ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ. θεματολογική εξέλιξη των ταινιών της περιόδου , εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σσ. 91, 93 2 Σωτηροπούλου, όπ.π., σ.

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Θ.Ε. ΕΛΠ 44: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ - ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Ακαδημαϊκό Έτος: η Γραπτή Εργασία ΘΕΜΑ: «Να αναφέρετε τις αλλαγές που παρατηρούνται στην χρηματοδότηση των ταινιών τις δεκαετίες και και πώς αυτές επηρέασαν την αισθητική και τη θεματική των ταινιών. Να αναλύσετε την Τιμή της αγάπης της Τώνιας Μαρκετάκη». ΠΡΟΤΥΠΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Εισαγωγή Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος αναπτύχθηκε στα πλαίσια μιας παγκόσμιας τάσης εμφάνισης «νέων κινηματογράφων» ή «νέων κυμάτων (new waves)», που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του 60 και διαφοροποιούνται από την προγενέστερη κινηματογραφική παραγωγή σε επίπεδο κοινωνικό, ιδεολογικό, αισθητικό και τεχνολογικό. Στην παρούσα εργασία θα ασχοληθούμε με τις επιπτώσεις που είχαν οι αλλαγές που σημειώθηκαν όσον αφορά τη χρηματοδότηση των ταινιών από το 70 και έπειτα και στη θεματική και την αισθητική των ταινιών, εστιάζοντας κυρίως σε ένα ιδιαίτερο από πολλές όψεις έργο, την Τιμή της αγάπης της Τ. Μαρκετάκη. Α. Οι αλλαγές που παρατηρούνται στην χρηματοδότηση των ταινιών τις δεκαετίες και και η επίδρασή τους την αισθητική και τη θεματική των ταινιών Ο Παλιός Ελληνικός Κινηματογράφος, παρά τις λίγες εξαιρέσεις, κατά κανόνα στηριζόταν στην εμπορικότητα και έθετε σε προτεραιότητα την οικονομική παράμετρο. Η χρηματοδότηση των ταινιών γινόταν από παραγωγούς ή εταιρείες παραγωγής ή με συμπαραγωγή, αλλά πάντως η πρωτοβουλία για την επιλογή του σεναρίου και των συντελεστών ανήκε σε εκείνον που ανελάμβανε τη χρηματοδότηση. Η κατάσταση αυτή αλλάζει στο ΝΕΚ, όπου ο σκηνοθέτης, σύμφωνα με τις νέες αντιλήψεις επιβάλλεται να είναι αδέσμευτος από εξωτερικές πιέσεις, όπως π.χ. τις απαιτήσεις του χρηματοδότη, και να εκφράζει ελεύθερα τις ιδεολογικές και αισθητικές αναζητήσεις και τις καλλιτεχνικές φιλοδοξίες του. Από την άλλη, υπήρχαν ορισμένα σημαντικά προβλήματα, τα οποία αφορούν το οικονομικό και επηρεάζουν την κιν/κή παραγωγή, όπως η αδιαφορία των ιδιωτών επενδυτών για τη χρηματοδότηση ταινιών που δεν προσβλέπουν στο να επιφέρουν σημαντικά κέρδη 1, η έλλειψη έγκαιρης δημιουργίας μιας συγκροτημένης και σφαιρικής κρατικής πολιτικής για την προστασία και προώθηση της ελληνικής κινηματογραφικής παραγωγής (πχ. το μέτρο της αυτοχρηματοδότησης 2 ), η ανυπαρξία ενός οργανισμού οικονομικής στήριξης του κινηματογράφου, που να τον αντιμετωπίζει όχι ως οικονομικά μετρήσιμο, αλλά ως ιδιαίτερο πολιτισμικό προϊόν - ακόμα και η Ανώνυμος Βιομηχανική & Εμπορική εταιρεία - Γενική 1 Σωτηροπούλου, Χρ., Η διασπορά στον ελληνικό κινηματογράφο, Επιδράσεις και επιρροές στη θεματολογική εξέλιξη των ταινιών της περιόδου , εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, σσ. 91, 93 2 Σωτηροπούλου, όπ.π., σ. 93 1

2 Κινηματογραφικών Επιχειρήσεων, που ιδρύθηκε το 1970 από την ΕΤΒΑ αντιμετώπιζε τον κινηματογράφο ως βιομηχανικό προϊόν 3, οι υψηλοί συντελεστές της φορολογίας του εισιτηρίου, η σταθερά χαμηλή τιμή εισιτηρίου εν σχέσει με τη γενικότερη αύξηση του κόστους ζωής και άρα και παραγωγής των ταινιών, η ενίσχυση της δραστηριοποίηση των ξένων και ειδικά αμερικανικών εταιρειών διανομής, η διείσδυση της τηλεόρασης στην καθημερινότητα της ελληνικής κοινωνίας, που συνέβαλε στη σημαντική μείωση της προσέλευσης του κοινού στις κινηματογραφικές αίθουσες, στη μείωση των εσόδων και συνακόλουθα στη μείωση των παραγόμενων ταινιών 4, αλλά και η αδυναμία αναβάθμισης των κινηματογραφικών αιθουσών (εξοπλισμός συστημάτων εικόνας και ήχου, διαμόρφωση χώρων, κ.α) 5 Έτσι, από τη δεκαετία του 70 και έπειτα η κυρίαρχη πρακτική παραγωγής είναι η ανεξάρτητη παραγωγή, είτε από τους ίδιους τους σκηνοθέτες, είτε από ιδιώτες. Οι ανεξάρτητοι παραγωγοί ρίσκαραν την αποδοχή του έργου τους, τη διανομή και την εκμετάλλευση προκειμένου να διατηρήσουν την πρωτοβουλία τους. Μια σημαντική εξέλιξη σημειώθηκε το 1970, όταν ιδρύθηκε από την Ελληνική Τράπεζα Βιομηχανικής Ανάπτυξης ως θυγατρική η Γενική Κινηματογραφικών Επιχειρήσεων Α.Ε., που άρχισε να χρηματοδοτεί παραγωγούς του ΝΕΚ μετά την πτώση της Δικτατορίας. Αργότερα μετονομάστηκε σε Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, όπου από τα 75 ως το 80 χρηματοδότησε 17 ταινίες. Η δράση του συνεχίστηκε και στη δεκαετία του 80 με σημαντικά ποσά, γεγονός που συντελεί στη σημαντική αύξηση της παραγωγής ταινιών μεγάλου μήκους, ενώ σημειώνεται άνοιγμα στα διεθνή φεστιβάλ και στις αγορές ταινιών 6. Από το 80 και έπειτα η οικονομία του κινηματογράφου περνάει σε μια εποχή σταθεροποίησης, ενώ οι κινηματογραφικές ταινίες αποτελούν πλέον σημαντικό μέρος του προγράμματος των τηλεοπτικών καναλιών, ενώ γρήγορα συντελείται και η διείσδυση του video στην ελληνική αγορά 7. Μόλις το 1986 αρκετά καθυστερημένα με σχετικό Νόμο αρχίζουν να λαμβάνονται ορισμένα προστατευτικά για τον κινηματογράφο θεσμικά και οικονομικά μέτρα, όπως η επιστροφή φόρου στον παραγωγό και η οικονομική αυτοτέλεια του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου 8. Η απελευθέρωση του σκηνοθέτη δημιουργού από έξωθεν υποκινούμενους από οικονομικά κίνητρα παράγοντες είχε αποτελέσματα και σε άλλα επίπεδα, πρωτίστως δε της θεματικής. Κύριο μέλημα των νέων κινηματογραφιστών είναι η καταγραφή της καθημερινής πραγματικότητας 9. Από τη νέα αυτή τάση προκύπτουν έργα που πραγματεύονται θέματα σχετικά με τη μετανάστευση, την εσωτερική και την εξωτερική, την προσφυγιά, το ξενιτεμό και την αστυφιλία, τις συγκρούσεις στα πλαίσια της κοινωνίας, είτε τις ταξικές, είτε τις ιδεολογικές, κ.α. Ακόμη, κάνει την εμφάνισή του το πολιτικό φιλμ, το οποίο ως είδος σταδιακά θα κυριαρχήσει ιδίως στο διάστημα Ακόμη, οι νέοι κινηματογραφιστές καταπιάνονται με θέματα που προγενέστερα θεωρούταν ταμπού. Τα όποια θέματα θίγονται με ειλικρίνεια και 3 Σωτηροπούλου, όπ.π., σσ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σσ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Κομνηνού, Μ. Από την αγορά στο θέαμα. Μελέτη για τη συγκρότηση της δημόσιας σφαίρας και του κινηματογράφου στη σύγχρονη Ελλάδα, , εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2003, σ

3 ρεαλισμό, χωρίς εξωραϊσμούς και πρόθεση αποσιώπησης 11. Τέλος, στα περισς τοερα έργα του νέου ελληνικού κινηματογράφου που παρήχθησαν κάτω από τις νέες οικονομικές συνθήκες διακρίνονται από το συνδυασμό αντικειμενικού και υποκειμενικού ρεαλισμού, με τον πρώτο να αφορά την εξωτερική πραγματικότητα, ενώ ο δεύτερος εκφράζει την ιδεολογία και την ψυχολογία του δημιουργού. Η δυνατότητα που δίνεται στους σκηνοθέτες από το 70 και έπειτα να λειτουργούν ως ελεύθεροι δημιουργοί και ανεξάρτητοι παραγωγοί, καθιστά εφικτή την έκφραση νέων αισθητικών αναζητήσεων και προσέγγισης των θεμάτων, αφού βασικός στόχος είναι η καλλιτεχνική έκφραση 12. Για το λόγο αυτό ο ΝΕΚ διαθέτει μια έντονη πολυμορφία 13 αντίθετα με τον μονολιθικό εμπορικό ΠΕΚ. Η πολυμορφία αυτή οφείλεται στην απεξάρτηση από το βασικό σύστημα παραγωγής, στις διαφορές μεταξύ των δημιουργών σκηνοθετών και στην αυτονόμηση της παραγωγής. Η απελευθέρωση του σκηνοθέτη δημιουργού από έξωθεν υποκινούμενους από οικονομικά κίνητρα παράγοντες είχε αποτέλεσμα σε επίπεδο αισθητικής καταρχήν την εστίαση στον τρόπο αφήγησης. Οι νέοι κινηματογραφιστές δεν ενδιαφέρονται μόνο για το περιεχόμενο της ταινίας, αλλά επίσης για τον τρόπο απόδοσής του, το οπτικό και ηχητικό υλικό, τα μέσα έκφρασης και κυρίως την εικόνα, τον ήχο, τα γραφιστικά και το χρώμα. Επιπλέον, σημειώθηκε επαναπροσδιορισμός του φιλμικού χώρου, που επιτυγχάνεται με τη χρήση λήψεων από διάφορες οπτικές γωνίες και αποστάσεις, (π.χ. μακρινές λήψεις), του χρόνου, που επιτυγχάνεται με τον πειραματισμό ανάμεσα σε στιγμές δράσης και άλλες, σιωπής, αλλά και της σχέσης χώρου - χρόνου, όπου η φυσική τους ενότητα είτε συμπίπτει, είτε, άλλοτε, υπερβαίνεται. Τέλος, παρατηρείται παράλληλη χρήση του μοντάζ, δηλαδή της επιλογής μεταξύ της συνεχούς αφήγησης ή του ασυνεχούς, με αναδρομές στο παρελθόν, η διάσπαση της χρονικής συνέχειας στην αφήγηση. Από το 80 και έπειτα έχει ενισχυθεί ένα «αφηγηματικό» κινηματογραφικό μοντέλο, το οποίο είναι περισσότερο ρεαλιστικό, δηλαδή βασίζεται περισσότερο σε εμπειρίες και βιώματα των σκηνοθετών παρά σε ιδεολογήματα. Το νέο αυτό αφηγηματικό μοντέλο αποτελεί συνδυασμό του αμερικανικού κινηματογράφου και της κλασικής αφήγησης, αφού για την εφαρμογή του χρειάζονται αφηγηματική δεξιότητα αφενός, και γνώση των τρόπων και τεχνικών της δεύτερης αφετέρου. Οι ταινίες που ακολουθούν το πρότυπο, συνδυάζουν πραγματικότητα με την ποίηση. Η Τιμή της αγάπης της Μαρκετάκη είναι, κατά μια άποψη, δείγμα της ισορροπίας μεταξύ ποιητικότητας και ρεαλισμού 14. Παράλληλα, από το 80 και έπειτα σημειώνεται μια ραγδαία ανάπτυξη και εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, ειδικά στον οπτικοακουστικό τομέα. Η εξέλιξη αυτή, όμως, φαίνεται ότι βοήθησε περισσότερο τις μεγάλες πολυεθνικές και όσους γενικά μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στις νέες οικονομικές απαιτήσεις που πρόβαλαν. 11 Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Σωτηροπούλου, όπ.π., σ Κυριακίδη, όπ.π., σ. 68 3

4 Β. Η Τιμή της αγάπης της Τ. Μαρκετάκη Η Τιμή της αγάπης είναι η δεύτερη ταινία της Τώνιας Μαρκετάκη και συνιστά συμπαραγωγή της εταιρείας διανομής Ανδρομέδα, του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και της ΕΤ1 15. Η σκηνοθέτης σε συνέντευξή της παραδέχεται ότι συνάντησε σοβαρά οικονομικά προβλήματα από το ξεκίνημα της ταινίας και σε όλη τη διάρκεια των γυρισμάτων, και στα οποία την ενίσχυσε το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, αν και με καθυστέρηση, που η ίδια αποδίδει στη μεσολάβηση ανταγωνιστών ομότεχνών της 16. Κοινή συνισταμένη των έργων της είναι η σύγκρουση ατόμου κοινωνίας. Ο μύθος της συγκεκριμένης ταινίας στηρίζεται στη νουβέλα του Κ. Θεοτόκη «Η τιμή και το χρήμα». Εδώ είναι μια γυναίκα που έρχεται σε ρήξη με μια κοινωνία ανδροκρατούμενη. Στην Κέρκυρα των αρχών του αιώνα μια κοπέλα λαϊκής καταγωγής εγκαταλείπεται από τον αγαπημένο της, που από ανήκει στην αστική τάξη και αναγκάζεται να την απαρνηθεί για οικονομικούς κυρίως λόγους. Οι αλλαγές που επέρχονται από τη βιομηχανική επανάσταση είναι η μόνη ελπίδα της νέας για οικονομική και κοινωνική εξασφάλιση 17. Παράλληλα, ωστόσο, μέσα από τη διαπραγμάτευση του μύθου θίγονται ορισμένα επίκαιρα και διαχρονικά ζητήματα, τα οποία αφορούν τα αδιέξοδα της προσωπικής και κοινωνικής ζωής, η υπονόμευση των διαπροσωπικών σχέσεων από εξωτερικούς παράγοντες, η υποχώρηση της παραδοσιακής και η μετάβαση στη σύγχρονη κοινωνική και οικονομική οργάνωση, κ.α Για όλους αυτούς τους λόγους το έργο τιμήθηκε στην απονομή των Κρατικών Βραβείων του Υπουργείου Πολιτισμού με το βραβείο σεναρίου, όπως επίσης και με το βραβείο καλύτερης ταινίας (Χρυσή Ελιά) στο Φεστιβάλ Μεσογειακού Κινηματογράφου 18. Όπως προαναφέρθηκε, ο ΝΕΚ υπήρξε ένα καθόλα πολύμορφο κίνημα. Η πολυμορφία αυτή εκδηλώνεται όχι μόνο σε θεματικό, αλλά και σε επίπεδο αισθητικής. Ανάμεσα στους νέους κινηματογραφιστές υπάρχουν κάποιοι που είναι εμφανώς μοντερνιστές αλλά και άλλοι που είναι λιγότερο ή και καθόλου. Η Τ. Μαρκετάκη συγκαταλέγεται σε αυτούς τους τελευταίους. Σημεία που μαρτυρούν τον προσανατολισμό της στην παραδοσιακή κιν/κή αισθητική είναι η χρήση του αφηγητή, η ευθύγραμμη και συνεχής αφήγηση, η χρήση της στατικής κάμερας, κ.α. Από την άλλη, νεωτερικά στοιχεία είναι η εναλλαγή της σιωπής με το λόγο, η εναλλαγή της έντασης και του ρυθμού της μουσικής επένδυσης, η ποικιλία των πλάνων (μακρινά κοντινά), των σκηνικών (εξωτερικά εσωτερικά) και η μέγιστη αξιοποίηση του φυσικού φωτισμού (ακόμα και σε νυχτερινά πλάνα), κ.α Με τον τρόπο αυτό η Μαρκετάκη επιχειρεί να διασφαλίσει στο μέγιστο βαθμό την αληθοφάνεια και το ρεαλισμό της αφήγησης. Σε αυτό συντείνει και η προβολή του τοπικού χαρακτήρα, που επιτυγχάνεται μέσω των σκηνικών, ορισμένων σκηνών (π.χ. σκηνή αποκριάτικης γιορτής) και τραγουδιών που πλαισιώνουν την ταινία (τραγούδια της ταβέρνας, καντάδες, η λατέρνα), κ.α. Παρομοίως προβάλλεται και η καθημερινότητα της κερκυραϊκής κοινωνίας της εποχής, της εργατικής, αλλά και της αστικής τάξης. Έτσι, 15 Μαρκετάκη, The Films, όπ.π., σ. 20, και Κυριακίδης, Αχ. «Τώνια Μαρκετάκη», 35 ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου & Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, 1994, σ Συνέντευξη της Τ. Μαρκετάκη στην Ίνα Αρυρίου (επιμ. Αχ. Κυριακίδης), 35 ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου, όπ.π., σ Κυριακίδης, Αχ. «Ο δρόμος της Τ. Μαρκετάκη», όπ.π., σ Μαρκετάκη, The Films,», όπ.π., σ. 21 4

5 το κύριο χαρακτηριστικό του έργου είναι ο ρεαλισμός που το διέπει, καθώς καταφέρνει να αποδώσει με μεγάλη επιτυχία την ανάπλαση του κλίματος και των συνθηκών ζωής της εποχής στην οποία αναφέρεται η νουβέλα. Επιπλέον, αποτυπώνει τους προβληματισμούς που εκφράζονται μέσα από τη νουβέλα, αλλά και τη διαχρονικότητά τους, υπερβαίνοντας έτσι τους περιορισμούς που θέτει η διάκριση εποχών και πολιτικοκοινωνικών συνθηκών 19. Την υψηλή αισθητική της ταινίας αποδεικνύουν τα κρατικά βραβεία ΥΠΠΟ που αφορούν τη σκηνοθεσία της Τ. Μαρκετάκη, τη φωτογραφίας του Στ. Χασάπη, τη μουσική επένδυση της Ελ. Καραΐνδρου, και των κουστουμιών και του μακιγιάζ που επιμελήθηκε ο Γ. Πάτσας 20. Παράλληλα, όμως, η αισθητική του έργου ανταποκρίνεται στα λαϊκά πρότυπα και γούστα, γεγονός που δικαιολογεί την απήχησή της στο ευρύ κοινό 21. Γι αυτό το λόγο άλλωστε έχει τη λαϊκή φόρμα του μελοδράματος 22. Γ) Συμπεράσματα Από το 70 και έπειτα ο ελληνικός κινηματογράφος ακολουθεί τις νέες, παγκόσμιες κατευθύνσεις, οι οποίες εν πολλοίς προέκυψαν από την αλλαγή των συνθηκών παραγωγής και ειδικά χρηματοδότησης των ταινιών, και οι οποίες εν τέλει επέδρασαν και στη θεματική και στην αισθητική των παραγόμενων ταινιών. Εν τω μέσω αυτών των εξελίξεων η Τ. Μαρκετάκη με την Τιμή της αγάπης επιχειρεί κάτι ιδιαίτερα μοναδικό, καθώς συνδυάζει την παραδοσιακή ενός ιδεολογικού μυθιστορήματος ενός συγγραφέα της Β / Νέας Αθηναϊκής Σχολής με τη νεωτεριστική ματιά ενός κινηματογραφιστή γαλουχημένου στις νέες ιδεολογικές και αισθητικές αναζητήσεις, δημιουργώντας κάτι εντελώς προσωπικό και πρωτόγνωρο για το νέο ελληνικό κινηματογράφο. Βιβλιογραφία Κομνηνού, Μ. Από την αγορά στο θέαμα. Μελέτη για τη συγκρότηση της δημόσιας σφαίρας και του κινηματογράφου στη σύγχρονη Ελλάδα, , εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2003 Κυριακίδης, Αχ. «Τώνια Μαρκετάκη», 35 ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου & Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, 1994, Κυριακίδης, Αχ., «Ο δρόμος της Τ. Μαρκετάκη», Μοτέρ, τ.9, Ιανουάριος Φεβρουάριος 2008, Μαρκετάκη, Τ., The Films, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου, 2002, Συνέντευξη της Τ. Μαρκετάκη στην Ίνα Αρυρίου (επιμ. Αχ. Κυριακίδης), 35 ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου & Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών, 1994, Σωτηροπούλου, Χρ., Η διασπορά στον ελληνικό κινηματογράφο, Επιδράσεις και επιρροές στη θεματολογική εξέλιξη των ταινιών της περιόδου , εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1995, 19 Κυριακίδης, Αχ. «Ο δρόμος της Τ. Μαρκετάκη», όπ.π., σ Μαρκετάκη, The Films,», όπ.π., σ Συνέντευξη της Τ. Μαρκετάκη, όπ.π., σ Μαρκετάκη, Τ., The Films, όπ.π., σ. 7 5