τα Προνόμια πού έλαβε άπό της εποχής τοϋ Μωάμεθ Β' τοϋ Πορθητοϋ, εξακολουθεί να παίζει τον θρησκευτικό καί πολιτικό του ρόλο προσαρμοσμένο στα πλαίσια τών αλλεπαλλήλων μεταρρυθμίσεων, πού επικράτησαν κατά καιρούς. Ή λειτουργικότητα τών κοινοτήτων χρησιμοποιήθηκε ώς ό ενοποιητικός μηχανισμός τοϋ «έθνικοΰ σώματος» καί ώς ή διαδικασία ενός «εθνικού λόγου». Μέσα σέ μια ιδιαίτερα πολύπλοκη διαδικασία πολιτικών, κοινωνικών, Ιδεολογικών αναδιατάξεων, πιεσμένες άπό τα νέα δεδομένα πού επιβάλλουν οί αλλαγές στην οθωμανική πραγματικότητα, κυρίως ή 'Επανάσταση τών Νεότουρκων, οί κοινότητες μετατρέπονται σέ μηχανισμούς αναγνώρισης καί ενοποίησης τών «Αλυτρώτων». "Ηδη άπό της εποχής τών μεταρρυθμίσεων τοϋ Τανζιμάτ σηματοδοτούνται ορισμένες καταστάσεις πού ενισχύουν τήν εθνική οντότητα τών κοινοτήτων, απομακρύνοντας σιγά σιγά τήν έθνοποίησή τους. Ή αρχή της όθωμανικότητας (όσμανλιλίκ), στην οποία βασίζονται οί μεταρρυθμίσεις καί κυρίως τό Σύνταγμα τοϋ 1876, θα χρησιμεύσει ώς συνεκτικό στοιχείο της κοινωνίας καί

384 Βιβλιοκρισίες 385 ώς γέφυρα νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας επί όλων των 'Οθωμανών μουσουλμάνων και μη. Μέσα στη διαδικασία έκδυτικισμού της Αυτοκρατορίας το μοναδικό στοιχείο πού νομιμοποιεί την όθωμανικότητα των μή μουσουλμάνων είναι ή ένταξη τους στην εκκλησιαστική Ιεραρχία, ή οποία είναι καί υποχρεωμένη να συγκροτήσει το μιλλέτ σύμφωνα μέ τις μεταρρυθμίσεις. Ό Οικουμενικός Πατριάρχης, «εντολοδόχος» της Υψηλής Πύλης καί «Εθνάρχης» μαζί μέ τα δύο Σώματα ('Ιερά Σύνοδο καί Μικτό Συμβούλιο), αποτελεί τήν ανωτάτη Εκκλησιαστική καί Εθνική 'Αρχή. Στα πλαίσια των αρμοδιοτήτων του το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει τήν εποπτεία της Παιδείας καί ώς προς τον σχεδιασμό καί ώς προς τον ιδεολογικό της χαρακτήρα. Ή Εκπαιδευτική 'Επιτροπή, προβάλλοντας ώς πρότυπο τή μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή, ώς αναμφισβήτητο φορέα των άξιων της «παραδόσεως» σε ο,τι άφορα τήν παιδεία τοΰ «γραικικοϋ γένους», διεκδικεί κατά αποκλειστικότητα το δικαίωμα στην Παιδεία των Ρωμιών. Ώς προς το πνεύμα της κοσμικότητος της εκπαιδεύσεως, πού ευαγγελιζόταν μεταρρύθμιση, έρχεται να τήν καλύψει ό Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως, ό όποιος μέ το πρόγραμμα του, χωρίς θρησκευτικές προκαταλήψεις, καλλιεργεί τή διάδοση των γραμμάτων. Έκτος άπό τή δημιουργία μεγάλης «έλληνοθωμανικής» αστικής τάξης, αρχίζει να συγκροτείται καί μία άλλη τάξη «ελληνική» πού εκμεταλλεύεται τις μεταρρυθμίσεις καί δίνει τις ευκαιρίες για τήν εμφάνιση καινούργιων επαγγελμάτων καί καινούργιων ευκαιριών για τους "Ελληνες. Οί οικονομικές καί διπλωματικές σχέσεις Ελλάδος καί 'Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δέν αποκαθίστανται ούτε καί μετά τον πόλεμο τοΰ 1897, αντίθετα επιδεινώνονται, άφοϋ επιβάλλονται αναγκαστικά μέτρα εις βάρος τών Ελλήνων υπηκόων (σσ ). Ή ρευστότητα της καταστάσεως έδωκε τήν ευκαιρία στο Ελληνικό Κράτος να έλθει ώς προστάτης, έστω καί ηθικά, τών ελληνικών συμφερόντων στα παράλια της Μικρός 'Ασίας καί αρωγός στις διεκδικήσεις τους. Ή κοινοτική οργάνωση καί ή εφαρμογή τών κοινοτικών κανονισμών θεσμοθετεί τήν πρακτική τήν οποία επεδίωξε το 'Οθωμανικό Κράτος για τήν καλύτερη λειτουργία του. Ό χώρος της κοινότητας καί οί κοινοτικές πρακτικές (δημογεροντία) μέ τα εκλεγμένα μέλη τών Συμβουλίων, οριοθετούν ιεραρχικά τήν ενσωμάτωση τής κοινότητας στο οθωμανικό δίκαιο. Ή κοινότητα τής Σμύρνης προβάλλεται ώς εξαιρετικό παράδειγμα κοινοτικής οργανώσεως καί διοικήσεως (σσ ), πλην όμως στηλιτεύεται καί ό διοικητικός συγκεντρωτισμός (σσ ), τον όποιο άσκεΐ κατά περιόδους ή κοινότητα. Στις Κοινοτικές Συνελεύσεις οί δροι συμμετοχής αυτοδίκαια αποκλείουν τις πτωχότερες τάξεις, παρόλο πού είναι ή μεγαλύτερη μερίδα τοΰ πληθυσμού (σσ ). Κατά ανάλογο τρόπο, το ίδιο παρατηρείται καί στή Διοίκηση, όπου το γραφειοκρατικό σύστημα επιτρέπει τον συγκεντρωτισμό τής Εξουσίας. Ή συγγραφέας προχωρώντας μας δίνει πολύτιμες πληροφορίες για τις άλλες κοινότητες τοΰ δυτικού τμήματος τής Μ. 'Ασίας, όπως τήν Κοινότητα Άϊδινίου, 'Αρτάκη, τήν πόλη τής Προύσης, τήν περιουσία καί τους οικονομικούς πόρους τών δυτικών παραλίων, τή διοικητική οργάνωση τών κοινοτήτων τοΰ Εσωτερικού τής Μ. 'Ασίας, τήν παραδοσιακή κοινότητα Φαράσων. Ό άναγνώστης μελετητής μπορεί να παρακολουθήσει μια σύντομη αναδρομή στις κοινοτικές εξελίξεις άπό το 1785 ώς το 1907 (σσ ). Στα κεφάλαια πού ακολουθούν εξετάζονται γεγονότα πού θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο για τήν τύχη τών Κοινοτήτων. Ή διένεξη τοΰ Ελληνικού Κράτους καί τοΰ Πατριαρχείου ώς προς τήν εξουσία τοΰ Μιλλέτ τών Ρωμιών, έδωκε τήν ευκαιρία να φανούν καί άπό τις δύο πλευρές όροι δπως Γένος, Έθνος, Έθναρχισμός, 'Εθνική 'Αρχή, μέ σκοπό να άποκα

385 386 Βιβλιοκρισίες τασταθεΐ μία συνέχεια, ή οποία θα επιτρέψει στη μία ή την άλλη πλευρά να νομιμοποιήσει την κηδεμονία της. Το Κράτος μέσα άπο την ύπαρξη τοϋ Γένους, μέ ρόλο εθνικής αρχής τών Ρωμιών, το δε Πατριαρχείο νομιμοποιεί, μέσα άπο την ύπαρξη και πάλι τοϋ Γένους, τον έθναρχικό του ρόλο. Οί σχέσεις τοϋ Πατριαρχείου μέ το ελληνικό κράτος και ό «αγώνας» πού και το ένα και το άλλο διεξάγουν για την επικράτηση τους εντάσσονται και σε έ'να άλλο ευρύτερο πλαίσιο, σ' αυτό τών εθνικών διεκδικήσεων τών υπολοίπων βαλκανικών πληθυσμών. Ό Χαρίλαος Τρικούπης μετά την άνοδο του στην εξουσία επαναπροσδιορίζει τις διπλωματικές σχέσεις της Ελλάδος, επιδιώκει τη σύσφιγξη τών σχέσεων μέ την 'Οθωμανική Αυτοκρατορία καί, έκτος άπο την οικονομική και στρατιωτική ενδυνάμωση τής χώρας, επιδιώκει να καταστήσει το κράτος το μόνο υπεύθυνο φορέα άσκησης εθνικής καί εξωτερικής πολιτικής. Χωρίς να σταθούμε σε περισσότερες λεπτομέρειες παραπέμπουμε τον άναγνώστη μελετητή στις σελίδες , όπου θα κατατοπισθεί καλύτερα. Ή'Επανάσταση τών Νεότουρκων (1908) ανατρέπει τα μέχρι τότε δεδομένα. Ή θεσμική κατάργηση τών Μιλλέτ, πού δημιουργείται μέ τήν κατάργηση τών δικαιοδοσιών τών θρησκευτικών αρχηγών, σημαίνει στην πράξη τήν εξουδετέρωση της, έλέφ οθωμανικής εξουσίας, νομιμοποίησης τής «οθωμανικότητας» τών μή μουσουλμανικών κοινοτήτων. Είναι φανερό, ότι το μοναδικό αποτελεσματικό «μήνυμα» για τον έκμοντερνισμό τής κοινωνίας καί τήν όμογενοποίησή της είναι ό τουρκισμός. Τόσο για τους χριστιανούς δσο καί για τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, μέ έντονο θρησκευτικό αίσθημα, ή 'Επανάσταση τών Νεότουρκων αποτελεί απειλή για τό σύστημα άξιων τους. Ή σταδιακή κατάργηση τών Προνομίων τοϋ Πατριάρχη καταργεί καί τό ρόλο τής 'Εθνικής 'Αρχής τών Ρωμιών. Ή νομοθετική διαδικασία για τον περιορισμό τών εξουσιών τοϋ Πατριάρχη αρχίζει άπό τους μεμονωμένους νόμους πού ψηφίζονται άπό τό Τό κυριώτερο άπό τα προνόμια πού πλήττεται είναι ή 'Εκπαίδευση, θέμα για τό όποιο θα επικεντρωθεί ή αντίδραση τοϋ Πατριαρχείου καί αργότερα τών Ελλήνων βουλευτών. Ή παρακμή τοϋ κοινωνικοΰ συστήματος καί ή κατάργηση τοϋ κοινοτικού θεσμού ως μιλλί θεσμοΰ, συνεπάγεται τήν αναδιοργάνωση τών διοικητικών καί πολιτικών δομών τής Αυτοκρατορίας. Μετά τις πρώτες αντιδράσεις τό Πατριαρχείο υποχρεώνεται να προσαρμοσθεί στή νέα κατάσταση, προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχο καί τήν εξουσία του πάνω στους Ρωμιούς. Αυτοί πού συγκροτούν τήν πολιτική ηγεσία καί κατευθύνουν τήν πολιτική καθοδήγηση τών Ρωμιών τής Μ. 'Ασίας είναι οί βουλευτές, τα μέλη τής «'Οργάνωσης» καί ό Τύπος. Τό Πατριαρχείο καί τό Ελληνικό Κράτος στοχεύουν στή διατήρηση τής «'ιδεολογίας τοϋ Ελληνισμού» στα πλαίσια τής οικουμενικότητας, παρά τις πολιτικές τακτικές πού ακολουθούνται. Τό πρόβλημα τής νομιμοποίησης τοϋ πολιτικού λόγου τής ηγεσίας, σύμφωνα μέ τις αρχές τοϋ «"Εθνους», καλούνται τώρα καί οί δύο φορείς να υλοποιήσουν καί να παγιώσουν. Ή άνοδος τοΰ Βενιζέλου στην εξουσία σηματοδοτεί νέες τακτικές για τήν τύχη τών κοινοτήτων καί τοϋ Ελληνισμού. Οί εκλογές τοϋ 1912 αποτελούν μια νέα τομή για τήν εξέλιξη τοΰ «"Εθνους», μετά καί τήν ανοιχτή ανάμειξη τοΰ έλληνικοϋ Κράτους στις εκλογές αυτές. Ή επιβολή τών υποψηφίων, οί όποιοι μέ τήν ηθική υποστήριξη καί τή βοήθεια τοΰ έλληνικοϋ Κράτους επιλέγονται, συνιστά πολιτική πράξη μεγάλου μεγέθους. Ή οργανωμένη πολιτική πράξη αμφισβήτησης τής γενικότερης πολιτικής τών Νεότουρκων, ώς πολιτικής ή όποια καταφέρεται όχι μόνο εναντίον τών Ρωμιών, άλλα καί κατά τής «αυθυπαρξίας καί ισοπολιτείας τών Εθνοτήτων», αποτελεί τό Υπόμνημα τών Ελλήνων Βουλευτών πού υποβάλλεται στις 12 Αυγούστου 1912 στή Βουλή μετά τήν έγκριση τής Ελληνικής Κυβερνήσεως. Ή ανάδειξη τής Ελλάδος σέ τοπική δύναμη μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους καί ή

386 Βιβλιοκρισίες 387 αποδυνάμωση της Αυτοκρατορίας μέ το χάσιμο ευρωπαϊκών εδαφών προσφέρουν τη δυνατότητα στο ελληνικό κράτος να αναπτύξει την πολιτική του υπέρ «τοΰ αλυτρώτου τμήματος του "Εθνους», τών Ελλήνων της Μ. 'Ασίας. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ Κώστα Γ. Αύγητίδη, Ό 'Ελληνικός Εμπορικός Κόσμος της Όδησσοϋ και ή Ελλάδα ( ), Εκδόσεις «Δωδώνη», Αθήνα Πάννινα 1998, σσ Ή 'Οδησσός υπήρξε από το 1794 ή φιλόξενη πόλη της Ρωσίας πού δέχθηκε τους μετανάστες "Ελληνες. 'Εδώ αναπτύχθηκε μια ανθηρή και αξιόλογη ελληνική παροικία, πού έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα. Το 1814 ό Νικόλαος Σκουφάς, ό 'Αθανάσιος Τσακάλωφ και ό 'Εμμανουήλ Ξάνθος ίδρυσαν τή Φιλική Εταιρεία 1, μια μυστική επαναστατική οργάνωση, πού σκοπό είχε τήν αποτίναξη τοΰ Τουρκικού ζυγού καΐ τήν ανεξαρτησία της Πατρίδος μας 2. Ό πόθος για τήν ελευθερία, μόνιμο μέλημα τών Ελλήνων της διασποράς, έλαβε σάρκα και οστά στην Ελληνική παροικία της 'Οδησσού, ή οποία και διεδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στην προεπαναστατική και μετεπαναστατική περίοδο της νεώτερης ιστορίας μας και επηρέασε καθοριστικά τα γεγονότα στην Ελλάδα. Οι "Ελληνες της Όδησσοΰ δέν περιορίστηκαν μόνο στην πνευματική και πολιτιστική αφύπνιση τών ομογενών, άλλα επωμίσθηκαν και τήν τεράστια οικονομική ενίσχυση για τους συνεχείς αγώνες τοΰ ελληνικού λαού. Οι άπό αιώνες φιλικοί δεσμοί μεταξύ τοΰ Ρώσικου και Έλληνικοΰ λαού, στον πολιτιστικό, θρησκευτικό και οικονομικό τομέα, έδωκε τήν ευκαιρία στους "Ελληνες να μεταναστεύσουν στή χώρα αυτήν, να Ιδρύσουν αναρίθμητες ελληνικές παροικίες και να ένταχθοΰν σέ διάφορες κρατικές υπηρεσίες. Οί "Ελληνες της Ρωσίας κατέλαβαν στρατιωτικά, διπλωματικά και πολιτικά αξιώματα στή χώρα αυτή, ή δέ συμβολή τους στον οικονομικό και εμπορικό τομέα υπήρξε αποφασιστική. Ή συνεισφορά τοΰ έλληνικοΰ επιχειρηματικού κόσμου της Όδησσοΰ είναι δεδομένη. "Ελληνες, πού για τή σωτηρία της ζωής τους και της οικογενείας τους, κυνηγημένοι άπό τους Τούρκους εγκαταστάθηκαν έδώ, άρχισαν τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες άπό το μηδέν και μέσα σέ ελάχιστο χρονικό διάστημα, ορισμένοι άπό αυτούς, απέκτησαν τεράστιες περιουσίες. Οικονομικοί παράγοντες όπως οί Ράλληδες, οί Μαρασλήδες, οί Ροδοκανάκηδες κ.ά. συνετέλεσαν όχι μόνο στην ευημερία της πόλεως και τήν ενίσχυση τών υποδούλων, άλλα και στην καθόλου οικονομία της Ρωσίας. Οί "Ελληνες της Όδησσοΰ, άπό τα πρώτα χρόνια της ιδρύσεως της μέχρι και τα μέσα τοΰ 19ου αιώνα, ήταν μεταξύ τών άλλων ξένων οί πολυπληθέστεροι και οί δημιουργικότεροι. Ό πρώτος ιστορικός της Όδησσοΰ και γενικώτερα της Νότιας Ρωσίας ακαδημαϊκός 'Απόλλων Σκαλκόφσκι ( ), άπό το 1856 μας έχει αφήσει σημαντικά στοιχεία για τις δραστηριότητες τών Ελλήνων της Ρωσίας. Μια συστηματική όμως έρευνα στα κρατικά αρχεία της Όδησσοΰ θα φέρει πολλά εις φώς, άφοΰ μέχρι τώρα δέν έχει ερευνηθεί συστημα 1. Σακελλαρίου Γ. Σακελλαρίου, Φιλική Εταιρεία, Έν Όδησσώ, Κ. Γ. Αύγητίδη, Οί "Ελληνες της Όδησσοϋ και ή 'Επανάσταση τον 'Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από τήν ίδρυση της Όδησσοϋ ( ), 'Εκδόσεις «Δωδώνη», 'Αθήνα ΓΙάννινα, 1994.

387 388 Βιβλιοκρισίες τικά οΰτε και το 'Αρχείο της Φιλικής Εταιρείας. Οί μέχρι σήμερα προσπάθειες περιορίζονται σέ μεμονωμένους ερευνητές, οί όποιοι μέ πρωτοβουλία δική τους έχουν φέρει στο φως σημαντικά στοιχεία και έχουν προβάλει τον Ελληνισμό. Όπως 'ισχυρίζεται ό συγγραφέας (σ. 19), το επίσημο Ελληνικό Κράτος, έν αντιθέσει προς τα άλλα, Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, 'Ισραήλ, δεν έχει κάνει καμία προσπάθεια να φέρει είς φως το πολύτιμο αυτό υλικό. Χωρίς να ανατρέπουμε πέρα για πέρα τους Ισχυρισμούς του, επισημαίνουμε ότι μέχρι σήμερα έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες μέσω τοϋ Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου τοϋ Αίμου και τών αποστολών του. Ό τ. Υποδιευθυντής τοϋ 'Ιδρύματος Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης έχει πραγματοποιήσει αρκετές αποστολές, καρπός τών όποιων ήταν οί αξιόλογες μελέτες του 3 και οί πολλαπλές ανακοινώσεις του σέ διάφορα Διεθνή Συνέδρια. Ενδεικτικά αναφέρω τις αυτοτελείς μελέτες του πού έχουν εκδοθεί άπό το ΙΜΧΑ: «Τό Ρωσικό 'Αρχαιολογικό 'Ινστιτούτο Κωνσταντινουπόλεως » (Θεσσαλονίκη 1987), «Γρηγόριος Μαρασλής, Ή Ζωή και τό "Εργο του» (Θεσσαλονίκη 1989), «Ό ελληνικός κόσμος τοϋ 'Αντωνίου Kapustin ( » (Θεσσαλονίκη 1993). Ή υπ' όψη μελέτη μας δίδει μια ολοκληρωμένη ε'ικόνα της παρουσίας τοϋ ελληνικού στοιχείου στην πόλη τής 'Οδησσού και τον σημαντικό ρόλο πού έπαιξε στον οικονομικό και πολιτιστικό τομέα. 'Ονόματα όπως ό Κωνσταντίνος Μ. Μπαζιλής, διπλωμάτης και δόκιμος συγγραφέας, ό όποιος συνεργάστηκε στο Ρωσικό 'Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό «Ά. Πλιούσαρ» και έξέδωκε περί τα δέκα βιβλία μέ θέματα τής ελληνικής ιστορίας, όπως τό βιβλίο του «'Αρχιπέλαγος και Ελλάδα», κ.ά. Ό Κωνσταντίνος Βλασσόπουλος, φιλικός, διπλωμάτης μέ έντονη τήν παρουσία στην Ελλάδα άπό τό 1817, οί Κωνσταντίνος Κατακάζης, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, 'Αλέξανδρος Μιντσάκης, Σπυρίδων Σκλάβος, Γεώργιος Λεβέντης, Ά. Σούρτζας και ό Ζάν Ράλλης πρόξενος τών ΗΠΑ. Στην πρώτη Δούμα (Δημαρχία) τής 'Οδησσού, πού άρχισε να λειτουργεί τό Δεκέμβριο τοϋ 1863, μεταξύ τών συμβούλων συγκαταλέγεται ό Στέφανος Ί. Ράλλης, Δημοτικοί δέ Σύμβουλοι οί Στέφ. Βουτσέτης, Ζαφείρης Αλεξάνδρου, Θεόδωρος Μαυροκορδάτος, Κων/νος Μιντσάκης, Φ. Μοραντής, Θεόδωρος Ροδοκανάκης, 'Ιωάννης Ρωσολήμος και 'Αντώνιος Σταμάτης. Τό 1796, όταν δημιουργήθηκε ή Δημαρχία τής 'Οδησσού και εκλέχτηκαν δύο άτομα στο αξίωμα τοϋ Δημάρχου, ό ένας ήταν "Ελληνας, ό Θεόδωρος Φλογαΐτης, και άπό τους εννέα συμβούλους οί τρεις ήταν "Ελληνες: Μαυροκορδάτος, Μπαραμπούτης και Καλαφάτης. Κατά περιόδους πολλοί άλλοι Δήμαρχοι και Σύμβουλοι αναφέρονται. Τό 1800 πρώτος αντιδήμαρχος ό 'Ιωάννης Δεστούνης και Δήμαρχος τό Προσωρινός Δήμαρχος διετέλεσε ό Δημήτριος Ίγγλέσης ( ) και ό 'Ιωάννης 'Αμβρόσιος, μετέπειτα μέλος τής «Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας Αθηνών», σύμβουλοι δέ οί Δημήτριος Γιαννόπουλος, Νικόλαος Παρασκευάς, Γεώργιος Ήλιάδης, Μάνθος Δαμιανίδης, Θεόδωρος Ροδοκανάκης και Δημήτριος Πελοπίδας. Επίσης Δήμαρχος τής 'Οδησσού επί τέσσερεις τετραετίες ( ) διετέλεσε ό Γρ. Γρ. Μαρασλής. Οίκονομκοί παράγοντες οί "Ελληνες έμποροι τής 'Οδησσού, παίζουν αποφασιστικό ρόλο στα πράγματα τής πόλεως. Τον 'Ιανουάριο 1823 τριάντα τέσσερεις έμποροι, εκπρόσωποι τών υπολοίπων, προτείνουν για Δήμαρχο για μια πενταετία τον έμπορο Κωνσταντίνο Παπούδωφ. Ειδική τετραμελής 'Επιτροπή εμπορίου συγκροτείται τον Αύγουστο τοϋ 1820 κατόπιν εντολής τοϋ Υπουργείου τών 'Εξωτερικών, πού αποτελείται άπό τους έμπορους Ί. Σκόρδα, Βασίλη Ξένη, Έγκόροφ Γκάρια και 'Ιωάννη Αμβρόσιο, μέ σκοπό να ασκεί έλεγχο 3. Βλ. Βαλκανικά Σύμμεικτα, θεολογία και σέ άλλα περιοδικά.

388 Βιβλιοκρισίες 389 στα έσοδα και τα έξοδα της πόλεως. Ό έμπορος Βασίλης Παννόπουλος διορίζεται το 1827 μέλος της δικαστικής επιτροπής τοΰ Δήμου Όδησσοΰ, ένώ εκπρόσωπος τοΰ Πιστωτικού Συλλόγου ήταν ό Ν. Μ. Χιονάκης. Στο 'Επιμελητήριο Έλεγχου βοηθός Διευθυντού ήταν ό 'Αλέξανδρος Σκαρλάτος και σύμβουλος ό 'Ιάκωβος Ξένης. Πολλοί "Ελληνες τής Όδησσοΰ κατείχαν αξιώματα στο ρωσικό στρατό και σέ άλλες υπηρεσίες. Ό αντισυνταγματάρχης Βασίλης 'Αποστόλου ήταν άπό τό , υπεύθυνος ύδροτεχνίτης τοΰ λιμένα τής Όδησσοΰ και αργότερα ό γιος του Πλάτων την περίοδο Κομισάριος τοΰ λοιμοκαθαρτηρίου διετέλεσε άπό τό 1830 ό Λεωνδάρης, ό δέ 'Αλέξανδρος Παπαδόπουλος τοΰ Σπύρου ( ) δέν κατείχε απλώς τό βαθμό τοΰ άντιναυάρχου, άλλα διετέλεσε και διοικητής τοΰ λιμένα τής Όδησσοΰ, ό δέ υπολοχαγός Ζαχαρίας 'Αβραμόπουλος έκτελοΰσε χρέη επόπτη. Τέλος, ό κηδεμόνας τών Ελλήνων τής Όδησσοΰ 'Αθανάσιος Κεσόγλου κατείχε τό βαθμό τοΰ συνταγματάρχη και για τή δράση του, προσέλκυε πολλούς "Ελληνες στή Ρωσία, τιμήθηκε μέ χρυσό μετάλλιο άπό τό ρωσικό κράτος. Ή χορεία τών δημιουργικών Ελλήνων διευρύνεται και μέ πράξεις εύποιΐας υπέρ τής πόλεως τής Όδησσοΰ, όπως αυτή τών δρόμων πού στρώθηκαν μέ γρανιτένιες πέτρες, τήν κατασκευή γεφυρών κ.ά. Τήν εξαμελή επιτροπή πού συστήθηκε τό 1859 αποτελούσαν καί τρεις "Ελληνες: Φ. Μαυροκορδάτος, 'Ιωάννης Ρωσσολήμος καί Κωνσταντίνος Μιντσάκης. Παλαιότερα τό 1839 μέλος τής 'Επιτροπής Ο'ικοδομήσεως τής Όδησσοΰ άπό μέρους τών έμπορων ήταν ό Κωνσταντίνος Θ. Παπούδωφ. 'Επίσης αναφέρουμε τον Β. Ί. Μαζαράκη, ό όποιος διετέλεσε πρόεδρος τοΰ Συλλόγου αγροτικής οικονομίας καί τό Δημήτριο Μπιάζη Μαΰρο, διευθυντή τοΰ τμήματος τής Διοικήσεως Όδησσοΰ. Πολλοί "Ελληνες τής Όδησσοΰ διακρίθηκαν στον τομέα τής 'Επιστήμης καί τής Τέχνης. Στην 'Οδησσό λειτούργησαν κατά περιόδους αξιόλογα εκπαιδευτικά Ιδρύματα, όπως τό Λύκειο «Ρισελιέ», «Έλληνοεμπορική Σχολή», «Ροδοκανάκειο Ελληνικό Παρθεναγωγείο», «'Ενοριακή Σχολή», «Σχολή Θηλέων» καί «ή 'Επαρχιακή Σχολή». Στο λύκειο «Ρισιελιέ» έρχονταν να φοιτήσουν παιδιά άπό τήν Πετρούπολη καί άπό διάφορα κυβερνεία τής Ρωσίας, καθώς καί άπό τό εξωτερικό. 'Ανάμεσα στους αποδήμους "Ελληνες γιγαντώθηκε τό ενδιαφέρον για τή μελέτη τής ελληνικής γλώσσας καί τοΰ πολιτισμοΰ τής πατρίδας τους, γεγονός πού ώθησε πολλούς στην αναζήτηση τρόπων για τή διδασκαλία τής ελληνικής γλώσσας καί ιστορίας. Στην προσπάθεια αυτή βοήθησαν ικανοί διδάσκαλοι καί καθηγητές πού πλαισίωσαν τα 'Εκπαιδευτήρια τής πόλεως τής Όδησσοΰ. Τό 1812 δεύτερος επιθεωρητής τοΰ λυκείου «Ρισιελιέ» διορίζεται ό διακεκριμένος καθηγητής 'Ιωσήφ Μ. Φλούκης, για να καταλάβει αργότερα τό 1820 αυτήν τοΰ πρώτου επιθεωρητή καί άπό τό Δεκέμβριο τοΰ 1821 μέχρι τό Μάρτιο τοΰ 1822 να διατελέσει καί Διευθυντής. Στο λύκειο «Ρισιελιέ» δίδαξαν κατά διαστήματα ό Ί. Γ. Πιτσιπιός, ό Γ. 'Αργυρόπουλος κ.ά. Ό Βασίλης Λευτερόπουλος, καθηγητής τής Φυσικής άπό τους πιο αξιόλογους επιστήμονες, διηύθυνε τήν έδρα τής Φυσικής στο λύκειο άπό τό , ένώ παράλληλα άπό τό 1852 τοΰ ανατέθηκε ή παρακολούθηση τής μετεωρολογικής υπηρεσίας. Τό 1850 τιμήθηκε άπό τό ρωσικό κράτος μέ τό μετάλλιο τής «Άγιας Άννας» τρίτου βαθμού για τήν προσφορά του στην επιστήμη, τό δέ 1852 τιμήθηκε μέ ειδικό αριστείο για τήν ευδόκιμη υπηρεσία του στο λύκειο «Ρισιελιέ». Ό καθηγητής Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος 4 Διευθυντής τής Έλληνοεμπορικής Σχολής καί ό Σ. 4. Θ. Δ. Μοσχονά, «Ό Καϊρινός Κ. Βαρδαλάχος», Πάνταινος 1952, σσ , Έλ. Κούκκου, Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος ( ), 1964, Ί. Μ. Χατζηφώτη, Ή σχολή τής Σύμης ( ), Αθήνα 1978.

389 390 Βιβλιοκρισίες Παπαδημητρίου, Διευθυντής ελληνικού λυκείου αρρένων Όδησσοϋ, προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στην επιστήμη και τήν εκπαίδευση. Οι ομογενείς της Ελληνικής παροικίας τής Όδησσοϋ, προσπάθησαν μέ κάθε μέσο να Ικανοποιήσουν τις πνευματικές και πολιτιστικές ανάγκες των μεταναστών και να διαπαιδαγωγήσουν κυρίως τους νέους μέ τα νάματα τοΰ πατριωτισμού και τής ελευθερίας. Έκτος άπο τήν ίδρυση των Σχολείων και τήν επάνδρωση τους μέ φωτισμένους δασκάλους καί καθηγητές, φρόντισαν να δημιουργηθούν ερασιτεχνικοί θίασοι θεάτρου, λέσχες μέ διαφόρους πολιτιστικούς κύκλους, ελληνικά τυπογραφεία κ.ά. Ή εκδοτική δραστηριότητα τής ελληνικής παροικίας τής Όδησσοϋ στόχευε στην έκδοση βιβλίων στην ελληνική καί λατινική γλώσσα για τις ανάγκες των σχολείων. "Ηδη άπο το 1818 Έλληνες έμποροι, οι Κυριάκος Παπαχατζής, 'Αλέξανδρος Κουμπάρης καί Κωνσταντίνος Άρτίνοφ απευθύνθηκαν στις δημοτικές αρχές μέ τήν παράκληση να τους επιτραπεί ή ί'δρυση «Ελληνικής Τυπογραφικής Εταιρείας». Κατά πάσαν πιθανότητα τήν προσπάθεια αυτή συνέδραμε καί ή Φιλική Εταιρεία, ό δέ Κυβερνήτης στρατηγός 'Αλέξανδρος Λανζερόν καί το Ρωσικό Υπουργείο Παιδείας, συνετέλεσαν στην πραγματοποίηση της. Ή συνδρομή τοϋ 'Ιωάννη Καποδίστρια, υπουργού των Εξωτερικών τής Ρωσίας, ήταν ουσιαστική, ό δέ 'Αλέξανδρος Στούρζας συνέβαλε στή σύσταση τοΰ τυπογραφείου καί οι Ζωσιμάδες στή Μόσχα προμήθευσαν τα ελληνικά στοιχεία τής τυπογραφίας. Το 1827 άρχισε να λειτουργεί τό ελληνικό τυπογραφείο τής Όδησσοϋ στα πλαίσια τής Έλληνοεμπορικής Σχολής, για να μεταφερθεί αργότερα τό 1830 στο κτίριο τής Σχολής στην οδό Αικατερίνης 14, μέ επικεφαλής τον Εμμανουήλ Περσιάνη καί μετέπειτα τον 'Αλέξανδρο Μπράουν. Κατ' εξοχήν στο τυπογραφείο εκδίδονταν σχολικά εγχειρίδια για τους μαθητές των ελληνικών Σχολείων τής Όδησσοϋ καί άπό κάθε έκδοση στέλνονταν άπό ενα εως πέντε αντίτυπα στα Σχολεία τής Ελλάδος. Γενικά, στα ελληνικά τυπογραφεία τής Όδησσοϋ τυπώθηκαν εκπαιδευτικά, λογοτεχνικά καί ιστορικά βιβλία, καθώς καί μεταφράσεις έργων Ρώσων καί άλλων ξένων συγγραφέων. Τα περισσότερα βιβλία πού εκδόθηκαν ήταν γραμματικές καί άλλα σχολικά βοηθήματα για τήν εκμάθηση τής ελληνικής γλώσσας. "Ελληνες λόγιοι, όπως ό Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος, ό 'Αλέξανδρος Στούρζας, ό Μιχάλης Παλαιολόγου, ό Χαράλαμπος Βουλοδήμος, ό 'Ιάκωβος Πιτσιπιός κ.ά. έγραψαν βιβλία ή μετέφρασαν άπό τα ρωσικά, γαλλικά καί γερμανικά. Ό Κ. Βαρδαλάχος έγραψε: «Σύντομη γραμματική τής ελληνικής γλώσσας» (1934), «Διδάγματα άπό τους μύθους τοϋ Αισώπου» (1930), ό Ζεβάρας Κωνσταντίνου εγχειρίδιο «Ελληνική γραμματική» (1830) καί ό Ί. Πιτσΐνος τή μελέτη «Λογική γραμματική τής Ελληνικής γλώσσας» (1830) κ.ά. Άπό τό τυπογραφείο Ν. Χρυσογέλου εκδόθηκαν: «Μέθοδος Ροβέρτου, τό σύνολον τής Ρωσικής γλώσσης», «Ή εν Όδησσω ελληνική εκκλησία τής Αγίας Τριάδος », «Κανονισμός τοΰ Μαρασλείου γηροκομείου τής Ελληνικής 'Αγαθοεργούς Κοινότητος», «Ό περί ελευθερίας τής Κρήτης άγων», «Φιλική Εταιρεία» κ.ά. Οί απόφοιτοι τοϋ λυκείου «Ρισιελιέ», "Ελληνες καί ξένοι, διακρίθηκαν καί κατέλαβαν εξέχουσες θέσεις στην κοινωνία. Ό Θεμιστοκλής Παπαδόπουλος διορίστηκε εισαγγελέας στο Ούγκέν Άκερμαν, ό Κωνσταντίνος Άδριανόπουλος στην υπηρεσία τής ποινικής δίωξης τής Βεσσαραβίας, ένώ στην εισαγγελία τοΰ Ταϊγκάν υπηρέτησε ό Επαμεινώνδας Φλούκης. Ό Π. Πουλάκης ήταν Σύμβουλος στή Διεύθυνση τοϋ Κυβερνείου τής Ταυρίδος καί ό Γρηγόριος Χατζερλής υπηρέτησε στή διεύθυνση τοϋ στρατηγοΰ κυβερνήτη τοΰ Νοβορωσίσκ καί τής Βεσσαραβίας. Ό 'Αλέξανδρος Σ. Παπαδόπουλος εργάστηκε ώς συντάκτης στην εφημερίδα «Όντέσκι Λίστ» καί συνέβαλε στην έκδοση τοϋ περιοδικοΰ «Λεύκωμα τής Νοτίου Ρωσίας», ό δέ Δημήτριος Άναγνώστου διετέλεσε συντάκτης τής «Ίζβέστιας». Ό Άλέξαν

390 Βιβλιοκρισίες 391 δρος Νέγρης ( ), ιστορικός πού κατά διαστήματα κατέλαβε πολλά κρατικά και διπλωματικά αξιώματα, εκλέχτηκε πρόεδρος τοϋ Συλλόγου 'Ιστορίας και 'Αρχαιοτήτων της Όδησσοΰ. Καθηγητές τοϋ Πανεπιστημίου της Όδησσοΰ αναφέρουμε το Βεργίου 'Αλέξανδρο ( ) της Χημείας, το Σπύρου Άντ. Πέτρο ( ) της 'Ιατρικής και τον Παπαδημητρίου Συνόδη μέ αξιόλογο επιστημονικό έργο. Απόφοιτος επίσης τοΰ λυκείου «Ρισιελιέ» ήταν και ό Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, μετέπειτα καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου Αθηνών και συγγραφέας της πεντάτομης Ιστορίας τοΰ Ελληνικού "Εθνους. Πρώτος γιατρός και διευθυντής τοϋ Νοσοκομείου 'Οδησσού ήταν ό "Ελληνας Καππέλου, άλλοι δέ γιατροί αναφέρονται οι Γρηγόριος 'Ιωάννου, Μιχάλης Παναγιώτου, Κωνσταντίνος Κριώνης Παπανικολάου 5 κ.ά. "Ελληνες της 'Οδησσού πού υπηρέτησαν στο ελληνικό προξενείο, γνωρίζουμε τό 1872 τό Στέφανο Ί. Ράλλη και τό 1877 τό Βουτσινά, κατά δέ τήν περίοδο Γενικός πρόξενος της χώρας μας στην 'Οδησσό ήταν ό 'Ιωάννης Βουτσινάς. Ή ξενάγηση τήν όποια επιχειρεί μέ τόση επιτυχία ό συγγραφέας καλύπτει όλους τους τομείς της δράσεως τών Ελλήνων, πού συνέδεσαν τήν τύχη τους μέ τή φιλόξενη αυτή πόλη τού Βορρά. Δραστήριοι και δημιουργικοί οι "Ελληνες, αντελήφθησαν τή σημασία της εμπορικότητας της πόλεως της 'Οδησσού και οι κατά καιρούς μετοικήσαντες, άρχισαν άπό τό μηδέν τήν επιχειρηματική τους δραστηριότητα και σέ ελάχιστο χρονικό διάστημα μεγαλούργησαν. Όρισμένοι άπό αυτούς απέκτησαν τεράστιες περιουσίες, όπως οι Ράλληδες, οι Μαρασλήδες, οι Ροδοκανάκηδες, ό Μαύρος κ.ά., γεγονός πού συνετέλεσε στην αναγνώριση τους άπό τή ρωσική κυβέρνηση ώς 'ισχυρούς οικονομικούς παράγοντες και τους δόθηκαν πολλά προνόμια. Oi επιχειρηματικές δραστηριότητες τών Ελλήνων δεν σταματούν μόνο στο εμπόριο, άλλα επεκτείνονται και σέ άλλους οικονομικούς τομείς, όπως τήν ίδρυση εμπορικών, ναυτιλιακών, τραπεζικών, ασφαλιστικών εταιρειών, επιχειρήσεων κ.ά. Κτίρια τα όποια σήμερα ακόμα κοσμούν τήν 'Οδησσό και χρησιμοποιούνται για να στεγάζουν δημόσιες υπηρεσίες είναι δημιουργήματα τών Ελλήνων πού διατηρούσαν καταστήματα, καφενεία, ζαχαροπλαστεία ή εμπορικούς οίκους. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι οι Μαρασλήδες Γρηγόριος Ί. Μαρασλής και ό γιος Γρηγόριος Γρ. Μαρασλής είχαν συνολικά 13 οικήματα. Οι Ράλληδες σέ 18 σημεία της πόλεως της Όδησσοΰ διάφορα οικήματα. Ό μεγαλέμπορος άπό τή Χίο Θεόδωρος Ροδοκανάκης άφησε στο γιό του Περικλή κτίρια σέ διάφορα σημεία της πόλεως. Απεικονίσεις κτιρίων, οδών, πλατειών και άλλων αξιοθέατων της Όδησσοΰ ό συγγραφέας μας προσφέρει μέ τις ωραίες φωτογραφίες πού παρεμβάλλει στή μελέτη του. Στή σελίδα 152 απεικονίζεται τό σημερινό μουσείο της Φιλικής Εταιρείας και στή σ. 82 ή 'Εκκλησία τής Αγ. Τριάδος. Ένας άλλος κερδοφόρος τομέας τής οικονομίας για τους "Ελληνες τής Όδησσοΰ ήταν ή εμπορική ναυτιλία, πού, ώς κυρίαρχο μεταφορικό μέσο τής εποχής, απέφερε μεγάλα κέρδη, αφού ή ναυτιλία έγινε ό συνδετικός κρίκος μεταξύ Ανατολής και Δύσεως. Ύπό τήν προστασία τής ρωσικής σημαίας, άπό τό 1783 τα ελληνικά πλοία έπλεαν ελεύθερα στα ρωσικά λιμάνια τής Μαύρης Θάλασσας, μεταφέροντας άπό τις αγορές τής Νότιας Ρωσίας σιτηρά και άλλα προϊόντα στα λιμάνια τής Ευρώπης. Πράγματι ή ρωσική σημαία εξασφάλιζε στους "Ελληνες πλοιοκτήτες προστασία και ελεύθερη διακίνηση, μέ τήν υπογραφή δέ τής ειρήνης τοΰ Κιουτσούκ Καϊναρζή, κατοχυρώνεται και νομικά τό δικαίωμα αυτό, όπως 5. Περισσότερα για τους "Ελληνες επιστήμονες και εκπαιδευτικούς τής Όδησσοΰ βλέπε Κ. Γ. Αύγητίδη, ο.π., σσ

391 392 Βιβλιοκρισίες και στη Ρωσία το δικαίωμα της Θρησκευτικής «Προστασίας» των Ελλήνων 'Ορθοδόξων Χριστιανών. 'Επισημαίνουμε ότι το λιμάνι τής Όδησσοϋ καί μετά τήν αναμόρφωση του καθίσταται σημαντικό κέντρο των εμπορικών συναλλαγών τής Ρωσίας μέ το 'Εξωτερικό. Οί "Ελληνες τής Όδησσοϋ στίς κρίσιμες στιγμές τοΰ αγώνα για τήν εθνική ανεξαρτησία στάθηκαν αλληλέγγυοι, προσφέροντες δάφορα χρηματικά ποσά, για τήν ευόδωση τοΰ αγώνα, άλλα καί για τήν απελευθέρωση τών αιχμαλώτων πού οί Τούρκοι είχαν απαγάγει. Ή ελληνική 'Επιτροπή Βοηθείας τής Όδησσοϋ, επιτελώντας το ανθρωπιστικό αυτό έργο της, είχε άπό τήν πρώτη κιόλας στιγμή τήν υποστήριξη τής Ρωσίας καί τών εκπροσώπων της. Καί μετά τήν ανεξαρτησία, ή 'Οδησσός, όπως καί οί άλλες ελληνικές παροικίες τής Ρωσίας, βοήθησαν οικονομικά το νεοσύστατο ελληνικό Κράτος. Ό πρώτος Κυβερνήτης τής Ελλάδος, 'Ιωάννης Καποδίστριας, επανειλημμένως ζήτησε τή συμβολή τών ομογενών για τήν ανόρθωση τής ελληνικής οικονομίας. Μέ επιστολή του ό Κυβερνήτης απευθύνεται στό Δ. Ίγγλέση επιδιώκοντας να συνάψει δάνειο 50 χιλιάδων λιρών για τή διεξαγωγή τών πολεμικών επιχειρήσεων. Στην επιστολή απευθύνεται σέ συγκεκριμένα πρόσωπα, σέ "Ελληνες εμπόρους καί επιχειρηματίες τής Όδησσοϋ, όπως το Θεόδωρο Σεραφινό, τον 'Αλέξανδρο Μαΰρο, το Γρηγόρη Μαρασλή, τον Ά. Κουμπάρη καί τον 'Αγγέλου. Ή ενέργεια αυτή τοϋ Καποδίστρια δέν αποσκοπούσε στην «ελεημοσύνη» τών ομογενών, άλλα θα γινόταν ή απόσβεση τοϋ δανείου μακροπρόθεσμα. Το δάνειο δέν έγινε, άλλα οί έμποροι προσέφεραν 150 χιλιάδες φράγκα, όπως καί άλλοι άλλα ποσά κατά διαστήματα. Το 1867, αντιπροσωπεία τής Ελληνικής Κοινότητος τής Όδησσοϋ άπό τους Γ. Ράλλη, Γ. Βουτσινά καί τον τότε Πρόξενο τής Ελλάδος στην 'Οδησσό, ζήτησαν άπό τις τοπικές αρχές τήν άδεια να προβούν σέ δημόσιο έρανο συγκέντρωσης χρημάτων για βοήθεια τοϋ ελληνικού Κράτους. Ή 'Επιτροπή είχε τήν αμέριστη συμπαράσταση τοΰ κυβερνήτη τοϋ Νοβορωσίσκ καί τής Βεσσαραβίας, ό όποιος καί επέτρεψε τή λειτουργία της. Στον ελληνοτουρκικό πόλεμο τοΰ 1897 οί "Ελληνες τής Όδησσοϋ, άλλα καί άλλοι άπό άλλα μέρη βοήθησαν αποτελεσματικά, όπως επίσης στους Βαλκανικούς πολέμους καί στην απελευθέρωση τής Κρήτης. Τό τελευταίο κεφάλαιο (8ο) τής μελέτης είναι αφιερωμένο στους διαπρέψαντες "Ελληνες τής Όδησσοϋ Γρηγόριο Γρ. Μαρασλή, Θεόδωρο Π. Ροδοκανάκη, Δημήτρη Ίγγλέση, Βασίλειο Γιαννόπουλο καί Γρηγόριο Ρωσσολήμο, οί όποιοι μέ τήν εργατικότητα τους καί τό εμπορικό τους δαιμόνιο δημιούργησαν σημαντικές περιουσίες, προσφέροντας τή συνδρομή τους σέ έργα εύποιΐας στή νέα τους πατρίδα τήν 'Οδησσό, άλλα καί στην Ελλάδα άπό τήν όποια ξεκίνησαν. Σήμερα κοσμούν τήν 'Οδησσό ως Δημόσια κτίρια τό Μουσείο Τέχνης, ή Βιβλιοθήκη ('Αρχαιολογικό Μουσείο), τό Δημαρχείο κ.ά. (Δωρεά Γρηγ. Γρ. Μαρασλή). Στίς σελίδες φιλοξενούνται έγγραφα πού έχουν σχέση μέ τή ζωή καί τό φιλανθρωπικό έργο τοϋ Γρ. Γρ. Μαρασλή στην 'Οδησσό. Ή μελέτη τεκμηριώνεται μέ τήν πλούσια βιβλιογραφία πού παρατίθεται μέ τον τίτλο «σημειώσεις» στό τέλος κάθε παραγράφου. Ή αναδίφηση τών 'Αρχείων τής Όδησσοϋ καί ή δεξιότητα τήν όποια χρησιμοποίησε ό συγγραφέας για τήν εκμετάλλευση τών ειδήσεων τών έγγραφων, κατέστησαν τή μελέτη του σημαντική. Τό πλούσιο φωτογραφικό υλικό πού κοσμεί τις σελίδες τοϋ βιβλίου χαρίζει έ'να 'ιδιαίτερο τόνο καί ζωντανεύει ακόμη περισσότερο τή ζωή καί τή δράση τής ελληνικής κοινότητας τής 'Οδησσού. Θα μπορούσε όμως μετά τον πίνακα περιεχομένων (σσ ) να ακολουθούσε ένας κατάλογος φωτογραφιών. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΛΥΚ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ

392 Βιβλιοκρισίες 393 Αχ. Dzurova V. Atsalos Kr. Stancev V. Kats aro s, «Checklist» de la collection de manuscrits grecs conservée au Centre de Recherches Slavobyzantines «Ivan Dujcev» et l'université «St. Clément d'ohrid» de Sofia, Thessalonique 1994 (Publications du programme de la coopération entre le Centre «Ivan Dujcev» de l'université «St. Clément d'ohrid» et l'université Aristote de Thessalonique 3). Παρατηρήσεις, Διορθώσεις και Προσθήκες Tò τεϋχος, έκδοση δυστυχώς τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) 1, συναποτελοΰν 121 αριθμημένες σελίδες στίς σσ. 7 8 έχομε τα Περιεχόμενα (Tables des matières), στίς σσ. 9 και 11 τα Εισαγωγικά σημειώματα (Avant propos) των Πρυτάνεων κ.κ. Ά. Μάντη και Ά. Τρακατέλλη, στίς σσ το Εισαγωγικό σημείωμα των συγγραφέων, στίς σσ το Σημείωμα (Notice) των Ελλήνων συνεργατών τών Βουλγάρων (Β. Άτσαλου και Β. Κατσαρού), στίς σσ τις Βραχυγραφίες και τα σύμβολα (Abréviations sigles), οι λοιπές σελίδες ή μένουν κενές ή έχουν ψευδότιτλους. 'Αξίζει εξ αρχής να σημειωθεί ότι σέ κανένα σημείο τών κειμένων τους οί δύο Πρυτάνεις τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Ά. Μάντης και Ά. Τρακατέλλης), δπως και οί δύο "Ελληνες συνεργάτες τών Βουλγάρων (Β. Άτσαλος και Β. Κατσαρός) 2, δέν κάμουν λόγο, άμεσα ή έμμεσα, για τήν επιστροφή τών συγκεκριμένων χειρογράφων στην Ελλάδα, βάσει τών αρθρ. 125 και 126 της συνθήκης τοΰ Neuilly (1919), ή και γιά το πώς ευρέθησαν τα ελληνικά χφφ. στην Βουλγαρία, μια πού πρόκειται για πολιτιστικά αγαθά μας πού έκλεψαν οί Βούλγαροι το 1917, λεηλατώντας και σκοτώνοντας, άπό τήν 'Ανατολική Μακεδονία (τις μονές της Είκοσιφοινίσσης και τοΰ Τιμίου Προδρόμου). Τό κείμενο (Texte) τοΰ «Checklist» καταλαμβάνει τις σσ , σελίδες πού θα έπρεπε να συναποτελοΰν, σέ εποχή μέγιστης ακρίβειας τοΰ χάρτου και τών τυπογραφικών, ολόκληρη την εργασία οί συγγραφείς δίδουν, κατά σειρά, αριθμό χειρογράφου (τοΰ Κέντρου Dujcev) περιεχόμενο χρονολογία άριθμό φύλλων ή σελίδων ύλικό γραφής διαστάσεις προέλευση. Τις ίδιες πληροφορίες, προφανώς γιά να προσδώσουν «όγκο» στο τεύχος, δίδουν oi συγγραφείς, με τήν 'ίδια ακριβώς σειρά, χωρίς να προσθέτουν ή να άφαιροΰν τίποτε, και στίς σσ , ή μόνη διαφορά είναι ότι τώρα δίδουν τό υλικό τους μέ τήν μορφή Πίνακα (Tableaux) προς επίρρωση δίδονται κατωτέρω οί καταγραφές δύο (2) μόνο χειρογράφων τοΰ «Checklist», τών χειρογράφων DI και D2 (α. Μέ τήν μορφή «Κειμένου», β. Μέ τήν μορφή «Πίνακα»): 1. Πρβλ. «Ευθύνες γιά τήν κλοπή (...) χειρογράφων της 'Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης άπό άλλες χώρες έχουν οί κρατικές υπηρεσίες, αλλά και οί πρυτανικές άρχες τοΰ 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου μετά το 1992, άφοϋ συμφώνησαν νά εκδώσουν άπό κοινοϋ με τήν Βουλγαρία τά κλαπέντα χειρόγραφα, αναγνωρίζοντας έμμεσα ότι καλώς τά έχουν», εφ. «Ελευθεροτυπία», 8 Μαΐου 1995 (συνέντευξη τοΰ καθηγητή σλαβολογίας τοΰ Α.Π.Θ. κ. Φ. Μαλιγκούδη). 2. Οί κκ. Β. Άτσ. και Β. Κατσ. είναι μέλη τοΰ International Scholarly Council τοΰ Κέντρου Dujcev, βλ. Actes de la table ronde: Principes et méthodes du cataloguage des manuscrits grecs de la collection du Centre Dujcev, Thessalonique 1992, σ. 17 (Publications du programme de la cooperation entre le Centre «Ivan Dujcev» de l'université «St. Climent Ohridski» de Sofia et l'université Aristote de Thessalonique 1).

393 394 Βιβλιοκρισίες [α] 1. Thécaras, Recueil ascético liturgique. XlVe s. (milieu). I+285+III ff. Papier, 210x mm. (K ); reliure typique de Kosinitza, 2. Liturgies. XVIIe s. 105 ff. Papier, 210x140 mm. (K ), και [β] 1. Thécaras/Recueil ascético liturgique/xiv/milieu/i+285+iii/papier/210xl27 130/(K ) rei. 2. Liturgies/XVII/105/Papier/210xl40/ (K ) 3. Τέλος, το τεΰχος κλείνουν Appendices, σσ , δπου οι συγγραφείς ξαναδίδουν πληροφορίες, επί μέρους πλέον, πού έδωσαν όμως ήδη στο «Κείμενο» (όπως ασφαλώς και στο Tableaux), λ.χ. Περιεχόμενο των χειρογράφων (Ι. Contenu des manuscrits), Κατάταξη των χειρογράφων κατά αιώνες (II. Répartition des manuscrits par siècles), Χειρόγραφα χρονολογημένα (III. Manuscrits datés), Προέλευση τών χειρογράφων (V. Provenance des manuscrits grecs du Centre Dujcev), Χειρόγραφα μη προσδιοριζόμενα (VI. Manuscrits grecs du Centre Dujcev dont la provenance est inconnu προφανώς για να μη μείνουν παραπονεμένα και χωρίς Πίνακα τα χειρόγραφα που δεν μπορούν να τα ταυτίσουν) κλπ. άπό όλους αυτούς τους «σχεδιασμούς» πού έρχονται να γεμίσουν απλώς τις σελίδες, δίδοντας πληροφορίες γνωστές ήδη με διαφορετικό εκάστοτε τρόπο, θα πρέπει να έξαιρέσομε έ'να μόνο Πίνακα, τον με άρ. 4 (IV. Concordance des numéros du catalogue 1988 et des cotes actuelles) 4, όπου δίδονται οί αντιστοιχίες τών αριθμών τοΰ καταλόγου Dzurova Stancev τοΰ 1988 μέ τους αριθμούς πού έδωσαν αργότερα, περί το 1994 (το πρώτον εμφανίζονται στο παρόν τεΰχος), οί συγγραφείς στα χφφ., στο Κέντρο Dujcev (σ. 91). Άπό τα ολίγα ανωτέρω κατατεθέντα, καθίσταται σαφές ότι 3. Ό έκ τών συγγραφέων τοΰ τεύχους κ. Β. Κατσ., πού συχνότατα στρέφεται ύπερακοντίζων εναντίον ομοτέχνων του, κάποτε κατηγορώντας τους ότι δεν γνωρίζουν τα σχετικά μέ την συγγραφή ενός «ιστορικού έργου», παραπέμποντας στο βιβλίο τοΰ Ί. Καραγιαννοπούλου, Εισαγωγή στην τεχνική της Ιστορικής επιστημονικής εργασίας, Θεσσαλονίκη 1988 (και μάλιστα στην... σ. 17), ασφαλώς και θα πρέπει να μέμφεται πρώτα τον εαυτό του για την συγκεκριμένη άγνοια (για τις λιβελλικές αναφορές τοΰ κ. Β. Κατσ. βλ. Ίστορικογεωγραφικά, 5(1995), σ. 194 κ.έ.) ή επανάληψη ασφαλώς και είναι πηγή γνώσεως για τους μαθητές τών πρώτων τάξεων τοΰ Δημοτικού, δεν προσφέρεται όμως για τήν συγγραφή επιστημονικών έργων. 4. Βλ. Ax. Dzurova Kr. Stancev, Slavjanski, gracia, i orientabki rakopisi ot sbirkata na centara za slavjanovizantijski proucvanija «Ivan Dujcev», Σόφια 1988, σσ , ό υπογραφόμενος είχα υπόψη μου τον συγκεκριμένο κατάλογο στον όποιον και παρέπεμπα, όταν τό 1990 προχωρούσα στις ταυτίσεις τών κλεμμένων ελληνικών χειρογράφων μέ χφφ. τοΰ Κέντρου Dujcev (βλ. σχετικώς και κατωτέρω) σφάλλεται κατά ταύτα ό έκ τών συνεργατών τών Βουλγάρων κ. Β. Κατσ. (βλ. Ίστορικογεωγραφικά, 5(1995), σ. 205), όταν, κατά τις συνήθεις εναντίον ομοτέχνων επιθέσεις του, μοΰ επιρρίπτει «βαριά κατηγορία» γιατί τό 1990 δεν γνώριζα τήν... δημοσιευόμενη σήμερα νέα καταλογογράφηση τών ελληνικών χειρογράφων τοΰ Κέντρου Dujcev ( ασφαλώς και δεν ανήκει στην σφαίρα καμιάς επιστήμης, ούτε βεβαίως και της παλαιογραφίας, ή μαντική τέχνη, όπως και ή έπαρση δεν είναι ίδιον επιστημόνων δυστυχώς λοιπόν για τον κ. Β. Κατσ. ό ϊδιος σήμερα δίδει αντιστοιχία παλαιών αριθμών «du catalogue 1988» και τών νέων αριθμών της καταλογογράφησης τοΰ 1994/95, νέους αριθμούς πού ασφαλώς, αν βεβαίως μοΰ τό επιτρέπει ό κ. Β. Κατσ., δικαιούμαι ως κοινός θνητός να αγνοώ το 1990).

394 Βιβλιοκρισίες 395 το κείμενο της συγκεκριμένης εργασίας θα μπορούσε να καταλαμβάνει μόνο τις σσ και 91, ένα σύνολο δηλ. 23 σελίδων θα ήτο αρκετό να μας δώσει δ,τι πληροφορίες προσδοκούν να δώσουν στην επιστημονική κοινότητα οι συγγραφείς, και στις σελίδες αυτές θα βασισθούν, κατά κύριο λόγο, oi Παρατηρήσεις και οί Προσθήκες μας (στις Διορθώσεις άναγκαστικώς έπεκτεινόμασθε σε ολόκληρο το τεύχος). Α. Παρατηρήσεις γενικές ΑΙ. 'Εντύπωση προκαλεί στον αναγνώστη πώς ( και για ποιο λόγο) ειδικοί επιστήμονες δίδουν αριθμούς χειρογράφων ( χαρακτηρίζοντας τα μάλιστα δεκάδες φορές ώς χφφ.) σε demi folios ή σέ άπλα φύλλα έτσι 84 τουλάχιστον χαρακτηριζόμενα χφφ. τοΰ Κέντρου Dujcev δέν είναι ούτε καν ελλιπή, κολοβά ή ακέφαλα χφφ., άλλα σκέτα φύλλα (μισά φύλλα κάποτε κλπ.), τα όποια και αριθμούνται άναμίξ μέ τα λοιπά χφφ., χωρίς κανένα σύστημα, γεγονός πού επιβεβαιώνει τήν προχειρότητα μέ τήν οποία εδόθησαν οί αριθμοί στα κλεμμένα ελληνικά χφφ. τού ώς άνω Κέντρου αναφέρομαι στα κάτωθι «χειρόγραφα» τοΰ κλεπταποδόχου Κέντρου Dujcev (δίδομε άριθμό περιεχόμενο άριθμό φύλλων) 5 : D104 S. Basile, Discours sur l'hexaéméron 2 ff. (σσ. 28 και 55) D105 Ps. Denys l'aréopagite, De la hiérarchie céleste 7 ff. (σσ. 28 και 55) D106 Évangéliaire 2 ff. (σσ. 28 και 55) D107 Vie de Grégoire l'arménien 2 ff. (σσ. 28 και 55) D108 S. J. Chrysostome, Homélie 4 ff. (σσ. 28 και 55) D109 S. J. Chrysostome, Homélie 1 f. (σσ. 28 και 55) DUO S. J. Chrysostome, Homélie 2 ff. (σσ. 28 και 55) Dill Stichérarion, 4 ff. (σσ. 28 και 55) DI 12 Anthologion (Petros Lampadarios) 1 f. (σσ. 28 και 55) DI 17 Psautier avec commentaire 4 ff. (σσ. 28 και 56) DI 18 S. J. Chrysostome, Homélie 1 f. (σσ. 28 και 56) DI 19 Synaxarion 1 f. (σσ. 28 και 56) D120 Psaumes et cantiques 8 ff. (σσ. 28 και 56) D121 Triodion 4 ff. (σσ. 28 και 56) D122 Paracléticè 6 ff. (σσ. 28 και 56) D123 Vie de S. Etienne le Jeune 1 f. (σσ. 29 και 56) D124 S. J. Chrysostome, Homélie 2 ff. (σσ. 29 και 56) D125 Évangéliaire 2 ff. (σσ. 29 και 56) D126 Évangéliaire If. (σσ. 29 και 56) D127 Synaxarion (décembre) lf. (σσ. 29 και 56) D128 Paracléticè 2 ff. (σσ. 29 και 56) D129 Octoèchos 1 f. (σσ. 29 και 56) D130 Octoèchos 2 ff. (σσ. 29 και 56) D224 S. J. Chrysostome, Όμιλίαι ρηθεΐσαι κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστήν 2 ff. (σσ. 34 και 62) D225 Canons paraclétiques 2 ff. (σσ. 34 και 62) 5. Δίδονται παραπομπές στο Texte και στο Tableaux αντιστοίχως (Tableaux, πού, όπως σημειώσαμε, απλώς επαναλαμβάνει το Texte).

395 396 Βιβλιοκρισίες D226 - Ménologion (avril) - 7ff. (σσ. 34 και 62) D384 - Stichérarion -1 f. (σσ. 42 και 72) D385 - S. Grégoire de Nazianze, Discours en l'honneur de S. Athanase - 2 ff. (σσ. 42 και 73) D386 - S. Grégoire de Nazianze, Poèmes -1 f. (σσ. 42 καί 73) D387 - Évangéliaire (Luc. 15,15-23) - 2 ff. (σσ. 42 και 73) D388 - Stichérarion - 4 ff. (σσ. 42 καί 73) D389 - Commentaire sur le Psautier - 4 ff. (σσ. 42 καί 73) D390 - Ménologion (octobre) - 2 ff. (σσ. 42 καί 73) D391 - S. J. Chrysostome, Homélie -1 f. (σσ. 42 καί 73) D392 - S. Basile, Homélie sur le Psaume 71-2 ff. (σσ. 42 καί 73) D393 - Théorie musicale - 4 ff. (σσ. 42 καί 73) D394 - Iatrosophion -1+2 ff. (σσ. 42 καί 73) D395 - Menée -1 f. (σσ. 42 καί 73) D396 - Menée (décembre) - 2 ff. (σσ. 42 καί 73) D397 - Nomocanon (textes théologiques) - 4 ff. (σσ. 42 καί 73) D398 - Inconnu, Discours interprétatif sur l'évangile de Mathieu -lf. (σσ. 42 καί 74) D399 - Texte antirrhetique non identifié - 2 ff. (σσ. 42 καί 74) D400 - S. J. Chrysostome, Homélie sur la Genèse - 3 ff. (σσ. 43 καί 74) D401 - Commentaire sur l'ancien Testament - 2 ff. (σσ. 43 καί 74) D402 - Liturgie -1 f. (σσ. 43 καί 74) D403 - S. Grégoire de Nazianze, Discours - 8 ff. (σσ. 43 καί 74) D404 - S. J. Chrysostome, Homélie sur la Genèse -1 f. (σσ. 43 καί 74) D405 - Canons paraclétiques en l'honneur de la Théotocos - 4 ff. (σσ. 43 καί 74) D406 - Texte non identifié -1 f. (σσ. 43 καί 74) D409 - Pentécostarion -1 f. (σσ. 43 καί 74) D410 - Texte non identifié -1 f. (σο. 43 καί 74) D419 - Stichérarion - 7 ff. (σσ. 44 καί 75) D420 - Lettre - 1 f. (σσ. 44 καί 75) D421 - Prière d'absolution - 1 f. (σο. 44 καί 75) D422 - Feuille de garde avec dessins -1 f. (σσ. 44 καί 75) D423 - Euchologion -1+1 ff. (σσ. 44 καί 76) D424 - Notes diverses -1 f. (σσ. 44 καί 76) D425 - Note -1 f. (σσ. 44 καί 76) D426 - Grégoire hiéromoine de Lavra, Lettres - 2 ff. (σσ. 44 καί 76) D427 - Παρρησία - 2 ff. (σσ. 44 καί 76) D428 - Παρρησία -1 f. (σσ. 44 καί 76) D429 - Commentaire sur l'ancien Testament -1 f. (σσ. 44 καί 76) D430 - Commentaire sur l'ancien Testament - 2 ff. (σσ. 44 καί 76) D431 - Παρρησία -1 demi-folio (σσ. 44 καί 76) D432 - Triodion -1 f. (σσ. 44 καί 76) D433 - S. J. Chrysostome, Λόγος περί κατανύξεως -1 f. (σσ. 44 καί 76) D434 - Typicon du Monastère de S. J. Prodrome -1 demi-folio (σσ. 44 καί 76) D435 - Note de possession du manuscrit par Arsénios Métropolite des Serrés -1 f. (σσ. 44 καί 76) D436 - Παρρησία -1 f. (σσ. 44 καί 77) D437 - Synaxarion -1 f. (σσ. 44 καί 77) D438 - Synaxarion -1 f. (σσ. 45 καί 77)

396 Βιβλιοκρισίες 397 D439 Texte non identifié 1 demi folio (σσ. 45 και 77) D440 S. J. Chrysostome?, Texte non identifié lf. (σσ. 45 και 77) D441 Ménologion? (vie de S. Grégoire l'arménien) 2 demi folios (σσ. 45 και 77) D442 Commentaire sur l'ancien Testament 1 demi folio (σσ. 45 και 77) D443 Triodion 1 f. (σσ. 45 και 77) D444 Apocalypse de la Théotocos 4 ff. (σσ. 45 και 77) D445 Commentaire sur l'ancien Testament 1 demi folio (σσ. 45 και 77) D446 Menée (septembre) 2 demi folios (σσ. 45 και 77) D447 Triodion 1 f. (σσ. 45 και 78) D448 Menée 2 demi folios (σσ. 45 και 78) D449 S. J. Chrysostome, Commentaire sur la Genèse 1 demi folio (σσ. 45 και 78) D450 S. J. Chrysostome, Commentaire sur la Genèse 2 demi folios (σσ. 45 και 78) D451 Texte non identifié 1 f. (σσ. 45 και 78) Είναι φανερό ότι τα ανωτέρω διάσπαρτα και άταύτιστα κάποτε φύλλα θα έπρεπε να κατατεθούν σε ένα φάκελλο σπαραγμάτων, κάτω άπό κοινό αριθμό, στο τέλος της συλλογής των κλεμμένων και όχι ασφαλώς να χαρακτηρισθούν ώς 84 ξέχωρα χφφ. (!), άπό ειδικούς μάλιστα μελετητές οι όποιοι έκαμαν και Συνέδριο 6 για τον τρόπο με τον όποιο θα μελετήσουν και θα κατατάξουν τα χφφ. ( αρκεί υποθέτω να θυμίσω τον τρόπο εργασίας τοΰ Σπ. Λάμπρου) 7. Α2. Σε δεκαεννέα (19) άπό τα ανωτέρω χαρακτηριζόμενα «χειρόγραφα» οί συγγραφείς προχωρούν σε εντοπισμό τού χειρογράφου της συλλογής D, άπό το όποιο, υποτίθεται, ότι προέρχονται πρόκειται για τα «χειρόγραφα»: D397 ce fragment constitue le début du cod. D371 (σσ. 42 και 73) D429 provient du cod. D138 (σσ. 44 και 76) D430 provient du cod. D30 (σσ. 44 και 76) D431 provient du cod. D158 (σσ. 44 και 76) D436 provient du cod. D148 (σσ. 44 και 77) D437 provient du cod. D173 (σσ. 44 καί 77) D438 provient du cod. D168 (σσ. 45 καί 77) D439 provient du cod. D32 (σσ. 45 καί 77) D440 provient du cod. D70 (σσ. 45 καί 77) D441 proviennent des codd. D173 et D107 (σσ. 45 καί 77) D442 provient du cod. D30 (σσ. 45 καί 77) D443 provient du cod. D173 (σσ. 45 καί 77) D444 provient du cod. D363 (σσ. 45 καί 77) 6. Actes de la table ronde..., ao (αξίζει μάλιστα να προσεχθεί ότι την σχετική προβληματική ανέπτυξαν οί κκ. Β. Άτσ. καί Β. Κατσ.). 7. Συνέπηξε, λ.χ., δύο μόνον «φακέλλους κώδικες», τους μέ άρ. 582(4116) καί 583(4117) της μονής Διονυσίου, αποτελούμενους άπό μονόφυλλα, δίφυλλα κλπ. (σπαράγματα εν γένει), πού βρήκε στην Βιβλιοθήκη της μονής, βλ. Σπ. Λάμπρου, Κατάλογος των εν ταϊς Βιβλιοθήκαις τοϋ Άγιου "Ορους ελληνικών κωδίκων, Καίμπριτς 1895 (άναστ. εκδ. Άμστερνταμ 1966), Ι, σ. 435.

397 398 Βιβλιοκρισίες D445 provient du cod. D30 (σσ. 45 και 77) D446 provient du cod. D293 (σσ. 45 και 77) D447 provient du cod. D33 (σσ. 45 και 78) D448 provient du cod. D293 (σσ. 45 και 78) D449 provient du cod. D218 (σσ. 45 και 78) D451 provient du cod. D401 (σσ. 45 και 78). Εντύπωση, λοιπόν, προκαλεί το γεγονός δτι, αντί οι συγγραφείς να εντάξουν τα συγκεκριμένα φΰλλα «χειρόγραφα» στα χφφ. άπό τα όποια άπεσπάσθησαν άπό βέβηλα βουλγαρικά χέρια, κάτι πού θα έκαμε κάθε σωστός ερευνητής ( άλλωστε ή αποκατάσταση των χειρογράφων είναι ένας άπό τους στόχους της παλαιογραφίας κωδικολογίας), επιμένουν να δίδουν και σέ αυτά ξέχωρη αρίθμηση, μέ συνέπεια τό μέ άρ. D30 χφ. να τό καταγράφουν μέ τέσσερις αριθμούς (!): D30 (σσ. 24 και 50) D430 (σσ. 44 και 76) D442 (σσ. 45 και 77) D445 (σσ. 45 και 77), τό μέ άρ. D173 χφ. να τό καταγράφουν, επίσης, μέ τέσσερις αριθμούς (!): D173 (σσ. 31 και 59) D437 (σσ. 44 και 77) ϋ441(σσ.45καί77) ϋ443(σσ.45καί77), τό μέ άρ. D293 χφ. να τό καταγράφουν μέ τρεις αριθμούς (!): D293 (σσ. 37 και 66) D446 (σσ. 45 και 77) D448 (σσ. 45 και 78), ενώ άλλα χφφ. να καταγράφονται μέ δύο αριθμούς, D371 και D397 8, D138 και D429, D158 καί D431, D148 και D436, D168 και D438, D32 και D439, D70 και D440, D363 και D444, και D33 καί D447, D218 και D449, D401 καί D451 (σσ. 41 καί καί 73, 29 καί καί 76, 30 καί καί 76,30 καί καί 77,31 καί καί 77,24 καί καί 77,26 καί καί 77,40 καί καί 77,24 καί καί 78, 33 καί καί 78,43 καί καί 78) λύπη ασφαλώς προκαλεί τό ότι ή συγκεκριμένη κατάταξη είναι τό αποτέλεσμα εργασίας ειδικών. 'Άξιο απορίας, επίσης, είναι για ποιο λόγο δέν δίδονται κάτω άπό κοινό αριθμό τα δύο (2) demi folios D442 καί D445 (σσ. 45 καί 77), προερχόμενα άλλωστε, κατά τους συγγραφείς, άπό τό ϊδιο χφ., τό D30, ενώ ενοποιούνται δύο (2) άλλα demi folios καί δίδονται κάτω άπό κοινό αριθμό, τό D441 (σσ. 45 καί 77), όταν μάλιστα τα δύο τελευταία προέρχονται άπό δύο (2) διαφορετικά χφφ. (άπό τό D173 καί τό D107), ή για ποιο λόγο δίδονται μέ δύο (2) αριθμούς δύο φύλλα, τα D424 καί D425 (σσ. 44 καί 76), καί οι συγγραφείς παραπέμπουν εναλλάξ στο ένα καί στο άλλο φύλλο «χειρόγραφο» πρόκειται ασφαλώς για άσύγγνωστες προχειρότητες στην κατάταξη καί στον προσδιορισμό τοϋ τί είναι καί τί δέν είναι χειρόγραφος κώδιξ, αδικαιολόγητες ασφαλώς καί για απλούς ιστοριοδίφες. 8. Πρβλ. δ,τι σημειώνουν για τα τέσσερα, εν συνόλω, φύλλα τοϋ «χειρογράφου» D397: «Ce fragment constitue le début du cod. 371» (σσ. 42 καί 73), παρ' όλα αυτά συνεχίζουν να αριθμούν χφ. ως D397(!).

398 Βιβλιοκρισίες 399 A3. Tò άστεΐον τοΰ πράγματος είναι ότι οι συγγραφείς άναφορικώς μέ το «χειρόγραφο» D451, συναποτελούμενο άπό... 1 f. (σσ. 45 και 75), σημειώνουν ότι προέρχεται άπό το «χειρόγραφο» D401, το όποιο συναποτελοΰν... 2 ff. (σσ. 43 και 74), και ενώ για το «χειρόγραφο» D451 δίδουν περιεχόμενο «άγνωστο» (Texte non identifié), για το «χειρόγραφο» D401 δίδουν περιεχόμενο «Commentaire sur l'ancien Testament» σαφές είναι ότι μέ βάση τις πληροφορίες πού δίδουν είναι αμφίβολες, αδύνατες καί πρόχειρες, τουλάχιστον, οι ταυτίσεις στίς όποιες προχωρούν ειδικότερα: α'. Πώς είναι δυνατόν να προέρχονται άπό τον ϊδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D30, D430, D442, D445 (σσ. 24 καί 50,44 καί 76,45 καί 77), δταν, κατά τους συγγραφείς, το D30 είναι «Typicon de S. Sabas», τα δέ D430, D442, D445, «Commentaire sur l'ancien Testament», καί ανήκουν χρονικά το D30 στον XIV αιώνα, το D430 στον ΧΙ ΧΙΙ αιώνα, τό D442 στον XIII XIV αιώνα, το D445 στον XII αιώνα (!), καί, ακόμη, όταν τό D30 έχει διαστάσεις 185x140, τό D430 έχει διαστάσεις 185x135, τό D442 έχει διαστάσεις 210x145, τό D445 έχει διαστάσεις 140x185 (!). β'. Πώς είναι δυνατόν να προέρχονται άπό τον ϊδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D293, D446, D448 (σσ. 37 καί 66,45 καί 77,45 καί 78), όταν, λ.χ., κατά τους συγγραφείς, τό D293 είναι «Praxapostolos», τό D446 «Menée septembre» (τό D448 απλώς «Menée fragment»), καί ανήκουν χρονικά τό D293 στον XIII αίώνα, τα δέ D446 καί D448 στον XIII XIV αίώνα, καί, ακόμη, όταν τό D293 έχει διαστάσεις 215x155, τό D446 έχει διαστάσεις 205x150 (καί 215x150), τό D448 έχει διαστάσεις 195x150 (!). γ'. Πώς είναι δυνατόν να προέρχονται άπό τον ϊδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D173, D437, D443 (σσ. 31 καί 59,44 καί 77,45 καί 77), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό DI73 είναι «Psautier», τό D437 «Synaxarion fragment», τό D443 «Triodion fragment», καί, ακόμη, όταν χρονικά ανήκουν τό D173 στον XIV αίώνα, τό D437 στον ΧΙ ΧΙΙ αίώνα, τό D443 στον XIII XIV αίώνα (!). δ'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ϊδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D138 καί D429, τό D429 να προέρχεται άπό τό D138 (σσ. 29 καί 57,44 καί 76), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό D138 παραδίδει «Liturgies Euchologion», τό δέ D429 «Commentaire sur l'ancien Testament», καί ανήκουν χρονικά

399 400 Βιβλιοκρισίες το D138 στον XVI αιώνα, το δέ D429 στον XII αιώνα, καί, ακόμη, όταν το D138 έχει διαστάσεις 220x150, το δέ D429 έχει διαστάσεις 215x140 (!). ε'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D158 καί D431, το D431 να προέρχεται άπό το D158 (σσ. 30 καί 58,44 καί 76), όταν, κατά τους συγγραφείς, το D158 παραδίδει «Jean Zonaras, Commentaires sur les Canons des S. Apôtres», το δέ D431 «Παρρησία avec le cachet du Monastère de Kosinitza», καί ανήκουν χρονικά το D158 στον XIII αιώνα, το δέ D431 στον XIX αιώνα (!), καί, ακόμη, όταν το D158 έχει διαστάσεις 340x250, το δέ D431 έχει διαστάσεις 120x200 (!). ς'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D148 καί D436, το D436 να προέρχεται άπό το D148 (σσ. 30 καί 57,44 καί 77), όταν, κατά τους συγγραφείς, το D148 παραδίδει «Βραβεΐον du Monastère de S. J. Prodrome», το δέ D436 «Παρρησία» γενικώς, καί ανήκουν χρονικά το D148 στον XVIII XIX αιώνα, το δέ D436 στον XVIII αίώνα, καί, ακόμη, όταν το D148 έχει διαστάσεις 210x170, το δέ D436 έχει διαστάσεις 385x267 (!). ζ'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D168 καί D438, το D438 να προέρχεται άπό το D168 (σσ. 31 καί 58,45 καί 78), όταν, κατά τους συγγραφείς, το D168 παραδίδει «Menée janvier», το δέ D438 «Synaxarion», καί ανήκουν χρονικά το D168 στον XIV αίώνα, τό δέ D438 στον ΧΙ ΧΠ αίώνα (!), καί, ακόμη, όταν τό D168 έχει διαστάσεις 215x140, τό δέ D438 έχει διαστάσεις 210x130. η'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D32 καί D439, τό D439 να προέρχεται άπό τό D32 (σσ. 24 καί 50,45 καί 77), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό D32 παραδίδει «Menée décembre février», τό δέ D439 «Texte non identifié», καί, ακόμη, όταν τό D32 έχει διαστάσεις 300x225, τό δέ D439 έχει διαστάσεις 290x105 (!). θ'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D70 καί D440, τό D440 να προέρχεται άπό τό D70 (σσ. 26 καί 52,45 καί 77), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό D70 παραδίδει «Acolouthies de l'annonciation et de la Purification», τό δέ D440 «S. J. Chrysostome?, Texte non identifié»,

400 Βιβλιοκρισίες 401 και ανήκουν χρονικά το D70 στον XV αιώνα, το δέ D440 στον ΧΙ ΧΙΙ αιώνα, καί, ακόμη, όταν το D70 έχει διαστάσεις 205x145, το δέ D440 έχει διαστάσεις 270x200 (!). ι'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D363 καί D444, το D444 να προέρχεται άπό το D363 (σσ. 40 καί 70,45 καί 77), όταν, κατά τους συγγραφείς, το D363 παραδίδει «Marc Eugenicos, Théotocarion», το δέ D444 «Apocalypse de la Théotocos», καί ανήκουν χρονικά το D363 στον XVII αιώνα, τό δέ D444 στον XIV αιώνα, καί, ακόμη, όταν το D363 έχει διαστάσεις 175x150, το δέ D444 έχει διαστάσεις 195x150 (!). ια'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D33 καί D447, τό D447 να προέρχεται άπό τό D33 (σσ. 24 καί 50,45 καί 78), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό D33 χρονικά ανήκει στον XIV αίώνα, τό δέ D447 στον ΧΙ ΧΙΙ αίώνα, καί, ακόμη, όταν τό D33 έχει διαστάσεις 275x210, τό δέ D447 έχει διαστάσεις 195x150 (!). ιβ'. Πώς είναι δυνατόν να ανήκουν στον ίδιο κώδικα τα «χειρόγραφα» D218 καί D449, τό D449 να προέρχεται άπό τό D218 (σσ. 33 καί 62,45 καί 78), όταν, κατά τους συγγραφείς, τό D218 έχει διαστάσεις 250x180, τό δέ D449 έχει διαστάσεις 245χ Ή προχειρότητα της κατατάξεως καί των ταυτίσεων τών χειρογράφων, όπως γίνεται φανερό, είναι άσύγγνωστη ακόμη καί για τους αδαείς περί την παλαιογραφία καί δχι βεβαίως για ειδικούς μελετητές, οι όποιοι μάλιστα συνέπηξαν ερευνητικό πρόγραμμα μέ τήν συμμετοχή δύο Πανεπιστημίων (του 'Αριστοτελείου Θεσσαλονίκης καί τοΰ «St. Clément 9. Προσωπικώς δέν μοϋ προκαλεί εντύπωση τό γεγονός, γιατί καί οι Βούλγαροι ειδικοί δέν φαίνεται να έχουν μεγάλη σχέση μέ τα ελληνικά χφφ. καί τήν ελληνική παλαιογραφία* δέν φαίνεται, λ.χ., να κατανοούν ούτε πώς κρατάει κάποιος ένα φύλλο ελληνικού χειρογράφου, όταν πρόκειται να τό διαβάσει, διαφορετικά δέν εξηγείται τό γεγονός ότι σέ Πίνακες στο τέλος τού βιβλίου τους για τα χφφ. τού Κέντρου Dujcev τυπώνουν φωτογραφίες φύλλων ελληνικών χειρογράφων ανάποδα, βλ. Ax. Dzurova Kr. Stancev, ο.jr., πίν. XXXIV (ή Διευθύντρια άλλωστε τού Κέντρου κ. Αχ. Dzurova δέν φαίνεται να έχει καμιά σχέση μέ τα ελληνικά γράμματα οι σπουδές της, σύμφωνα μέ όσα σημειώνει ό κατ' εξοχήν ειδικός μέ τό θέμα καθηγητής κ. Φ. Μαλιγκούδης, έγιναν στην Γυμναστική Ακαδημία της Μόσχας, πρβλ. Πρακτικά Διημερίδος «Τα κλεμμένα πολιτιστικά αγαθά της 'Ανατ. Μακεδονίας καί Θράκης Ή ένεστώσα κατάσταση καί τό νομικό καθεστώς της επιστροφής» (Κομοτηνή, 6 7 Μαΐου 1995, ύπό έκδοση)).

401 402 Βιβλιοκρισίες d'ohrid» της Σόφιας), πού δυστυχώς έχρηματοδοτήθη και άπό τον Ιδρώτα τοΰ ελληνικού λαοΰ, με σκοπό ακριβώς να κατατάξουν και να μελετήσουν τα υπό τών Βουλγάρων κλεμμένα ελληνικά χφφ. τοϋ κλεπταποδόχου Κέντρου Dujcev ( και όχι ασφαλώς για να μελετήσουν, γενικώς και αορίστως, «τα ελληνικά χφφ. τοϋ Κέντρου Σλαβοβυζαντινών Σπουδών "Ivan Dujcev"», όπως θέλουν οι Βούλγαροι μελετητές και οι "Ελληνες συνεργάτες τους, σχετικώς βλ. κατωτέρω) 10. Β. Παρατηρήσεις ειδικές, διορθώσεις και προσθήκες Β1. Τα σφάλματα όμοιοτυπίας διττογραφίες (σφάλματα γραμματικά εν πολλοίς) είναι εκατοντάδες, μολονότι έχομε να κάνομε μέ κείμενο ολίγων σελίδων περιορίζομαι ώς έκ τούτου σε κάποια μόνον ενδεικτικώς: ascético liturgique, σσ. 23(1), 81 Évangéliaire, σσ. 24(18), 25(54), 27(92), 29 (125,126,133), 30(150,157), 32(193), 33(204, 212,216), 34(228,235), 40(350), 42(387) κ.ά. Octoèchos, σσ. 25(43), 51(43), 55(115) κ.ά. Discours de Pères, σ. 26(70) Mariasses, σσ. 26(72), 82 Éloge, σ. 27(96) Saint, ή Vies de Saints, σσ. 27,54(96), 29,56 (123), 83 κ.ά. Histoire Lausiaque, σσ. 29,56(136), 81 Etienne, σ. 29(213) après, σσ. 29(142), 44(435) Étolien, σσ. 30(154), 86 Patéricon, σσ. 31(169,179), 36(278), 39(325, 334), 50(22), 66(278), 68(325), 69(334) κ.ά. Gérasimos hiéromonachos, σσ. 35,59(170) Épître, σ. 33(218) Βιβλίον χρονογραφικόν, σσ. 33,62(215)...φυσικής, σ. 34(239) Anthologie de Menées, σσ. 37,66(295) Méthode du grec moderne, σσ. 43,75(416) Monastère, σ. 55(113) ascético liturgique, σ. 49(1) κ.ά. Evangéliaire, σσ. 49(18), 51(54), 54(92), 56 (125,126,133), 57(150), 58(157), 60(193), 61 (204,212), 62(216,228), 63(235), 65(272), 70 (350), 73(387) κ.ά. Octoèchos, σ. 52(57,61) κ.ά. Discours des Pères, σ. 52(70) Manassés, σ. 53(72) Eloge, σ. 54(96)...divers saints, σσ. 39,69(343) Histoire lausiaque, σσ. 31,59(172), 35,64 (255) Etienne, σ. 56(123) après, σσ. 57(142), 76(435) Etolien, σ. 57(154) Patéricon, σσ. 24(22), 82 Gérasimos Hiéromonachos, σ. 86 Epître, σ. 62(218) Βιβλίον Χρονογραφικόν, σ Φυσικής, σ. 63(239) Anthologie des Menées, σ. 84 Méthode de grec moderne, σ. 83 Monastère, σ. 55(116) κ.ά. 10. Ό καθηγητής καί Διευθυντής τής Εθνικής Βιβλιοθήκης κ. Π. Νικολόπουλος εξέφρασε πρόσφατα, σέ συνέντευξη του στην Deutsche Welle ( ), τήν έκπληξη του πώς είναι δυνατόν να ξεκινά τήν λειτουργία του ένα επιστημονικό "Ιδρυμα βασισμένο σέ αγαθά (χφφ. έν προκειμένω) πού είναι προϊόντα κλοπής, καθιστάμενο το ίδιο κλεπταποδόχο, καί βεβαίως αυτό να γίνεται αποδεκτό άπό τήν διεθνή επιστημονική κοινότητα (!).

402 Paracléticé, σ. 56(122) Archimede, σ. 57(149) Évangile, σσ. 21(141), 34(233), 42(398), 82...de métrique, σσ. 31(170), 86...hiéromonachos, σσ. 31(170), 59(170)...avec commentaire, σσ. 31(177), 63(238), 81,82 Évergétinos, σα 31(183), 33(213), 81 Épiphane, σσ. 32(194), 37(297), 86 Zigabène, σσ. 32(203), 82...Pères, σσ. 33(206), 83 Seize (16) discours, σσ. 33(205), 37(282), 61(205) Éléments, σσ. 37(298), 38(321) Βρέβειον du Monastère de Kosinitza, σ. 38 (309) Algèbre, σσ. 38(321), 68(321) Théotocarion, σσ. 40(363), 84 Maxime du Péloponnèse, σσ. 41(367), 86...le Psaume 71, σ. 43(392) Genèse, σσ. 43(400,404), 82 Epitome, σσ. 43(407), 85 Βιβλιοκρισίες 403 Paracléticé, σ. 56(128) κ.ά. Archimede, σ. 31(149) κ.ά. Evangile, σσ. 57(141), 63(233), 74(398)...de Métrique, σ. 57(170)...Hiéromonachos, σ avec Commentaire, σ. 59(177) Evergétinos, σσ. 59(183), 62(213) Epiphane, σ. 60(194), 67(297) Zigabène, σ. 61(203)...Pérès, σ. 61(206) Seize discours, και Discours 52 και Cinquante deux (52) discours, σσ. 66(282), 62(219), 33(219) Elements, σσ. 67(298), 68(321), 84 Βραβεΐον du Monastère Kosinitza και Βρεβεϊον du Monastère de Kosinitza, σσ. 67 (309), 82 algèbre, σ. 84 Théotocarion, σ. 70(363) Maxime de Péloponnèse, σ. 71(367)...le Psaume οά, σ. 73(392) Genèse, σ. 74(400,404) Epitome, σ. 74(407) B2. Ποικιλία άσύγγνωστη για ειδικούς μελετητές παρατηρείται και στην μοναδική παραπομπή (εσωτερική παραπομπή) πού απαντούμε στο τεύχος λ.χ., στο Texte (όπως καΐ στο Tableaux), σσ , άλλοτε παραπέμπουν μόνο σέ αριθμό χειρογράφου, άλλοτε σε cod. (=κώδικας) ή codd. (=κώδικες) και αριθμό, ενδεικτικώς σημειώνομε: α. cf. 112 (σσ. 24,50(23)) β', cf. codd. 442 et 445 (σσ. 44,76(430)) cf , 445 (σσ. 24,50(30)) cf. cod. 438 (σσ. 44,77(437)) cf. 23 (σσ. 28,55(112)) cf. cod. 437 (σσ. 45,77(438)) cf. 429 (σσ. 29,57(138)) cf. codd. 430 et 445 (σσ. 45,77(442)) cf. 181 (σσ. 29,57(139)) cf. codd. 430 et 442 (σσ. 45,77(445)) κ.ά. cf. 436 (σσ. 30,57(148)) cf. 139 (σσ. 31,59(181)) κ.ά. Στον Πίνακα V. Provenance des manuscrits (σσ ), έξαλλου, παραπέμπουν (εσωτερικώς επίσης) μέ τρεις διαφορετικούς τρόπους, άλλοτε μόνο σέ αριθμό χειρογράφου, άλλοτε σέ cod. ή codd. και αριθμό, άλλοτε στην δήλωση της συλλογής, D (= Dujcev), και αριθμό ενδεικτικώς σημειώνομε: α', cf. 112 (σ. 92(23)) β', cf. cod. 438 (σ. 102(437)) cf. 23 (σ. 94(112)) cf. cod. 437 (σ. 102(438)) cf. 429 (σ. 95(138)) cf. codd. 430 et 445 (σσ. 102(442)) cf. 181 (σ. 95(139)) cf. codd. 430 et 442 (σ. 102(445)) κ.ά. cf. 436 (σ. 95(148)) cf. 431 (σ. 95(188)) κ.ά. γ', cf. D430,442,445(σ. 92(30))

403 404 Βιβλιοκρισίες Β3. Κατά την χρήση τοϋ τεύχους (Texte και Tableaux), θα πρέπει, επίσης, να ληφθοΰν υπόψη και oi κάτωθι διορθώσεις: λανθασμένη είναι ή αναφορά «cf. cod. 438», στό «χειρόγραφο» D437 (σσ. 44, 77, 104), θα πρέπει να διορθωθεί σέ «cf. codd. 441,443», «χειρόγραφα» πού, κατά τους συγγραφείς, προέρχονται επίσης άπό το ίδιο χφ. (χφ. D173). λανθασμένη είναι ή ταύτιση τοϋ «χειρογράφου» D440 (σ. 102) με το χφ. άρ. 330 της Είκοσιφοινίσσης («=Κ330=Ζ290»), θα πρέπει να διορθωθεί σέ «=Κ334=Ζ290» (τό χφ. άρ. 330 της Είκοσιφοινίσσης μας παρέδιδε «Επιμερισμούς στους εκκλησιαστικούς κανόνες, παράφραση Ίλιάδος», και άνηκε στον 14ο αίώνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, Τα χειρόγραφα της Εικοσιφοινίσσης (κατάλογοι και καταγραφές), 'Αθήνα 1991, σ. 91(142)) το άστεΐον τοϋ πράγματος είναι ότι οί συγγραφείς θέλουν το «χειρόγραφο» D440 να προέρχεται άπό τό χφ. D70, τό όποιο (τό D70) καί ταυτίζουν μέ τό χφ. άρ. 334 της Είκοσιφοινίσσης (σσ. 45,77). ασφαλώς καί δεν είναι δυνατόν δύο (2) χφφ., τα D70 καί D76 (σσ. 52, 53), να ταυτίζονται, όπως θέλουν οί συγγραφείς, μέ τό ϊδιο χφ., τό άρ. 334 της Είκοσιφοινίσσης τό χφ. D76 λανθασμένα τό ταυτίζουν μέ τό άρ. 334 της μονής τοϋ Παγγαίου, τό ώς άνω χφ. ταυτίζεται μέ τό άρ. 344 της Είκοσιφοινίσσης (βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 92(147)). λανθασμένα θέλουν τό χφ. D168 (σ. 102) άταύτιστο, «(= )», τό συγκεκριμένο χφ. θα πρέπει να ταυτισθεί μέ τό χφ. άρ. 159 της Είκοσιφοινίσσης (σσ. 31,58). λανθασμένα στό D158 (σσ. 30,58,95) παραπέμπουν στό «χειρόγραφο» D431 («cf. 431») καί τούμπαλιν λανθασμένα στό D431 (σσ. 44,76,102) παραπέμπουν στό χφ. D158 («cf. 158») τα δύο (2) «χειρόγραφα» δεν έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους, τό demi folio D431 προέρχεται ασφαλώς άπό τό χφ. D162 (σσ. 30, 58), οπότε καί θα πρέπει να διορθωθούν οί σχετικές αναφορές (στον κώδικα D158 να απαλειφθεί ή αναφορά «cf. 431», ή οποία καί πρέπει να προστεθεί στό χφ. D162, ενώ ή αναφορά «cf. 158 (=Κ11?)», στό «χειρόγραφο» D431, θα πρέπει να διορθωθεί σέ «cf. 162»). τα δύο φύλλα «χειρόγραφα» D437 καί D438 (σσ. 44,45,77,102), πού, κατά τους συγγραφείς, προέρχονται αντιστοίχως άπό τα χφφ. D173 καί D168, ασφαλώς καί δέν έχουν καμιά σχέση μέ τα τελευταία χφφ. προέρχονται πιθανότατα άπό τον ίδιο κώδικα, δεδομένου ότι ανήκουν στον ϊδιο αίώνα, έχουν τό ϊδιο υλικό γραφής καί τις ϊδιες περίπου διαστάσεις, λανθασμένες είναι οί διαστάσεις «285x200», πού δίδονται για τό χφ. D340 (σ. 69), οί σωστές διαστάσεις τοϋ χειρογράφου είναι 345x255 (σ. 39). λανθασμένη είναι ή αναφορά «381α» στην στήλη «folios», στό χφ. D375 (σ. 71), ή σωστή αναφορά είναι «381a 381t» (σ. 41). Επίσης, στό χφ. D102 (σ. 54) δέν καταγράφεται υλικό γραφής, τό συγκεκριμένο χφ. δέν είναι άλλο άπό τό χαρτώο χφ. άρ. 332 της Είκοσιφοινίσσης, συνεπώς στην σχετική στήλη θα πρέπει να προστεθεί ό όρος «Papier» τό ϊδιο λείπει ή αναφορά σέ υλικό γραφής στό χφ. D161 (σσ. 30, 58), θα πρέπει, επίσης, να προστεθεί ό όρος «χαρτώον» («Papier»). διάφορες είναι οί διαστάσεις πού δίδονται για τό ϊδιο χφ., τό D67, στην σ. 26 δίδουν διαστάσεις «280x200», στην σ. 52 « x200», οί συγγραφείς θα πρέπει να αποφασίσουν για τις σωστές διαστάσεις τοϋ συγκεκριμένου χειρογράφου. οί δύο αναφορές στην εργασία τοϋ «Άτσαλου, Τα χφφ. της Κοσίνιτσας, p. 100, no 9, not , p. 100, no 12» (σσ. 33 καί 61, 35 καί 64) καί πού άφοροΰν στα χφφ. D212 καί D249 είναι τουλάχιστον ατυχείς: α'. Άναφορικώς μέ τό χφ. D212, πού οί συγγραφείς χρονολογούν σήμερα στό 1378, λανθασμένα δίδουν παραπομπή στον "Ατσαλο (σ. 100, άρ. 9), ό όποιος χρονολογεί «1373 ή 1378» (ό υπογραφόμενος τό χρονολογούσα σωστά στό 1378, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., ο. 122(1)).

404 Βιβλιοκρισίες 405 β'. Άναφορικώς μέ τό χφ. D249, πού οι συγγραφείς χρονολογούν σήμερα «avant 1632», ό "Ατσαλος (σ. 100, άρ. 12) λανθασμένα, επίσης, το χρονολογεί γενικώς στον 17ο αιώνα (βλ. σχετικώς κατωτέρω). στο χφ. D32 (σσ. 24, 50, 92) θα πρέπει να προστεθεί ή παραπομπή «cf. D439», στο χφ. D70 (σσ. 26, 52, 93) ή παραπομπή «cf. D440», στο χφ. D293, επίσης, να προστεθεί ή παραπομπή «cf. D446». Β4. Οί συγγραφείς σε πάμπολλες, επίσης, περιπτώσεις χρονολογούν λανθασμένα έ'τσι θα πρέπει: 1. Στο χφ. D25 (σσ. 24,50) ό χρόνος γραφής 1320 να διορθωθεί σέ 1312 [στο χφ. μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα «έτελειώθη δε εν ετει ςωκ (...) μηνί μαΐφ (...)», αν, λοιπόν, ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς μεταγράφει σωστά, τότε ή αντιγραφή τοΰ χειρογράφου τελειώνει στο 1312, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 75(74)]. 2. Στο χφ. D35 (σσ. 25,50) ό χρόνος γραφής 1411 να διορθωθεί σέ 1410/11 [το χφ. γράφεται κατά το «ς ν^ον ιθ ον» έ'τος, δεν συμφωνεί τό έτος άπό κτίσεως Κόσμου μέ τήν ίνδικτιώνα, όπως επίσης δεν μας διασώζεται αναφορά σέ μήνα κατά τον όποιον «έτελειώθη» τό χφ., βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., ο. 75(72)]. 3. Στο χφ. D47 (σσ. 25,51) ό αιώνας γραφής XV να διορθωθεί σέ XVI [δέν είναι δυνατόν τό χφ. να γράφεται στο 1525 και να ανήκει στον XV αιώνα], επίσης ό χρόνος γραφής 1525 να διορθωθεί σέ 1524/25 [στο χφ. μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα «έτελειώθη (...) εν ετει ζλγ' (...)», χωρίς αναφορά σέ ίνδικτιώνα ή μήνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., ο. 79(94)]. 4. Στο χφ. D139 (σσ. 29,57) ό χρόνος γραφής 1545 να διορθωθεί σέ 1544/45 [στα χφφ. 290 και 291 τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται πανομοιότυπο βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ τό όποιο τα χφφ. εγράφησαν «εν ετει ζ ω ν ω γ ω», χωρίς αναφορά σέ ίνδικτιώνα και μήνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σσ ( )]. 5. Στο χφ. D142 (σσ. 29,57) ό χρόνος γραφής «après 1536» να διορθωθεί σέ 1536 [άν ή ταύτιση μέ τό χφ. άρ. 285 τής Είκοσιφοινίσσης είναι σωστή, παραμένει αδικαιολόγητη ή αόριστη χρονολόγηση «après 1536», στο χφ. τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα, όπου διαβάζομε ότι έγράφη «εν ετεί ζ ω μ ω δ ω (...) μηνί άπριλίω», βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 86(121)]. 6. Στο χφ. D155 (σσ. 30,58) ό χρόνος γραφής 1336 να διορθωθεί σέ 1366 [στο χφ. άρ. 249 τής Ε'ικοσιφοινίσσης μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ τό όποιο «Έγράφη (...) εν ετει ς ω ω ω ο ω δ ω ίνδικτιώνος δ'», χρόνος άπό κτίσεως Κόσμου πού αντιστοιχεί μέ τό 1366 άπό Χριστού γεννήσεως, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 82(104)]. 7. Στο χφ. D168 (σσ. 31,58) ό χρόνος γραφής 1391 να διορθωθεί σέ 1409 [ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς διαβάζει στο βιβλιογραφικό σημείωμα του χειρογράφου άρ. 159 τής Είκοσιφοινίσσης «μηνί δεκεβρίω κ, ενέτει ς ω ~>>{ 0 ηι ω» και θεωρώντας ότι ό γραφέας κάμει λάθος στην χρονολογία και ότι μεταθέτει τα δύο τελευταία γράμματα άριθμούς (σωστό θεωρεί τον χρόνο άπό κτίσεως Κόσμου «ς^ιη»), χρονολογεί τό χφ. στο 1409 άπό

405 406 Βιβλιοκρισίες γεννήσεως Χρίστου, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σ. 73(63) για να γράφεται το χφ. στο 1391 θα πρέπει στο βιβλιογραφικό σημείωμα να διαβάζομε όχι «ς^ιη», άλλα «ς^\»]. 8. Στο χφ. D181 (σσ. 31,59) ό χρόνος γραφής 1545 να διορθωθεί σε 1544/45 [στα χφφ. άρ. 290 καί 291 τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται πανομοιότυπο βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ το όποιο τα χφφ. εγράφησαν «εν ετεί ζ ω ν ω γ ω», χωρίς αναφορά σε ίνδικτιώνα ή μήνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σο ( )]. 9. Στο χφ. D220 (σ. 33) ό χρόνος γραφής «XI XI s.» να διορθωθεί σε «ΧΙ ΧΠ s.» 10. Στο χφ. D233 (σσ. 34,63) ό χρόνος γραφής 1371 να διορθωθεί σε 1370/71 [στο χφ. άρ. 79 τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ το όποιο το χφ. έγράφη «εν ετεί ς ω ω ω ο ω θ ω», χωρίς άλλη αναφορά σέ ίνδικτιώνα ή μήνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σ. 65(35)]. 11. Στο χφ. D279 (σ. 66) ό χρόνος γραφής 1334 να διορθωθεί σέ 1344 [στο χφ. άρ. 54 τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ το όποιο το χφ. έγράφη «έτους τελούντος έξάκις των χιλίων καί των εκατόν όκτάκις σννημμένως καί τής οεκάοος πεντάκις συν ôvaôu ανγονοτος (...)», βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σσ (24)]. 12. Στο χφ. D300 (σσ. 37,67) ό χρόνος γραφής να διορθωθεί σέ 1781 [αν ή χρονολόγηση βασισθεί στο βιβλιογραφικό σημείωμα πού μας διασώζει ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς, χφ. άρ. 337 τής Είκοσιφοινίσσης, τότε το χφ. «έτελειώθη (...) εις τους 1781, ανγοϋστον 2», βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σσ (146)]. 13. Στο χφ. D338 (σσ. 36,69) άλλοτε χρονολογούν στον «XI XI s.» (σ. 39), άλλοτε στον «Χ s. seconde moitié» (σ. 69), στον «XI s.» κατατάσσουν το χφ. στους Πίνακες (σ. 88) [ασφαλώς οι συγγραφείς θα πρέπει να αποφασίσουν σέ ποιόν αίώνα ανήκει το χφ., ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς το χρονολογεί στον 11ο αίώνα (χφ. άρ. 217 τής Είκοσιφοινίσσης) καί ασφαλώς ή άποψη του θα πρέπει να θεωρηθεί καί ώς ή πλέον σωστή, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σ. 78(88)]. 14. Στο χφ. D344 (σσ. 39,69) ό χρόνος γραφής 1513 να διορθωθεί σέ 1512/13 [στο χφ. άρ. 165 τής Είκοσιφοινίσσης μας σώζεται βιβλιογραφικό σημείωμα, σύμφωνα μέ το όποιο το χφ. σταχώνεται «ετεί,ζκα'», χωρίς άλλη αναφορά σέ ίνδικτιώνα ή μήνα, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σ. 74(69)]. 15. Στοχφ.ϋ361(σσ.40,70) ό χρόνος γραφής να διορθωθεί σέ 1350 [οι συγγραφείς ασφαλώς θά ήθελαν να γράψουν 1349/50, όμως το σημαίνει ότι τό χφ. γράφεται στην διάρκεια δύο (2) ετών, ένώ τό 1349/50 σημαίνει ότι τό χφ. γράφεται ή στο 1349 ή στο 1350 (ότι δέν κατανοούν την ώς άνω διαφορά αποδεικνύεται άπό τό ότι στην σ. 89, στους Πίνακες, χρονολογούν τό ϊδιο χφ. D361 στο 1349/50) ωστόσο κατά τό βιβλιογραφικό σημείωμα πού μας διασώζεται στο χφ. άρ. 110 τής Είκοσιφοινίσσης, «έτος ςωνη, ίνδικτιώνός γ*κ», ό χρόνος άπό κτίσεως Κόσμου σέ συνδυασμό μέ τήν Ίνδικτιώνα μας οδηγεί στο έτος 1350 άπό Χριστού γεννήσεως, βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, ο.π., σ. 68(43)].

406 Βιβλιοκρισίες 407 Συνακολούθως θα πρέπει να διορθωθούν και oi σχετικοί Πίνακες, όπου και παρεισφρέουν και πάμπολλα άλλα λάθη ειδικότερα: α'. Στον Πίνακα II. Répartition des manuscrits par siècles (σ. 88) θα πρέπει να απαλειφθεί το χφ. D338 άπό τα ανήκοντα στον «Χ» αιώνα και να προστεθεί στα ανήκοντα στους «Χ ΧΙ» αιώνες, να προστεθεί στα ανήκοντα στους «Χ ΧΙ» αίώνες και το χφ. D177, πού, επίσης, ανήκει στον «Χ ΧΙ» αιώνα (σσ. 31,59) καί το όποιο δεν καταγράφεται άπό τους μελετητές, να απαλειφθεί τό χφ. D289 άπό τα ανήκοντα στον «XV» αίώνα, το χφ. ανήκει στον «XIV XV» αίώνα (σσ. 37,68), επομένως θα πρέπει να συγκαταλεχθεϊ μόνον μεταξύ των χειρογράφων πού ανήκουν στους «XIV XV» αίώνες, να απαλειφθεί τό χφ. D58 άπό τα ανήκοντα στους «XV XVI» αίώνες, τό συγκεκριμένο χφ. ανήκει κατά ένα μέρος στον «XV» αίώνα καί κατά τό άλλο μέρος του στον «XVI» αίώνα (σσ. 25,52), επομένως θα πρέπει να συγκαταλεχθεϊ μεταξύ τών χειρογράφων πού ανήκουν στον «XV» αίώνα (όπως καί συγκαταλέγεται), καί μεταξύ τών χειρογράφων πού ανήκουν στον «XVI» αίώνα. β'. Στον Πίνακα III. Manuscrits datés (σ ) θα πρέπει να διορθώσομε στά χφφ. D25 την χρονολογία σέ 1312 D361 την χρονολογία σέ 1350 D155 την χρονολογία σέ 1366 D233 την χρονολογία σέ 1370/71 D168 την χρονολογία σέ 1409 D35 την χρονολογία σέ 1410/11 D344 την χρονολογία σέ 1512/13 D47 την χρονολογία σέ 1524/25 D142 την χρονολογία σέ 1536 D139 την χρονολογία σέ 1544/45 D181 τήν χρονολογία σέ 1544/45 D300 τήν χρονολογία σέ Έκ τών ανωτέρω καθίσταται σαφές, πέραν τών λαθών πού οφείλονται σέ προχειρότητα της γραφής καί της συνθέσεως, ότι oi συγγραφείς αγνοούν τον τρόπο χρονολογήσεως τών βυζαντινών χειρογράφων, ότι, λ.χ., εάν έχομε σέ βιβλιογραφικό σημείωμα αναφορά μόνο σέ έτος άπό κτίσεως Κόσμου, τό χφ. στο όποιο απαντάται τό σημείωμα μπορεί να έχει γραφεί στά χρονικά όρια δύο (2) ετών ( πράγματα πού αναφέρονται στά βασικά εγχειρίδια Παλαιογραφίας) 1 *. Β5. Πρόχειρες, όσο καί περιορισμένες, είναι οί ταυτίσεις χειρογράφων τοΰ Κέντρου Dujcev με τα κλεμμένα χφφ. της Είκοσιφοινίσσης ( εντύπωση προκαλεί ή αδυναμία ταυτί 11. Τά ίδια λάθη απαντώνται καί στο βφλίο τοΰ Β. Άτσαλου, 7α χειρόγραφα της ιεράς μονής της Κοσίνιτσας (ή Είκοσιφοίνισσας) τον Παγγαίου, Δράμα 1990, σ. 72 κ.ά. (ό κ. Άτσ. κάποτε διορθώνει καί τίς σωστές χρονολογήσεις, όπως κάνει, λ.χ., για τό χφ. άρ. 225 της Είκοσιφοινίσσης, σήμερα D47 (βλ. καί ανωτέρω), πού χρονολογείται στο (1524/)25, γράφει σχετικώς: «Ό Π. Κ. (σ. 35), προφανώς άπό λάθος στην αριθμητική πράξη, αναγράφει ώς έτος γραφής τον χειρογράφου το 1525, ενώ πρόκειται για το 1425 (εν ετει λγ' = = 1425)», ασφαλώς σφάλλεται ό συγγρ. καί όχι ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς πού βεβαίως γνώριζε αφαίρεση).

407 408 Βιβλιοκρισίες σεως, όταν μάλιστα οι "Ελληνες συνεργάτες των Βουλγάρων έχουν στα χέρια τους τα ίδια τα χφφ., κατά δήλωση τους, έδώ και τέσσερα (4) χρόνια, ή Dzurova, πάλι, τα έχει στην κατοχή της έδώ και 25 τουλάχιστον χρόνια) με βάση λοιπόν πληροφορίες πού έ'χω για τα χφφ. της Είκοσιφοινίσσης άπό έκδεδομένες ήδη πηγές, θα πρέπει να ταυτισθούν, μέ συγκεκριμένα χφφ. της Ε'ικοσιφοινίσσης, και τα κάτωθι χφφ. του κλεπταποδόχου Κέντρου Dujcev: D9 (σσ. 23,49) Είκοσιφοινίσσης αρ. 358 [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 93(152)]. DIO (σσ. 23,49) Είκοσιφοινίσσης άρ. 281 (ή 321) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σσ. 86(120), 90(137) τό μέ άρ. 281 χφ. είναι, κατά τήν κατάταξη του Ά. Παπαδοπούλου Κεραμέως, γενικώς «Τυπικό» τοϋ 13ου 14ου αιώνος, ένώ τό μέ άρ. 321 είναι «Τυπικό τοϋ αγίου Σάββα», άνηκε όμως στον 17ο αίώνα]. D92 (σσ. 27,54) Είκοσιφοινίσσης άρ. 116 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 103 (23)]. D95 (σσ. 27,54) Ε'ικοσιφοινίσσης άρ. 303 [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 87(130), ασφαλώς πρόκειται για τήν «ιστορία της μονής», τήν συντεθεϊσα άπό τον Χρύσανθο ιερομόναχο, οί πληροφορίες πού έχομε δεν επιτρέπουν καμιάν αμφιβολία για τήν ταύτιση]. D258 (σσ. 35,64) Είκοσιφοινίσσης άρ. 329 (ή 330) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 91(141,142)]. D260 (σσ. 35,65) Είκοσιφοινίσσης άρ. 215 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 107(54), δέν συμφωνεί ωστόσο ό αριθμός φύλλων τοϋ χειρογράφου, όπως καταγράφεται άπό τον C. R. Gregory, 391 φφ., μέ τό σύνολο τών φύλλων τοϋ χειρογράφου σήμερα, φφ.]. D265 (σσ. 36,656) Είκοσιφοινίσσης άρ. 50 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., ο. 102(11), τό γεγονός ότι τό χφ. D264 καταγράφεται ώς προερχόμενο άπό τήν Είκοσιφοίνισσα, «(Κ )», μας επιτρέπει να προχωρήσομε στην ταύτιση αύτοΰ τοϋ χειρογράφου (τοϋ D265) μέ τό άρ. 50 της Είκοσιφοινίσσης (και όχι τοϋ χειρογράφου D263 πού επίσης είναι «Πραξαπόστολος» τοϋ «XVI» αίώνα)]. D274 (σσ. 36,65) Είκοσιφοινίσσης άρ. 206 (ή 207) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 106(45,46), τό ότι όμως τό χφ. άρ. 207 της Είκοσιφοινίσσης ταυτίζεται, κατά τους συγγραφείς, μέ τό D328 μας επιτρέπει, μέ βεβαιότητα ϊσως, να ταυτίσομε τό συγκεκριμένο χφ. D274 μέ τό χφ. άρ. 206 της Είκοσιφοινίσσης]. D283 (σσ. 37,66) Είκοσιφοινίσσης άρ. 322 (ή 319) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σσ. 160(124), 89 90(136,137), στην Είκοσιφοίνισσα έσώζοντο τέσσερα (4) χφφ. πού μας παρέδιδαν τό «Τυπικό τοϋ αγίου Σάββα», στην καταγραφή τών χειρογράφων της Είκοσιφοινίσσης τοϋ Ά. Παπαδοπούλου Κεραμέως τα μέ άρ. 320,321 χφφ. εμφανίζονται να παραδίδουν «Τυπικό τοϋ άγιου Σάββα» τό ότι τό χφ. άρ. 323 της Είκοσιφοινίσσης, τοϋ 19ου αιώνος, ταυτίζεται μέ τό D298 («Antoine de Gênes, Éléments de Métaphysique»), τό άρ. 320 της Είκοσιφοινίσσης μέ τό D269, τό δε χφ. άρ. 321 της μονής ανήκει στον

408 Βιβλιοκρισίες ο αιώνα, μας επιτρέπει μέ βεβαιότητα να ταυτίσομε το χφ. D283 μέ το άρ. 322 (ή το άρ. 319) της Είκοσιφοινίσσης, άν πράγματι τα χφφ. πού μας παρέδιδαν το «Τυπικό τού αγίου Σάββα» έφεραν συνεχή αρίθμηση]. D332 (σσ. 39,68) ΕΊκοσιφοινίσσης άρ. 199 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π.,σ. 105(38), ό C. R. Gregory χρονολογεί το χφ. στον 15ο αιώνα το δεύτερο χφ. της Ε'ικοσιφοινίσσης πού θα μπορούσε να ταυτίζεται μέ το D332 είναι το άρ. 198, το χφ. άρ. 198 έχει 24 γραμμένες σειρές σέ κάθε φ., το άρ. 199 έχει 22 γραμμένες σειρές εύκολη συνεπώς είναι ή ασφαλής ταύτιση για όποιον έχει στα χέρια του το χφ.]. D337 (σσ. 39,69) Ε'ικοσιφοινίσσης άρ. 46 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., ο. 101(7), ό C. R. Gregory χρονολογεί το χφ. στον 13ο αιώνα, οι διαστάσεις ωστόσο σχεδόν ταυτίζονται]. D357 (σσ. 40,70) Είκοσιφοινίσσης άρ. 150 (πιθανότατα) [βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, δ.π., σ. 72(58), το χφ. θα πρέπει να γράφεται άπό τον Μιχαήλ Φωτεινό, ό Ά. Παπαδόπουλος Κεραμεύς χρονολογεί το χφ. στον 14ο αιώνα]. Συνακολούθως θα πρέπει να διορθωθούν ( συμπληρωθούν) και ol σχετικοί Πίνακες (σσ ) ειδικότερα: α'. Στον Πίνακα V. Provenance des manuscrits grecs du Centre Dujcev θα πρέπει να ταυτισθούν: το χφ. D9 (σ. 92) μέ το Κ358 το χφ. DIO (σ. 92) μέ το Κ281 (ή Κ321) το χφ. D92 (σ. 94) μέτόκ116 το χφ. D95 (σ. 94) μέ το Κ303 το χφ. D285 (σ. 98) μέ το Κ329 (ή Κ330) το χφ. D260 (σ. 98) μέ το Κ215 το χφ. D264 (σ. 98) μέ το Κ50 το χφ. D274 (σ. 98) μέ το Κ206 το χφ. D283 (σ. 98) μέ το Κ322 (ή Κ319) το χφ. D332 (σ. 100) μέτόκ199 το χφ. D337 (σ. 100) μέτόκ46 το χφ. D357 (σ. 100) μέ το Κ150. 'Επίσης, στον ϊδιο Πίνακα λανθασμένη είναι ή αναφορά «cf. cod. 438» στο χφ. D438 (σ. 102), θα πρέπει να διορθωθεί σέ «cf. codd. 441,443», άσχετη και εωλη είναι, επίσης, ή αναφορά «Provient du cod. 168» στο ίδιο χφ. D438 (σ. 102), λανθασμένη είναι ή ταύτιση τού «χειρογράφου» D440 (σ. 102) μέ το Κ330 (Είκοσιφοινίσσης άρ. 330), ή σωστή ταύτιση είναι μέ το άρ. 334 χφ. της Είκοσιφοινίσσης (Κ334) ( μέ το Κ330 ταυτίζεται το D229 ή το D258), λανθασμένη είναι ή αναφορά «cf. 374» στο χφ. D363 (σ. 100, πρβλ. και σσ. 40, 70), ή σωστή αναφορά είναι «cf. 444» (σσ. 45,77). β'. Στους Πίνακες VI (Manuscrits grecs du Centre Dujcev dont la provenance est inconnue) και VII (Manuscrits grecs du Centre Dujcev provenant du Monastère de Kosinitza), σσ , θα πρέπει να γίνουν οί κάτωθι διορθώσεις ( προσθήκες):

409 410 Βιβλιοκρισίες σ. 104, χφ. DIO αντί ( ) να γραφεί Κ281 χφ. D92 αντί ( ) να γραφεί Κ116 σ. 105, χφ. D274 αντί ( ) να γραφεί Κ206 (ή Κ207) σ. 106, χφ. D332 αντί ( ) να γραφεί Κ199 χφ. D337 αντί ( ) να γραφεί Κ46 σ. 107, α', μετά το χφ. άρ. 44 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 46 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D337 β', μετά το χφ. άρ. 49 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 50 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D264 γ', μετά το χφ. άρ. 115 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 116 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D92 σ. 108, α. μετά το χφ. άρ. 146 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 150 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D357 β', μετά το χφ. άρ. 196 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ò άρ. 199 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D332 γ', μετά το χφ. άρ. 203 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 206 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D274 δ', μετά το χφ. άρ. 214 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 215 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D260 σ. 109, α', μετά το χφ. άρ. 277 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 281 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D104 (ή μετά το χφ. άρ. 320 ό άρ. 321 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. DIO) β', μετά το χφ. άρ. 302 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 303 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D95 γ', μετά το χφ. άρ. 312 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 319 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D283 σ. 110, α', μετά το χφ. άρ. 354 (στην στήλη Cote ancienne) να προστεθεί ό άρ. 358 και αντιστοίχως στην στήλη Cote actuelle ό άρ. D9. [Τό ίδιο θα πρέπει να διορθωθεί και ό Πίνακας νΐΐ.β. (Manuscrits dont la cote ancienne est inconnue), σσ ]. Θά πρέπει να σημειωθεί ότι ό υπογραφόμενος άπό το , όταν οι Βούλγαροι δέν είχαν δεχθεί ακόμη ότι τα εμφανισθέντα τον 'Οκτώβριο τοϋ 1988 στο νεοϊδρυθέν Κέντρο Dujcev 64 ελληνικά χφφ. άνηκαν στα κλεμμένα άπό τις μονές της 'Ανατολικής Μακεδονίας (το 1917), έδειξα ότι το Κέντρο Dujcev είναι κλεπταποδόχο επιστημονικό "Ιδρυμα και ότι τα εμφανισθέντα χφφ. δέν είναι άλλα άπό τα κλεμμένα χφφ. της Είκοσιφοινίσσης κυρίως (βλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, Χειρόγραφα της Είκοσιφοινίσσης και τοϋ Τιμίου Προδρόμου Σερρών στο 'Ινστιτούτο «Ivan Dujcev» της Σόφιας (μια προσέγγιση ιστορική των χειρογράφων των ώς άνω μονών), Θεσσαλονίκη 1990, σσ ) ειδικότερα, μέ βάση τις περιορισμένες πληροφορίες πού έδιδαν οι Dzurova Stancev, έδειξα ότι ταυτίζονται: 12. Σχετικώς μέ τό θέμα πρβλ. δ,τι σημειώνει ό Φ. Μαλιγκούδης: «Αντίθετα μέ δσα διατείνονται, φωνασκοϋντες, ορισμένοι φιλόλογοι, ό Παπάζογλου είναι ό πρώτος, ό όποιος ασχολήθηκε συστηματικά με τό ζήτημα» (: Τα χειρόγραφα της Ί. Μ. Τιμίου Προδρόμου, παρατηρήσεις στο περιθώριο τοϋ ζητήματος, 'Επιστημονικό Συμπόσιο «Χριστιανική Μακεδονία 'Ιερά μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών», Πρακτικά, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 119).

410 Βιβλιοκρισίες το χφ. D34 με το άρ. 225 της Είκοσιφοινίσσης 2. το χφ. D36 μέ το άρ. 115 της Είκοσιφοινίσσης 3. το χφ. D37 μέ το άρ. 9 της Είκοσιφοινίσσης 4. το χφ. D38 μέ τό άρ. 118 της Είκοσιφοινίσσης 5. το χφ. D39 μέ το άρ. 123 της Είκοσιφοινίσσης 6. το χφ. D40 μέ το χ. άρ. χφ. της Ε'ικοσιφοινίσσης 7. το χφ. D42 μέ το άρ. 219 της Είκοσιφοινίσσης 8. το χφ. D43 μέ το άρ. 10 τού Τιμίου Προδρόμου 9. το χφ. D44 μέ το άρ. 79 της Είκοσιφοινίσσης 10. το χφ. D46 μέ το χφ. άρ. 35 της Είκοσιφοινίσσης 11. τό χφ. D48 μέ τό χφ. άρ. Γ23 του Τιμίου Προδρόμου 12. τό χφ. D49 μέ τό χφ. άρ. 310 της Είκοσιφοινίσσης 13. το χφ. D55 μέ τό άρ. 160 της Είκοσιφοινίσσης 14. τό χφ. D63 μέ τό άρ. 113 της Είκοσιφοινίσσης 15. το χφ. D77 μέ τό άρ. 80 της Είκοσιφοινίσσης 16. τό χφ. D78 μέ τό άρ. 2 της Είκοσιφοινίσσης 17. το χφ. D79 μέ τό χ. άρ. χφ. της Είκοσιφοινίσσης 18. τό χφ. D81 μέ τό άρ. 249 της Είκοσιφοινίσσης 19. τό χφ. D83 μέ τό άρ. Ζ249 της Είκοσιφοινίσσης 20. τό χφ. D84 μέ τό άρ. 244 της Είκοσιφοινίσσης 21. τό χφ. D88 μέ τό άρ. 1 της Είκοσιφοινίσσης 22. τό χφ. D90 μέ τό άρ. 140 της Είκοσιφοινίσσης 23. τό χφ. D91 μέ τό άρ. 241 της Είκοσιφοινίσσης 24. τό χφ. D92 μέ τό άρ. 142 της Είκοσιφοινίσσης. Τις πληροφορίες αυτές επανέλαβα σέ άλλο μου βιβλίο (: Τα χειρόγραφα της Είκοσιφοινίσσης (κατάλογοι και καταγραφές), 'Αθήνα 1991), όπου μάλιστα έδωσα καί φωτογραφίες φύλλων κλεμμένων ελληνικών χειρογράφων πού ενεφανίσθησαν τότε στην Σόφια (Πίν. 5,8,15, 19,22,23,24,26,27,29,30,31,40,41) ol συγγραφείς, όχι μόνο δεν κάμουν λόγο στο τεύχος για την πρώτη αυτή ταύτιση, άλλα, όπως μοΰ σημειώνουν συνάδελφοι, βεβαιώνουν ότι στα βιβλία μου «δέν κάνω λόγο για ταυτίσεις» (!) ( όμως για τό θέμα της εξαπατήσεως στην επιστήμη άπό μέρους τοϋ εκ των συγγραφέων τοΰ τεύχους κ. Β. Κατσ. θα χρειασθεί να επανέλθω). Β6. Ειδικότερα στους Πίνακες, μια πού ανωτέρω έγινε λόγος για σφάλματα σέ αυτούς, θα πρέπει να γίνουν οί κάτωθι προσθήκες ( διορθώσεις): σ. 81, στο λήμμα Panégyricon νά προστεθεί τό χφ. άρ. 60. σ. 82, στο λήμμα S. J. Chrysostome, Commentaire sur la Genèse, λανθασμένα καταγράφονται 7 χφφ., μόνο τα χφφ. άρ. 166, 449, 45 μας πραδίδουν Commentaire sur la Genèse, τα χφφ. άρ. 208,230, 400, 404 μας παραδίδουν Homélies sur la Genèse καί θα πρέπει νά τεθούν σέ ίδιον λήμμα. σ. 83, α', στο λήμμα Nomocanon (Exomologétarion) λανθασμένα τίθενται 5 χφφ., μόνο τα χφφ. άρ. 319, 354 ανήκουν στο λήμμα, άπό τα λοιπά τό άρ. 46 είναι Nomocanon (en XIV titres) καί θά πρέπει νά προστεθεί στο οικείο λήμμα, τό άρ. 345 είναι Nomocanon (Manuel Malaxos), τό δέ άρ. 8 είναι Euchologion. β', στο λήμμα Canons paraclétiques λανθασμένα καταγράφεται τό χφ. άρ. 343, τό συγκεκριμένο χφ. μας παρέδιδε Canons en l'honneur de divers saints καί θά πρέπει νά καταχωρηθεί σέ χωριστό λήμμα.

411 412 Βιβλιοκρισίες γ', στο λήμμα Acolouthies λανθασμένα καταγράφεται το χφ. 421, το συγκεκριμένο χφ. μας παρέδιδε Prière d'absolution και θα πρέπει να καταχωρηθεί σέ Ιδιαίτερο λήμμα, το ϊδιο λανθασμένα τίθεται το ώς άνω χφ. και κάτω άπο το λήμμα Euchologion. δ', στο λήμμα Canons en l'honneur de la Théotocos λανθασμένα καταγράφεται το χφ. άρ. 405, το συγκεκριμένο χφ. μας παραδίδει Canons paraclétiques καί θα πρέπει να τεθεί στο οικείο λήμμα. ε', μετά το λήμμα Mélanges hagiographiques (ή στην σ. 84, μετά το λήμμα Mélanges liturgiques) θα πρέπει να τεθεί λήμμα Mélanges théologiques καί τα χφφ. άρ. 16,24,77, 87, 183, 213, 297, 353 (στην σ. 85 υπάρχει λήμμα Mélanges théologiques μέ ένα μόνο χφ., το άρ. 87). σ. 84, α', στο λήμμα Liturgies λανθασμένα καταγράφεται το χφ. άρ. 87, το συγκεκριμένο χφ. μας παραδίδει Mélanges théologiques et liturgiques. β', στο λήμμα Octoèchos λανθασμένα καταγράφεται το χφ. άρ. 239 (το άρ. 239 μας παραδίδει «Γεωμετρικής καί φυσικής αστρονομίας μαθήματα στοιχειώδη συγγραφέντα παρά τοϋ σοφωτάτου Άββα Καΐλου», στο ϊδιο λήμμα θα πρέπει να προστεθεί το χφ. άρ. 259, ένώ το μέ άρ. 348 χφ. θα πρέπει να προηγηθεί του άρ γ', στο λήμμα Anthologion λανθασμένα καταγράφεται το χφ. άρ. 333, το συγκεκριμένο χφ. μας παραδίδει Menée (janvier). σ. 85, στο λήμμα Anthologion (Petros Lampadarios) λανθασμένα δέν καταγράφεται το χφ. άρ. 112 (μας παραδίδει, επίσης, το ϊδιο κείμενο). σ. 86, α', στο λήμμα Mélanges théologiques λανθασμένα δέν καταγράφονται τα χφφ. άρ. 16, 24,77,183,297,353 (βλ. καί ανωτέρω). β', το λήμμα Gérasimos hiéromonachos, Manuel de métrique, μένει έωλο καθώς δέν έ'χει καμιά αναφορά σέ χφ., θα πρέπει ασφαλώς να καταγραφεί κάτω άπο το λήμμα το χφ. άρ Β7. Πάμπολλα είναι καί τα τυπογραφικά (ή άλλα) λάθη, μολονότι έχομε να κάνομε, όπως ανεφέρθη ήδη, μέ έ'να πολύ περιορισμένο κείμενο ενδεικτικώς καί μόνο σημειώνομε: αντί a Prodrome à Prodrome (σ. 36(215)), αντί Stichération Stichérarion (σ. 50(49)), αντί Haxaéméron Hexaéméron (σ. 55(104)), αντί 'Ελλήνων Ελλήνων (σ. 56(136)), αντί dédut début (σσ. 57(149), 67(307), 68(314), (317)), αντί Apôrtes Apôtres (σ. 58(158)), αντί September septembre (σ. 61(197)), αντί Όμιλίαι Όμιλίαι (σ. 61(208)), αντί théologiqes théologiques (σ. 62(213)), αντί Physioloqus Physiologus (σ. 67(297)), αντί janvrier janvier (σ. 69(213)), αντί Synésies Synésius (σ. 69(342)), αντί Nicéhpore Nicéphore (σ. 74(407)), αντί Perchemin Parchemin (σσ. 73(385), (387), (388), (389), (390), (391), (392), (393), 74(398), (399), (403), (404), (405), (406), 76(429), (430), (432), 77(437), (438), (439), (440), (441), (442), (443), (445), (446), 78(447), (448), (449), (450) 30 φορές έχομε το ϊδιο λάθος(!)). Περαίνοντας την παροΰσα παρουσίαση τοϋ «Checklist» δέν μπορώ, μαζί μέ το σύνολο σχεδόν τών Ελλήνων βυζαντινολόγων, για μια ακόμη φορά, παρά να εκφράσω την λύπη μου γιατί ή συνεργασία τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης μέ το Κέντρο Dujcev ( αποτέλεσμα αυτής καί ή παροΰσα έκδοση) βοήθησε δυστυχώς στην επιβεβαίωση τοϋ Κέντρου διεθνώς καί στην κατοχύρωση τών κλεμμένων ελληνικών θησαυρών ώς βουλγαρικών πλέον 13. Όπως καί άλλοτε σημείωσα, το 'Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο έπαιξε, παρασυρμένο 13. Πρβλ. «Τα χειρόγραφα αυτά (...) άρχισαν ήδη να χρησιμοποιούνται ώς τεκμήριο της γνωστής καί άπο ανάλογες περιπτώσεις βουλγαρικής θέσης δτι και ή μονή τοϋ Τιμίου Προ

412 Βιβλιοκρισίες 413 άπό κακούς συμβούλους ίσως, το παιχνίδι της Dzurova καί των Βουλγάρων άπο τους ξένους συναδέλφους πού λαμβάνουν στα χέρια τους ενα παρόμοιο βιβλίο, προϊόν συνεργασίας μάλιστα Βουλγάρων καί Ελλήνων ειδικών ( έκδοση χρηματοδοτούμενη άπό τον ιδρώτα τοΰ ελληνικού λαού), δέν μπορεί να έχομε την απαίτηση να γίνουν βασιλικότεροι τοΰ βασιλέως, υποστηρικτές της έλληνικότητος των κλεμμένων καί κήρυκες της επιστροφής τους, πόσο μάλλον όταν πουθενά στον Πρόλογο τους οι Πρυτάνεις κκ. Μάντης καί Τρακατέλλης δέν ομιλούν για κλεμμένα καί για επιστροφή τους στην Ελλάδα, αντιθέτως αορίστως κάμουν λόγο για τον «ρόλο τής επιστημονικής έρευνας πού δεν πρέπει να αναμιγνύεται με άλλες παραμέτρους πού επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη της επιστημονικής όρασης» (α. 11: «(...) révèle également l'impression que nous avions depuis le début que le rôle de la recherche scientifique ne doit pas se mêler à d'autres paramètres qui influencent négativement le déroulement de l'opération scientifique») 14. Καί ασφαλώς θα έπρεπε να γνωρίζουν οι συντάσσοντες τους Προλόγους, όταν ομιλούν για «επιστημονική έρευνα πού δεν πρέπει νά αναμιγνύεται σε άλλες παραμέτρους» ( Ó κ. Τρακατέλλης μάλιστα ένεφανίζετο παλαιότερα πρωτοστατών στις εκδηλώσεις για το «Μακεδόνικο»), ότι οι Σκοπιανοί στα Πανεπιστήμια τους δημιούργησαν τό μακεδόνικο έθνος καί την μακεδόνικη γλώσσα, όπως καί οί συνεργάτες τους οί Βούλγαροι στα Πανεπιστήμια τους σήμερα δημιουργούν το θρακικό ζήτημα καί αύριο ποιος ξέρει τί ( μόλις προσφάτως άλλαξαν τήν ονομασία τού Πανεπιστημίου Φιλιππουπόλεως βαπτίζοντας το Πανεπιστήμιο Θράκης) 15. Τό πλέον απαράδεκτο βεβαίως είναι ότι πουθενά δέν κάμουν λόγο στο κείμενο τους για κλεμμένα χφφ. καί για υποχρέωση των Βουλγάρων νά τα επιστρέψουν στην Ελλάδα (με βάση τήν συνθήκη τοΰ Neuilly τοΰ 1919, αρθρ ) καί οί "Ελληνες ειδικοί (οί κκ. Άτσ. καί Κατσ.), αντιθέτως συνυπογράφουν δρόμου απετέλεσε κατά τον Μεσαίωνα ενα άπο τά κέντρα τής βουλγαροβυζαντινής γραμματείας καί πολιτισμού», εφ. «Ελευθεροτυπία», 14 Δεκεμβρίου 1995 (άρθρο τού καθηγητή Φ. Μαλιγκούδη) ή «(...) ή οποία (se. ή ελληνική πολιτεία) καί πάλιν, υποκύπτουσα εις τήν βουλγαρικήν Ίταμότητα, εγκατέλειψε και πάγιες θέσεις της, δπως τήν άξίωσιν επιστροφής των διαρπαγέντων άπο τους Βουλγάρους, κατά τον πρώτον παγκόαμιον πόλεμον, πολιτιστικών μας αγαθών τής 'Ανατολικής Μακεδονίας καί τής Θράκης μας (κυρίως άπό τις Μονές Τιμίου Προδρόμου Σερρών καί Είκοσιφοινίσσης Παγγαίου), τά όποια ήδη εκθέτουν οί Βούλγαροι ώς ιδικά των εις τό Βερολΐνον!» (μήνυμα τοΰ πρ. Προέδρου Δημοκρατίας κ. Χρ. Σαρτζετάκη προς τον ελληνικό λαό με τον ερχομό τοΰ νέου έτους, 1996). 14. Πρβλ. «(...) αφέθη αναπάντητος, χωρίς παραδόξως νά γίνεται καν λόγος περί αυτής, μεθοδευμένη, επί δεκαετίες ήδη, αναπτυσσόμενη επισήμως, ενταθεισα μάλιστα (...) "Θρακολογία" τών Βουλγάρων, χωρίς ίχνος έντροπής διϊσχυριζομένων, δτι... πρωτοβούλγαροι ήσαν οί αρχαίοι Θράκες! Επομένως κατά τό σκοπού μεν ον..., Βούλγαροι γνήσιοι καί οί σημερινοί!!», Πρακτικά Διημερίδος «Κλεμμένα...», ύπό έκδοση (Χαιρετισμός πρ. Προέδρου Δημοκρατίας κ. Χρ. Σαρτζετάκη). 15. Πρβλ. «(...) ενώ σιωπά (se. ή ελληνική πολιτεία) εις τον δυσπερίγραπτον μεγαλοβουλγαρισμόν, όταν, επί δεκαετίες τώρα, δεν απαντά εις τον θρασύτατον χαρακτηρισμόν τών Θρακών ώς... πρωτοβουλγάρων, πράγμα πού καί ή 'Ακαδημία τους τών 'Επιστημών υιοθετεί καί προ ολίγων ακόμη ημερών εκ νέου επανέλαβε, εμφανίζουσα τους Βουλγάρους ώς πρώτους κατοίκους τής Βαλκανικής!» (μήνυμα τοΰ πρ. Προέδρου Δημοκρατίας κ. Χρ. Σαρτζετάκη προς τον ελληνικό λαό με τον ερχομό τού νέου έτους, 1996).

413 414 Βιβλιοκρισίες με τους Βουλγάρους ένα κείμενο δπου, μεταξύ άλλων, διαβάζομε δτι τα χφφ. του Κέντρου Dujcev «σλαβικά, ανατολικά, ελληνικά, δίγλωσσα ή καί τρίγλωσσα, αντανακλούν τις κύριες γλωσσικές παραδόσεις των πληθυσμών της Βαλκανικής Χερσονήσου καί την τύχη τους ανά τους αιώνες την συγκατοίκηση, συχνά θυελλώδη, τών διαφόρων λαών, την γέννηση ιδιαιτεροτήτων της ορθόδοξης κουλτούρας, τών παραδόσεων καί τοϋ μηνύματος της» (α. 13: «(...) manuscrits slaves, orientaux, grecs ou bilingues, voire trilingues, reflétant les principales traditions linguistiques des populations de la péninsule balkanique et leur destin durant des siècles: la cohabitation, souvent orageuse, de différents peuples, la naissance des particularités de la culture orthodoxe, de ses traditions et de son message»). Αυτό δυστυχώς πού κατανοώ ò υπογραφόμενος, καί αυτό βεβαίως πού κατανοούν όσοι διαβάζουν το συγκεκριμένο κείμενο, είναι δτι εξισώνονται, τοποθετούμενοι στην ίδια μοίρα θύτες καί θύματα ( οι Βούλγαροι πού διέπραξαν τις λεηλασίες με τους "Ελληνες πού υπέστησαν τις βιαιοπραγίες καί τους βιασμούς) καί ασφαλώς δτι με τις συγκεκριμένες γραμμές, υπογραφόμενες μάλιστα καί άπό "Ελληνες, περνά ή γνωστή βουλγαρική θέση περί «βουλγαροβυζαντινού πολιτισμού», απόρροια τοϋ όποιου είναι καί τα κλεμμένα άπό τήν Ελλάδα (!) αδυνατώ βεβαίως να δεχθώ δτι Έλληνες επιστήμονες δεν έχουν υπόψη τους ειδικές για τό θέμα εργασίες πού αποδεικνύουν ότι, έκτος τών ελληνικών χειρογράφων, καί τα «ανατολικά» χφφ. τοϋ κλεπταποδόχου Κέντρου Dujcev είναι χφφ. κλαπέντα άπό τήν Ελλάδα, άπό τό Imaret της Καβάλας (τήν Βιβλιοθήκη τοϋ «Mehmet Ali») 16. 'Εν κατακλείδι, τό τεύχος αυτό θα ήτο προτιμότερο όχι μόνο για λόγους επιστημονικούς, άλλα κυρίως για λόγους εθνικούς, να μήν είχε εκδοθεί, καί συνυπογραφεί άπό "Ελληνες, ποτέ 17. ΓΕΩΡΓΙΟΣ Κ. ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ 16. Πρβλ. Γ. Κ. Παπάζογλου, «Ή Βιβλιοθήκη "Mehmet Ali" στο Imaret της Καβάλας καί ή αρπαγή της άπό τους Βουλγάρους (1917)», Θασιακά (τιμ. τόμος Απ. Βακαλοπούλου), 6(1989), σσ (καί: Χειρόγραφα καί Βιβλιοθήκες της Ανατολικής Μακεδονίας καί Θράκης, Κομοτηνή 1993, έργ. άρ. Η). 17. Πρβλ. «Ωστόσο το 1990 εμφάνισε (se. ή Βουλγαρία) τά μη έπιστραφέντα βυζαντινά χειρόγραφα άπό τήν 'Ανατολική Μακεδονία καί Θράκη παρουσιάζοντας τα σαν αποκτήματα τοϋ νεοσυσταθέντος, στην Σόφια, 'Ιδρύματος "Ivan Dujcev" με άλλα λόγια ούτε τήν Συνθήκη σεβάσθηκε, οϋτε τήν χώρα μας, κι εμεϊς δεχόμαστε νά μας κοροϊδεύουν (...) 1 Άραγε ποιος θά μας φτύσει για νά μήν βασκαθούμε;», έφ. «'Ελεύθερος Τύπος», 4 'Ιανουαρίου 1996 (άρθρο της δημοσιογράφου Άγγελ. Δαμίγου, με αφορμή τό ψήφισμα τών επιστημόνων της Διημερίδος της Κομοτηνής, 6 7 Μαΐου 1995, για τήν επιστροφή τών κλαπέντων).

414 Χ ρ ο ν ι κ ά ΕΦΟΡΕΙΑ ( ) Πρόεδρος: Ν. Λιβαδάρας, 'Αντιπρόεδροι: Ευ. Μουτσόπουλος, Κ. Δρακάτος, Ν. Μαρκέτος, Γενικός Γραμματεύς: Ν. Φορόπουλος, Ειδικοί Γραμματείς: Δίον. Καλαμάκης, Γερ. Ζώρας, Κοσμήτωρ: Έμμ. Κωνσταντινίδης, "Εφορος Σχολών: Ίω. Μαρκαντώνης, Ταμίας: Χρ. Αναγνωστός, "Εφορος Βιβλιοθήκης: Π. Νικολόπουλος, "Εφορος Καταστήματος: Δ. Καπετσώνης, Σύμβουλοι: Μιχ. Πολίτης, Ν. Πολίτης, Αχ. Λαζάρου, Δ. Κουκουλομμάτης, Αναπληρωματικά μέλη: Μιχ. Κατσάνης, Ανδρ. Καραμάνος, Γ. Βαγιανός, Τ. Αναγνώστου. ΚΟΣΜΗΤΕΙΑ ΣΧΟΛΩΝ Γραμματεύς Σχολών: Β. Ρομπόκος. Κοσμήτορες: Νικ. Κυριαζής, Θρ. Μαρκέτος, Γ. Ματσόπουλος, Νικ. Μπεζαντάκος, Έλ. Μπελιός, Ίω. Μπολανάκης, Γ. Μποροβίλος, Σπ. Μπρέκης, Ήλ. Νικολάου, Π. Ριζόπουλος, Β. Σπανδάγος, Ήλ. Τεμπέλης, Κ. Χασάπης, Νικ. Χρονόπουλος, Γ. Χώρας. ΕΞΕΛΕΓΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Άγγ. Γιαννόπουλος, Βασ. Καλαϊτζής-Μουντάκις, Γ. Πολυμένης. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΕΙΟΥ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ Ν. Λιβαδάρας, Μαρία Μαντουβάλου, Εύ. Ρόζος. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΠΟΙΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ Τ. Αναγνώστου, Δημ. Κουκουλομμάτης, Γερ. Ζώρας. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΕΚΘΕΣΕΩΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Ν. Λιβαδάρας, Ν. Φορόπουλος, Χρ. Άναγνωστός, Χρ. Χρήστου, Κ. Γιαννακό, Ν. Γκιολές, Φ. Σακελλαρίου, Κ. Λινάκης, Ίω. Σπανοδήμος, Λ. Καρπαθάκης. ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ Ν. Λιβαδάρας, Έμμ. Κωνσταντινίδης, Π. Νικολόπουλος, Αχ. Λαζάρου, Γερ. Ζώρας, Δίον. Καλαμάκης. t Εκλιπόντα Μέλη της Διοικήσεως Πέτρος Χάρης, διατ. σύμβουλος ( ) "Αγγελος Γιαννόπουλος, Μέλος της 'Εξελεγκτικής Επιτροπής ( ) Ιωάννης Μαρκόπουλος, 'Επίτιμος Κοσμήτωρ τών Σχολών

415 Α'. ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ Παρατίθεται κατωτέρω συνοπτική αναγραφή των εκδηλώσεων πού ώργανώθηκαν κατά το 1998 στίς αίθουσες τοϋ Συλλόγου, με πρωτοβουλία τοϋ Φ. Σ. Παρνασσός. Ιανουάριος : Εορτή της βασιλόπιττας. Όμιλητής ό έπίκ. καθηγητής Δίον. Καλαμάκης με θέμα: «Και επί γης είρήνη». Συμμετέσχε ή χορωδία και ορχήστρα τοΰ Νεανικοϋ Κέντρου τοϋ Τ. Ναοϋ Άγ. Χαραλάμπους Ίλισσίων υπό τήν διεύθυνση τοΰ Στ. Καλαϊτζάκη : «'Ανά τον Παρνασσόν». Σειρά εκδηλώσεων Λόγου καί Τέχνης. Διεύθυνση 'Επιμέλεια: Τάσος Άναγνώστου. Τιμητική παρουσίαση της ποιήτριας Όλγας Βότση. 'Ομιλητές: Μ. Μερακλής καί Ευ. Μόσχος. Άπήγγειλε ή ηθοποιός "Αννα Πολυτίμου Παπακωνσταντίνου : Υποδοχή τοΰ καθηγητού τοΰ Πανεπιστημίου της Σορβόννης Jacques Jouanna ως αντεπιστέλλοντος μέλους τοΰ Συλλόγου. Παρουσίαση τοΰ βιβλίου τοΰ τιμωμένου «Ιπποκράτης» σε ελληνική μετάφραση : Ρεσιτάλ κλασσικού τραγουδιού τοΰ Theo Rossi καί της 'Αθηνάς Βασιλείου : 50ή 'Επέτειος της Οικουμενικής Διακηρύξεως των Δικαιωμάτων τοΰ 'Ανθρώπου. Όμιλητής: Δρ 'Αριστείδης Καλογερόπουλος Στράτης (έν συνεργασία μετά τοΰ Ελληνικού Συνδέσμου Ηνωμένων Εθνών). Φεβρουάριος : «'Ανά τον Παρνασσόν». Ή νεώτερη ποιητική παραγωγή τοΰ 'Ανάσταση Λεβίδη. Όμιλητές: Τ. Άναγνώστου, Δ. Καραμβάλης. Άπήγγειλε ό ηθοποιός Κ. Παλίνης : Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ βιολιού τοΰ Έριόνη Κανά. Μάρτιος Προεσπερίς Παπαδιαμάντη. Τρισάγιο είς μνήμην Άλ. Παπαδιαμάντη στον Ί. Ναό Άγ. Γεωργίου Καρύτση. Όμιλητής: Φ. Δημητρακόπουλος. Άπήγγειλε ό ηθοποιός Γ. Μούτσιος. "Επαιξε νάϊ ό Γ. Συμεωνίδης. "Εψαλε χορωδία ύπό τήν διεύθυνση τοΰ Ν. Κλέντου : «Άνά τον Παρνασσόν». Μνήμη Γεωργίου Βιζυηνού: 100 χρόνια άπό τον θάνατο του. Όμιλητές: Τ. Άναγνώστου, Αλίκη Μελισσείδου Σιαβελή. Άπήγγειλε ή Κατερίνα Μουρίκη. Ακούστηκαν μελοποιημένα ποιήματα τοΰ Γ. Βιζυηνού άπό τον Γιώργο καί τήν Μαίρη Τσοκάνη : Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ πιάνου τοΰ Απόστολου Παληού : Βραδιά Chopin μέ τήν πιανίστρια Lidia Grychtolówna : 'Επέτειος 50 ετών άπό της ενσωματώσεως της Δωδεκανήσου μέ τήν Μητέρα Ελλάδα. Όμιλητές: Ν. Φορόπουλος, Ακαδημαϊκός Έμμ. Ρούκουνας καί Ίω. Χατζηφώτης : Εορτασμός της 'Εθνικής 'Επετείου της 25ης Μαρτίου Όμιλητής: καθηγητής Δ. Παντελοδήμος, μέ θέμα: «Ό Κωστής Παλαμάς καί οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες». Συμμετέσχε ή χορωδία τών υπαλλήλων τοΰ Υπουργείου Πολιτισμού υπό τήν διεύθυνση τοΰ Ά. Καρμπόνε. 'Απρίλιος : Ρεσιτάλ τραγουδιού τοΰ τενόρου Ευθυμίου Μιχαλόπουλου : Συναυλία 'Εκκλησιαστικής Μουσικής μέ τήν χορωδία της Ί. Μητροπόλεως Πατρών, θέμα: «'Ορατόριο. Πάσχα Κυρίου. Τα Άγια Πάθη κατά Ματθαίον», σύνθεση τού Σεβ. Μητροπολίτου Πατρών κυρίου Νικόδημου. Διηύθυνε ό Σπ. Ψάχος : Αφιέρωμα στους Νεοέλληνες φωτιστές τοϋ Γένους Μανουήλ θ. Χαιρέτη, Περικλή Γιαννόπουλο, "Ιωνα Δραγούμη, Άγγελο καί Εύα Σικελιανού, Αγγελική Χατζημιχάλη, Λίνο Καρζή, Κώστα Καραβίδα, Νικόλαο Πολίτη, Αθηνά Ταρσούλη, Κ. Σοκκόλη, Δημήτρη Πικιώνη, Φώτη Κόντογλου, Δημοσθένη Δανιηλίδη, Πάννη Τσαρούχη καί Ντόρα Στράτου. Όμιλητές: Ν. Λιβαδάρας, Ν.

416 'Εκδηλώσεις 417 Καρράς, Τ. 'Αθανασιάδης, Άρης Μωραΐτης, Γιολάντα Πατεράκη, Κ. Σαρδελής, Άδωνις Γεωργιάδης, Ελένη Φάσσου, Ίω. Κουριαννίδης, Δ. Λαζογιώργος Έλληνικος (εν συνεργασία μετά τοϋ 'Επιστημονικού Συλλόγου Νέων των 'Αθηνών) : Μουσικοφιλολογική εσπερίδα μέ θέμα: «Μακεδονία Μ. Αλέξανδρος». Συντονίστρια ή Δρ Έλπίς Μητροπούλου (εν συνεργασία μετά της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Επιστημόνων Καλλιτεχνών) : Υποδοχή τοϋ καθηγητού τοϋ Πανεπιστημίου της Ρώμης Mario Petrucciani ώς αντεπιστέλλοντος μέλους τοϋ Συλλόγου. Παρουσίαση τοϋ τιμωμένου άπό τον έπίκ. καθηγητή Γερ. Ζώρα. Όμιλία τοϋ τιμωμένου μέ θέμα: «Due paragrafi per Giacomo Leopardi: I. La "Corrispondenza". II. La "fine del mondo"». Μάιος : Συναυλία Μουσικής Δωματίου μέ τους Άρη Γαρουφαλή, Νίνα Πατρικίδου και Μαρίνα Κισλίτσινα : Συναυλία μέ έργα 'Ιωσήφ Μπενάκη :100ή Επέτειος τοϋ 'Ολοκαυτώματος της Κουτσούφλιανης (Παναγίας Καλαμπάκας) Όμιλητές: Ν. Λιβαδάρας, Ν. Θέμελης, Χ. Ζούκας, Ν. 'Αλεξίου, Άθ. Στρατής, Γ. Σάρρος, Άχ. Λαζάρου (εν συνεργασία μετά της 'Επιτροπής 'Ενημερώσεως για τα 'Εθνικά θέματα και της 'Οργανωτικής 'Επιτροπής τοϋ Έορτασμοϋ) : Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ για δύο πιάνα μέ τον Π. Άρχοντίδη και τήν Ναταλί Τσαλδαράκη : Συναυλία τοϋ 'Ελευθερίου καί τής Πάρρυ Παπασταύρου : Συναυλία ελληνικής μουσικής μέ το φωνητικό συγκρότημα τής Φιλικής Εταιρείας 'Επιστημόνων Καλλιτεχνών υπό τήν διεύθυνση τοϋ Άν. Πανουργία : «'Ανά τον Παρνασσόν». Ή ζωή καί το έργο τοϋ Πώργου Σαραντάρη. Όμιλητές: Τ. Άναγνώστου, 'Ολυμπία Καράγιωργα : 'Εθνικό Μνημόσυνο τής Αλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως. 'Αρχιερατικό Μνημόσυνο χοροστατοΰντος τοϋ θεοφ. 'Επισκόπου 'Αχελώου κυρίου Ευθυμίου. Όμιλία τοϋ καθηγητοΰ Άχ. Λαζάρου μέ θέμα: «Βυζάντιον: Ελληνισμός Χριστιανισμός Πολιτισμός». Έψαλε χορωδία ύπό τήν διεύθυνση τοϋ Ν. Κλέντου. 'Ιούνιος : Εισήγηση τοϋ καθηγητού John Anton, Επιτίμου Μέλους τοϋ Συλλόγου, μέ θέμα: «Νεοπλατωνισμός καί ποιητικές ιεραρχίες στο έργο τοϋ Καζαντζάκη» : Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ πιάνου τής Μαρίας Άλούπη. 'Οκτώβριος : Έπετειακή εκδήλωση για τήν απελευθέρωση τών 'Αθηνών άπό τον στρατό Κατοχής ( ). Κατάθεση στεφάνου άπό τον 'Αντιδήμαρχο 'Αθηναίων Ν. Γιατράκο. Όμιλία τοϋ Τ. Άναγνώστου μέ θέμα: «Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοϋ πολέμου καί τής Κατοχής». Συναυλία μέ τήν χορωδία καί ορχήστρα Νέων τής Στέγης Γραμμάτων καί Τεχνών Ηλιουπόλεως ύπό τήν διεύθυνση τοϋ Ν. Πολυχρονόπουλου. Ερμηνεύθηκαν τα έργα Μαουτχάουζεν καί Ρωμιοσύνη τοϋ Μ. Θεοδωράκη : Εορτασμός τής επετείου τής 28ης 'Οκτωβρίου Όμιλητής ό καθηγητής Άν. Ίω. Μεταξάς μέ θέμα: «28η 'Οκτωβρίου Μορφές καί τυπολογία τοϋ έπετειακοϋ λόγου». Συμμετέσχε ή χορωδία τών Νέων 'Εκπαιδευτηρίων Μαλλιαρά υπό τήν διεύθυνση τοϋ Ν. Μαλλιαρά. Νοέμβριος : 200 χρόνια άπό τή θυσία τοϋ Ρήγα Βελεστινλή. Όμιλητής ό καθηγητής Άχ. Λαζάρου μέ θέμα: «Πρότυπα καί προοπτικές στα σχέδια τοϋ Ρήγα» : 7ο Διεθνές Χορωδιακό Φεστιβάλ Αθηνών. Καλλιτεχνική Διεύθυνση: Θρασύβουλος Κάββουρας : 'Επέτειος τής 'Απελευθερώσεως τής Χίου άπό τον Τουρκικό ζυγό. 250 χρόνια άπό τήν γέννηση τοϋ Διδασκάλου τοϋ Γένους Αδαμαντίου Κοραή. Όμιλητές: Δίον. Καλαμάκης, Ν. Χαλκιάς, Άθ. Τζούμας (έν συνεργασία μετά τής Χιακής Άδελφότητος Άττικοβοιωτίας «Ό Κοραής») : Έτος Ρήγα Φεραίου Διονυσίου Σολωμού. Όμιλητές: Έλπίς Μητροπούλου Σέφης Άναστασάκης : Κύκλος Νέων Καλλιτεχνών. Ρεσιτάλ πιάνου τής Ελένης Χούντα : Είκοσιπενταετηρικόν έόρτιον συνέδριον επί τή συμπληρώσει 25 ετών αρχιερατείας τοϋ Σεβ. Αρχιεπισκόπου Σινά κυρίου Δαμιανού. Θέμα:

417 418 Εκδηλώσεις «Tò Σινά δια μέσου των αιώνων». Πανηγυρική εναρκτήριος συνεδρία. 'Αναγόρευση του Σεβ. Σιναίου εις 'Επίτιμο Μέλος τοϋ Παρνασσού : Μνήμη π. Γεωργίου Πυρουνάκη. Όμιλητές: Ν. Λιβαδάρας, Άντ. Καλλίτσης. Συμμετέσχε ή Ελληνική Βυζαντινή Χορωδία υπό τήν διεύθυνση τοϋ Λ. 'Αγγελοπούλου (έν συνεργασία με τήν «Κίνηση για τή Νεότητα»). Δεκέμβριος : Ρεσιτάλ πιάνου της Μαρίας Εύστρατιάδη : 'Επέτειος 50 ετών άπό της ιδρύσεως της Παγκοσμίου Όργανώσεως Υγείας. Όμιλητές: Ν. Μπαλτάς, Μερόπη Βιολάκη Παρασκευά (έν συνεργασία μετά τοΰ Ελληνικού Συνδέσμου Ηνωμένων Εθνών) : Ετήσιο Μνημόσυνο τών Ιδρυτών, δωρητών, ευεργετών και μελών τοϋ Συλλόγου στον Ί. Ναό Άγ. Γεωργίου Καρύτση, χοροστατοϋντος τοϋ Σεβ. Μητροπολίτου Χαρτούμ και παντός Σουδάν κυρίου Τίτου Καράντζαλη, μέλους τοϋ Συλλόγου. 'Ακολούθησε ή ανάγνωση της 'Εκθέσεως Πεπραγμένων της Κοσμητείας τών Σχολών και ή απονομή τών διακρίσεων στους διακριθέντες τών διαγωνισμών τοϋ Συλλόγου : Αφιέρωμα στον Γκαετάνο Ντονιτσέττι. Λυρική βραδιά μέ τους καλλιτέχνες τοϋ Σωματείου «Λυρική "Εκφραση». Καλλιτεχνική επιμέλεια: Ντίνα Γουδιώτη Χριστούγεννα στον «Παρνασσό». Όμιλητές: Ν. Φορόπουλος, Μ. Χωριανόπουλος. Απήγγειλαν οι ηθοποιοί Κάκια Παναγιώτου και Λέλα Νενεδάκη. 'Ακολούθησε συναυλία μέ τήν Φιλαρμονική τοΰ Δήμου Ηλιουπόλεως υπό τήν διεύθυνση τοϋ Ν. Πολυχρονόπουλου. 77ος Καλοκαιρίνειος θεατρικός Διαγωνισμός. Βραβείο: Γεωργία Άνεζίνη Περάκη μέ τό έργο «Ταξίδι στον παράδεισο». Έπαινος: Μιχάλης Θεοδωρακάκος μέ το έ'ργο «Μαρία». 15ος Λογοτεχνικός Διαγωνισμός. Ποίηση: Β' Βραβείο: Άγγελική Χριστίνα Σαμαρτζή μέ τήν συλλογή «Ό,τι διέφυγε της λήθης». Β' Βραβείο: Βασιλική Ράπτη μέ τήν συλλογή «Ένα δάκρυ στον ωκεανό». "Επαινοι: Μυρτώ Τσαούση μέ τήν συλλογή «Αναδρομή». Ευγενία Σπυροπούλου Ζαφείρη μέ τήν συλλογή «Οιμωγή». Ζωή Πετροπουλέα μέ τήν συλλογή «Ερωτηματικά». Βενετία Γαβριελάτου μέ τήν συλλογή «Ώγυγία». Κούλα Καραμηνά Πόθου μέ τήν συλλογή «Ήμερα πρώτη». Τάνια Λιτερίνα μέ τήν συλλογή «Θύραθεν». Πεζογραφία: Α' Βραβείο: Βασίλης Καραμπατάκης μέ τό έ'ργο «Ό κήπος ή παραλλαγές στο θέμα της ουτοπίας». Β' Βραβείο: Πόπη Γαϊτάνου μέ τό έργο «Αυγουστιάτικη ομίχλη». "Επαινοι: Άννα Ρούσσου μέ τό έργο «Άρωμα βροχής» και Γιάννης Ρεμούνδος μέ τό έργο «Βεντέτα». Δοκίμιο: Α Βραβείο: Σταυρός Κομίνης μέ τό δοκίμιο «Προσεγγίσεις σέ ποιήματα και θέσεις της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας». "Επαινοι: Περικλής Καίσαρης μέ τό δοκίμιο «Έλληνοϊνδικά παράλληλα». Γεώργιος Σαράφογλου μέ τό δοκίμιο «Λυδία λίθος της Ελληνικής». Αναστάσιος Μιχαλάκης μέ τό δοκίμιο «Οι Δελφοί τών Μαντείων». 18η Πανελλήνια "Εκθεση Ζωγραφικής. Άπενεμήθησαν 5 βραβεία στην ζωγραφική, 1 στο μπατίκ, 1 έπαινος στην γλυπτική, 1 έπαινος στην ύαλογλυπτική, 32 έπαινοι στην ζωγραφική, 8 στην αγιογραφία, 1 στην διακοσμητική και 2 στο κολάζ. Στις Σχολές τοϋ Συλλόγου έφοίτησαν 60 μαθητές στο Δημοτικό Σχολείο (κυρίως Βορειοηπειρώτες) και περίπου σπουδαστές στα τμήματα ξένων γλωσσών και πληροφορικής. Σημαντική πρόοδος σημειώθηκε στον εξοπλισμό τών Σχολών μέ σύγχρονα μέσα διδασκαλίας και στην ανακαίνιση τοΰ κτιρίου. (Λεπτομερή εικόνα τών δραστηριοτήτων τοΰ Συλλόγου σέ όλους τους τομείς δύναται να λάβη ό αναγνώστης άπό τα μηνιαία προγράμματα και τήν αναλυτική "Εκθεση Πεπραγμένων). Δ. Χ. Κ.

418 Β'. ΕΘΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Ό υπεύθυνος Σύμβουλος του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός επί των Εθνικών Θεμάτων και Γενικός Γραμματεύς της 'Επιτροπής 'Ενημερώσεως για τα 'Εθνικά Θέματα (πρωτοβουλίας του πρώτου μεταπολιτευτικά Προέδρου της Δημοκρατίας Μιχαήλ Στασινόπουλου, ακαδημαϊκού) καί τής Εταιρείας «Έλλάς Κόσμος», Άχιλλεύς Γ. Λαζάρου, ρωμανιστής βαλκανολόγος, έντ. καθηγητής τής Βαλκανικής Ρωμανολογίας καί Ρουμανικής Διαλεκτολογίας (τ. Chargé de cours à la Sorbonne Paris IV), Δρ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, κατά το έτος 1998 συνέχισε τις πολυσχιδείς δραστηριότητες του για τήν ευχερέστερη, εγκυρότερη καί πληρέστερη πληροφόρηση ελληνικής καί διεθνούς κοινής γνώμης, καθώς καί αρμοδίων ημεδαπής καί αλλοδαπής. [Βραχυγραφίες: ΕΕΕΘ (Επιτροπή 'Ενημερώσεως για τα 'Εθνικά Θέματα), EHM (Εταιρεία 'Ηπειρωτικών Μελετών), ΕΜΣ (Εταιρεία Μακεδόνικων Σπουδών), ΟΑΣΠΕ ('Ομοσπονδία Άσπροποτάμιων Συλλόγων Πολιτιστικής Ενότητας), ΟΕΣΟΠΚ ('Ομοσπονδία 'Εκπολιτιστικών Συλλόγων 'Ορεινής Περιοχής Καλαμπάκας), ΠΕΠΣΒ (Πανελλήνια "Ενωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων), ΣΕΑ (Σχολή 'Εθνικής Ασφαλείας), ΣΕΘΑ (Σχολή 'Εθνικής Αμύνης), ΦΙΛΟΣ (Φιλολογικός 'Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος Τρικάλων), ΦΣΠ (Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός)]. Ι. ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ 1. ΣΕΑ, : «Μειονεκτικά ζητήματα. Τό αδόκιμο τοΰ όρου». 2.»,» : «Μειονότητες καί "Μειονότητες"». 3.»,» : «Από τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες στα εθνικά κράτη». 4.»,» : «Τό μειονοτικό ζήτημα στα εθνικά κράτη τής Ευρώπης». 5.», : «Διεθνικά θέματα: Αλβανία. 'Επισημάνσεις τοΰ όρου άπό Καυκάσου μέχρι τού 'Ηνωμένου Βασιλείου». 6. ΣΕΑ, : «Έτυμο καί χρόνος εμφανίσεως τοΰ όρου στα Βαλκάνια». 7.», : «Θεωρίες καταγωγής Αλβανών καί ή διττή έθνωνυμία τους». 8. 'Ελλοπία, περιοδικό για τα 'Εθνικά Θέματα, : «Βλάχοι Βαλκανικής». 9. Λέσχη Άνατολικορωμυλιωτών Αττικής, : «Διαχρονική σκιαγράφηση τοΰ 'Ελληνισμού Ανατολικής Ρωμυλίας». 10. ΣΕΑ, : «ΝΑ Ευρώπη Δακία καί Ελληνισμός». 11.»,» : «Ή Δακία κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους καί σχέσεις μέ τό Βυζάντιο». 12.»,» : «Ρουμανία καί Ελληνισμός». 13.»,» : «Πανιλλυρική θεωρία καί παρερμηνείες». 14.»,» : «'Ιλλυρία καί Grecità adriatica». 15.»,» : «Γιουγκοσλαβία καί Ελληνισμός». 16. Σύλλογος Μοναστηριωτών Θεσσαλονίκης. ΕΜΣ, : «'Ελληνισμός καί Χριστιανισμός Βλάχων Βαλκανικής». 17. Σύνδεσμος Αποστράτων Τεχνικού. Λέσχη 'Ενόπλων Δυνάμεων, : «Ή επιστήμη για τό ενιαίο τοΰ ελληνικού κράτους καί έναρξη κατακερματισμού του».

419 420 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου 18. ΣΕΘΑ, : «Γεωγραφική και πολιτισμική ίχνηλάτηση τοϋ Ελληνισμού στα Βαλκάνια κατά τήν Αρχαιότητα». 19. ΣΕΘΑ, : «Τύχη τοϋ Ελληνισμού κατά τους ρωμαϊκούς και μέσους χρόνους στα Βαλκάνια». 20. ΣΕΘΑ, : «Ό Ελληνισμός κατά τήν Τουρκοκρατία στα Βαλκάνια». 21.»,» : «Συγχρονική θεώρηση τοϋ Ελληνισμού στις πέρα των ελληνικών συνόρων γειτονικές βαλκανικές χώρες». 22. ΣΕΑ, : «Γεωγραφική και ιστορική σκιαγράφηση της Σκυθίας (Μεγάλης Μικρός) και ελληνική συμβολή». 23. ΣΕΑ, : «'Εθνολογικές παρατηρήσεις στις Σκυθίες». 24.»,» : «Ρωσία και Ελληνισμός». 25.»,» : «Διαχρονική θεώρηση εμφανίσεως τών Ούγγρων και σχέσεις μέ τον Ελληνισμό». 26. Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου. Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, : «Τα σχέδια τοϋ Ρήγα και οι απόηχοι μετά δύο αίώνες». 27. Σχολή Γονέων 'Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου, : «Από τους αγώνες τοϋ '21 στις αγωνίες τοϋ 2000». 28. Σύνδεσμος Αποστράτων Αστυνομίας. Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, : «Αγώνες εθνικής αναγεννήσεως και μεθοδεύσεις εθνικής άποσυνθέσεως». 29. Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Δαύλειας «Ό Παρνασσός», : «Τα σχέδια τοϋ Ρήγα καί ή σύγχρονη πραγματικότητα» ΣΕΑ,»,»,»,», : «'Ιταλία καί διαχρονική σκιαγράφηση τοϋ ίταλιωτικοϋ Ελληνισμού».» : «Ελβετία καί "ελληνικές" Άλπεις».» : «Γαλλία Gallia Graeca καί Ελληνικές Κοινότητες» : «Ή Ευρώπη καί οι λαοί της».» : «Τό Γραφεΐον τών όλιγώτερο διαδεδομένων γλωσσών».» : «Αποφάσεις Ευρωκοινοβουλίου, Φεβρουαρίου 1994, καί Συμβουλίου», της Ευρώπης». 36. Κέντρο Ιστορίας Δήμου θεσσαλονίκης, : «Τα δίκαια τών Ελλήνων της Αλβανίας καί έγγραφη μαρτυρία τών μαρτυρίων τους» (εξ αφορμής της συγγραφής τοϋ Βορειοηπειρώτη Κωνσταντίνου Κυριακού, Ελεύθερος φυλακισμένος. 'Αναφορά στις συνθήκες ζωής τών Ελλήνων τής Βορείου Ηπείρου, Αθήναι 1997). 37. ΣΕΘΑ, : «Τσάμηδες καί Βορειοηπειρωτικό Ζήτημα». 38. ΣΕΑ, : «Τα πορίσματα τών διαλεκτικών ερευνών τοϋ Α. Mirambel». 39.»,» : «Τα πορίσματα τών διαλεκτικών ερευνών τών Péchoux Sivignon». 40.»,» : «Ελλάς "τό πιο ενιαίο, τό πιο ομογενές" κράτος, κατά τον Α. Blanc». 41. Σχολή Εφαρμογής 'Υγειονομικού, : «Ή μεταπολεμική εθνολογική απεικόνιση τής Ευρώπης καί διαφαινόμενες περιπλοκές». 42. ΦΣΠ ΕΕΕΘ ΟΕΣΟΠΚ Αδελφότης Παναγίας, 'Οργανωτική Επιτροπή «Κουτσούφλιανη, 13 Μαΐου 1898, τό 'Ολοκαύτωμα καί ό Εκπατρισμός», : «Μηνύματα τής ιστορικής θυσίας τών Κουτσουφλιανιτών». 43. Σύλλογος Αρβαντοβλάχων Θεσσαλίας. Αργυροπούλι Τυρνάβου, : «Αρβαντόβλαχοι: Καταγωγή καί προσφορά στο ελληνικό έθνος». 44. Σχολή Γονέων 'Αγίου Γεωργίου Κερατσινίου, : «Γ. Καραϊσκάκης, ό ήρωας πού συνδέθηκε μέ τό Κερατσίνι». 45. ΦΣΠ, : «Βυζάντιον: 'Ελληνισμός Χριστιανισμός Πολιτισμός».

420 'Εθνικά Θέματα ΟΑΣΠΕ, : «Βλάχοι και Ελληνισμός Χριστιανισμός». 47. ΟΕΣΟΠΚ 'Αδελφότης Παναγίας (Αττικής) Κοινότητα Παναγίας (τ. Κουτσούφλιανης), : «Το 'Ολοκαύτωμα της Κουτσούφλιανης το 1898 καΐ ή συμβολή του στην αναπτέρωση τοΰ έθνικοϋ φρονήματος των Πανελλήνων». 48. Δήμος Μετσόβου 'Εξωραϊστικός Σύλλογος Μετσόβου Λαογραφικός Σύλλογος Μετσόβου, Χορευτικός Σύλλογος Μετσόβου ΠΕΠΣΒ ΟΑΣΠΕ, : «Ρουμανική επιστήμη κατά ρουμανικής προπαγάνδας». 49. ΣΕΘΑ, : «Σύγχρονα προβλήματα μειονότητες». Έλληνο Άμερικανική Λέσχη Θεσσαλίας, : «Ή προσφορά τής Διασποράς στον σύγχρονο Ελληνισμό». 50. Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, : «Ή ελληνική πνευματική παρουσία στη Ρουμανία». 51. ΣΕΑ, : «'Εθνικά και Μειονοτικά Θέματα». 52. "Ιδρυμα Ευαγγελιστρίας Τήνου, : «Ή "Έλλη" τής Τήνου και ή 'Εποποιία τής Βορείου Ηπείρου». 53. Σύλλογος 'Εφέδρων 'Αξιωματικών νομοϋ Λαρίσης, : «Ή 'Επέτειος τοΰ '40 καί τα εθνικά θέματα σε συγχρονική θεώρηση». 54. ΦΣΠ ΕΕΕΘ Εταιρεία Χριστιανικού Θεάτρου, : «Πρότυπα καί προοπτικές στα σχέδια τοΰ Ρήγα Βελεστινλή». 55. Μορφωτικός Σύλλογος «Ή Όρεστίς» Άργους Όρεστικοΰ, : «"Επος 1940 καί εθνικά θέματα σε σύγχρονη θεώρηση». 56. 'Ομοσπονδία Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης, : «Συγχρονική θεώρηση τών ελληνικών εθνικών δικαίων» με αναφορά στο "Επος τοΰ ' ΣΕΘΑ, : «Οι λαοί τής Ευρώπης έπί αυτοκρατοριών». 58.»,» : «Οι λαοί τής Ευρώπης έπί εθνικών κρατών». 59.»,» : «Οι λαοί τής Ευρώπης στο Μεσοπόλεμο». 60.»,» : «'Εθνικές καί θρησκευτικές μειονότητες στον λοιπό Ευρωπαϊκό Παρευξείνιο καί Μεσογειακό χώρο καί στο εγγύς περιβάλλον τής Ελλάδας». 61. Φάρος Πειραιώς, : «Ό αληθινός Ρήγας Βελεστινλής. 200 χρόνια άπό τον μαρτυρικό του θάνατο». 62. ΣΕΑ, : «Το Μειονοτικό στα κράτη τής Ευρώπης». 63. ΦΙΛΟΣ (Τρικάλων), : «Ό Ελληνισμός καί οι επιδιώξεις τοΰ Ρήγα Βελεστινλή». 64. ΣΦΕΒΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΕΜΣ, : «Ή συμβολή τής ελληνικής γλώσσας στην πνευματική καί οικονομική ανάπτυξη τών Βαλκανίων». II. ΣΤΡΟΓΓΥΛΕΣ ΤΡΑΠΕΖΕΣ 1. ΕΕΕΘ, :«Βράχοι Βλάχοι καί Bulletin européen Ιδρύματος Δραγάν (Ρώμη) Contact Bulletin Γραφείου τών όλιγώτερο διαδεδομένων γλωσσών». 2. Σύλλογος 'Ανήσυχοι Πολίτες Λαρισαίοι, : «'Εκδοχές καί αλήθειες για τήν πληθυσμιακή σύνθεση τής Λάρισας». ΙΠ. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΣΥΜΠΟΣΙΑ ΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. Πολιτιστικός 'Οργανισμός Δήμου Καλαμπάκας, : «1898: 'Ολοκαύτωμα Κουτσούφλιανης (Παναγίας) Καλαμπάκας. 1998: 'Ελληνικό έγκλημα καθοσιώσεως». 2. Νομαρχία Τρικάλων, : «'Απόδημος Ελληνισμός καί τα εθνικά θέματα».

421 422 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου 3. Κοινότητα Βυτίνας 'Αρκαδική 'Ακαδημία, : «Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και εθνικά θέματα». Προγραμματισμένη συμμετοχή στο Διαβαλκανικό Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα «Ή 'Ορθόδοξη κληρονομιά στην Χερσόνησο τοΰ Αίμου στο παρελθόν και στο παρόν», πρωτοβουλίας Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, Νομαρχίας Σερρών και Δήμου Νιγρίτης, ματαιώθηκε έξ αιτίας της αυθαιρεσίας τοϋ προέδρου της επιστημονικής οργανωτικής επιτροπής καθ. Ά. 'Αγγελόπουλου. 'Επειδή δε ή ανακοίνωση με θέμα «Βλάχοι καί Χριστιανισμός 'Ορθοδοξία» είχε προκαλέσει ιδιαίτερα το διαφέρον τών Σερραίων Βλάχων καί ήταν εύλογη ή μετάβαση τους στή Νιγρίτα, όπως καί έγινε, απεστάλη έγκαιρότατα τό ακόλουθο κείμενο, αρμοδίως: Σεβασμιώτατε, Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Σερρών καί Νιγρίτης Κον Κου Μάξιμον Πρόεδρον της Τιμητικής Επιτροπής Διαβαλκανικοί) Επιστημονικοί Συμποσίου. Όταν ή υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της 'Οργανωτικής Επιτροπής κ. Χ. Δημητρακούδη μοΰ ανήγγειλε τηλεφωνικά ότι το συνέδριο πραγματώνεται τελικά άπο τρ. μ. έσπευσα να ερωτήσω ποια ημέρα καί ώρα ομιλώ. Όταν δε μοΰ ανέφερε ότι στο ύπο εκτύπωση Πρόγραμμα ορίζεται 7 μ.μ. τής 26, Σαββάτου, υπέβαλα αμέσως τήν παράκληση μερικής αλλαγής, ήτοι αντί τοΰ βραδινοΰ, να ομιλήσω κατά το πρωινό τής ϊδιας ημέρας, ώστε να μη απουσιάσω από δύο εκδηλώσεις, ήδη λόγω αβεβαιότητας συγκλήσεως τοΰ συνεδρίου προγραμματισμένες στή Λάρισα, μάλιστα δημοσιοποιημένες, 27 Σεπτεμβρίου, Κυριακή, 11 π.μ. (Στρογγυλή Τράπεζα) καί 7 μ.μ. (διάλεξη). Μόλις χθες, , ώρα 8 μ.μ., ή υπεύθυνη Δ.Σ.Ο.Ε., μοΰ έγνωστοποίησε τηλεφωνικά ότι ό καθ. Ά. Αγγελόπουλος προβάλλει απόλυτη άρνηση, χωρίς να δέχεται καν επανεξέταση ή συζήτηση τής παρακλήσεώς μου. (Πρωτοφανές στα παγκόσμια συνεδριακά χρονικά). Όθεν, Σεβασμιώτατε, καθίσταται αδύνατη ή συμμετοχή μου στο συνέδριο σας. Ωστόσο ευχαριστώ θερμώς για τήν πρόσκληση. Δεν παραλείπω δε να εκφράσω καί τή λύπη. Διότι ή ανακοίνωση μου πέρα τοΰ συνήθους, όπως όλων τών συνέδρων, επιστημονικού ενδιαφέροντος, παρουσιάζει φλέγουσα επικαιρότητα καί σημασία εθνική κατόπιν τής πρόσφατης εντάξεως τών Βλάχων Ελλάδος σέ καθεστώς μειονότητας, αποκοπής τους από τον Ελληνισμό. 'Ασφαλώς τρίζουν τα οστά 'Ιωακείμ Γ, 'Αλεξάνδρου Σβώλου καί τόσων άλλων. Το κρίμα στον άρνητή, ό όποιος παρά τήν αδιάσειστη καί πάμπολλη επιστημονική τεκμηρίωση τής ελληνικότητας τών

422 'Εθνικά Θέματα 423 Βλάχων και την προφανή πρωτοπορία τους στην αποδοχή και διάδοση τοΰ Χριστιανισμού, συνάμα δέ συνακόλουθη προσήλωση στην 'Ορθοδοξία ενδεχομένως προτιμά ακόμη φληνάφημα, κατά το όποιο οι Βλάχοι Ελλάδος δέν είναι "Ελληνες, άλλα δήθεν κατάγονται άπό βαρβαρική καί... ειδωλολατρική φυλή! Φεΰ! Σκέπτομαι προσεχώς να αναπτύξω τήν 15λεπτη 'Ανακοίνωση σέ μορφή διαλέξεως, ϊσως δέ και στις Σέρρες, όπου οί Βλάχοι οργανώνουν σχετικές εκδηλώσεις. Μετά σεβασμού καί αγάπης ΑΧΧΙΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ Ρωμανιστής Βαλκανιολόγος Σημ. Κατόπιν προσκλήσεως τοΰ Συλλόγου Βλάχων Ν. Σερρών ή 'Ανακοίνωση θα αναπτυχθεί ώς διάλεξη, σέ τριπλάσιο χρόνο, στις Σέρρες, κατά τήν προσεχή άνοιξη. IV. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ 1. Ρ Φ. της Πειραϊκής 'Εκκλησίας. Ραδιοφωνική εκπομπή «'Ιστορικές Τομές» Άντ. Παναγιώτου, : «Οί δημοσιοποιημένες δεσμεύσεις της Ελλάδος προς "προστασίαν" άρμανικού πολιτισμού». 2. TELE CITY, τηλεοπτική εκπομπή Βαγγέλη Παπαδόπουλου, : «Αίγαιικά» καί «Έλληνο εύρωπαϊκά: 'Αποφάσεις Ευρωκοινοβουλίου. Φεβρουαρίου 1994, καί Συμβουλίου Ευρώπης, Φεβρουαρίου 1997». 3. Reporter (181), έφημ. 'Ελευθερία (Λαρίσης), , 8 9, 'Άννα Σταυράκη, «ΟΙ Βλάχοι είναι οί Βράχοι της ελληνικότητας στα Βαλκάνια». 4. ΕΤ3, : «Το έργο τού Ρήγα Βελεστινλή καί οί επιπτώσεις του». 5. ΑΝΤ Θεσσαλονίκης, : «Επισημάνσεις τής προσφοράς τοΰ Ρήγα». 6. ΑΝΤ Καστοριάς, : «Τα ελληνικά εθνικά θέματα σέ δημοσιεύματα ευρωπαϊκά καί τουρκικά». 7. Δίκτυο καί τα άλλα τηλεοπτικά μέσα Καστοριάς, : «Ή αντιμετώπιση των εθνικών θεμάτων κατά τήν Κατοχή καί μεταπελευθερωτικά». V. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ 1. Καθημερινή έφημ. Θεσσαλονίκης 'Αγγελιοφόρος, : «Ή επιστημονική τεκμηρίωση τής ελληνικότητας των Έλληνοβλάχων. Τί είναι οί Βλάχοι Άρμάνοι». 2. Μηνιαία ενημερωτική έκδοση Συνδέσμου 'Επιτελών 'Εθνικής 'Αμύνης 'Εθνικές 'Επάλξεις, 26, 'Ιανουάριος 1998,25 28: «Ό τόπος καί οί "Ελληνες». 3. Ελλοπία, περιοδικό για τα Εθνικά Θέματα, 38,1998,30 32: «Βράχοι Βλάχοι καί αβάσιμες Αποφάσεις». 'Επίσης θεσσαλικον Μέλλον, ,2. 4. Ελλοπία, 39,1998,38 40: «Γεώργιος Καραϊσκάκης καί ελληνοτουρκικά».

423 424 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου 5. 'Ελλοπία, 40, 1998, 52 57: «'Εθνικό μεγαλείο στην Κουτσούφλιανη (1898) και εθνικό έγκλημα στη Λάρισα (1998)». 6. Γνώση και Γνώμη, περιοδική έκδοση της "Ενωσης Επιστημόνων Ν. Καρδίτσας, 14,1998, 63 6: «Τουρκικής άντιπαιδείας και ελληνικής άβελτερίας πάθη Αιγαίου». Πβ. και Οικονομικός Ταχυδρόμος. 7. Πρωινή, καθημερινή έφημ. Λαρίσης, : «"Βλαχοπαρασυναγωγή" άνευ Βλάχων». 8. Οικονομικός Ταχυδρόμος, : «Βλαχοπαρασυναγωγή με εύρωκονδύλια». 'Επίσης Ελεύθερο Βήμα (Βεροίας), ,1, 9 Πρωινός Λόγος (Ιωαννίνων). 9. Θεσσαλνκόν Μέλλον, ανεξάρτητος πολιτική και των ειδήσεων έφημερίς εκδιδομένη εν Αθήναις, : «Ματιές στο παρελθόν και στο μέλλον». 10. Τρικαλινά, ετήσιο φιλολογικό Ιστορικό λαογραφικό λογοτεχνικό περιοδικό σύγγραμμα τοϋ Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων, 18,1998, : «Ή δόξα τοϋ 1898 και το αίσχος τοϋ 1998». 11. Πρακτικά τοΰ πρώτου επιστημονικού συμποσίου Σαμαρίνας, Σαμαρίνα 1998, : «Βλαχολογική προχειρότητα και επιστήμη». Και άνάτ., Λάρισα 1998, με πρόλογο τοϋ προέδρου τοΰ Φιλοπροοδευτικοϋ 'Εξωραϊστικού Συλλόγου Σαμαρίνας «Ό νεομάρτυς Δημήτριος» Ευθυμίου Δ. Φώλια, Αντί'Επιλόγου και ευρετήρια, σελ Παρνασσός, φιλολογικό περιοδικό τοΰ ΦΣΠ, 39, 1997, 5 21: «'Επιστημονική αναίρεση δημοσιεύματος υπέρ των Σκοπιανών τοΰ περιοδικού National Geographic». Καί άνάτ., Αθήναι 1998, μέ πρόλογο, δημοσιεύματα και δραστηριότητες μέ θέμα, ολικώς ή μερικώς, Μακεδονία Μακεδόνικο Ζήτημα, τοΰ Αχ. Γ. Λαζάρου, ευρετήρια, σελ Les Oubliés des Balkans. Actes du Colloque du 24 au 26 Octobre Cahiers Balkaniques. No 25. INALCO. Paris 1998, 60 97: «Valaques de Grèce». 14. Βραχονησίδες Αρχιπελάγους καί Βλαχονησίδες Στεριάς. Οι μεν πρώτες «επίδικες» οι δε δεύτερες παραχωρημένες. 'Αθήναι 1998, : «Βράχοι Βλάχοι καί Βλαχοπαρασυναγωγή Κ.Ε.Μ.Ο. στή Λάρισα». 15. Ηπειρωτικό Ημερολόγιο EHM, 1998: «1898: Όλοκαύτωμα Κουτσούφλιανης 1998: Βλαχοπαρασυναγωγή στή Λάρισα». Καί άνάτ. 'Ιωάννινα 1998, με πρόλογο τοΰ προέδρου της Αδελφότητος Παναγίας, τ. Κουτσούφλιανης Καλαμπάκας Αττικής Χρ. Ζούκα καί ευρετήρια. 16. Παρνασσός, 40,1998: «Σαρακατσάνοι: Ρουμανικές καί άλλες θέσεις για τήν καταγωγή». Καί άνάτ. μέ ευρετήρια. 17. Πρωινός Λόγος (Τρικάλων), ,11 κ.έ. «Έλληνες Βλάχοι Αρμάνοι καί αποφάσεις Ευρωκοινοβουλίου καί Συμβουλίου τής Ευρώπης». Αναδημ. 18. Ή Καθημερινή, ,41: «Μια άλλη άποψη για τους Αρβανίτες». Τό 1998, λόγω επίμονης ζητήσεως, έπανακυκλοφορήθηκαν φωτοτυπικά ελλείψει κονδυλίων για επανέκδοση προγενέστερα δημοσιεύματα Αχ. Γ. Λαζάρου: 1. «Θρακολογία καί ζήτημα καταγωγής τών Βλάχων Αρωμούνων», Τρικαλινά, 5, 1985, «Βλέψεις Ρουμανίας καί ελληνικότητα Βλάχων Άρουμούνων», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο 1986, «"Μακεδόνικο" "Κουτσοβλαχικό" καί ελληνική αρρυθμία», Τρικαλινά, 6,1986, «Προσωπογραφία Αρβανιτών», Έπετηρίς τής 'Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών, Α'ά, 1986,656 κ.έ. 5. «Γλωσσικές μαρτυρίες καταγωγής τών Βλάχων», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο 1987, καί 'Ανθρωπολογικά 'Ανάλεκτα, ΜΗ', 1988,33 38.

424 'Εθνικά Θέματα Ίλλυρολογία και Βορειοηπειρωτικός Ελληνισμός. 'Αθήνα «'Εθνολογική αξία τοϋ πρωτοτύπου κειμένου της Αίτωλορωμαϊκής Συνθήκης (212 π.χ.)», Ηπειρωτικό Ημερολόγιο 1989, «Ή προέλευση των μουσουλμάνων της Δ. Θράκης», Ελευθεροτυπία, , «Μειονοτικά ζητήματα και επισκέψεις Δυτικο Εύρωπαίων στην Ελλάδα», Δελτίο Ι.Π.Ο.Μ.Ε., Διμηνιαία ενημερωτική έκδοση τοϋ Ιδρύματος Πολιτικών Μελετών καί 'Επιμόρφωσης, 10, 1989, 5 6. 'Επίσης, 'Ελευθεροτυπία, , 32, καί 'Ελληνοχριστιανική 'Αγωγή, 364, «Φεραΐοι ρωμαϊκών χρόνων καί Βλάχοι Βελεστίνου», Ύπέρεια, 1,1990, «Ή ελληνικότητα της Μακεδονίας», Οικονομικός Ταχυδρόμος, , «'Απόπειρες αφελληνισμού τών Βλάχων της ελληνικής χερσονήσου», Κοινωνικές Τομές, 27,1991, «Κι όμως κινδυνεύουμε καί άπό το Βλάχικο», Οικονομικός Ταχυδρόμος, , «Οι Βλάχοι της Μακεδονίας», Νέα 'Εστία, 132,1571,1992, «'Αλβανοί, 'Αρβανίτες Βορειοηπειρώτες», Παρνασσός, 34,1992, «Έλληνόβλαχοι καί παραπληροφόρηση», Πρακτικά Α Συνεδρίου Μετσοβίτικων Σπουδών. 'Αθήνα 1993, «Ό μουσουλμανισμός της Βαλκανικής καί σύγχρονες περιπλοκές», Πρακτικά 'Επιμορφωτικών Σεμιναρίων Ξεναγών Ε.Ο.Τ. 'Αθήνα 1994, «Οι Βλάχοι καί ή διάδοση της ελληνικής παιδείας στους λαούς της Βαλκανικής», Πρακτικά ΣΤ διεθνούς παιδαγωγικού συνεδρίου τής Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος, 'Αθήνα 1995, ("Αν καί κόπηκαν οι σημειώσεις, ή τεκμηρίωση, επειδή, σύμφωνα μέ τήν τηλεφωνική γνωστοποίηση αρμοδίου τοϋ Συνεδρίου, τα κείμενα τών άλλων συνέδρων ήσαν μικρότερα καί θα έπρεπε ν' αποφευχθούν παράπονα! Το δέ γεγονός ότι ή 'Ανακοίνωση έγινε σέ χρόνο άναζωπυρήσεως τού Βλάχικου Ζητήματος καί σέ πόλη, Φλώρινα, βρίθουσα Βλάχων, οι όποιοι θα επιθυμούσαν περισσότερα τεκμήρια προς αντίκρουση τής πολύμορφης προπαγάνδας, αγνοήθηκε!) 19. «Σύγχρονα μειονοτικά ζητήματα καί ελληνικές ευθύνες», Νέα 'Ελλοπία, 3, Μάρτιος Άπρίλιος 1996, «Πολιτισμικά καί εθνικώς επιβλαβή απολίτιστα», Τρικαλινά, 16, 1996, , καί Περραιβία, τρίμηνη έκδοση θεμάτων επαρχίας 'Ελασσόνας καί παρολύμπιας περιοχής, 62 65,1996,23 41: «Πολιτισμικά καί εθνικώς επιβλαβή απολίτιστα περί Βλάχων» (όπου καταγγέλλεται δτι ή τοπική αυτοδιοίκηση στα πλαίσια πολιτιστικών οργανισμών της τις οικονομίες τών δημοτών διαθέτει καί για εκδόσεις, μέ τις όποιες οι συμπιλητές τών κειμένων Γιάννης Άδάμου καί Άλ. Κελέσης γίνονται βαστάζοι τής προπαγάνδας, χωρίς να διαμαρτύρεται κανένας καί χωρίς να επεμβαίνουν οι καθ' ΰλην αρμόδιοι καί υπεύθυνοι, κοινοτάρχης, δήμαρχος, έπαρχος, νομάρχης, περιφερειάρχης, υπουργός! Κράτος υπάρχει; Κόμμα ή κόμματα ασφαλώς, άλλα υπεράνω τού έθνους; Διότι ή αδράνεια τών ταγών επιφέρει αποσύνθεση). 21. Macedonia. History vs Propaganda Μακεδονία. Ιστορία εναντίον Προπαγάνδας. Κοινή έκδοση στα ελληνικά καί αγγλικά. Χορηγός: Πρόδρομος Έμφιετζόγλου, Οικονομικός Ταχυδρόμος, ,68 75: «Το μισελληνικό πάθος», καί 96 97: «Hellenism, Ethnicity and History in the Balkans». 22. «Έλληνορουμανική φιλία καί ελληνική αφασία», 'Ορεινή Καλαμπάκα, Διμηνιαία ειδησεογραφική καί πνευματική έκδοση ΟΣΟΠΚ, 108, Μάιος 'Ιούνιος 1997,1 καί 4, Θεσσαλικον Μέλλον, ,2.

425 426 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου 23. «Les Valaques balkaniques», Έπετηρίς της 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπονδών, 49, ,1997, «Εθνολογικά και πολιτισμικά Βαλκανικής», Πλάτων, Δελτίον της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, 49,1997, «Valaques de Grèce», άπό τα Πρακτικά τον 'Επιστημονικού Συμποσίου τοΰ Έθνικοΰ 'Ινστιτούτου 'Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμών (Γαλλίας), INALCO 1998, 'Αναζητείται χορηγός για την ανατύπωση μέ ευρετήρια. VI. ΑΠΗΧΗΣΕΕ ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΩΝ Α'. Όσοι παρίστανται σέ διαλέξεις μας γίνονται οί ίδιοι διαπρύσιοι διαδοτές τών ενημερωτικών στοιχείων, πού τους παρέχονται. Δηλωτικό είναι έγγραφο ('Αριθ. Πρωτ. 846, ) της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Γιαννιτσών «Ό Φίλιππος», υπογεγραμμένο άπό τον Πρόεδρο Δημ. Γκοτζαμάνη και τον Γεν. Γραμματέα Ίωάν. Παπαστοΐλη: «'Αξιότιμε κ. Καθηγητά, "Εχουμε την τιμή να επικοινωνήσουμε μαζί σας, έ'ναν άξιο στυλοβάτη της ιστορίας και αγωνιστή της εθνικής ιδέας, για θέμα συνεργασίας. Ό αντιπρόεδρος μας μόνο είχε τή χαρά πριν άπό καιρό να σας δει άπό κοντά στα Λιβάδια Πάικου και να γνωρίσει το ζήλο σας για κοινωνική και εθνική προσφορά. Οί άλλοι σας γνωρίζουμε κυρίως βιβλιογραφικά. "Εχοντας υπόψη τή σύμπτωση τών ενδιαφερόντων μας και τή διάθεση σας να ενισχύσετε τήν ελληνική περιφέρεια αποφασίσαμε να σας ζητήσουμε να βοηθήσετε και σεις το έργο μας. Ώς Σύλλογος ανάμεσα στις άλλες δραστηριότητες μας, ιστορικού, λαογραφικού, ενημερωτικού, εθνικού περιεχομένου, εκδίδουμε και περιοδικό (ώς δείγμα σας στέλνουμε τό τελευταίο τεύχος), πού φιλοδοξούμε και επιδιώκουμε να βελτιώσουμε τήν ποιότητα του μέ τή συνεργασία πολλών και αξιόλογων συνεργατών και φίλων. Σ' αυτή τήν επιδίωξη μας ζητούμε τή συμπαράσταση σας. "Εχοντας τήν πεποίθηση ότι θ' ανταποκριθείτε στην προσδοκία μας να μας στείλετε τή συνεργασία σας, σας προτείνουμε ενδεικτικώς κάποια θέματα: Ή Μακεδονία και οί Σλάβοι. 'Εθνικές μειονότητες στή Μακεδονία. Ό μακεδόνικος αγώνας και οί (Έλληνο)Βλάχοι. Οί Βλάχοι στή Μακεδονία. Ή ελληνικότητα τών Βλάχων ή άλλα πού προτιμάτε και πού σας είναι οικεία. 'Εάν οί εργασίες σας μπορούν να συνοδεύονται μέ βιβλιογραφικές σημειώσεις και φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια, θα είναι για μας πολύ ευχάριστο». Ή προσδοκία τους πραγματώνεται, όπως φαίνεται άπό μεταγενέστερο έγγραφο ('Αριθ. Πρωτ. 861): «'Αξιότιμε κ. Καθηγητά, Μέ χαρά και ικανοποίηση σας αναφέρουμε ότι λάβαμε τον φάκελο σας μέ τα πολύτιμα βιβλία και τις εργασίες σας. Σας ευχαριστούμε θερμά για τήν τιμή πού μας κάνατε και τήν ευγενική καλοσύνη σας να μας τα

426 'Εθνικά Θέματα 427 στείλετε και να μας τα αφιερώσετε. Το κέρδος μας είναι διπλό: εμπλουτίσαμε την ιστορική βιβλιοθήκη μας και σας γνωρίσαμε πληρέστερα ώς χαλκέντερο συγγραφέα, ακάματο εργάτη της εθνικής ιδέας και νηφάλιο, εμβριθή και αντικειμενικό "Ελληνα ιστορικό. Επειδή μετά τήν επικοινωνία μας πιστεύουμε ότι σας έχουμε φίλο και συμπαραστάτη στο έ'ργο μας και επειδή ενδιαφερόμαστε για τή συνέχιση τής εκδόσεως τοΰ περιοδικού μας και τήν ποιοτική αναβάθμιση τοΰ περιεχομένου του, παίρνουμε το θάρρος να σας ρωτήσουμε και να σας παρακαλέσουμε για τή δυνατότητα δημοσιεύσεως στο περιοδικό μας εργασιών σας: Μας δίνετε τήν άδεια να δανεισθούμε έν ανάγκη γνωστές εργασίες σας πού θεωρούμε χρήσιμες; Θα έχουμε τή χαρά να φιλοξενήσουμε κάποτε αδημοσίευτες ιστορικές εργασίες σας...;». Φυσικά οι επιθυμίες τους εκπληρώθηκαν. Ό απόδημος 'Ανέστης Συμεωνίδης (Hans Geiger Str. 48, Neustadt) μας γράφει, , μεταξύ τών άλλων και τα έξης: «Χαίρομαι ιδιαίτερα πού μοΰ δίδεται ή ευκαιρία να επικοινωνήσω μαζί σας μετά πάροδο αρκετά μεγάλου χρονικού διαστήματος... Γνωρίζοντας σας προσωπικώς στο Mannheim και μελετώντας έ'να μόνον μικρό μέρος τών συγγραμμάτων σας, τα όποια είχατε τήν ευγένεια να μοΰ στείλετε (ό Πάγκου μοΰ χάρισε το "Βαλκάνια και Βλάχοι"), μοΰ δόθηκε ή ευκαιρία να γευθώ ενα μέρος τοΰ πνευματικού θησαυρού σας..., αποκομίζοντας έτσι μεγάλα πνευματικά ωφελήματα... Ή ενάργεια τών συγγραμμάτων σας έχει σμιλεύσει το ενδιαφέρον μου για τήν ιστορία... Κάτι πού με εντυπωσίασε κατά τήν εδώ παραμονή σας και το όποιο δεν θέλω να αφήσω απαρατήρητο, είναι ή έκφραση σας: ""Εχω ενα ελάττωμα, δεν ανήκω σέ κανένα πολιτικό κόμμα". Σας απήντησα ότι είναι πλεονέκτημα. Και για να είμαι ειλικρινής, δέν δύναμαι να φαντασθώ ποιοί λόγοι θα μπορούσαν να μέ πείσουν να είμαι ένεργόν ή παθητικόν μέλος ενός πολιτικού κόμματος τής Ελλάδος, όταν ό κομφορμισμός αποτελεί σχεδόν απαραίτητη προϋπόθεση και ή έκφραση τής ελευθέρας βούλησης αντιθέτως αναπότρεπτη διαγραφή; Έξ άλλου ας μή λησμονούμε: "όποιος ελεύθερα συλλογαται, συλλογαται καλά". Και δέν θα κλείσω τήν επιστολή μου πριν σας εκφράσω μία παράκληση και επιθυμία μου, ευελπιστώντας ταυτόχρονα, εάν βεβαίως σας είναι δυνατόν, τήν εκπλήρωση της. Σύν τοις άλλοις, αυτά τα όποια αποσπούν το μεγάλο ενδιαφέρον μου, είναι οί εργασίες σας '"Αλβανοί, 'Αρβανίτες Βορειοηπειρώτες", καθώς επίσης και "Βόρειος "Ηπειρος, Ιστορία Πολιτισμός", τών οποίων επιθυμώ αντίτυπα. Οικονομικές επιβαρύνσεις πού ήθελαν προκύψει, καταλογίζονται σαφώς εις έμέ».

427 428 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου 'Εννοείται ότι το αίτημα Ικανοποιήθηκε άδαπάνως για τον απόδημο συμπατριώτη. «Μετά τιμής και ευχαριστιών ό Δήμαρχος Κερατσινίου ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΣΚΑΣ» μας απέστειλε υπηρεσιακό και επίσημο έγγραφο ('Αριθ. Πρωτ , ): «'Αξιότιμε κ. Καθηγητά, Μέ την παρούσα θέλουμε να σας εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας για την προσφορά σας στο Έθνος άλλα και στον Δήμο μας. Ή φιλία, συνεργασία και συμπαράσταση προς τον Δήμο μας προσωπικοτήτων μέ έξιδιασμένη και υψηλή προσφορά προς το "Εθνος, μας τιμά και άναρριπίζει τήν φιλοτιμία μας να προσφέρουμε ο,τι καλύτερο στον Δήμο, τον όποιο ή εμπιστοσύνη τοΰ λαοΰ μέ έταξε να υπηρετώ». Τήν απήχηση των διαλέξεων επισημαίνει και ακροατής παλαίμαχος και επιτυχημένος στους βιοτικούς αγώνες, γράφοντας μας τήν τα έξης: «'Αγαπητέ κ. Λαζάρου, Μέ πολύ μεγάλο ενδιαφέρον παρακολούθησα οικογενειακώς τήν εμπεριστατωμένη ομιλία σας στο χωριό Βελίτσαινα (Καλλιρρόη) τής ορεινής Θεσσαλίας (Άσπροπόταμος). Ιδιαίτερα μας εντυπωσίασε ή μαχητικότητα σας, ή βροντερή καί ρωμαλέα φωνή σας, το απαράμιλλο θάρρος σας, καθώς καί τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα σας για τήν ελληνικότητα τών Βλάχων τής χώρας μας καί τήν παρουσία τους σ' όλους τους μεγάλους αγώνες τοΰ έθνους μας. Παρακαλούμε να συνεχίσετε μέ αυτόν το ζήλο καί τήν Ιδια μαχητικότητα τους αγώνες σας, για να αφυπνισθούν άφ' ενός οι αρμόδιοι καί άφ' έτερου να πληροφορηθούν οι συμπατριώτες μας για τή σημαντική καί μεγάλη προσφορά τών Βλάχων στην οικονομική, κοινωνική, πολιτική καί πολιτιστική αναβάθμιση καί ανάπτυξη τής χώρας μας. Ή φετινή παρουσία σας στα ορεινά χωριά μας (σαν νεώτερος Άγιος Κοσμάς ό Αιτωλός), κάτω άπό τον μεγάλο γέρικο άλλα αγέρωχο πλάτανο τής πλατείας τοΰ χωριού μας, μέ τή συνοδεία τού γνήσιου ελληνικού τσίπουρου τού Θεσσαλικού κάμπου, μας γέμισε αυτοπεποίθηση καί αισιοδοξία για το μέλλον τής ελληνικής φυλής. Άνθρωποι σαν εσάς, κ. Λαζάρου, μας κάνουν να νοιώθουμε υπερήφανοι για τή βλάχικη καταγωγή μας. Σας ευχαριστούμε καί σας περιμένουμε καί πάλι στην πλατεία τού όμορφου χωριού μας στις κορυφές τής Πίνδου, στην Τζούρτζια Άσπροποτάμου. Πάντα κοντά σας Φιλικά 'Απόστολος Χρ. Μαυρομμάτης Επίτιμος Πρόεδρος Πανελλήνιας "Ενωσης Παντοπωλειακών Εταιριών Συνετ/σμών Κοινοπραξιών Ελλάδος ΠΕΠΕΣΚΕ Τ. Πρόεδρος ΑΘΗΝΑ SUPER MARKET Α.Ε. Τ. Σύμβουλος Έ. 'Επιμελητηρίου Αθηνών».

428 'Εθνικά Θέματα 429 Κλείνουμε τα ενδεικτικά άνθολογήματα άπηχήσεως των διαλέξεων μέ όσα δημοσιεύει στην τρικαλινή καθημερινή εφημερίδα Πρωινός Λόγος ( , 11) δόκιμος συγγραφέας, λογοτέχνης και κριτικός, των Τρικάλων, πού παρακολούθησε εκδήλωση στην ελληνική πρωτεύουσα: «"Ή Ελληνική παρουσία στη Ρουμανία". Μία εντυπωσιακή διάλεξη τοΰ Άχιλ. Λαζάρου στην 'Αθήνα. Τήν Τετάρτη 7 τ.μ. και ώρα 7η απογευματινή, στην αίθουσα "Μιχαήλας Αβέρωφ" της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών (οδός Γενναδίου άρ. 8), δόθηκε άπό τον γνωστότατο στον τρικαλινό χώρο καθηγητή, Ιστορικό, βαλκανιολόγο κ. 'Αχιλλέα Λαζάρου, μια άκρως ενδιαφέρουσα και εντυπωσιακή ώς προς το πλήθος τών στοιχείων πού τή συγκροτούσαν διάλεξη, μέ το ανωτέρω θέμα. Τον ομιλητή παρουσίασε ό πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, διακεκριμένος λογοτέχνης κ. Παν. Τσουτάκος, ό όποιος αναφέρθηκε μέ θερμά λόγια στο επιστημονικό πρόσωπο και τους τίτλους του πού απαιτούν σελίδες πυκνογραμμένες για να καταγράφουν και στή συνέχεια μέ έγκυρες και Ιστορικά τεκμηριωμένες εκφράσεις, αναφέρθηκε στο θέμα της ομιλίας, προϊδεάζοντας έ'τσι κατά τρόπο ευχάριστο και αποδεκτό, το εκλεκτό ακροατήριο, στο περιεχόμενο και τή σημασία τοΰ τόσο ζωντανού και πάντοτε επίκαιρου για τή σημασία του και τήν ιστορική βαρύτητα τοΰ εθνικοί) θέματος της ομιλίας. Όρμητικός όσο και πειστικός, πήρε το λόγο αμέσως μετά ό κ. Άχ. Λαζάρου. Ή ομιλία του ήταν κάτι το πρωτόγνωρο για τον πλοΰτο τών στοιχείων, πού κατά τρόπο παραστατικό και γεμάτο ζωντάνια άπλωσε μπροστά στο πνεύμα και τή σκέψη τοΰ ακροατηρίου του, πού γεύονταν ακόρεστα τή μαγεία τών όσων για πρώτη φορά ϊσως άκουγε και πού αφορούσαν τους πριν άπο αυτό προγόνους του, σε μια αναδρομή, πού έφτανε σε αιώνες ατέλειωτους πίσω. Ό κ. Λαζάρου άρχισε να ξετυλίγει τήν πολιτιστική καί γενικώτερη συμβολή τών Ελλήνων στην ιστορική εξέλιξη της Ρουμανίας, τονίζοντας ότι πρώτη παρουσία τους γίνεται μέ τήν 'Αργοναυτική εκστρατεία. 'Από τήν εποχή εκείνη, ή διαχρονική παρουσία τοΰ ελληνισμού στή χώρα αυτή, δέν σταματάει ούτε για λίγο. Οι αρχαίοι "Ελληνες θαλασσινοί πηγαίνουν τα αιγαιοπελαγίτικα, άλλα καί όλης της Ελλάδας τα προϊόντα εκεί. Το ελληνικό λάδι καί οι ελιές, φέρνουν μαζί τους καί τον πολιτισμό της χώρας παραγωγής τους. Δημιουργούνται νέα πολίσματα μέ τον ερχομό τών Ελλήνων καί καταστήματα μέ μεσογειακά προϊόντα. Ό Δούναβης καί ό Δνείπερος θεωρούνται ποτάμια ελληνικά. Μεγάλες στρατιωτικές μονάδες άπο άπο Έλληνες της Μακεδονίας, διασκορπισμένες στή χώρα, τήν προστατεύουν άπο ξένες επιβουλές. Γιατροί "Ελληνες προστατεύουν τήν υγεία τών κατοίκων της καί δυναμικοί καί ικανοί Έλληνες πολιτικοί

429 430 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου άνδρες, παίρνουν στα χέρια τους τα ηνία της χώρας, χωρίς όμως να λησμονήσουν ποτέ τον τόπο καταγωγής τους, προσφέροντας μάλιστα μαζί με τη δυναμική παρουσία τους και τον ελληνικό πολιτισμό. Στο σημείο αυτό ο λαμπρός ομιλητής ανέφερε αρκετά ονόματα εξεχόντων Ελλήνων, που πρόσφεραν πολλά για τον πολιτισμό και τήν πρόοδο της χώρας αυτής, πού όπως υπογράμμισε δεν ανήκει στην ομάδα των Βαλκανίων, άλλα είναι τμήμα (το Ν.Δ.) τής Ευρώπης. 'Ανάμεσα σ' αυτούς, σαν παράδειγμα, ανέφερε τον Ν. Μιλέσκου, πού ή καταγωγή του ήταν άπό τή Λακωνία και ήταν τόσο περήφανος γι' αυτό, πού φτασμένος πια παράγοντας τής ζωής τής Ρουμανίας, έ'λεγε ότι ήταν Μολδαβολάκων. Δηλαδή Λάκωνας και ταυτόχρονα Μολδαβός. Κι ακόμα, μέχρι τα σχετικά πρόσφατα χρόνια, τεράστια και ουσιαστική ήταν ή συμβολή των Ελλήνων στην εθνική συγκρότηση και τον πολιτισμό των Ρουμάνων και όλα αυτά τα στήριξε σε αδιάσειστα στοιχεία, παρμένα άπό ενα πλήθος έγκυρες ιστορικές πηγές, καυτηριάζοντας μέ τήν ευκαιρία τήν αδιαφορία των ιθυνόντων και των αρμοδίων, πού δέν αφήνουν να φθάσουν μέχρι τον ελληνικό λαό, τα επιτεύγματα αυτά των προπατόρων του, απώτερων και νεώτερων, ώστε να τοΰ γίνουν συνείδηση και να τοϋ δημιουργήσουν τό συναίσθημα τής ιστορικής ευθύνης και τήν περηφάνια για τήν προσφορά τοΰ ελληνικού έθνους στον πολιτισμό. Μια πραγματική μυσταγωγία ήταν ή ομιλία αυτή τοΰ κ. 'Αχιλλέα Λαζάρου. "Εφερε στο φως τής ημέρας, σελίδες πολύτιμες τής ιστορίας μας, πού ϊσως ποτέ ή δύσκολα, θα προσφέρονταν στον "Ελληνα, πού ενδιαφέρεται για τό μέλλον και τήν υπόσταση τοΰ τόπου αύτοΰ. Μαζί μέ τις δεκάδες των θαυμάσιων βιβλίων του, τα ιστορικά άρθρα και μελετήματα του στον τύπο, τή συμμετοχή του σε συνέδρια και τις ομιλίες, πού ακάματος και πάντοτε προετοιμασμένος και πρόθυμος κάνει σέ διάφορες πόλεις, ή εθνική προσφορά του και προπαντός στους δύσκολους αυτούς καιρούς, είναι ανεκτίμητη. Αδίστακτα μπορούμε να ποΰμε ότι ό έγκριτος αυτός επιστήμονας και ξεχωριστός άνθρωπος, ακολουθεί τή φωτεινή παράδοση των έθναποστόλων εκείνων, στους οποίους πολλά οφείλει τό έθνος μας και ή ιστορία του. Άς είναι πάντοτε καλά και ας τον βοηθάει ό Θεός να έχει και στο μέλλον τις 'ίδιες ακατάβλητες δυνάμεις, για να συνεχίζει τήν ιερή και εθνικής σημασίας αποστολή του. ΚΩΝ/ΝΟΣ Γ. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ». Β'. ΟΙ απηχήσεις των δημοσιευμάτων, επιστημονικών, για τα εθνικά θέματα, είναι δυνατές και ένδυναμωτικές: Πβ. Άντ. Ζερβάκης, Ή Επιτροπή Ενημερώσεως για τα Εθνικά Θέματα και το "Εργο της, 'Αθήνα 1991, 25, όπου ό διευθυντής τής έφημ. Πολιτική και

430 Εθνικά Θέματα 431 Φιλολογική τών Πατρών, δικηγόρος και ιστορικός συγγραφέας Γεώργιος Θ. Γιαννόπουλος μεταξύ τών άλλων πολλών και εξαιρετικά σημαντικών, γράφει και τα εξής: «Διαπιστώνει κανείς την δολιότητα και την ακοίμητη δραστηριότητα τών ξένων προπαγανδών και αντίστροφα την ολιγωρία, την ανικανότητα, την απερισκεψία ή και την ενδοτικότητα της Ελλάδας σέ θέματα επιβιώσεως τοΰ ελληνισμού. Το περίεργο και το ανησυχητικό είναι ότι οι αηδείς αυτές προπαγάνδες όχι μόνον δέν έχουν ατονήσει στις ημέρες μας, άλλα αντίθετα βρίσκονται σέ έξαρση. Σέ εγρήγορση οι εχθροί τοΰ έλληνισμοϋ, σέ αδράνεια ό τελευταίος. Το ότι γρηγορούν μερικές ακοίμητες συνειδήσεις, όπως ό Άχιλλεύς Λαζάρου, είναι μια παρηγοριά. Και μια ελπίδα. Άς είναι καλά ό άξιος αυτός επιστήμων και "Ελληνας». Πβ. επίσης Διονύσιος Χ. Καλαμάκης, Χρονικά, Παρνασσός, 34,1992, 498, όπου θέσεις τοΰ θερμού πατριώτη Μιλτ. Σπύρου, εγκατεστημένου στην Αυστραλία: «Σας γράφω δυο σειρές, για να εκφράσω τόσο τις θερμές ευχαριστίες μου για τό άρθρο και τα συγγράμματα σας, πού τόσο γενναιόδωρα μοΰ δώσατε, όσο και τον θαυμασμό και τα συγχαρητήρια μου για τό εθνικό έργο πού επιτελείτε. Είμαι βέβαιος ότι οι ομογενείς της Αυστραλίας τό ζωντανό αυτό κομμάτι τοΰ Ελληνισμού θα εύεργετηθή άπό τις γνώσεις σας και θα άναπτερωθή τό ηθικό του άπό τον πατριωτικό παλμό σας...». Στην ϊδια δε σελίδα καταχωρίζεται και επιμελημένο έγγραφο της Προέδρου τοΰ Συνδέσμου 'Ανωνύμων Εταιρειών και Ε.Π.Ε. Λουΐζας Γ. Βαρβούτη: «Σας συγχαίρουμε ολόψυχα για τό εμπεριστατωμένο και τεκμηριωμένο άρθρο σας στον "Οικονομικό Ταχυδρόμο" (τεύχος της ) μέ τον τίτλο "Ή Ελληνικότητα της Μακεδονίας". Πραγματικά τό άρθρο σας αυτό αποτελεί σημαντική συμβολή στον κοινό 'Εθνικό αγώνα, για να προβάλουμε (έστω και κάπως καθυστερημένα) τό αυταπόδεικτο γεγονός, ότι ανέκαθεν μόνον Ελληνική ήταν ή Μακεδονία. Μέ τήν ευκαιρία αυτή σας αποστέλλουμε αντίγραφο της πρόσφατης επιστολής μας προς τον Δήμαρχο Βερολίνου και της εγκυκλίου μας προς τα μέλη τοΰ Συνδέσμου, για να λάβετε γνώση τοΰ κειμένου τους». Συλλογή παντοειδών απηχήσεων είναι τό Παράρτημα τοΰ βιβλίου τών Αγ. Έλ. Λαζάρου και Αχ. Λαζάρου, 'Εθνικά και Μειονοτικά Θέματα, στοιχεία ενημερωτικά, Αθήνα 1993, σελ Στη δε παρουσίαση του (Οικονομικός Ταχυδρόμος, , 93) ό Σαράντος Καργάκος αφιερώνει ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις: «Τό βιβλίο αποτελείται άπό μικρά κεφάλαια συνοδευόμενα άπό πλήρη βιβλιογραφία. Κυρίως βαλκανική, πού είναι στους πολλούς terra incognita. Μέ έπιστημονικότητα άλλα και συγγραφική γλαφυρότητα οι συγγραφείς κατατοπίζουν, φωτίζουν όλες τις πτυχές τών εθνικών μας θεμάτων, διαφωτίζουν και προειδοποιούν. Δέν πρόκειται για νέα εργασία άλλα για συμπίληση παλαιότερων εργασιών. Πολλές άπό τις δυσοίωνες προβλέψεις

431 432 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου τους δυστυχώς επιβεβαιώθηκαν. 'Άλλες, όπως το Βλάχικο, αιωρούνται. Οι συγγραφείς, πιστοί στην αρχή τοϋ "προνοεΐν χρή, ου μετανοεΐν", είχαν προειδοποιήσει εγκαίρως. Και προειδοποιούν ακόμη. Γνωρίζουν ότι οι περιπλοκές πού ενδέχεται να μεταβληθοϋν σέ συμπλοκές οφείλονται σέ άγνοια των εθνικών θεμάτων. 'Αγνοούσαμε ο,τι έπρεπε να ξέρουμε και γνωρίζαμε ο,τι μας σερβίριζαν οι ξένες προπαγάνδες. 'Αλβανοί, Σκοπιανοί, Τούρκοι (κι αύριο Ρουμάνοι Βούλγαροι) μας έπιασαν στον ύπνο. Σήμερα όμως δεν έχουμε δικαιολογία για οποιαδήποτε άγνοια, αμέλεια, ολιγωρία. Υπάρχουν κατάλληλα βιβλία. Μέσα σ' αυτά και το έξοχα χρηστικό, εκλαϊκευτικό και κατατοπιστικό έργο τοΰ συγγραφικού ζεύγους Άγ. και Άχ. Λαζάρου. Κλείνοντας θέλω να σταθώ στον όρο "έθνοτικός" πού θα μας ταλαιπωρήσει πολύ στο μέλλον. Οί συγγραφείς (σελ. 25) θεωρούν ανεπίτρεπτο να αποκαλούνται έθνοτικες ομάδες πληθυσμοί εγκατεστημένοι σέ διάφορες περιοχές της χώρας πού είναι σύνηθες φαινόμενο στους ποιμενικούς ή σέ όμορους άλλων λαών πληθυσμούς και εκφράζει ως ένα βαθμό τις τραγικές περιπέτειες τοΰ Ελληνισμού. Το βιβλίο, έκτος άπό τις πλούσιες πληροφορίες, έχει και μία άλλη βασική αρετή: τή νηφαλιότητα. Υποστηρίζει τις ελληνικές θέσεις χωρίς φανατισμούς. Κυρίως μέ παραπομπές σέ πηγές. Ούδεν άμάρτυρον λέγει». [Ακριβώς αυτό το βιβλίο οί γνωστοί άγνωστοι Ίοί της Ελευθεροτυπίας στο τεϋχος 305, ,31α τοΰ «Ε» χαρακτηρίζουν «ημιεπίσημο προπαγανδιστικό», την δε αποστομωτική απάντηση, ή όποια αποστέλλεται αρμοδίως στη διεύθυνση της εφημερίδας, εξαφανίζουν... δεοντολογικά. 'Αντίθετα, κατά την κυκλοφορία άλλου βιβλίου, τοΰ Ί. Μουράτη, Το ξεκλήρισμα τοϋ Ελληνισμού, 'Αθήνα 1982, σσ. 543, το όποιο καταγγέλλεται ως προπαγανδιστικό άπό τήν εφημερίδα Τα Νέα, ,12, οί Ίοί παθαίνουν άλλοιθωριά και αγκύλωση των δακτύλων! Προφανέστατα ειδικεύονται κατ' αποκλειστικότητα στην πολεμική κατά βιβλίων επιστημονικών, πού συμβαίνει να έξυπηρετοΰν και τα ελληνικά δίκαια!...]. Πάντως, επειδή οί απηχήσεις τών δημοσιευμάτων ετών είναι άφθονες, όλες δέ εποικοδομητικές, επιβάλλεται ό περιορισμός στο έτος 1998, μάλιστα μέ αναφορά επιλεκτική. Ό Αντιστράτηγος έ.ά. Αριστείδης Πλατ. Προκοπίου, ό όποιος διευθύνει τό περιοδικό τοΰ ΣΕΕΘΑ «'Εθνικές Επάλξεις», μόλις έλαβε βιβλιοπαρουσίασή μας της Ιστορίας της Κουτσονφλιανης μας πληροφορεί: «Ώς Διευθυντής τοϋ περιοδικού και έπιμελούμενος της όλης εκδόσεως του, θεώρησα ότι θα ήτο επωφελεστέρα ή παρουσίαση της κριτικής σας υπό μορφήν άρθρου, λόγω της σοβαρότητος τού θέματος, το όποιο ουσιαστικώς καλύπτει τον αγώνα και τήν αγωνία τών Βλάχων της Πίνδου να διατρανώσουν τήν ελληνικότητα τους, ταυτοχρόνως δέ ν' αφυπνίσουν τήν Ελληνική Κοινωνία και τήν Πολιτεία έπί τών διαγραφομένων κινδύνων της εθνικής των ταυτότητος σκοπός για τον όποιο και εσείς επιτυχώς άγωνίζεσθε τις τελευταίες δεκαετίες». Ό Κώστας Π. Βλάχος, φιλόλογος συγγραφέας, στέλεχος της Εταιρείας Ηπειρωτικών

432 Εθνικά Θέματα 433 Μελετών, στο περιοδικό Φηγός, 3, 1998, έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης 'Ιωαννίνων, παρουσιάζοντας το δημοσίευμα Βλάχοι 'Ελλάδος και Ευρωπαϊκή "Ενωση, ανατύπωση άπο τό περιοδικό Παρνασσός, 37,1995, γράφει τα έξης: «Σχεδόν απαρατήρητο πέρασε το γεγονός ότι "επιδικάσθηκαν στην Ελλάδα πέντε μειονότητες μεταξύ των οποίων και 'εκείνη' των Βλάχων". Ή διαδικασία για τους Βλάχους κινήθηκε ερήμην της Ελλάδος, άφοΰ στα 4 αρμόδια δυτικοευρωπαϊκά επιστημονικά κέντρα δέν εκπροσωπείται ή ελληνική επιστήμη σέ μόνιμη και επίσημη βάση. Δυστυχώς το καθεΰδον ελληνικό κράτος επιμένει να μην αξιοποιεί τό διεθνώς αναγνωρισμένο ελληνικό επιστημονικό δυναμικό. Ευτυχώς αγρυπνούν σύλλογοι, όπως ό ιστορικός "Παρνασσός" και ή "Επιτροπή Ενημερώσεως για τα 'Εθνικά θέματα", οί όποιοι οργάνωσαν πέντε κύκλους επιμόρφωσης έπί εθνικών θεμάτων υπαλλήλων υπουργείων καί οργανισμών. Πέραν αύτοΰ, ό γνωστός ρωμανιστής βαλκανιολόγος καί σύμβουλος τοΰ Φ.Σ. "Παρνασσός" καί γενικός γραμματέας της Ε.Ε.Ε.Θ. κ. Άχιλλεύς Λαζάρου εκπόνησε σύντομη καί περιεκτική μελέτη (πού κυκλοφόρησε καί στή γαλλική γλώσσα) καί πλήρως, ως συνήθως, τεκμηριωμένη επιστημονικά, πού αναφέρεται στή λέξη Βλάχος, σέ ποια φυλή ανήκουν, τί είναι φυλετικά οί Βλάχοι της Ελλάδος καί της ελληνικής διασποράς οί Άρμάνοι. Ό πολιτισμός τών Άρμάνων, Ευρωπαϊκή "Ενωση. Ή μελέτη ολοκληρώνεται μέ τον Επίλογο (όπου μνημονεύονται σύγχρονοι διακεκριμένοι "Ελληνες Άρμάνοι, οί Σπ. Λάμπρος, 'Ιωάννης Κωλέττης, Άλεξ. Σβώλος, 'Ιωακείμ ό Γ κ.ά.), καί τις Προτάσεις, όπου ό συγγραφέας, ενώ παραδέχεται ότι πνεΰμα αμεροληψίας καί επιστημονικής δεοντολογίας διακρίνει καί τα επιλεγμένα επιστημονικά ιδρύματα καί τους προϊσταμένους τους, θεωρεί, εντούτοις, επιβεβλημένη τήν επίσημη καί ισότιμη ελληνική επιστημονική συμμετοχή στο επίμαχο θέμα. Κατακλείοντας τή μελέτη ό διακεκριμένος βαλκανιολόγος ρωμανιστής υποστηρίζει ότι είναι επιβεβλημένη ή επιστημονική μελέτη όλων τών στοιχείων, απότοκων της ρωμαιοκρατίας, πού διασώθηκαν στην ιστορία, τή λαογραφία καί τό γλωσσικό ρωμανικό ιδίωμα τών Βλάχων της Ελλάδος. Ό κ. Άχιλλεύς Γ. Λαζάρου, έγκριτος επιστήμονας έπί θεμάτων μειονοτήτων, για μια ακόμα φορά άνεπλήρωσε τα ελλείποντα καί κατέδειξε τήν ελληνικότητα τών Βλάχων της Ελλάδος, δίδοντας ταυτοχρόνως καί τό παρόν της ελληνικής επιστήμης έπί τοΰ επιμάχου θέματος». Πα το ίδιο δημοσίευμα ό Νίκος Άνώγης στην έφημ. Καθημερινός Παρατηρητής Σερρών, , μεταξύ άλλων τονίζει και τα έξης: «Τί τραγικό για τήν Ελλάδα, στους δύσκολους καιρούς καί σέ περιόδους ιστορικών, πολιτιστικών, πολιτικών ανακατατάξεων, να μή μπορεί να επιλέξει τους ικανούς καί τους άξιους για να αξιοποιήσουν τις ευκαιρίες καί να αφήσουν να λάμψει τό ελληνικό πνεΰμα καί ό πολιτισμός... Όλα

433 434 Άχιλλεως Γ. Λαζάρου αυτά ατυχώς για την Ελλάδα δέν προβλήθηκαν άπο τα δικά της τέκνα και δυστυχώς διαστρέφονται ή παρασιωπώνται ηθελημένα άπο κρυφούς ή και φανερούς εχθρούς..., ένώ ol κυβερνώντες διεξάγουν αγώνα να καρπωθούν την εξουσία και να την κρατήσουν μέσα άπο δημοκρατικές διαδικασίες για περισσότερες περιόδους. "Ετσι, φτάσαμε να μας εξουσιάσουν και να μας κατευθύνουν ξένα κέντρα και να μας θεωρούν μειονότητες γνήσιες ελληνικές ομάδες, όπως είναι οι Βλάχοι... Ό Άχ. Λαζάρου μας δίνει μέσα άπο το δοκίμιο μελέτη "Βλάχοι Ελλάδος και Ευρωπαϊκή Ένωση"... ένα μάθημα ελληνισμού και ορθής αντιμετώπισης τών εθνικών μας θεμάτων... τέλος πάντων, γιατί υπεύθυνοι άνθρωποι και ειδικευμένοι σέ εθνικά θέματα και θέματα μειονοτήτων δέν επιλέγονται... να οδηγήσουν στη σωστή κατεύθυνση... Θα ήταν ευχής έ'ργο, αν το βιβλίο διανέμονταν σέ όλους τους "Ελληνες... Έγώ δέν εχω παρά να συγχαρώ τον 'Αχιλλέα Λαζάρου και να πώ πώς νιώθω υπερήφανος, πού υπάρχουν μεταξύ μας σύγχρονοι τέτοιοι επιστήμονες, τέτοιοι "Ελληνες». [Κατ' εξοχήν χρήσιμο θα ήταν το βιβλίο στους βουλευτές, οι όποιοι διακομματικά μετέχουν έκ περιτροπής και τοϋ Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς συνάμα και στους "Ελληνες ευρωβουλευτές, πού «παραμένουν χωρίς ενημέρωση για τήν επίσημη ελληνική πολιτική στο θέμα αυτό», όπως επισημαίνει ό Ν. Σίμος: Ή ΕΟΚ «θέλει» τήν Ελλάδα με πέντε μειονότητες. 'Ανεπαρκής ή κυβερνητική πολιτική, Ή Καθημερινή, ,1. Πολύ δε περισσότερο δέν ενημερώνονται για τήν επιστημονική θέση, άν και εξαιρετικά υποβοηθητική στην αποστολή τους, Ιδίως δέ, αν καί το βιβλίο δύο φορές έφθασε στή Βουλή, μάλιστα τή δεύτερη δόθηκε στα χέρια τοϋ προέδρου τοϋ Κοινοβουλίου μαζί μέ άλλα δημοσιεύματα μέ τήν ίδια θεματική άλλα ουδεμία απάντηση ή συνέχεια εδόθη]. Ό Βίκτωρ Κοντονάτσιος, πρόεδρος της Φιλαρχαίου Εταιρείας Αλμυρού «Όθρυς», αποδέκτης τών ίδιων δημοσιευμάτων, σπεύδει στην ακόλουθη εκτενή απάντηση ( ): «'Αξιότιμε κύριε Λαζάρου, Μέ πολλή χαρά άλλα καί μέ συγκίνηση για τήν τιμή πού μοΰ κάνατε, πήρα τις τέσσερις ωραίες εργασίες, πού είχατε τήν καλοσύνη να μοΰ στείλετε. Τα διάβασα μέ ιδιαίτερη προσοχή όλα καί ομολογώ ότι εντυπωσιάσθηκα άπο τις τόσο ξεκάθαρες καί κυρίως τις τόσο άρτια, πλούσια καί λεπτομερειακά τεκμηριωμένες απόψεις σας. Όμολογώ ότι δέν μπορώ να καταλάβω αντίθετες απόψεις. Δέν γνωρίζω πόσο πολύ κάποιοι "αρμόδιοι" φροντίζουν να αξιοποιούνται οι τόσο πολύ ωφέλιμες για τήν προβολή τών εθνικών μας θέσεων απόψεις σας καί κατά πόσον σας τιμούν για το τεράστιο έθνοσωτήριο έργο σας. Εύχομαι να γίνονται, όπως πρέπει αυτά. Γνωρίζω όμως ότι δέν σας χρειάζονται τέτοια λόγια άπο κάποιους "αναρμόδιους", όπως έγώ. Το κάνω, γιατί νοιώθω τήν ανάγκη να σας εκφράσω τον ειλικρινή μου θαυμασμό για το έργο σας καί να σας πώ ότι παρακαλώ να είστε καλά καί να έχετε τό κουράγιο να συνεχίζετε, γιατί είναι πολύτι

434 'Εθνικά Θέματα 435 μη ή προσφορά σας για όλους μας. Ή '"Επιστημονική αναίρεση δημοσιεύματος υπέρ των Σκοπιανών τοϋ περιοδικοί} National Geographic" μέ εντυπωσίασε. Τα "Πολιτισμικά και εθνικώς επιβλαβή απολίτιστα" μοϋ στάθηκαν ωφελιμότατα. Το θέμα τών Βλάχων, τών ειδωλολατρικών δήθεν εθίμων τους κατά τη διάρκεια τής Τουρκοκρατίας και τοϋ δήθεν τότε έκχριστιανισμοϋ τους, σύμφωνα μέ τα δημοσιεύματα τοϋ Βενιαμίν τής Τουδέλας, πού τα ακολούθησε ό Γεωργιάδης και ό Γιαννόπουλος και πού παρέσυραν και άλλους νεότερους, μοϋ στάθηκε ιδιαίτερα χρήσιμο, γιατί οι ϊδιες απόψεις μέ είχαν παρασύρει και μένα. "Ετσι αυτό σας το δημοσίευμα θα μοϋ είναι μελλοντικά ωφελιμότατο για διόρθωση κάποιων επιπόλαιων εκφράσεων σέ δημοσιεύματα μου. Σας ευχαριστώ πολύ. Μέ τήν ευκαιρία θα ήθελα να δεχθείτε και το δεύτερο τεϋχος τοϋ "Δελτίου" τής Φιλαρχαίου Εταιρείας Άλμυροϋ "Όθρυς" ως μια μικρή ένδειξη τής ευγνωμοσύνης μας και να σας ειπώ ότι ή παράκληση, πού σας έκανα μέ τήν άπό επιστολή μου, μέ τήν οποία σας έστειλα το πρώτο τεϋχος τοϋ "Δελτίου" για τήν αποστολή κάποιου άρθρου σας για τους Βλάχους τής περιοχής για το περιοδικό μας, εξακολουθεί να ισχύει». Για τα πλέον πρόσφατα δημοσιεύματα, όπως Εθνολογικά και πολιτισμικά Βαλκανικής, Βλαχολογική προχειρότητα και επιστήμη, κ.ά., ή συγκομιδή απαντήσεων, οι όποιες αποτελούν πολυσήμαντες απηχήσεις, εϊναι μεγάλη, οπότε κρίνεται αρκετή ή παράθεση μόνον τών έξης, οι όποιες δημοσιεύθηκαν ήδη στο Θεσσαλικον Μέλλον, Ό επίτιμος δικηγόρος και αντιπρόεδρος τής 'Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας τών έν Αθήναις Θεσσαλών Θεόδωρος Φράγκος: «...άπαντα αναφέρονται σέ εθνικά θέματα, είναι δέ επιστημονικώς τεκμηριωμένα και δέν επιδέχονται άμφισβήτησιν...». Ό δικηγόρος, δημοσιογράφος διευθυντής τής έφημ. 'Ελληνικός Βορράς και πολυγραφότατος συγγραφέας Ν. Ί. Μέρτζος: «"Ελαβα και αυθημερόν μελέτησα τα δύο τελευταία ανάτυπα πού είχες τήν καλωσύνη να μοϋ στείλεις. Σέ ευχαριστώ θερμά προ πάντων για τήν πολύτιμη συνεισφορά Σου, πού άνύστακτα καταθέτεις υπέρ Πατρίδος στο Ταμεΐον τής Ιστορίας. Διαβάζοντας Σε σκεφτόμουν πώς ϊσως κάποτε θα πρέπει να ιεραρχήσεις και να συνοψίσεις σέ δύο τόμους το απαύγασμα όλων τών μελετών Σου μέ όλη τήν εκπληκτική βιβλιογραφία. Θάναι μια αιώνια μαρτυρία...». Ό καθηγητής τής Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών και ακαδημαϊκός Ευάγγελος Μουτσόπουλος: «Σας ευχαριστώ θερμά για τα θαυμάσια τρία πονήματα Σας, τα όποια κυριολεκτικώς κατεβρόχθισα μέ τήν μεγίστην δυνατήν ώφέλειαν. Εύχομαι όλοψύχως να βρήτε τον χρόνον να συνθέσετε, αυτά και όλα τα προηγού

435 436 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου μενά Σας, πού έ'χω επίσης διαβάσει, σέ μίαν αυστηρώς μεθοδευμένην σύνθεση στα αγγλικά, ή οποία θα κυκλοφορηθή από μεγάλον Έκδοτικόν Οίκον τοΰ Εξωτερικού, ώστε το τεράστιον έθνικόν Σας έργον ν' άξιοποιηθή δεόντως. Σας συγχαίρω, μέ πολύν θαυμασμόν». Ό δημοσιογράφος και λογοτέχνης Κώστας Σαρδελής επιστολικά γράφει: «"Ελαβα τα πολυτιμότατα "'Εθνολογικά και Πολιτισμικά Βαλκανικής" και σ' ευχαριστώ μ' όλη μου την καρδιά. Μέγιστη ή προσφορά σου στο επιστημονικό ενημερωτικό μέτωπο των εθνικών μας θεμάτων. Άλλα και στο αγωνιστικό πάντοτε μπροστά. Δίνεις μια σαφέστατη και απολύτως τεκμηριωμένη εικόνα, μέσα στα πλαίσια μιας σύντομης μελέτης, ενός πολύ ενδιαφέροντος θέματος και μάλιστα επικαίρου». Γ. Οί απηχήσεις τών πολυσχιδών δραστηριοτήτων για τα εθνικά θέματα απεικονίζονται και παραστατικά μέ ποικιλώνυμα εύσημα, τών οποίων ή πλήρης παρουσίαση αποβαίνει ανέφικτη, δοθέντος δτι είναι διάρκειας σχεδόν δύο δεκαετιών. Επομένως μόνον ενδεικτικά καταχωρίζονται, ένώ για τον ίδιο λόγο παραλείπονται επιστημονικών Εταιρειών και 'Ιδρυμάτων, όπως της 'Ιστορικής καί Λαογραφικής 'Εταιρείας τών εν 'Αθήναις Θεσσαλών, τής 'Ιστορικής καί Εθνολογικής Εταιρείας 'Ελλάδος, τοΰ Ναυτικού Μουσείου τής 'Ελλάδος κ.ά., δπου υφίσταται ή ιδιότητα τοΰ τακτικού μέλους ή καί τού μέλους τού Δ.Σ. α. Διπλώματα τιμητικά απένειμαν: 1. Ό Σύλλογος τών 'Ελλήνων Λογοτεχνών «τιμώντας την άρετήν καί τήν άξιόλογον συμβολήν εις τήν άνάπτυξιν καί άνύψωσιν τοΰ συγχρόνου ελληνικού πολιτισμού». 2. Το Πνευματικό Κέντρο Πειραιά «Ό Φίλων» «εκτιμώντας τήν αρετή καί τις προσφερθεΐσες υπηρεσίες προς τα ΓΡΑΜΜΑΤΑ καί τις ΤΕΧΝΕΣ». 3. Ένωσις Τριπολιτών 'Αττικής «Διότι προσήνεγκε διακεκριμένην ύπηρεσίαν προς τήν Ένωσιν». 4. Πολιτιστικός 'Οργανισμός Δήμου Τρικκαίων «για τήν συμμετοχή του στον εορτασμό τής Ναυτικής Εβδομάδας στα Τρίκαλα» (ώς ομιλητής μέ θέμα «'Ελληνική Ναυτιλία καί Βλάχοι»). 5. Φιλολογικός 'Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.Λ.Ο.Σ.) Τρικάλων Βραβείο Φιλίας Τρικάλων 1994, διότι «μέ το επιστημονικό του έργο συνέβαλε στην ιστορική διερεύνηση καί πνευματική προβολή τής περιοχής Τρικάλων». 6. Σύλλογος Ίμβρίων Κωνσταντινουπολιτών Τενεδίων Άνατολικοθρακών καί Σύλλογος Βυζαντινής Μουσικής Μητροπόλεως Μαρώνειας Κομοτηνής «τον πρέποντα καί δίκαιον επαινον εις τον εγκριτον ρωμανιστήν βαλκανολόγον καθηγητήν κ. 'Αχιλλέα Λαζάρου δια τήν πολυσχιδή συμβολήν του εις τήν διατήρησιν τής εθνικής μνήμης». 7. Ό Σύνδεσμος τών έν Πειραιεΐ Αιγινητών «Εις άναγνώρισιν τού εξαιρετικού καί πέραν τού δέοντος ενδιαφέροντος αγάπης καί επιμέλειας έργου του εις τήν διαφώτισιν τού Ελληνικού Λαού επί τών Εθνικών θεμάτων, Γλωσσικού, Βορειοηπειρωτικού, Μακεδόνικου, Κυπριακού...». β. Πλακέττες: 1. "Ενωση Χειμαρριωτών μέ το έμβλημα της «Αυτόνομος "Ηπειρος 1914» καί μέ τον ακόλουθο στίχο τοΰ Καρυωτάκη: «λάλο ή βουβό, το χεϊλο σου είναι βρύση». Στο επίσημο

436 Εθνικά Θέματα 437 έγγραφο γνωστοποιήσεως της απονομής ό πρόεδρος τής Ενώσεως Χειμαρριωτών «Ή Χειμάρρα» γράφει και τα εξής: «...δέν έχετε καμμιά ανάγκη ιδιαίτερης τιμής, άλλα ή έν γένει θέση σας, σας έχει καταξιώσει στο πανελλήνιο, άλλα τοΰτο αποτελεί βαθειά ανάγκη, για μας τους 'ίδιους, γιατί άνθρωποι, οι όποιοι αδυνατούν να αναγνωρίσουν τήν ευεργεσία καΐ να καταθέσουν τήν ευγνωμοσύνη, δέν είναι άξιοι τής ελευθερίας...». Έξ άλλου, ό Μεσολογγίτης καθηγητής Κωνσταντίνος Γ. Χειμάρρας, προφανέστατα χειμαρριώτικης καταγωγής, έπιλογίζει επιγραμματικά επιστολή του: «...Χίλια εΰγε, λοιπόν, Σας ανήκουν από παντοΰ, πλην εκείνων, πού προπαγανδίζουν σκοπίμως...». 2. Ή Πανελλήνια "Ενωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων «Για τήν επιστημονική του έρευνα και προβολή τής ιστορίας τοΰ Βλαχόφωνου Ελληνισμού», στο Μέτσοβο κατά το 11ο Πανελλήνιο Άντάμωμα Βλάχων. 3. Ό Πολιτιστικός Σύλλογος Θεσσαλών "Ανω Λιοσίων «Τιμής ένεκεν στον άξιο τής πατρίδας μας καθηγητή βαλκανολόγο 'Αχιλλέα Γ. Λαζάρου». 4. Δήμος Άνω Λιοσίων «Τιμής ένεκεν στον ανεξάντλητο αγωνιστή τών ελληνικών δικαίων». 5. Κοινότης Μεγάλα Λιβάδια Κιλκίς «Τιμής ένεκεν...». 6. Δήμος Άργους Όρεστικοΰ «Τιμής ένεκεν...». 7. Ό Σύλλογος Σαμαριναίων Ν. Καστοριάς «Πά τήν προσφορά του στα Γράμματα». 8. Εταιρεία τών Φίλων τού Πολεμικού Μουσείου «Τιμής ένεκεν». Τό 1998 οι τιμητικές Πλακέττες βαίνουν αισθητά αυξανόμενες. 9. Ή Σχολή Εφαρμογής Υγειονομικού (ΣΕΥ) «Τιμής ένεκεν». 10. Ό Σύνδεσμος 'Αποστράτων Αξιωματικών Χωροφυλακής και Έλλ. Αστυνομίας «Τιμής ένεκεν». 11. Σύλλογος Μεγαλολιβαδιωτών Πάικου «για τή συμβολή του στην προβολή τής Ιστορίας τοΰ Βλαχόφωνου Ελληνισμού». 12. Πανελλήνια "Ενωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων «για τή συμβολή του στην προβολή τής Τστορίας τού Βλαχόφωνου Ελληνισμού», κατά τό 15ο Πανελλήνιο Αντάμωμα Βλάχων στο Βελεστίνο, όπου προσκλήθηκε και ò Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός, ό όποιος απέστειλε τό υπ' αριθ. 156, έγγραφο: Προς τήν Πανελληνία "Ενωση Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων Πίνδου Ιωάννινα 'Αξιότιμε Κύριε Πρόεδρε, Θερμώς ευχαριστούμε για τήν πρόσκληση σας να παραστούμε στο 15ο Πανελλήνιο Άντάμωμα Βελεστίνου. Ή πρωτοβουλία σας για τήν εκδήλωση αυτή επιβεβαιώνει με τον πιο πανηγυρικό τρόπο τήν ελληνικότητα τών Βλάχων, οι όποιοι ήταν και είναι παρόντες σε όλους τους εθνικούς αγώνες και σε κάθε εθνικό όραμα. Ό Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός αισθάνεται ιδιαιτέρως τήν ανάγκη να σας συγχαρη για τήν απόφαση σας να τιμήσετε τον πνευματικό άνθρωπο και αγωνιστή κύριο 'Αχιλλέα Λαζάρου, ενεργό στέλεχος και

437 438 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου μέλος της Εφορείας τον Συλλόγου μας, τον όποιου ή επιστημονική και εθνική προσφορά έχει άναγνωρισθή πλέον και διεθνώς. Ευχόμενοι κάθε επιτυχία στις εκδηλώσεις και στους αγώνες σας, σας έκφράζομε τήν όλόθυμη συμπαράσταση μας στις ευγενείς προσπάθειες σας. Με ιδιαίτερη τιμή Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Α. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών Ο ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΥΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Λ. ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ Προϊστάμενος Διευθύνσεως Μ. Ε. 'Επίσης ό τιμώμενος, ό όποιος λόγψ κωλύματος απουσίασε άπό τήν εκδήλωση, απέστειλε το ακόλουθο ευχαριστήριο μήνυμα: «'Αδέλφια Έλληνόβλαχοι Άρμάνοι, Μολονότι, όποιος στο μέτρο τών δυνάμεων του επιτελεί ενα χρέος, αισθάνεται απόλυτα ικανοποιημένος και δεν εξαρτά τή συνέχιση τών αγώνων του άπό τήν αναγνώριση ή παραγνώριση τους, εκδήλωση, όπως ή προκείμενη προς τιμήν της ταπεινότητας μου με πρωτοβουλία και απόφαση της Πανελλήνιας Ενώσεως Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων 'Ελλάδος, συντελεί σημαντικά στην τόνωση τοϋ αγωνιστικού φρονήματος, οπότε εύλογα με πολλή χαρά γίνεται δεκτή, συνάμα δέ, επειδή σημαίνει σαφέστατα και άπό μέρους της Ενώσεως πλήρη αποδοχή τών επιστημονικών και διά τοϋ βίου τών Βλάχων αδιάσειστων πειστηρίων ελληνικότητας τους, δηλαδή τών αυτοαποκαλουμένων Άρμάνων, πού θυμίζουν τήν Άρμανία, όπως ονομάζουν τή χώρα τους οί'έλληνες τών βυζαντινών χρόνων, σύμφωνα με τήν αποκάλυψη τοϋ διαπρεπούς Ρώσου βυζαντινολόγον Βασίλιεφ. Σπεύδω, λοιπόν, νά σας απευθύνω πατριωτικό χαιρετισμό και θέρμες ευχαριστίες εκφράζοντας τή λύπη μον, διότι λόγοι άποχρώντες καθιστούν αδύνατη τήν παρονσία μον. Παρακαλώ νά τύχω της κατανοήσεως σας δηλώνοντας ότι δεν άπονσιάζω νοερώς και ότι εφ' όσον κατά σνγκνρίαν εύτνχή ή εκδήλωση τιμής πραγματώνεται στή γενέτειρα τοϋ έθνομάρτνρα Ρήγα, προγραμματίζω ακραιφνέστατα επιστημονική απεικόνιση τον, αντάξια της έθνοζείδωρης θυσίας του. Φιλικώτατα ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ 13. Ή δεύτερη μετά τετραετία τιμητική Πλακέττα της ΠΕΠΣΒ επιδόθηκε τήν στο "Αργός Όρεστικό, όπου ό τοπικός Μορφωτικός Σύλλογος «Ή Όρεστίς» σέ μεγάλη εκδήλωση και μέ ομιλητή τον τιμώμενο απένειμε ταυτόχρονα τιμητική Πλακέττα «για τους αγώνες του στην ενημέρωση τών Ελλήνων καί ξένων για τα εθνικά θέματα».

438 Εθνικά Θέματα Ό Δήμος Μετσόβου «για τήν προσφορά στον Βλαχόφωνο Ελληνισμό». Στην τιμητική εκδήλωση τοΰ Μετσόβου ό Δρ τοΰ 'Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Μιχαήλ Γ. Τρίτος αφιέρωσε τό ακόλουθο κείμενο του, δημοσιευμένο στην καθημερινή εφημερίδα 'Ιωαννίνων Πρωινός Λόγος, , 2, με τίτλο «Τιμήθηκε άπό τό Δήμο Μετσόβου ό Άχ. Λαζάρου», στή Χριστιανική, , 7, στην 'Εκκλησιαστική 'Αλήθεια, ,6, με τίτλο «Ό Άχ. Λαζάρου καί ό Βλαχόφωνος Ελληνισμός»: «Στην κατάμεστη άπό κόσμο αίθουσα τοΰ Πνευματικού Κέντρου Μετσόβου τιμήθηκε τό Σάββατο 22 Αυγούστου άπό τό Δήμο Μετσόβου ό βαλκανιολόγος ρωμανιστής κ. Αχιλλέας Λαζάρου για τήν προσφορά του στον βλαχόφωνο Ελληνισμό. Στην προσφώνηση του ό Δήμαρχος Μετσόβου κ. 'Αλέκος Καχριμάνης απεκάλεσε τον κ. Λαζάρου μεγάλο εθνικό άνδρα, πού θεμελίωσε επιστημονικά τήν ελληνικότητα των βλαχοφώνων, οι όποιοι, κατά τον Victor Bérard, με τό πουγγί καί τό αίμα τους έφτιαξαν τό νέο ελληνικό κράτος. Συνεχίζοντας ό κ. Καχριμάνης τόνισε: Ό Αχιλλέας Λαζάρου μέ τή διδακτορική του διατριβή, τα πάμπολλα συγγράμματα του, τις διαλέξεις στην Ελλάδα και τό εξωτερικό καί γενικά τή ζωντανή εθνική του παρουσία αντιμετώπισε όλους εκείνους, οί όποιοι σε πείσμα της αλήθειας, αμφισβήτησαν τήν ελληνικότητα μας». Καί ό Δήμαρχος Μετσόβου κατέληξε: «Ό Δήμος Μετσόβου, τό μεγαλύτερο συμπαγές βλαχόφωνο Κέντρο της χώρας, είχε χρέος να τιμήσει τον μεγάλο αυτόν εθνικό άνδρα. Καί τό κάνει απόψε μέ μεγάλη χαρά καί εθνική υπερηφάνεια. Δεν πρόκειται για μια τυπική εκδήλωση, άλλα για μια εκδήλωση ουσίας μέ έντονο τό στοιχείο της ευγνωμοσύνης για όσα τό τιμώμενο σήμερα πρόσωπο πρόσφερε στο έθνος». Κεντρικός ομιλητής στην εκδήλωση τοϋ Σαββάτου ήταν ό Λυκειάρχης καί Διδάκτωρ τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Μιχάλης Τρίτος, ό όποιος ανέπτυξε τό θέμα: «Ή προσφορά τοΰ Άχιλ. Λαζάρου στον βλαχόφωνο ελληνισμό». Ό ομιλητής αναφέρθηκε στις γενικότερες δραστηριότητες τοϋ Άχιλ. Λαζάρου στα εθνικά θέματα καί έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στή διδακτορική του διατριβή, ή όποια θεμελίωσε φιλολογικά, γλωσσολογικά, λαογραφικά καί πολιτισμικά τήν επιστημονική θέση ότι οί Βλάχοι είναι αυτόχθονες "Ελληνες έκλατινισμένοι. Στή συνέχεια αναφέρθηκε στην επιστημονική αξιοποίηση άπό τον κ. Λαζάρου των αποκαλυπτικών μαρτυριών τοΰ Ί. Λυδοΰ καί Κων. Κούμα, τήν αναίρεση των άντιεπιστημονικών θέσεων τοϋ Γερμανοϋ Gr. Weigand καί στην έμφαση τοϋ Άχ. Λαζάρου στην απόδειξη της ελληνικότητας τών Βλάχων της Αλβανίας καί τών Σκοπίων. Καί ό Μ. Τρίτος κατέληξε: «Ό Αχ. Λαζάρου ανήκει στους μεγάλους μάχιμους διαφωτιστές τοΰ "Εθνους, στους επιστήμονες, τους οποίους όλες οί άλλες χώρες αξιοποιούν μέχρι τελευταίας πνοής καί δέν τους εξαναγκάζουν σέ παραίτηση. Στα κρίσιμα χρόνια πού περνάμε, θα ανέμεναν όλοι οί Έλληνες τό Υπουργείο Εξωτερικών να στελεχώνεται μέ συμβούλους τοΰ ύφους, τοΰ κύρους καί τών γνώσεων τοΰ Αχιλ. Λαζάρου. Τα συγγράμματα του πρέπει να κοσμούν όλες τις δημόσιες βιβλιοθήκες της χώρας. Τό μάθημα εθνικά καί

439 440 Άχιλλέως Γ. Λαζάρου μειονοτικά θέματα, πρέπει να εισαχθεί στη Μέση Εκπαίδευση και να διδάσκεται άπο το μοναδικό στο είδος του βιβλίο τοϋ Άχ. Λαζάρου "Εθνικά και μειονοτικά θέματα". Γενικά οι εθνικές θέσεις τοϋ Λαζάρου καί το υψηλό πατριωτικό του φρόνημα πρέπει να εμπνέει τη νέα γενιά». Κείμενα τοΰ Άχιλ. Λαζάρου διάβασε με επιτυχία ή μαθήτρια της Γ Λυκείου Έλεάνα Παλαιοπάνου. Στη συνέχεια, μέσα σε θερμά χειροκροτήματα, ό Δήμαρχος Μετσόβου κ. Άλ. Καχριμάνης απένειμε στον Άχιλ. Λαζάρου τιμητική πλακέττα, πού έγραφε «Ό Δήμος Μετσόβου στον Αχιλλέα Λαζάρου για τήν προσφορά του στον βλαχόφωνο Ελληνισμό». Ό 'Αχιλλέας Λαζάρου συγκινημένος ευχαρίστησε το Δήμο Μετσόβου για τή μεγάλη τιμητική διάκριση πού τοϋ έγινε, εξήρε τήν προσφορά τοΰ Μετσόβου στον πολιτισμό και διαβεβαίωσε ότι θα συνεχίσει τους αγώνες του για τα εθνικά μας θέματα καί τον βλαχόφωνο ελληνισμό. Τή λαμπρή αυτή εκδήλωση τιμής στον Αχιλλέα Λαζάρου έκλεισε το χορευτικό τμήμα τοϋ Πνευματικού Κέντρου Μετσόβου, πού χόρεψε αντιπροσωπευτικούς μετσοβίτικους χορούς. Παρέστησαν ό Παν. Αρχιμ. Σεραφείμ Καχριμάνης, ό Δήμαρχος Μετσόβου, επικεφαλής τοϋ Δημοτικού Συμβουλίου, ή κ. Τατιάνα Αβέρωφ μέ το σύζυγο της, ό δημοσιογράφος κ. Αργύρης Ντινόπουλος, ό κ. Ίωάν. Ρουστοπάνης, μέλος τοϋ Δ.Σ. τοϋ Ιδρύματος Τοσίτσα, καί άλλοι επώνυμοι Μετσοβίτες καί παραθεριστές τοϋ Μετσόβου». ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «Η ΟΡΕΣΤΙΣ» ΑΡΓΟΥΣ ΟΡΕΣΤΙΚΟΥ 'Άργος Όρεστικό, Α.Π.22 'Αγαπητέ μας κ. Λαζάρου, Νιώθουμε τήν ανάγκη άλλα καί τήν υποχρέωση να σας ευχαριστήσουμε θερμά για τήν ανταπόκριση σας στην πρόσκληση πού σας έγινε, για να μας επισκεφθείτε στην πόλη μας καί να μας αναπτύξετε το όντως επίκαιρο καί σοβαρό θέμα πού επιλέξατε: «ΕΠΟΣ 1940 ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥΣ». Ή γνώση τοΰ θέματος, τα επιχειρήματα, οί θέσεις, ό παλμός καί ό τόνος μέ τον όποιο παρουσιάσατε τό θέμα, εντυπωσίασαν τό εκλεκτό καί πολυπληθές ακροατήριο. Όλοι μας πληροφορηθήκαμε πολλά πού μας ήσαν άγνωστα άλλα ταυτόχρονα μας αφήσατε σοβαρό προβληματισμό. Άς ελπίσουμε ότι οί υπεύθυνοι θα ανοίξουν τα μάτια καί τα αυτιά τους για να δουν τα προβλήματα καί να ακούσουν τις φωνές των άγωνιώντων ΕΛΛΗΝΩΝ για τα εθνικά μας δίκαια. Ευχόμαστε ό "Υψιστος να χαρίσει σε σας καί στα μέλη της οικογενείας σας υγεία, να σας ενδυναμώνει, για να συνεχίσετε τό έ'ργο σας καί τήν εθνική σας προσφορά. Έμεΐς, καί πάλι σας ευχαριστούμε. Τους χαιρετισμούς μας στή σύζυγο σας. Μέ εξαιρετική τιμή Για τό Διοικητικό Συμβούλιο Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ Ο ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΒΑΣ. ΒΛ. ΑΒΡΑΜΙΔΗΣ ΧΑΡΗΣ Β. ΤΣΙΟΥΠΑΣ

440 'Εθνικά Θέματα 441 ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΩΜΑΤΕΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΡΙΘ. ΠΡΩΤ. 229 Θεσσαλονίκη, 10 Νοεμβρίου 1998 'Αγαπητέ μας κ. Λαζάρου, Το Διοικητικό Συμβούλιο της 'Ομοσπονδίας Δυτικομακεδονικών Σωματείων Θεσσαλονίκης, προέρχεται να σας εκφράσει τις εγκάρδιες ευχαριστίες για την ευγενική σας ανταπόκριση να δεχθείτε να προσέλθετε στην κοινωνικοπολιτιστική εκδήλωση στο Άργος Όρεστικό στις και να μιλήσετε σ' αύτη με το ενδιαφέρον θέμα «σύγχρονη θεώρηση των Ελληνικών εθνικών δικαίων» μέ αναφορά στο ΕΠΟΣ ΤΟΥ ΣΑΡΑΝΤΑ. Ή εντυπωσιακή σας ομιλία μέ τα τεκμηριωμένα στοιχεία, πού παρουσιάσατε, έδωσε μια εκπληκτική διάσταση και δημιούργησε στις ψυχές τοΰ έκλεκτοΰ πυκνοϋ ακροατηρίου εθνική ανάταση. Σας συγχαίρουμε εγκάρδια και θέλουμε να σας διαβεβαιώσουμε για τα αισθήματα πολλής αγάπης και εκτίμησης και να σας καλέσουμε να συνεχισθεί μαζί σας ή επαφή και συνεργασία για το καλό τών Δυτικομακεδόνων και ευρύτερα τοΰ βορειοελλαδικού ακριτικού πληθυσμού. Σας αξίζει ένα μεγάλο εύγε. Μέ πολλή αγάπη διατελούμε για το Διοικητικό Συμβούλιο Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Χ. ΣΤΕΡΓΙΑΔΗΣ Ο ΓΕΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΛΑΛΛΑΣ ΑΧΙΛΛΕΥΣ Γ. ΛΑΖΑΡΟΥ

441 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΤΟΜΟΥ Μ' Σελ. Άναγνώστου Τάσου, Ό ποιητικός λόγος στην περίοδο τοϋ πολέμου και της κατοχής ( ) Άναγνωστοΰ Φιλ. Χρήστου, Ή σημασία τοϋ περιοδικού Τύπου, ή προσφορά του στή σύγχρονη κοινωνία και στην πολιτική ζωή των δημοκρατικών χωρών και ή επίδραση των ηλεκτρονικών μέσων μαζικής επικοινωνίας και ενημέρωσης στίς ανθρώπινες σχέσεις Andreiomenos George Karantzi Chryssoula, The Function of the dialectal verbs in Lyrica of Athanassios Christopulos 'Αραμπατζή Γεωργίου, Ό Θεόφραστος στην Κρήτη. Ή μεταφραστική καί εκδοτική εργασία τοϋ Δανιήλ Φουρλάνου (16 ος αιώνας), μέ ειδικότερη αναφορά στο έργο Χαρακτήρες Γκενάκου Ζώης, Ή συμβολή των Ελλήνων στην πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας κατά τον 18ο αίώνα. "Ενα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα Δελλή Γ. 'Ιωάννου, Σκοποί της παιδείας στο «Προοίμιον» τοϋ έργου τοϋ Ίώσηπου Μοισιόδακος «Πραγματεία περί παίδων αγωγής, ή παιδαγωγία» Δεπάστα Σόλ. Νικολάου, Ή επί Κατοχής εθνική δράσις τοϋ 'Αγγέλου Μιλτ. Έβερτ ( ) Ζούμπου Ν. 'Αναστασίου, Φιλολογικά σύμμεικτα Ζώρα Γ. Γερασίμου, Ό Σπυρίδων Λάμπρος ως ποιητής 5 25 Ίωαννίδου Χάρης, Οί Έλληνες καί το «ξένο» άπό τον Όμηρο στην Ελληνιστική εποχή Καλλέργη Έ μ μ. 'Ηρακλή, Τα λόγια επιγράμματα του Φιλίππου 'Ιωάννου Καραγιάννη Δ. 'Αναστασίου, Πλουραλισμός άξιοκρατία: oi βάσεις της παιδείας

442 444 Πίνακας περιεχομένων τόμου Μ' Καραμβάλη Ί. Δημητρίου,Τα αυτοβιογραφικά τοΰ Παλαμά Καράντζαλη Τίτου, Περί τοϋ πώς ψαλτέον το άπολυτίκιον «Σώσον Κύριε τον Λαόν Σου...» Karantzi Chryssoula Andreiomenos George, The Function of the dialectal verbs in Lyrica of Athanassios Christopulos Λαζάρου Γ. Άχιλλέως, Σαρακατσάνοι. Ρουμανικές και άλλες θέσεις για την καταγωγή Λαζάρου Α. Γεωργίου, Ελληνική ιατρική παρουσία στην 'Αγγλία στο μεταίχμιο τοϋ 16ου και 17ου αίώνα Λαμπροπούλου Βούλας, Ό λόγιος 'Ιταλός Vito Domenico Palumbo στον Παρνασσό , εκατό χρόνια Manolea Christina Panagiota, Iamblichus on reason principles Μελανίτη Γ. Νικολάου, Ή έκφραση καί τα εκφραστικά μέσα τοϋ άνθρωπου Παπαδή Σφήκα Βασιλικής,Ή «γνώμη» στον'απόστολο Παϋλο Παπαθεοδώρου Π. 'Αποστόλου, Τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία στη Βόρειο Ήπειρο Τζιβάρα Παναγιώτας, Σχολεία καί δάσκαλοι στή Ζάκυνθο στα χρόνια τοϋ λατίνου 'Επισκόπου Francesco Gozadino ( ) Τουρλίδη Άθ. Γεωργίου, Σαλλούοτιος καί Παπαρρηγόπουλος, ώς εθνικοί ιστορικοί Τριαντάρη Ά. Σωτηρίας, Ή παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας στην ερμηνεία της θεωρίας τοϋ άκτίστου φωτός άπό τον Θεοφάνη Νικαίας Τσέμπογλου Π.Συμεών, Ή αποστολή των Αιγινητών στή Ρώμη τό White Heather, Callimachus fragment ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ Τερέζη Ά θ. Χρήστου, Elias Tempelis: «The School of Ammonius, Son of Hermias, on Knowledge of the Divine»

443 Πίνακας περιεχομένων τόμου Μ' 445 Τσερκεζή 'Αλεξάνδρου, Χρήστου Π. Μπαλόγλου: «Το πρόγραμμα δημοσιονομικής και κοινωνικής πολιτικής τοϋ Αριστοτέλη» 362 Μανιάτη Ευσταθίου, Christos P. Baloglou: «Georgios Gemistos Plethon: Okonomisches Denken in der Spàtbyzantinischen Geisteswelt» Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, Βασίλη Γ. Νιτσιάκου: «Οι ορεινές κοινότητες τής Βόρειας Πίνδου. Στον απόηχο τής μακράς διάρκειας» Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, Δημητρίου Π. Χαντζιάρα: «Το Θεσσαλικό γλωσσικό ιδίωμα. Γλωσσάρι λεξικό» 365 Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, Πώργου ωμά: «Ό πολιτισμός τοϋ Πηλίου στα χρόνια τής τουρκοκρατίας» Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, Κ. Λιάπη: «Τό γλωσσικό Ιδίωμα τοϋ Πηλίου» Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, θεοφανοΰς Δ. Κυπρή Καλλιόπης Ά. Πρωτοπαπά: «Παραδοσιακά ζυμώματα τής Κύπρου. Ή χρήση και ή σημασία τους στην εθιμική ζωή» Βαρβοΰνη Γ. Μανόλη, Μανόλη Γ. Σέργη: «Λαογραφικά των εκλογών ( ) άπό ένα ναξιώτικο χωριό. Συμβολή στή "Λαογραφία τών Εκλογών" και στή μελέτη τοϋ κυκλαδικοϋ χώρου» Κ. Χ. Δ., Κώστα Μ. Σταμάτη: «Αίγινα. Ίστορία Πολιτισμός» Κ. Χ. Δ., Αχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη: «Ό Άγιος Νεκτάριος και ή αγάπη του για τήν ποίηση και τήν μουσική. Εισαγωγικό σχεδίασμα στην ποιητική μουσική διάσταση τοϋ έργου τοϋ 'Αγίου Νεκταρίου (Ύμναγιολογικά Κείμενα καί Μελέτες, 5)» Χώρα Ά θ. Γεωργίου, Αννίτας Πρασσά: «Ό Φιλελληνισμός καί ή επανάσταση τοϋ 1821» Δημητρακόπουλου Γ. Σοφοκλή, 'Ιεράς Μητροπόλεως Ύδρας, Σπετσών, Αίγίνης, Έρμιονίδος καί Τροιζηνίας 'Ιεράς Μονής Άγ. Τριάδος (Αγ. Νεκταρίου) Αίγίνης: «Ό Γυναικείος Μοναχισμός καί ό 'Άγιος Νεκτάριος». 'Επιμέλεια: Άχιλλεϋς Γ. Χαλδαιάκης Φορόπουλου Λυκ. Νικολάου, «Βαλκανικά Σύμμεικτα» (περιοδική έκδοση ΙΜΧΑ). Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Παπουλίδης

444 446 Πίνακας περιεχομένων τόμου Μ' Φορόπουλου Λυκ. Νικολάου, Michael Angold: «Ή Βυζαντινή Αυτοκρατορία άπό το 1025 εως το Μια Πολιτική Ιστορία». Donald Nicol: «Tò τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας» Φορόπουλου Λυκ. Νικολάου, Σίας Αναγνωστοπούλου: «Μικρά Ασία, 19ος αι. 1919, Οί Ελληνορθόδοξες Κοινότητες, 'Από το Μιλλέτ των Ρωμιών στο Ελληνικό "Εθνος» Φορόπουλου Λυκ. Ν ικ ο λάου, Κώστα Γ. Αύγητίδη: «Ό Ελληνικός Εμπορικός Κόσμος της Όδησσοΰ καί ή Ελλάδα ( )» Παπάζογλου Κ. Γεώργιος, Ax. Dzurova V. Atsalos Kr. Stancev V. Katsaros: «"Checklist" de la collection de manuscrits grecs conservée au Centre de Recherches Slavobyzantines "Ivan Dujcev" et l'université "St. Clément d'ohrid" de Sofia» ΧΡΟΝΙΚΑ Διοίκηση Φ.Σ. Παρνασσός ('Εφορεία, Κοσμητεία Σχολών, 'Εξελεγκτική Επιτροπή κλπ.) 415 Α. ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ Κ. Χ. Δ., 'Εκδηλώσεις τοΰ Φ.Σ. Παρνασσός κατά το έτος Β'. ΕΘΝΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Λαζάρου Γ. Άχιλλέως,'Εθνικά θέματα: Ι. Διαλέξεις, II. Στρογγυλές Τράπεζες, III. 'Επιστημονικά Συνέδρια Συμπόσια Ήμερίδες, IV. Συνεντεύξεις, V. Δημοσιεύματα, VI. Απηχήσεις Πεπραγμένων

445 1 \ ISSN: X