1 Βλ.Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ.21.

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η επιλογή του θέµατος για την εκπόνηση της παρούσας διπλωµατικής εργασίας πηγάζει από ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την πλατωνική θεωρία και διδακτική. Ειδικότερα, λαµβάνοντας υπόψη τα προβλήµατα που ταλανίζουν καθηµερινά τις σύγχρονες κοινωνίες και αναγνωρίζοντας την κοινωνική ευδαιµονία ως µια επιτακτική ανάγκη για την επίλυση τους, επέλεξα να επικεντρωθώ στη διερεύνηση της πλατωνικής θεώρησης περί δικαιοσύνης και οργάνωσης της πολιτείας µε κριτήριο την ευδαιµονία του συνόλου. Θεσσαλονίκη, Σεπτέµβριος

2 Εισαγωγή Σε αντίθεση µε τον Αριστοτέλη που θεωρούσε ότι µοναδικός σκοπός της κοινωνίας είναι η ικανοποίηση της έµφυτης ανάγκης του ανθρώπου για καθαρή γνώση, ο Πλάτων υποστηρίζει ότι σκοπός της φιλοσοφίας είναι η ηθικοπολιτική αναγέννηση της κοινωνίας 1. Βασικό παράγοντα της εν λόγω αναγέννησης αποτελεί η δικαιοσύνη, η οποία απασχόλησε ιδιαίτερα τον Έλληνα φιλόσοφο και οδήγησε στη συγγραφή του έργου Πολιτεία. Η ανάλυση της έννοιας δικαιοσύνη στο διάλογο µε τον υπότιτλο Περί δικαιοσύνης θεωρείται από τα σπουδαιότερα έργα του Πλάτωνα και δικαιολογηµένα τον κατατάσσει µεταξύ των κορυφαίων φιλοσόφων. Για σκοπούς πληρέστερης προσέγγισης του θέµατος της παρούσας εργασίας, πριν από την ανάλυση της προσπάθειας του Πλάτωνα να ορίσει την έννοια της δικαιοσύνης στην Πολιτεία, κρίνεται αναγκαίο να γίνει µια παρουσίαση του κοινωνικοπολιτικού περιβάλλοντος της εποχής καθώς και του στοχαστικού βίου του Πλάτωνα. Στη συνέχεια περιληπτικά παρουσιάζεται η γενικότερη έννοια της δικαιοσύνης στην αρχαία Ελλάδα. Ακολουθεί µία σύντοµη γενική αναφορά στα σηµαντικότερα σηµεία όλης της Πολιτείας. Έπειτα εντοπίζονται, διερευνώνται και σχολιάζονται οι διάλογοι που αφορούν την δικαιοσύνη καθώς και οι περίτεχνοι τρόποι προσέγγισης της από τον Πλάτωνα µέσω της διαλεκτικής. Στην συνέχεια γίνεται ανάλυση των πλατωνικών ορισµών της δικαιοσύνης, διαπιστώσεις για την οπτική του Πλάτωνα, µια µικρή αναφορά σε άλλα κείµενα του περί δικαιοσύνης και περιληπτική διαχρονική κριτική από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα. Στην παρούσα εργασία επίσης, επιχειρείται η διερεύνηση και ερµηνεία των διαλόγων της Πολιτείας καθώς και των προθέσεων του Πλάτωνα που αναφέρονται στην δικαιοσύνη. Αξιολογικές κρίσεις και συµπεράσµατα υπάρχουν κυρίως στο κεφάλαιο της διαχρονικής κριτικής όπως και στον επίλογο. 1 Βλ.Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ.21. 2

3 1.Κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον της εποχής του Πλάτωνα Ο 5 ος αιώνας αποτέλεσε για τους Έλληνες µια σηµαντική περίοδο ευηµερίας, κοινωνικής, οικονοµικής και επιστηµονικής ανάπτυξης. Η Αθήνα, γενέτειρα του Πλάτωνα, είχε τον ρόλο της ηγεµονεύουσας πόλης της Ελλάδος λόγω της µεγάλης ναυτικής δύναµης, των εµπορικών της σχέσεων µε όλο τον τότε γνωστό κόσµο και των πολιτιστικών και πολιτικών της εξελίξεων. Αυτή την περίοδο της ευρύτερης άνθησης εδραιώνεται στην αθηναϊκή κοινωνία η δηµοκρατία. Επίκεντρό της είναι η πόλη-κράτος και ο πολίτης, ο οποίος µπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις που λαµβάνονται για την πόλη µε την συµµετοχή του στην Εκκλησία του ήµου. Ταυτόχρονα, ανάλογη άνθηση παρατηρήθηκε και στην επιστήµη, στις πλαστικές τέχνες, τη µουσική, τη λογοτεχνία, την ποίηση και τη ρητορική. Η Αθήνα συνεπώς, γίνεται την περίοδο αυτή το κέντρο των γραµµάτων, των τεχνών και του εµπορίου. Την εποχή που γεννιέται ο Πλάτων η εικόνα αρχίζει να αλλάζει. Ο Πελοποννησιακός πόλεµος τελειώνει µε την ήττα των Αθηναίων και την παράδοση της πόλης στους Σπαρτιάτες, ο Περικλής πεθαίνει από λοιµό και την θέση της δηµοκρατίας παίρνει η τυραννία των τριάκοντα. Στη συνέχεια ακολουθεί η οικονοµική καταστροφή της Αθήνας και η εµφάνιση των Σοφιστών, επαγγελµατιών δασκάλων που έναντι αµοιβής προσέφεραν γνώσεις, κυρίως σ αυτούς που είχαν προσανατολισµό την πολιτική. Στις διάφορες πόλεις οι Σοφιστές κατέφθαναν για να διδάξουν την τέχνη της ρητορικής και της αντιπαράθεσης σε αυτούς που επιδίωκαν να ασχοληθούν µε την πολιτική. Την ίδια περίοδο ιδρύει ο Πλάτων την δική του σχολή 2. Η σοφιστική επιρροή οδηγούσε στην απαξίωση της παράδοσης, στην αµφισβήτηση των νόµων, στην χαλάρωση των δεσµών µε την πόλη και προκαλούσε σοβαρές αντιπαραθέσεις ως προς το δίκαιο και τα ζητήµατα αγωγής και ηθικής. Σ αυτόν τον ηθικό σχετικισµό και σκεπτικισµό των Σοφιστών εναντιώθηκε ο Πλάτων, ο οποίος απέρριπτε τους ισχυρισµούς των Σοφιστών περί δήθεν γνώσης του τρόπου ζωής και µάλιστα τους καταλόγιζε µε επιθετικό τρόπο ότι αυτοί, αντί να 2 Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ

4 επικεντρώνονται στο πώς µπορεί κανείς να ζήσει έναν αγαθό βίο, αφιερώνονται στο πώς µπορεί κανείς να πετύχει στη ζωή του 3. Ο Πλάτων, λοιπόν, µεγάλωσε σε µια εποχή που η κατεστηµένη τάξη και τα παραδοσιακά πρότυπα είχαν φθάσει, λόγω και των πολιτικών γεγονότων, σε κρισιµότατο σηµείο 4. Βλέποντας την αποµάκρυνση από την αποδεκτή ηθική και την αποστροφή από τις ηθικές αξίες, ο Πλάτων θεωρούσε χρέος του να διδάξει στους πολίτες ότι υπάρχουν αντικειµενικές ηθικές αλήθειες και ότι πρέπει να αποκατασταθεί η εµπιστοσύνη στις παραδοσιακές αξίες 5. Για την επίτευξη του στόχου του άντλησε ηθικούς και πολιτικούς κώδικες από παλαιότερα και πιο συντηρητικά από την Αθηναϊκή δηµοκρατία καθεστώτα, όπως αυτό της Κρήτης και της Σπάρτης, που να αντέχουν στο χρόνο και τη φιλοσοφική κριτική. 1.1.Ο στοχαστικός βιος του Πλάτωνα Ο Πλάτων γεννήθηκε στην Αθήνα ή κατ άλλους στην Αίγινα το 472 π.χ. και πέθανε το 347. Ήταν συγγενής κάποιων σηµαντικών πολιτικών µορφών της εποχής του και παρά το γεγονός ότι θα µπορούσε να έχει ενεργό ρόλο στην Αθηναϊκή πολιτική σκηνή, επέλεξε να ασχοληθεί αποκλειστικά µε τη φιλοσοφία, ιδρύοντας τη δική του φιλοσοφική σχολή, την Ακαδηµία. Οι λόγοι της αποχής του από την πολιτική δράση ποικίλλουν, οι σηµαντικότεροι όµως είναι η επίδραση του Σωκράτη και η αµφισβήτηση της πολιτικής κατάστασης στην Αθήνα 6. Ο Πλάτων συνεπαρµένος από τη διδασκαλία του Σωκράτη αφιερώθηκε στη φιλοσοφία, η οποία θεωρούσε ότι ευνοεί τόσο το άτοµο όσο και την πολιτεία. Ειδικότερα, η φιλοσοφία κατά τον Πλάτωνα αφενός µεν καθοδηγεί ορθά τον άνθρωπο ατοµικά στην κατάκτηση της αρετής, συνεπώς στην αληθινή ελευθερία και την γνήσια ευδαιµονία, αφετέρου δε καθοδηγεί την πολιτεία ολικά στην 3 Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ Βλ. Field,G.C.: Ο Πλάτων και η εποχή του. Αθήνα: Γρηγόρης 1990, σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ

5 πραγµάτωση της δικαιοσύνης, άρα και στη γόνιµη διακονία των ανθρώπων και του πολιτισµού 7. Ο θάνατος του Σωκράτη και η αδικία των Αθηναίων στο πρόσωπο του, ήταν η πρωταρχική αιτία που δηµιούργησε στον Πλάτωνα δυσπιστία για την πολιτική ζωή της πατρίδας του και συνέβαλε στην απόφασή του να απέχει από την ενεργό πολιτική. Περαιτέρω η δυσαρέσκεια του από την απογοητευτική πολιτική κατάσταση που επικρατούσε στην εποχή του, οδήγησε τον φιλόσοφο στο στοχαστικό βίο και στην απόφαση του να µην αναµιχθεί στα πολιτικά δρώµενα. Ο Πλάτων µπορεί βέβαια να µη συµµετείχε ενεργά στην πολιτική αλλά ποτέ δεν έπαψε να έχει ως µέληµα του την πολιτική, όπως όµως την υπαγόρευε η φιλοσοφία 8. Η παράδοση της Αθήνας στη Σπάρτη και η επικράτηση ενός καθεστώτος τροµοκρατίας, αποκάλυψε στον Πλάτωνα τη δύναµη της πολιτικής και τον βαθµό που αυτή µπορεί να επηρεάσει και να διαφθείρει τα άτοµα. Σε συνδυασµό µε την εκτέλεση του Σωκράτη, ο Πλάτων διαµορφώνει προφανώς την εκτίµηση ότι οι πολιτικοί θεσµοί µπορεί να είναι τόσο διεφθαρµένοι όσο και τα ισχυρά άτοµα που έχουν την εξουσία 9. Για όλους τους παραπάνω λόγους, ο Πλάτων επιχείρησε µε το έργο του Πολιτεία να επηρεάσει όχι µόνο ιδεατά αλλά και πραγµατικά το κράτος µε τη φιλοσοφία του. 10 Επιθυµούσε να αλλάξει ριζικά η διάρθρωση της ανθρώπινης κοινωνίας, ώστε να αποβληθούν τα κοινωνικά δεινά της ανθρωπότητας και να ακολουθήσει η κοινωνία το σωστό ρυθµό της «ορθής πολιτείας» µε την ενσάρκωση της δικαιοσύνης και µε την εξουσία της φιλοσοφίας. 11 Ήθελε, δηλαδή, να συνδέσει την εξουσία, την γνώση, τη φιλοσοφία, την επιστήµη, την ηθική και την πολιτική, δηµιουργώντας µια νέα θεώρηση της φιλοσοφίας, η οποία θα 7 Βλ. Δεσποτόπουλος,Κ.Ι.: Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος. Αθήνα: Παπαζήση 1980, σ Βλ. Δεσποτόπουλος,Κ.Ι.: Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος. Αθήνα: Παπαζήση 1980, σ Βλ. Δεσποτόπουλος,Κ.Ι.: Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος. Αθήνα: Παπαζήση 1980, σ Βλ. Lesky,Α.: Ιστορία της Αρχαίας ελληνική λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδη1978, σ Βλ. Δεσποτόπουλος,Κ.Ι.: Η πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνος. Αθήνα: Παπαζήση 1980, σ.18. 5

6 ασχολείτο αφενός µε τα ηθικό-πολιτικά και αφετέρου µε τα επιστηµονικά προβλήµατα Νόµοι και δικαιοσύνη στην αρχαία Ελλάδα Οι έννοιες της αρετής, της φρόνησης, της σοφίας, της δικαιοσύνης, της δηµοκρατίας και του νόµου προβληµάτιζαν ιδιαίτερα τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους. Τέτοιου είδους ζητήµατα τέθηκαν αρχικά από τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι ασχολήθηκαν, εκτός από την αρχή και τη δοµή του κόσµου, µε τα προβλήµατα της γνώσης, της κοινωνίας, της ηθικής και της πολιτικής. Οι ίδιοι υποστήριζαν την αξία των ηθικών αρετών και παροµοίαζαν τη δοµή της φύσης µε τη δοµή της κοινωνίας. Για τους Προσωκρατικούς οι έννοιες της δικαιοσύνης και του νόµου ήταν άρρηκτα συνδεδεµένες µε την πόλη-κράτος και τη λειτουργία της. Ειδικότερα, το νόµιµον ήταν αυτό που είναι σύµφωνο µε την παράδοση και µε την ικανότητα των πολιτών να συνυπάρχουν αρµονικά µε τους συµπολίτες τους, µε σκοπό το κοινό καλό. Το κάθε άτοµο έπρεπε να έχει ενεργό συµµετοχή στα κοινά και να σέβεται τους νόµους της πόλης, οι οποίοι ορίζουν τι είναι δίκαιο και τι όχι. Με το σεβασµό στους νόµους µπορεί να επιτευχθεί η πολιτική σύµπνοια των πολιτών και η ευδαιµονία των πολιτών και της πόλεως 13. Στο δεύτερο µισό του 5 ου αι. π.χ. οι φιλόσοφοι αποµακρύνονται από τη φυσική έρευνα και επικεντρώνονται στην ανθρώπινη ζωή. Αυτή την περίοδο εµφανίζονται οι Σοφιστές, οι οποίοι µε έντονη αµφισβήτηση στην απόλυτη γνώση ασχολούνται µε τη µόρφωση και την ηθική συµπεριφορά των πολιτών, την αντίθεση της φύσης και του νόµου, δηλαδή της φυσικής πραγµατικότητας και των κοινωνικών συµβάσεων στις πολιτικά οργανωµένες πολιτείες, την δικαιοσύνη, το πολιτικό σύστηµα της εποχής, τους θεσµούς, την κοινωνία και την ερµηνεία των θρησκευτικών δοξασιών. 12 Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ.37. 6

7 Ο σκεπτικισµός των Σοφιστών είχε ως αποτέλεσµα την αµφισβήτηση του κύρους του νόµου και της θείας καταγωγής του και τη συνειδητοποίηση της συµβατικότητας των κοινωνικών θεσµών και της φυσικής πραγµατικότητας. Η απόρριψη της θρησκευτικής θεµελίωσης του νόµου επιβεβαιωνόταν από τις νοµοθετικές διαφορές µεταξύ των διαφόρων λαών και από το γεγονός ότι είχε δοθεί η εντολή σε κάποιους πολίτες να νοµοθετήσουν 14. Ο νόµος έχει τεχνητό και αυθαίρετο χαρακτήρα, καθώς οι κανόνες του δικαίου και της ηθικής αποτελούν µια συνθήκη, η οποία αλλάζει ανάλογα µε το συµφέρον από πολιτεία σε πολιτεία, αφού δεν ισχύει φύσει αλλά νόµω. Η δικαιοσύνη ορίζεται ως τα νόµιµα της καθεµιάς πόλης ανάλογα µε τους νόµους και τα έθιµα της. Συνεπώς, ο ορισµός της δικαιοσύνης και της αδικίας, του καλού και του κακού δεν είναι απόλυτος, αφού σχετίζεται µε τους κανόνες της εκάστοτε κοινωνίας 15. Πιο συγκεκριµένα, ο Πρωταγόρας προέβαλλε τις αξίες της δικαιοσύνης, της σωφροσύνης, της φυσικής ισότητας και της αξίας του νόµου σε συνάρτηση µε την κοινωνική συµβίωση. Αµφισβητούσε την θεία καταγωγή των νόµων και θεωρούσε ότι οι νόµοι και οι ηθικοί κώδικες αποτελούσαν ένα κοινωνικό συµβόλαιο, το οποίο οι πολίτες έπρεπε να σέβονται και να υπακούν 16. Συνεπώς, οι νόµοι δηµιουργούνται από µια οµάδα ανθρώπων που ασκούν εξουσία και το δίκαιο είναι αυτό που ωφελεί την πόλη-κράτος. Στο τέλος του 5 ου αιώνα αµφισβητείται έντονα η σοφιστική διδασκαλία ενώ παράλληλα η Αθηναϊκή δηµοκρατία περνάει κρίση και φτάνει ως την κατάλυση της δηµοκρατίας. Εκείνη την περίοδο δηµιουργήθηκε η ανάγκη ανανέωσης και θεµελίωσης ηθικών αξιών σε ατοµικό και συλλογικό επίπεδο. Αυτή την προσπάθεια ξεκίνησε ο Σωκράτης και την ολοκλήρωσε ο Πλάτων 17. Ο Σωκράτης θεωρούσε ότι η υπακοή στους νόµους είναι σαν την υπακοή του 14 Βλ. Guthrie,W.K.C.: Οι Έλληνες Φιλόσοφοι. Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη. Αθήνα: Παπαδήμα 1993, σ Βλ. Αυγελής,Ν.: Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Θεσσαλονίκη: Σταμούλης 2012, σ Βλ. Guthrie,W.K.C.: Οι Έλληνες Φιλόσοφοι. Από τον Θαλή ως τον Αριστοτέλη. Αθήνα: Παπαδήμα 1993, σ Βλ. Σούρλας Π.Κ., Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000, σ.39. 7

8 παιδιού στους γονείς, καθώς το κάθε άτοµο είναι παιδί της κοινότητας του και χωρίς αυτή δεν θα υπήρχε 18. Επίσης, πίστευε ότι αυτή η ηθική και πολιτική θεµελίωση αξιών, µπορούσε να επιτευχθεί µόνο µε τον προσανατολισµό προς την αλήθεια µέσω των φιλοσοφικών συζητήσεων και της σωκρατικής µεθόδου. Ακόµη, συνέδεε την αρετή µε την γνώση και παρουσίαζε το νοητικό της χαρακτήρα, καθώς η γνώση βοηθάει να γίνουµε ενάρετοι 19. Η γνωριµία του Σωκράτη µε τον Πλάτωνα ήταν κοµβική. Ο Πλάτων θαύµαζε ιδιαίτερα το δάσκαλο του και τον θεωρούσε το δικαιότερο πολίτη της Αθηναϊκής δηµοκρατίας. Η δικαιοσύνη συνδέεται µε την γνώση και συνεπώς δίκαιος µπορούσε να είναι µόνο κάποιος σαν τον Σωκράτη που µπορεί να αντιληφθεί νοητικά τη σηµασία της 20. Η καταδίκη και η θανάτωση του Σωκράτη κλόνισε τον Πλάτωνα µε αποτέλεσµα να αµφισβητήσει τους θεσµούς της Αθηναϊκής δηµοκρατίας. Για τους ίδιους λόγους αφιέρωσε το µεγαλύτερο µέρος του πρώτου βιβλίου της Πολιτείας στους θεσµούς και τη δικαιοσύνη. 18 Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ Βλ. Σούρλας,Π.Κ.: Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000,σ Βλ. Σούρλας Π.Κ., Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000,σ

9 2.Ο Πλάτων και η ιδανική Πολιτεία Η Πολιτεία θεωρείται ένα από τα σηµαντικότερα έργα του Πλάτωνα και γράφτηκε πιθανώς περί το 380 π.χ.. Η ακριβής χρονολογία συγγραφής της Πολιτείας δεν είναι γνωστή. Μερικοί επιστήµονες θεωρούν ότι ο Πλάτων αφού προηγουµένως ταξίδεψε σε πολλές χώρες όπως Αίγυπτο, Συρία κ.α., έχοντας µελετήσει τις επιστήµες και τα διάφορα κοινωνικά συστήµατα τους, επέστρεψε στην Αθήνα γύρω στο 347 π.χ., όπου και αργότερα συνέταξε την Πολιτεία. Η Πολιτεία είναι ένα κορυφαίο έργο του εµπνευσµένου δηµιουργού καθώς συµπεριλαµβάνει την οντολογία, τη γνωσιολογία, την ηθική, την αισθητική και την κοινωνικοπολιτική ιδεολογία του Αθηναίου φιλοσόφου. Με την περίφηµη αυτή συµβολή του, ο Πλάτων καταθέτει τις θετικές του προτάσεις, αποσκοπώντας προφανώς να συµβάλλει µέσω του τι είναι δικαιοσύνη στην προσπάθεια της ύψιστης ευδαιµονίας των κατοίκων αυτής της ιδανικής πολιτείας του. Άλλωστε η ευρύτερη επιδίωξη των περισσοτέρων αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων ήταν να εντοπίσουν «τι το άριστον;», «τι το κάλλιστον;» κτλ. στην ανθρώπινη ζωή. Μέσω των συζητήσεων του Σωκράτη και άλλων σηµαντικών Αθηναίων και ξένων εξετάζεται η έννοια της δικαιοσύνης και τίθεται το ερώτηµα του κατά πόσο και αν κάποιος δίκαιος άνθρωπος είναι ευτυχέστερος από έναν άδικο, µέσα σε µια φανταστική πολιτεία, την Καλλίπολη, η οποία κυβερνάται από φιλόσοφους-ηγεµόνες. Επίσης, στους διαλόγους αυτούς αναπτύσσονται και θέµατα αναφορικά µε τη φύση και το ρόλο του φιλοσόφου, µε την αθανασία της ψυχής και την ποίηση 21. Η Πολιτεία που αποτελείται από δέκα βιβλία χωρίζεται από τους µελετητές σε τρία τµήµατα. Στα πέντε πρώτα βιβλία περιγράφεται η ιδεατή πολιτεία και γίνεται η πρώτη προσπάθεια να οριστεί η δικαιοσύνη. Στα επόµενα δύο βιβλία αναλύεται ο ορισµός του φιλοσόφου και αποτυπώνεται η άποψη ότι οι 21 Βλ. Brickhouse, Thomas and Smith, Nicholas D. Plato -The Internet Encyclopedia of Philosophy, University of Tennessee. Cf. Dating Plato's Dialogues. 9

10 φιλόσοφοι είναι οι ιδανικοί άρχοντες της Πολιτείας. Στα τελευταία βιβλία παρουσιάζονται οι διάφορες µορφές διακυβέρνησης µε τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα τους. Η Πολιτεία ξεκινά µε την έρευνα της δικαιοσύνης και του σκοπού της πολιτικής. Ακολουθεί η αρχή ότι η οργάνωση της πολιτείας πρέπει να βασίζεται στην ανάγκη που έχουν όλοι οι άνθρωποι να χρειάζονται ο ένας τον άλλον ανάλογα µε την ειδικότητα του. Η απληστία όµως και η προσπάθεια ο ένας να κλέψει την γη του άλλου είναι πηγές πολέµων. Προκειµένου να διαφυλαχθεί η άµυνα της πολιτείας πρέπει να υπάρχει εξειδίκευση και να δηµιουργηθεί ένα σώµα φυλάκων. Για να µην αποκτήσουν δύναµη και την χρησιµοποιήσουν εναντίον των πολιτών θα πρέπει να λάβουν παιδεία και να εκπαιδευτούν. Η µουσική και η γυµναστική θα έχουν στόχο την καλλιέργεια τους. Στην συνέχεια γίνεται διαχωρισµός των φυλάκων και τελικά δηµιουργούνται τρεις τάξεις που καθορίζονται καταρχήν µε βάση την κληρονοµικότητα, σε δηµιουργούς, φύλακες, φιλοσόφους-βασιλείς. Όταν όµως η φύση χαρίζει ένα προικισµένο άτοµο θα πρέπει όλοι να το προωθούν προς την ανώτερη τάξη ασχέτως κοινωνικής προέλευσης. Ανώτερος στόχος και αγαθό είναι η ενότητα και η ενιαία πολιτική φυσιογνωµία της πόλης. Η δικαιοσύνη επιτυγχάνεται όταν κάθε τάξη ασχολείται µε τα δικά της καθήκοντα και αποτελεί την σπουδαιότερη αρετή. Τα στοιχεία του λογιστικού, θυµοειδούς και επιθυµητικού στην ψυχή θα πρέπει να λειτουργούν ως δυνάµεις που συνεργάζονται αλλά θα πρέπει να καθοδηγούνται από το λογιστικό. Αν κάποιος επιδιώκει την ανάληψη πολλών έργων και µάλιστα έργων που ανήκουν σε τρίτους δηµιουργεί ταραχή, αδικία και ανωµαλία πολιτεύµατος. Προβλέπεται στη συνέχεια µια µορφή ηθικής και εκπαιδευτικής ισότητας ανδρών-γυναικών που εκπαιδεύονται µαζί στην τάξη των φυλάκων. Η κοινοκτηµοσύνη ως θεσµός γυναικών και παιδιών θα λειτουργεί στην τάξη των φυλάκων και θα αντικαταστήσει την στενή οικογένεια µε την οικογένεια της πόλης. Η πολιτική εξουσία θα ασκείται από τον φιλόσοφο που διαθέτει την γνώση, έχει αίσθηση της αλήθειας, αγαπά το δίκαιο και γενικά διακρίνεται για την φύση του και την συνεπή ζωή του. Η επιλογή θα γίνει ηλικιακά από την τάξη των φυλάκων και από αυτούς που θα έχουν συγκεκριµένη διάρκεια εκπαίδευσης 10

11 και θα είναι άριστοι γιατί θα έχουν κατανοήσει την ιδέα του αγαθού που είναι η αιτία εκκίνησης της δικαιοσύνης. Ο µύθος του σπηλαίου, ανθρώπων φυλακισµένων µε δεσµά που αντικρίζουν για πρώτη φορά το επίγειο φως, είναι µια αλληγορία του Πλάτωνα, ένας συµβολισµός της ανόδου σε ανώτερα πνευµατικά επίπεδα από αυτά που παρέχει ο κόσµος του αισθητού. Η αναφορά του Πλάτωνα στα διάφορα πολιτεύµατα την αριστοκρατία, την τιµοκρατία, την ολιγαρχία, την δηµοκρατία και την τυραννίδα αποτελεί µια κριτική των αδυναµιών τους, όπως ο ίδιος τις αντιλαµβάνεται. Η τυραννίδα αποτελεί το πλέον άδικο και απάνθρωπο πολίτευµα που αντιστρατεύεται την δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη υπερέχει ηθικά της αδικίας και συνεπώς το σωστό πολίτευµα πρέπει να στηριχθεί στον αρµονικό εσωτερικό κόσµο του ανθρώπου. Επειδή κάτι τέτοιο φαίνεται αδύνατο στον επίγειο κόσµο η ιδεατή πολιτεία πρέπει να αναζητηθεί στον ουρανό. Η αρµονία και η ηθική κινδυνεύουν από την µιµητική και την ποίηση που µέσω του λόγου θέλουν να επιβάλλον νέους θεσµούς. Τα κύρια πρόσωπα της Πολιτείας είναι ο Σωκράτης, ο Κέφαλος, που ήταν µέτοικος κατασκευαστής όπλων, ο Θρασύµαχος, σοφιστής από τη Χαλκηδόνα, τα µεγαλύτερα αδέρφια του Πλάτωνα Γλαύκων και Αδείµαντος, ο Πολέµαρχος, γιος του Κεφάλου, ο Κλειτοφών, γιος του Αριστωνύµου και τέσσερα βουβά πρόσωπα, ο Χαρµαντίδης, από την Παιανία, οι γιοι του Κέφαλου Λυσίας και Ευθύδηµος και ο Νικήρατος, γιος του Νικία. Ο διάλογος διαδραµατίζεται στην κατοικία του Πολέµαρχου και µεταφέρεται την επόµενη µέρα από τον Σωκράτη. Ο Σωκράτης µαζί µε τον Γλαύκωνα παρακολούθησαν τη γιορτή της θεότητας Βένδιδος και κατά την επιστροφή τους επισκέφτηκαν τον Κέφαλο. Από το 2ο βιβλίο της Πολιτείας κι έπειτα, κύριοι οµιλητές είναι ο Σωκράτης και οι δύο µεγαλύτεροι αδερφοί του Πλάτωνα 22. Στο έργο του Πλάτωνa Πολιτεία, αποτυπώνεται η προσπάθεια του φιλοσόφου να γνωρίσει την αλήθεια και να παρουσιάσει µια ολοκληρωµένη θεωρία φιλοσοφίας στενά συνδεδεµένης µε ηθικά και πολιτικά θέµατα, όπως το θέµα της 22 Βλ. Bormann,Κ.:Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ

12 δικαιοσύνης. Η αναζήτηση αυτής της ενιαίας αλήθειας επιχειρήθηκε στο έργο του µε τη µορφή διαλόγου και µε το συνδυασµό προγενέστερων φιλοσοφικών µεθόδων, όπως του Σόλωνα και του Σωκράτη 23. Ακολουθώντας την συνήθη τακτική του, ο Πλάτων συγγράφει την Πολιτεία σε διαλογική µορφή, µε κύριο πρωταγωνιστή το Σωκράτη. Στόχος του φιλοσόφου είναι µέσα από το διάλογο που περιλαµβάνεται στο έργο, να αναδείξει την έννοια της δικαιοσύνης, η οποία συνιστά µια ανθρώπινη αρετή και είναι άρρηκτα συνδεδεµένη µε την έννοια του αγαθού. Στο σηµείο αυτό αξίζει να σηµειωθεί ότι το αντικείµενο της Πολιτείας είναι πολυδιάστατο και δεν περιορίζεται µόνο στην ανάλυση της δικαιοσύνης αλλά επεκτείνεται και στην αναζήτηση του ιδανικού πολιτεύµατος, που κατά τον ίδιο αντικατοπτρίζει µια µεγέθυνση του ανθρώπου. Μέσα, όµως, από την ανάπτυξη του εν λόγω ζητήµατος ο Πλάτων προχωρά και στην κατασκευή µιας ιδανικής Πολιτείας, θίγοντας στην πορεία µια σειρά από συναφή θέµατα, όπως είναι οι ανθρώπινες τάξεις και οι αντίστοιχες επιθυµίες και καθήκοντα, τα πολιτεύµατα της εποχής του, οι αρετές, καθώς και η ιδέα του αγαθού και της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Πλάτων χρησιµοποιούσε τη διαλογική µέθοδο του Σωκράτη στο έργο του, ώστε κατόπιν ερωτήσεων και απαντήσεων να καταλήγουν οι µετέχοντες στη συζήτηση στο ζητούµενο που είναι η αλήθεια. Η αλήθεια για τον Πλάτωνα άλλωστε ταυτιζόταν µε την αρετή, τη γνώση και την ευδαιµονία και ήταν η βάση για µια ευτυχισµένη και ηθική ζωή, όχι µόνο για τους σοφούς και τους ισχυρούς αλλά για όλους 24. Ο πλατωνικός διάλογος ουσιαστικά ήταν µια φιλοσοφική συζήτηση κατά την οποία οι απόψεις που διατυπώνονται ανατρέπονται ώστε να υπάρχει µια παραδοχή. Ο φιλόσοφος είναι αυτός που θα τους βοηθήσει να ξεχωρίσουν την αληθινή από την ψευδή γνώση. Το ρόλο του φιλοσόφου που κατέχει την τέχνη του διαλόγου στο έργο του Πλάτωνα, έχει ο Σωκράτης. Αν και η διαλογική µέθοδος ανήκει στον Σωκράτη, οι απόψεις που αποτυπώνονται πολλές φορές 23 Βλ. Σούρλας,Π.Κ., Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000, σ Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ

13 από το στόµα του Σωκράτη είναι συνήθως του ίδιου του Πλάτωνα 25. Όπως γίνεται φανερό τα πρόσωπα, ο χώρος που γίνονται οι συζητήσεις και ο τρόπος που γίνονται οι φιλοσοφικές αυτές προσεγγίσεις δεν είναι τυχαίες. Η επιλογή αυτών των παραγόντων οδηγεί στην ολοκλήρωση της φιλοσοφικής έρευνας σε κάθε διάλογο για κάθε κοινωνικό και ηθικό πρόβληµα Η δικαιοσύνη στην Πολιτεία Η έννοια της δικαιοσύνης µέσα από τους διαλόγους Κεντρικό θέµα της Πολιτείας είναι η δικαιοσύνη, κάτι που γίνεται φανερό και από τον υπότιτλο της Περί ικαιοσύνης [Περί ικαίου Πολιτικός]. Ο διάλογος της Πολιτείας που είναι ο σηµαντικότερος εκτυλίσσεται γύρω από το κεντρικό θέµα της ιδέας της δικαιοσύνης. Στόχος του Πλάτωνα ήταν µέσω του έργου του να εισαχθεί η ιδέα της τάξης και της αρµονίας στην κοινωνία των ανθρώπων, κάτι που µόνο µέσω της δικαιοσύνης µπορούσε να επιτευχθεί, αφού η δικαιοσύνη ως αρετή του ατόµου οδηγεί στην ευδαιµονία της ψυχής του. Το ζητούµενο στην Πολιτεία είναι η πραγµάτωση της δικαιοσύνης και η ένταξη της ως αρχή στη ζωή της πολιτείας. Ουσιαστικά, ο Πλάτων αρχικά αποζητά την ιδέα της δικαιοσύνης στην πόλη-κράτος και έπειτα προσπαθεί να εισαγάγει και να εφαρµόσει τις ιδέες του στο άτοµο 27. Μέσα από το ερώτηµα τι συνιστά δικαιοσύνη, ο Πλάτων προχωρά σε ένα στενό παραλληλισµό µεταξύ των δυνάµεων που συγκροτούν την ανθρώπινη ψυχή και των λειτουργιών που συνθέτουν την πολιτεία και οδηγείται στο συµπέρασµα ότι, όσον αφορά τη δικαιοσύνη, κάθε άνθρωπος µοιάζει µε µια πολιτεία σε µικρογραφία και κάθε πολιτεία µε έναν άνθρωπο σε µεγέθυνση. Συνεπώς, από τον προαναφερθέντα παραλληλισµό ψυχής και πολιτείας, ο Πλάτων αποσκοπεί 25 Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ Βλ. Vegetti,M.: Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας. Αθήνα: Εκδόσεις Π. Τραυλός 2000, σ Βλ. Τσάτσος, Κ.: Η κοινωνική φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων. Αθήνα: Εστία 1970, σ

14 στην αντιµετώπιση της πολιτείας ως ένα σώµα µε µία ψυχή, που έχει ως στόχο τη δικαιοσύνη 28. Για να τα αντιληφθούµε πως ο Πλάτων ορίζει την δικαιοσύνη πρέπει να αρχίσουµε την σύντοµη προσέγγιση από το βιβλίο Α της Πολιτείας, στο οποίο θέµα είναι το ερώτηµα για τη δικαιοσύνη. Σηµειώνονται καταρχήν τρεις κυρίως θέσεις που πρέπει να εκπροσωπηθούν στο διάλογο. Των εκπροσώπων της συµβατικής-συναλλακτικής ηθικής Κέφαλου και Πολέµαρχου, της νέας ηθικής µε υποστηρικτή τον Θρασύµαχο και τέλος, της σοβαρής φιλοσοφικής σκέψης που αντιπροσωπεύει ο Σωκράτης 29. Ο Σωκράτης αφηγείται σε κάποιο ανώνυµο µια συζήτηση που έγινε στον Πειραιά στο σπίτι του Πολέµαρχου όπου πρώτος συµµετέχει ο µέτοικος Κέφαλος [πατέρας του Λυσία και του Πολέµαρχου], που ενσαρκώνει την εµπειρία της µακράς και έντιµης ζωής. Ο Κέφαλος έχει απαρνηθεί τα δικαιώµατα και τις δραστηριότητες του πολίτη, που αποτελούν θέµατα ύψιστης σπουδαιότητας για τον αυτοσεβασµό των Ελλήνων, αφού προερχόµενος από τις Συρακούσες το µόνο που επιδιώκει στη ξένη πόλη [Αθήνα] είναι να πλουτίσει 30. Για τον Κέφαλο δικαιοσύνη είναι η εντιµότητα στις συναλλαγές. Ο Κέφαλος θεωρεί τον εαυτό του ευτυχισµένο για τα πλούτη του, τα οποία τον έχουν προφυλάξει από αδικίες 31. Θεωρείται ότι ανήκει στους εκπροσώπους της συµβατικής ηθικής δοθέντος ότι ο κανόνας του είναι, να δίνεις στον καθένα ότι του ανήκει λέγοντας την αλήθεια, όντας έντιµος στις οικονοµικές συναλλαγές 32. Όταν ο Κέφαλος, αναφέρεται στα θέµατα περιουσίας του και πώς αυτή δηµιουργήθηκε, τίθεται για πρώτη φορά το θέµα της δικαιοσύνης. Ο ηλικιωµένος Κέφαλος εξηγεί, ότι την περιουσία του την απέκτησε µερικώς από κληρονοµιά και κατά το υπόλοιπο την δηµιούργησε από την προσωπική του 28 Bλ. Williams,Β.: The Analogy of City and Soul in Plato s Republic. G.Fine (ed): Plato 2. Ethics, Politics, Religion, and the Soul. Oxford: Oxford Univeristy Press 1999, σ Βλ. Taylor,A.E.: Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του. Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. 2000, σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006,σ Βλ. Πλάτων: Πολιτεία, 331c, Βλ. Taylor,A.E.: Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του. Αθήνα: ΜΙΕΤ. 2000,σ

15 εργασία. Κατά την άποψη του η σπουδαιότητα της περιουσίας και η αξία της υπάρχει όταν κάποιος την αποκτά χωρίς να οφείλει σε τρίτους και όταν δεν εξαπατά έστω και ακούσια κανένα (331b). Ο Σωκράτης συµπυκνώνει τα όσα άκουσε στο ότι κατά τον Κέφαλο δικαιοσύνη είναι, το να λέµε την αλήθεια και να αποδίδουµε τα οφειλόµενα στους τρίτους (331c). Αντιπαραθέτει αµέσως όµως, ότι υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες προτιµότερο είναι να µη λέµε την αλήθεια και να µην αποδίδουµε τα χρωστούµενα. Έφερε ως παράδειγµα την φύλαξη όπλων τρίτου ο οποίος χάνοντας τα λογικά του τα απαιτεί πίσω. Στην περίπτωση αυτή, ο Σωκράτης επιχειρεί να αντιτάξει έναν αντίλογο που οδηγεί τον συνοµιλητή του σε αδιέξοδο: αν είναι δίκαιο το να επιστρέφεις αυτό που κάποιος σου έχει δανείσει, τότε σε περίπτωση που κάποιος σου έχει δανείσει ένα επικίνδυνο όπλο, τότε εσύ είναι άδικο να µην του το επιστρέψεις. Έτσι όµως συµπεριλαµβάνεται και η περίπτωση επιστροφής του όπλου ακόµα και αν στο µεταξύ ο πρώην κάτοχος του έχει παραφρονήσει µε κίνδυνο να το χρησιµοποιήσει εναντίον όποιου βρεθεί στο δρόµο του (331c). Ο Κέφαλος βρίσκεται σε δύσκολη θέση και παραδεχόµενος τον ορθό του αντιλόγου του Σωκράτη αποχωρεί 33. Στη συζήτηση εισέρχεται ο γιος του Κεφάλου, ο Πολέµαρχος, που κάνοντας επίκληση στον Σιµωνίδη επιχειρεί ορισµό της δικαιοσύνης ως εξής : «δικαιοσύνη είναι να επιστρέφει [αποδίδει] κάνεις στον καθένα ότι του οφείλεται [αρµόζει]» 34. Ο Σηµωνίδης ο Κείος [ π.χ.] ήταν ένας λυρικός ποιητής που σ ένα στίχο του που αφιερώνει στη δικαιοσύνη γράφει για αυτήν «τούτ' είη δίκαιον, το προσήκον εκάστω αποδιδόναι» (332c). Ο στίχος αυτός ορισµός αποδείχτηκε ο µακροβιότερος στην ιστορία της φιλοσοφίας αφού πέρασε µέσω της στωικής φιλοσοφίας αργότερα στο Ρωµαϊκό δίκαιο, ασκώντας την επιρροή του µέσα στους αιώνες µε την διατύπωση που χρησιµοποίησε στα λατινικά για την απόδοση του ο Κικέρων και η οποία υιοθετήθηκε από τον Ιουλιανό Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Σούρλας,Π.Κ.: Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000,σ

16 Ο Σωκράτης [όπως διεξοδικά παρακάτω αναφέρεται] παρά το γεγονός ότι αρχικά φαίνεται να τον υιοθετεί, δεν δέχεται τελικά τον ορισµό που επικαλείται ο Πολέµαρχος (442d). Εµπλέκοντας περίτεχνα πολλές έννοιες όπως π.χ. όφελος, εχθρός, φίλος και µε διλλήµατα, ερωτήµατα και παραδείγµατα κυρίως από τις τέχνες, ο Πλάτων βάζει τον Σωκράτη να θέτει υπό αµφισβήτηση τον ορισµό ερµηνεύοντας τον, καταδεικνύοντας έτσι τις αντιφάσεις. Ενδεικτικά σηµεία αυτού του διαλόγου είναι τα παρακάτω 36. Το να ευεργετεί κανείς τους φίλους και να βλάπτει τους εχθρούς είναι [ή όχι] δικαιοσύνη (332d) κυρίως στον πόλεµο όταν είναι σε θέση ο δίκαιος να ωφελεί τους άλλους και να βλάπτει τους εχθρούς (332e). Η δικαιοσύνη είναι χρήσιµη όταν είναι ανάγκη να φυλαχθεί κάτι (333d), είναι δηλαδή χρήσιµη [ή όχι] όταν πρόκειται να µη χρησιµοποιήσουµε κάτι. Εκείνος που είναι πιο κατάλληλος να φυλάξει ένα πράγµα είναι συνάµα και ο πιο επιτήδειος να το κλέψει, κατά συνέπεια η δικαιοσύνη είναι κάτι σαν τη τέχνη της κλεψιάς προς όφελος των φίλων και προς βλάβη των εχθρών (334b) 37. Έτσι ο Σωκράτης µε την µέθοδο αυτή ελέγχει τον ορισµό του Πολέµαρχου και καταδεικνύει τις αδυναµίες του. Στη συνέχεια παρεµβαίνει στη συζήτηση, ο νεαρός Θρασύµαχος εκθέτοντας τη δική του αντίληψη για τη δικαιοσύνη που µεταξύ άλλων είναι το συµφέρον του ισχυρότερου (338c). Υπερασπίζεται σθεναρά το γεγονός ότι «εἶναι τἶ δίκαιον οὐκ ὐλλο τι ἶ τἶ τοἶ κρείττονος συµφέρον», ότι η δικαιοσύνη είναι δηλαδή το συµφέρον του ισχυρότερου. Η εκάστοτε εξουσία θεσπίζει νόµους κατά το συµφέρον της και οι νόµοι αυτοί εµφανίζονται ως δίκαιοι και στην τήρηση τους συνίσταται η δικαιοσύνη (338e). Στον διάλογο αυτό ο Σωκράτης συνοµιλώντας µε τον Θρασύµαχο γύρω από την έννοια της δικαιοσύνης επιχειρεί να αποκαλύψει τι είναι η δικαιοσύνη [δηλαδή να βρει την ουσία της] και γιατί οφείλουµε να είµαστε δίκαιοι ή ηθικά ορθοί. O Θρασύµαχος εξυµνεί την αδικία και ισχυρίζεται ότι όλοι µας θα αδικούσαµε αν είχαµε την ευκαιρία. Θεωρεί ότι, εφόσον αυτό που ονοµάζουµε δικαιοσύνη απλώς συνδέεται µε τα ενδιαφέροντα των αντίθετων οµάδων µέσα σ' ένα κράτος, 36 Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ

17 µπορούµε να πάψουµε να ασχολούµαστε µε αυτήν. Υποστηρίζει, επίσης, ότι η δικαιοσύνη συνήθως ευνοεί τους ηγέτες, που θεσπίζουν τους νόµους για το προσωπικό τους συµφέρον και όχι τους υπηκόους. Κατά τη γνώµη του, πραγµατικά ευτυχής είναι ο άδικος άνθρωπος, αφού πάντοτε αποκτά το καλύτερο. Η δικαιοσύνη είναι µεν η συµµόρφωση στους νόµους, αλλά σε κάθε περίπτωση αυτούς τους ορίζει η εξουσία που τους εφαρµόζει πάντα προς όφελός της. Άρα ολόκληρος ο νόµος, αλλά και η ηθική αποτελεί κατά τον Θρασύµαχο σύµβαση, που έχει διαµορφωθεί για να ικανοποιεί το τοὐ κρείττονος συµφέρον. Στον αντίποδα, ο Σωκράτης εκφράζει µια αντίθετη άποψη και υποστηρίζει πως η άσκηση της εξουσίας αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των συµφερόντων των αρχοµένων και όχι του άρχοντα. Για να στηρίξει αυτή τη θέση φέρνει παραδείγµατα από επαγγέλµατα όπως του γιατρού και του κυβερνήτη πλοίου, των οποίων ο ρόλος είναι αντίστοιχα η εξυπηρέτηση των συµφερόντων του ασθενή και του ναύτη, η εξυπηρέτηση των συµφερόντων του αδύναµου. «Άρα καµία επιστήµη δεν αποβλέπει και δεν προστάζει το συµφέρον του ισχυρού, αλλά το συµφέρον του ασθενέστερου τον οποίο και εξουσιάζει» 38. O Σωκράτης µε ερωτήσεις και µε τον χαρακτηριστικό τρόπο που χρησιµοποιεί ο Πλάτων [όπως φαίνεται στο παρακάτω χωρίο], καταλήγει πως η αδικία επιφέρει αδυναµία αντί για δύναµη, γιατί αποκλείει τη συνεργασία. «Σε ρωτώλοιπόν ότι σε ρώτησα και πρωτύτερα, για να συνεχίσουµε τη διερεύνησή µας γύρω στη δικαιοσύνη. Τι είναι και πώς σχετίζεται µε την αδικία. Γιατί ακούστηκε εδώ ότι η αδικία είναι κάτι πιο δυνατό και πιο αποτελεσµατικό από τη δικαιοσύνη. [ ]Αν δουλειά της αδικίας είναι να σπέρνει παντού το µίσος, όπου κι αν εµφανίζεται, σε ελεύθερους ή σε δούλους, άραγε δε θα τους κάνει να µισούν ο ένας τον άλλο και να 'χουν διχόνοια και να µην µπορούν να πράξουν κάτι από κοινού;[ ] Κι αν η αδικία, θαυµάσιέ µου άνθρωπε, εισχωρήσει σε ένα άτοµο, άραγε θα χάσει τη δύναµή της ή θα την διατηρήσει αµείωτη; 39». Οι τέσσερις πλατωνικές αρχές, η δικαιοσύνη, η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη είναι χαρακτηριστικά της ανθρώπινης αρετής κατά τον Πλάτωνα. 38 Βλ. Πλάτων: Πολιτεία, 342 c, 11 - d,1. 39 Βλ. Πλάτων: Πολιτεία, 351a- d-352a. 17

18 Αυτά τα είδη της ανθρώπινης αρετής είναι στοιχεία που καθιστούν αυτούς που τα έχουν, άνδρες ή γυναίκες αγαθούς, δηλαδή καλούς, ευγενείς, ανδρείους, άριστους. Η αρετή είναι η γνώση και όποιος δεν γνωρίζει ποιο είναι το σωστό, διαπράττει αδικία. Συνεπώς, η γνώση µάς οδηγεί στην αρετή. Ο Σωκράτης µε την φράση «από κοινού» εννοεί πως η δικαιοσύνη µπορεί να οδηγήσει στην ευδαιµονία του ατόµου και της κοινωνίας, ενώ η αδικία οδηγεί στη διχόνοια, το φθόνο και τη µοχθηρία. Ο ορισµός που δίνει λοιπόν, για τη δικαιοσύνη είναι ο εξής: «H δικαιοσύνη είναι συνεργασία». O Σωκράτης πρώτος προσπάθησε να εξηγήσει την ουσία των πραγµάτων και να την ορίσει, «ὐζήτει τό τί ὐστιν» 40. Με την φράση «Κι αν η αδικία εισχωρήσει σε ένα άτοµο [ ]αµείωτη;» παρουσιάζει τη δικαιοσύνη πλέον όχι ως συµπεριφορά του ατόµου απλώς, αλλά ως µια θεµελιώδη αρετή της ανθρώπινης ψυχής. Οι νόµοι του δίκαιου είναι οι ίδιοι για την πόλη, για τις κοινωνικές τάξεις της πόλης και για κάθε άτοµο ξεχωριστά. Ο Σωκράτης έπεισε τελικά τον σοφιστή Θρασύµαχο, υπέρµαχο της άποψης περί δικαίου του ισχυρότερου (346e 348b), να απαρνηθεί την πρωταρχική άποψη του και να παραδεχτεί ότι η δικαιοσύνη είναι µια αρετή της ψυχής που µπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία. Μετά τις προσπάθειες ορισµού της δικαιοσύνης (κατ άλλους αποτυχηµένες 41 ) στο βιβλίο Α της Πολιτείας στη συνέχεια οι συνοµιλητές του Σωκράτη, Γλαύκων και Αδείµαντος, αδέλφια του Πλάτωνα πιέζουν τον Σωκράτη και του ζητούν να παρουσιάσει µε πιο πειστικό τρόπο από προηγούµενους διαλόγους την υπεροχή της δικαιοσύνης έναντι της αδικίας. Ο Γλαύκων, ο οποίος αναφέροντας ως παράδειγµα το δακτυλίδι του Γύγη, έχει την άποψη ότι η δικαιοσύνη δεν είναι τίποτε άλλο από µία κοινωνική σύµβαση, αφού θα επιχειρούσαν την αδικία τόσο οι δίκαιοι όσο και οι άδικοι αν γνώριζαν ότι δεν πρόκειται να τιµωρηθούν και καταλήγει στο συµπέρασµα ότι προτιµότερο είναι να ζει κανείς µέσα στην αδικία. Ο ίδιος διαπίστωσε ότι ο περισσότερος κόσµος αντιµετωπίζει τη συµµόρφωση µε τις επιταγές της δικαιοσύνης ως κάτι κοπιαστικό και επαχθές, που αποφέρει, ωστόσο, τεράστια οφέλη, ενώ ο Σωκράτης ισχυρίστηκε ότι η 40 Βλ. Αριστοτέλης: Μεταφυσικά, 1078b, βλ. Bormann σ

19 δικαιοσύνη πρέπει να επιδιώκεται, όχι µόνο µε γνώµονα τα οφέλη, αλλά και επειδή ως προς την ουσία της είναι κάτι καλό. Προς υποστήριξη της άποψής του, λοιπόν, ζήτησε να τεθεί η εξέταση σε άλλη βάση. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις που αναφέρονται παρακάτω: «Ωραία, είπε, άκουσε τότε κι έµενα και δες αν εξακολουθείς να έχεις την ίδια γνώµη. [ ]Θα επανέλθω σε όσα υποστήριξε ο Θρασύµαχος και, πρώτον, θα πω τι λέγεται για τη δικαιοσύνη, ποια είναι η φύση της και ποιες οι ρίζες της, δεύτερον, ότι όλοι όσοι την εφαρµόζουν στην πράξη το κάνουν παρά τη θέλησή τους ως κάτι αναγκαίο κι όχι γιατί την θεωρούν κάτι καλό [ ](358b)» «Θαυµάσια, είπε, τα λες. Άκου, λοιπόν, αυτό στο οποίο, καθώς είπα, θα αναφερθώ πρώτα πρώτα, τι είναι δηλαδή η δικαιοσύνη και ποιες οι ρίζες της. (358e)[ ]» Τις απόψεις αυτές αντικρούει ο Σωκράτης αναφερόµενος στην τέχνη, στις χειρονακτικές εργασίες και στο ότι η αδικία δεν φέρνει κανένα κέρδος. Ο δίκαιος είναι σοφός και αγαθός, ο άδικος είναι αδαής και κακός. Ο δίκαιος υπερτερεί του άδικου και είναι αυτός που γνωρίζει τη δικαιοσύνη, όπως υπερτερεί ένας τεχνίτης από κάποιον που δεν γνωρίζει την τέχνη του. Συνεπώς, η δικαιοσύνη βασίζεται στη γνώση, διότι αυτός που γνωρίζει τι είναι δικαιοσύνη µπορεί να φέρεται δίκαια. Η δικαιοσύνη επίσης, είναι αυτή που οδηγεί σε µια ευτυχισµένη και πρέπουσα ζωή 42. Είναι προφανές ότι ο Πλάτων στο διάλογό του µε τον χαρακτηριστικό τρόπο του Σωκράτη εξετάζει και απορρίπτει τις παραπάνω απόψεις, όπως πράττει και τις περισσότερες φορές άλλωστε, κυρίως λόγω της αντίθεσης του προς τους Σοφιστές. Περαιτέρω όµως ο Πλάτων, ριζοσπαστικά για τον αρχαίο κόσµο εµφανίζεται µέσω του Σωκράτη αρνητικός στην άποψη ότι η δικαιοσύνη είναι να ωφελούµε τους φίλους µας και να βλάπτουµε τους εχθρούς µας. εν δέχεται ο Πλάτων ότι µπορούν οι άνθρωποι να χρησιµοποιούν ως µέσο τη δικαιοσύνη για συµβιβασµό συµφερόντων. Αντίθετα θεωρεί τη δικαιοσύνη ως αγαθό όχι για όσα 42 Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ

20 επιφέρει ως αποτέλεσµα, δηλαδή ως αγαθό που αγαπιέται χωρίς αντάλλαγµα (358a) 43. Στη συνέχεια του διαλόγου, ο Αδείµαντος, ζητά να δικαιολογήσει ο Σωκράτης για ποιο λόγο να επιδιώκει κανείς την δικαιοσύνη για την ίδια την δικαιοσύνη και για τις συνέπειες της, χωρίς την προϋπόθεση ότι θα επωφεληθεί από ανταµοιβές και τιµές. Άλλωστε από τους παιδαγωγούς και τους ποιητές όταν εξυµνούν την δικαιοσύνη πάντα ακολουθεί ο έπαινος µε τον οποίο ανταµείφθηκε το δίκαιο άτοµο. Ο µεγάλος κόπος λοιπόν για µικρό κέρδος καθιστά την δικαιοσύνη λιγότερο ωφέλιµη από την αδικία. ίκαιος είναι αυτός που δεν µπορεί να αδικήσει είτε λόγω αδυναµίας είτε επειδή δεν του αρέσει η αδικία λόγω φυσικής προδιάθεσης 44. Η έρευνα του ζητήµατος ξεκινά κυρίως στο σηµείο αυτό για να υπάρξει ολοκληρωµένη πρόταση (368d). Ο Σωκράτης προκειµένου να εξετασθεί το πως η δικαιοσύνη µπορεί να εφαρµοσθεί, προτιµά να ερευνήσει το ζήτηµα της δικαιοσύνης µέσα στην πόλη, γιατί πιο εύκολα µπορεί να παρατηρηθεί στο σύνολο απ ότι στον κάθε άνθρωπο χωριστά 45. Γίνεται αντιληπτό ότι το ερώτηµα της δικαιοσύνης δεν µπορεί να απαντηθεί µε την κατάσταση που επικρατεί σε µια πρωτόγονη πόλη. Στην πρωτόγονη πόλη το ότι ο καθένας κάνει την δουλειά του ναι µεν δηµιουργεί µια υγιή πόλη (372e), αλλά αυτό δεν µπορεί να δηµιουργήσει δικαιοσύνη χωρίς την ειδική γνώση κάποιας αρχής. ηµιουργεί δηλαδή στην πρωτόγονη πόλη µόνο µια πρώιµη µορφή δικαίου που βέβαια δεν είναι ικανοποιητική. Η πρωτόγονη αυτή πόλη δε διαφέρει σε τίποτε από µια πόλη γουρουνιών (372d), όπου ικανοποιούνται µόνο οι απαραίτητες ανάγκες και συνεπώς πρέπει η πόλη να εξελιχθεί σε µια άξιας µορφής πολιτεία, µε διεύρυνση όλων των επαγγελµάτων που να µην ικανοποιούν µόνο τις βιοτικές ανάγκες. Μια τέτοια πόλη στην οποία θα υπάρξει η εξέλιξη, µε την διεύρυνση των επαγγελµάτων, θα φθάσει µετά από λίγο στο σηµείο να ζει 43 Βλ. Σούρλας,Π.Κ.: Φιλοσοφία του Δικαίου: Μια ιστορική εισαγωγή. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκουλα 2000, σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ

21 τρυφηλά και να καίγεται στον πυρετό (372e), όµως η παθογένεια της δεν είναι ολοκληρωτική αφού εµπεριέχει και κάποια στοιχεία υγιούς πόλης 46. Αρχίζει λοιπόν να εισέρχεται στον διάλογο η εικόνα µιας ιδεατής πολιτείας, που ως σκοπό έχει την ευδαιµονία όλων των πολιτών και όχι του ατόµου µεµονωµένα. Όµως στην πολιτεία αυτή πρέπει να υπάρχει διαχωρισµός των φυλάκων ή στρατιωτών από τις υπόλοιπες τάξεις προκειµένου ο καθένας να κάνει την δουλειά του 47. Ο Σωκράτης αναφέρει περί χρηµατιστικού, επικουρικού και φυλακικού γένους (434c). Οι φύλακες πρέπει να έχουν προδιάθεση θάρρους, φιλοµάθειας και να διαπαιδαγωγούνται συνεχώς µε µουσική παιδεία, δηλαδή µε κατάλληλους λόγους και µουσική, που συνδυάζεται µε γυµναστική. Ο διαχωρισµός των πολιτών χωρίς να βασίζεται στην καταγωγή τους ή τον πλούτο που διαθέτουν, αλλά αποκλειστικά µε βάση την προδιάθεση και τη φύση του ατόµου, είναι πρωταρχικός. Από τους φύλακες γίνεται επιλογή µετά από επανειληµµένες εξετάσεις και αφού αυτή ολοκληρωθεί τελικά θα παραµείνουν φύλακες εκείνοι που θα είναι οι τέλειοι, ενώ οι υπόλοιποι θα γίνουν βοηθοί τους. Έτσι στην µία τάξη τοποθετούνται οι φύλακες-άρχοντες που ασκούν την κυβέρνηση, πλην όµως αυτοί πρέπει να είναι οι µεγαλύτεροι σε ηλικία, οι πλέον άξιοι, οι πιο λογικοί, που θα υπηρετούν τις αρχές της λιτότητας και της ανιδιοτέλειας στρατευµένοι για το καλό της πόλης, χωρίς δικαίωµα προσωπικής περιουσίας (416d). Ακολούθως βρίσκονται οι επίκουροι, οι βοηθοί των φυλάκων και κατ επέκταση των πολιτών που έχουν το καθήκον να προστατεύουν την πόλη από κάθε εξωτερικό ή εσωτερικό κίνδυνο. Τέλος, έρχεται η τάξη των δηµιουργών, οι οποίοι έχουν δικαίωµα να έχουν περιουσία µε κάποια όρια πλην όµως έχουν την µέριµνα για τα οικονοµικά της πόλης που βασίζεται σ αυτούς για την οικονοµική της υπόσταση και οι οποίοι αποτελούν την πολυπληθέστερη τάξη Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ

22 Όµως δεν αρκεί ο διαχωρισµός αυτός για να υπάρξει δικαιοσύνη. Μόνο µια πόλη που µπορεί να θεµελιωθεί σε σωστές βάσεις είναι σωστή. Ο Σωκράτης λέει «Μια στην εντέλεια αγαθή πόλις είναι πρόδηλο ότι είναι σοφή, ανδρεία, σώφρων και δίκαιη» (427e). Συνεπώς, για να είναι κάτι αγαθό θα πρέπει να είναι σοφό, ανδρείο, σώφρον και δίκαιο 49. Αν γνωρίζουµε τί είναι η σοφία, η ανδρεία και η σωφροσύνη, τότε µπορεί να ορισθεί η δικαιοσύνη. Στη συνέχεια, ακολουθεί η ένταξη της δικαιοσύνης στις αρετές του κράτους. Οι αρετές αυτές η σοφία (428a-429a), η ανδρεία (429a-430c), η σωφροσύνη (430d-432a) και η δικαιοσύνη (432b-434c) χαρακτηρίζουν την ιδεώδη πολιτεία. Μετά λοιπόν από την παρουσίαση της σωφροσύνης, ερχόµαστε στην εναποµένουσα αρετή, που δεν είναι άλλη από την δικαιοσύνη(432b). Χαρακτηριστικό είναι το χωρίο: «εδώ κα πολλή ώρα µιλάµε και ακούµε γι αυτό το πράγµα, αλλά δεν το έχουµε αντιληφθεί ότι κατά κάποιο τρόπο µιλάµε γι αυτό» (432e). Στο σηµείο αυτού του διαλόγου ο Πλάτων θέτει την αρχή της δικαιοσύνης. Ο καθένας ανάλογα µε τον ρόλο του στην κοινωνία κάνει αυτό που χρειάζεται, χωρίς να εµποδίζει την λειτουργία των άλλων και να ξεφεύγει από τα πλαίσια που έχουν οριστεί για τον ίδιο, χωρίς να είναι πολυπράγµων (433a- 433b). «Εθέµεθα δε δήπου και πολλάκις ελέγοµεν, ει µέµνησαι, ότι ένα έκαστον εν δεοι επιτηδεύειν των περί την πόλιν, εις ο αυτού η φύσις επιτηδειοτάτη πεφυκυία είη» (433a). Η δικαιοσύνη αυτή δεν έχει προκύψει όµως όπως στην πρωτόγονη πόλη µε τον απλό καταµερισµό των εργασιών αλλά µε τρόπο που συνάδει µε την φύση του καθενός σύµφωνα µε τις προδιαθέσεις και έχει επιτευχθεί µέσω της παιδείας 50. Ποια είναι η αρετή από τις παραπάνω που ωφελεί την πόλη, διερωτάται ο Σωκράτης. Καταλήγει σε διευκρίνιση ότι οι δικαστές της πόλης θα έχουν ως µόνο µέληµα το να έχουν όλοι αυτά που τους ανήκουν και να µη έχουν όσα ανήκουν στους άλλους (433e) 51. Η απάντηση βέβαια αφού η συζήτηση είναι ο 49 Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006,σ

23 λόγος για την δικαιοσύνη εξάγεται από το ότι η δικαιοσύνη συνίσταται στην αρχή του να έχει ο καθένας τα δικά του µη οικειοποιούµενος κάτι που ανήκει σ άλλους και χωρίς ν αφαιρεί από τρίτους αυτά που τους ανήκουν. ιαφορετικά πράττοντας καταλήγει στην αδικία (434a) που προκύπτει από την εγκατάλειψη της αρχής αυτής µε την κατάργηση του καταµερισµού της εργασίας. «Αλλ όταν γε οίµαι δηµιουργός ων ή τις άλλος χρηµατιστής φύσει [ ] εις το του πολεµικού είδος επιχειρή ιέναι, ή των πολεµικών τις εις το του βουλευτικού και φύλακος ανάξιος ων, [ ] τότε οίµαι [ ] ταύτην τούτων µεταβολήν και πολυπραγµοσύνη όλεθρον είναι τη πόλει» (434a) και στην συνέχεια «Χρηµατιστικού, επικουρικού, φυλακικού γένους οικειοπραγία, εκάστου τούτων το αυτό πράττοντος εν πόλει, τουναντίον εκείνου δικαιοσύνη τα αν είη και την πόλιν δικαίαν παρέχοι» (434 c). Σε συνδυασµό µε το αξίωµα, ότι το δικαίωµα της οπλοφορίας θα έπρεπε, να αποτελεί ταξικό προνόµιο, ο Πλάτων οδηγείται στο συµπέρασµα ότι οποιαδήποτε αλλαγή ή αµοιβαία ανάµιξη των τριών τάξεων πρέπει να συνιστά αδικία και ότι, εποµένως, το αντίθετο είναι δικαιοσύνη. Το συµπέρασµα αυτό του Πλάτωνα προκύπτει : «Αλλ ου πη µην τούτό γε επιλελήσµεθα, ότι εκείνη γε τω το εαυτού έκαστον εν αυτή πράττειν τριών όντων γενών δίκαια ην» (441d). Συνεπώς καταλήγουµε στην πολυπραγµατοσύνη όπου υπάρχει αδικία και στο συµπέρασµα ότι η δικαιοσύνη καθιστά την πόλη καλή 52. Στο χωρίο 434d - 436a o Σωκράτης ασχολείται µε πως σχετίζεται η δικαιοσύνη στο κράτος µε τη δικαιοσύνη στο άτοµο 53. Θεωρεί, ότι η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη µόνο από τους επιµέρους ανθρώπους µπορούν να φθάσουν στην πόλη (435a). Βέβαια, ο Πλάτων αντιλαµβάνεται ότι η µαθηµατική αυτή µέθοδος υπό µορφή αγνώστου χ, όπου άγνωστος δικαιοσύνη και γνωστές οι υπόλοιπες αρετές δεν µπορεί να οδηγήσει στην επίλυση του προβλήµατος (435d). Με µεθόδους σαν αυτές δεν θα βρεθεί ποτέ ακριβή λύση στο ζήτηµα. Όποιος δεν γνωρίζει το ον δεν µπορεί και να ορίσει επακριβώς τη δικαιοσύνη Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006,σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006,σ

24 Στο 436a ο Σωκράτης στρέφεται στο άτοµο και αρχίζει να ασχολείται µε τα µέρη της ψυχής 55. Εφόσον δικαιοσύνη πόλης και ανθρώπου είναι όµοιες θα πρέπει να αντιστοιχεί η διάρθρωση της πόλης σε τρεις τάξεις αντίστοιχα µε αυτές που υπάρχουν στον άνθρωπο. Ο Πλάτων διερωτάται αν τελούµε κάθε µας πράξη εσωτερικά µε ένα και το αυτό στοιχείο ή είναι τρία τα στοιχεία αντίστοιχα µε τα είδη ενεργειών (436a). Ακολουθούν απαντήσεις µε την αρχή της αντίφασης (436b, 436e και 439b) που σηµαίνουν ότι δεν είναι δυνατόν να επιδιώκουµε κάτι και ταυτόχρονα να µη το επιδιώκουµε και στο ότι είναι η σύγκρουση µεταξύ επιθυµίας και αντίστασης κατανοητή µόνο αν γίνει δεκτό ότι υφίστανται διαφορετικά µέρη ψυχής [το λογιστικόν, το θυµοειδές και το επιθυµητικόν] που το καθένα τους υπάγεται σε διαφορετική περιοχή. Εδώ υπάρχει το παράδειγµα το ένα µέρος της ψυχής µας να θέλει κάτι και να αντιτάσσεται το άλλο αντίθετα στο λογισµό (439b-c). Συµπέρασµα είναι ότι το λογιστικό µέρος της ψυχής είναι διαφορετικό µέρος από το επιθυµητικό, που αποτελεί το αλόγιστο µέρος της ψυχής 56. Ο Πλάτων έχοντας θεωρήσει την δικαιοσύνη ως την σωστή τακτοποίηση της ψυχής αναφέρει χωρίς εµπεριστατωµένη επιχειρηµατολογία, ότι όποιος έχει πετύχει την τακτοποίηση της ψυχής, θεωρούµενος έτσι δίκαιος, δεν θα διαπράξει αδικία, κατάχρηση, κλοπή κ.α.(442d-443b). Τελειώνοντας το τέταρτο βιβλίο της Πολιτείας γνωρίζουµε ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που παράγει εσωτερική αρµονία σ ένα άνθρωπο. O Πλάτων βέβαια στο σηµείο αυτό ασαφώς ισχυρίζεται ότι ο δίκαιος θα θεωρεί και θα ονοµάζει δίκαιη την πράξη που διατηρεί και διαµορφώνει την ψυχική ηρεµία (443d-e) και ότι η δίκαιη πράξη θα είναι για τη ψυχή ότι η υγεία για το σώµα (444c-445b) 57. Στα χωρία 444b-445 γίνεται αναφορά στην αδικία και το αντίθετο της, τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη συνίσταται στο να κάνει µεν κάθε µέρος της ψυχής το δικό του έργο αλλά µε το εκ προδιαθέσεως λογιστικό που προορίζεται να είναι ο κυρίαρχος ρυθµιστής και µε την βοήθεια του θυµοειδούς καθοδηγείται το επιθυµητικό, που πρέπει να υποταχθεί, γιατί διαφορετικά δηµιουργείται αρρώστια και χάνεται η υγεία της ψυχής. 55 Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006,σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006,σ

25 Στο ερώτηµα, γιατί όµως οι υφιστάµενες πόλεις είναι κακές και τι πρέπει να γίνει για να καταστεί δυνατή η δικαιοσύνη, ο Σωκράτης απαντά ως εξής : «Αν δεν συµβεί, είπα εγώ, ή να κυβερνήσουν στις πολιτείες οι φιλόσοφοι ή να ασχοληθούν µε τη φιλοσοφία, ανυστερόβουλα και άξια, αυτοί τους οποίους τώρα τους αποκαλούν βασιλιάδες και άρχοντες, έτσι ώστε η πολιτική δύναµη και η φιλοσοφία να συναντηθούν στο αυτό πρόσωπο, κι αν τούτος ο εσµός όσων σήµερα πορεύονται χωριστά προς τη µια ή την άλλη κατεύθυνση δεν εµποδιστεί δια της βίας να το κάνει αυτό, δεν θα 'χουν τελειωµό, φίλε Γλαύκων, οι συφορές για τις πολιτείες, νοµίζω ούτε και για το ανθρώπινο γένος[ ]» 58. Μόνο λοιπόν αν οι φιλόσοφοι γίνουν βασιλείς ή το αντίθετο, θα διερευνήσουν το ον, αφού οι φιλόσοφοι είναι αυτοί που αγαπούν την αλήθεια (475e) και συνεπώς θέλουν τη γνώση (477a). O φιλόσοφος-βασιλιάς πρέπει να λάβει όµως την κατάλληλη παιδεία και να ανακαλύψει το ύψιστο αντικείµενο της φιλοσοφίας που δεν είναι ο πλούτος, αλλά το αγαθό και το όν. Μόνο στην περίπτωση αυτή, παρά την αντίσταση των δεσµωτών του σπηλαίου της άγνοιας, ο βασιλιάς που έχει τα προσόντα θα βάλει την τάξη 59. Όµως παρά την προεξάρχουσα θέση της δικαιοσύνης που έχει δώσει ο Πλάτων και την τοποθέτηση του ως προς τα πολιτικά και την διοίκηση της κοινωνίας σε κυρίαρχο ρόλο, σε µια ενδεχοµένως µεταστροφή του δίνει το σηµαντικό ρόλο που αξίζει στο άτοµο (βλ. εκτενέστερα παρακάτω). Καταλήγοντας ως προς το αν υπάρχει η πολιτεία που αναφέρει ή αν µπορεί να υπάρξει, λέει, ότι δεν πειράζει αν η ιδεώδης πολιτεία του είναι ένα παράδειγµα που υπάρχει στον ουρανό (592d) 60. Η πόλη των φιλοσόφων είναι το πρότυπο για την πόλη που ενδιαφέρεται για την επικράτηση της δικαιοσύνης και το πρότυπο του φιλοσοφικού βίου Βλ. Πλάτων: Πολιτεία, 473c-d. 59 Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ Βλ. Bormann,Κ.: Πλάτων. Αθήνα: Καρδαμίτσα 2006, σ

26 2.2. Περαιτέρω ανάλυση των ορισµών της δικαιοσύνης Μετά την ολοκλήρωση των αναφεροµένων στη δικαιοσύνη χωρίων και σχολίων εύλογα επανατίθεται και επανεξετάζεται το ερώτηµα, εάν η Πολιτεία τελικά έχει σαν θέµα της την δικαιοσύνη. Η απάντηση στο θέµα αυτό πρέπει να είναι θετική 62. Πέρα από την πληθώρα ζητηµάτων που αναφέρονται στην Πολιτεία, το µείζον θέµα που αναµφίβολα πραγµατεύεται ο Πλάτων στο εν λόγω έργο είναι η δικαιοσύνη. Το αναφέρει, άλλωστε, ξεκάθαρα ο Σωκράτης (433a). Αποτελεί τον θεµέλιο λίθο, βάσει του οποίου θεµελιώνεται όλο το οικοδόµηµα της ιδανικής Πλατωνικής Πολιτείας. Ως βασική αρχή της δικαιοσύνης ορίζει ο Πλάτων την ενασχόληση και την εργασία του κάθε πολίτη και της κάθε τάξης αποκλειστικά και µόνο στον τοµέα και το αντικείµενο τους. Ο Σωκράτης την αποκαλεί ως την ενασχόληση κάποιου µε το οικείον του, δηλαδή τη δουλειά του. Κατ αυτόν τον τρόπο οι πολίτες θα αποτρέπονται από το να ασχοληθούν µε ανάρµοστες εργασίες και κυρίως από την πολυπραγµοσύνη(434b), η οποία ανάµεσα στις τάξεις που αποτελούν την πόλη, θεωρείται ζηµιογόνος και χαρακτηρίζεται από τον ίδιο ως αδίκηµα. Στον αντίποδα, µε την ενασχόληση µε το οικείον ο καθένας προσφέρει αυτό που δύναται από την πλευρά του και ταυτοχρόνως προσφέρει από τη θέση του στο να συνυπάρχουν και να ζουν αρµονικά τα άτοµα στοχεύοντας στην κοινωνική ευηµερία (432b-434c). Ως προς το θέµα του ορισµού της δικαιοσύνης ασχολείται περισσότερο και κυρίως ο Βλαστός (1994:185). Κατ αρχήν διατυπώνεται ορισµός [µε παραλειπτικά ελλειπτική µορφή κατά τον Βλαστό 63 ] στο χωρίο 433a-b. Εκ πρώτης όψεως, οριζόµενο είναι το «δικαιοσύνη» και ορίζον το «να κάνει κανείς τα δικά του». Στην πραγµατικότητα όµως, το οριζόµενο είναι «δικαιοσύνη» και 62 Βλ. Annas,J.: Εισαγωγή στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα. Αθήνα: Καλέντης 2006, σ Βλ. Βλαστός, Γ.: Η Δικαιοσύνη στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Πλατωνικές μελέτες. Αθήνα: ΜΙΕΤ 1994, σ.185, σημ