ΙΙ. Εισαγωγή στη µεθοδολογία ασκήσεων

Transcript

1 ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ 1 ο : Διεθνής Προστασία Δικαιωµάτων του Ανθρώπου.- Μεθοδολογία ασκήσεων ΙΙ. Εισαγωγή στη µεθοδολογία ασκήσεων Α. Η έκθεση ανάλυσης θέµατος α. Προετοιµασία της εργασίας Κατανόηση θέµατος Οριοθέτηση του γνωστικού αντικείµενου: Η οριοθέτηση είναι ιδιαίτερα σηµαντική, διότι θα σας βοηθήσει να µην βγείτε εκτός θέµατος, αλλά και να µην αναλώνετε την συλλογιστική σας σε ζητήµατα.άσχετα προς αυτό Αν δεν είστε σίγουροι για το περιεχόµενο του θέµατος, πείτε το εγκαίρως. Γενικές γνώσεις: Μόλις έχετε καθορίσει και οριοθετήσει το θέµα σας, θυµηθείτε σε ποια µέρη του µαθήµατος ή στο έργο που έχετε µελετήσει, έχουν γίνει αναλύσεις πάνω στο ζήτηµα που έχετε να αντιµετωπίσετε. Το θέµα δεν έχει κατ ανάγκη τεθεί µε τη µορφή µε την οποία παρουσιάζεται. Σηµειώστε εν συντοµία τα διάφορα ζητήµατα που σχετίζονται µε το θέµα. Πλάνο: Και πάλι, σκεφτείτε το πολύ. Πρέπει να επεξεργαστείτε και να καταλήξετε σε µια προβληµατική/πρόβληµα δικαίου, από την οποία εξαρτάται η δοµή του πλάνου σας. Η ύπαρξη προβληµατικής είναι απαραίτητη και προκύπτει ακόµη κι αν το θέµα έχει υποστεί επεξεργασία ή έχει συνδεθεί µε εξελίξεις. Όλα αυτά θα πρέπει να παρουσιάζονται µε τρόπο ανεξάρτητο στη δοµή του πλάνου σας. Δεν πρέπει να φοβάστε να επιλέξετε ένα πλάνο διαφορετικό από αυτό που σας έχει παρουσιαστεί κατά την διάρκεια της παράδοσης του µαθήµατος. Αντίθετα, αυτό αποδεικνύει την πρωτοτυπία της συλλογιστικής σας. β. Η δηµιουργία του πλάνου Σε όλες τις ασκήσεις που θα κάνετε θα πρέπει να δηµιουργήσετε ένα πλάνο. Το πλάνο πρέπει να είναι ακριβές, λογικό και συνεκτικό. Με αυτόν τον τρόπο καθορίζετε τη σειρά που πρέπει να ακολουθηθεί για να εκθέσετε το θέµα σας, ώστε να δηµιουργήσετε έναν πρωτότυπο συνδυαστικό συλλογισµό. Προσδιορίστε το θέµα που θα αναλύσετε. Όλες οι ερωτήσεις που έχετε επιλέξει αξίζουν πραγµατικά να αναλυθούν; Είναι όλες σχετικές µε την προβληµατική που έχετε θέσει λίγο παραπάνω; Στη συνέχεια, µεταξύ των θεµάτων που έχετε επιλέξει, καθορίστε αυτά που θα βρίσκονται στο επίκεντρο της παρουσίασής σας, καθώς και εκείνα που θα αναλύσετε στη συνέχεια. Για να είναι πιο ενδιαφέρουσα η ανάλυσή σας, επικεντρωθείτε στα θέµατα που θα αναδείξουν τη συλλογιστική σας. Όσον αφορά στα ερευνητικά ερωτήµατα, που θα

2 χρησιµοποιήσετε για την εµβάθυνση της ανάλυσής σας, προσπαθήστε να καταλάβετε γιατί σας έχει δοθεί το συγκεκριµένο θέµα και γιατί πρέπει να απαντήσετε σε αυτά. 1. Η Εισαγωγή α. Καθορισµός και να οριοθέτηση (προσδιοδρισµός /ή περιορισµός του θέµατός σας. Στην εισαγωγή, το πρώτο πράγµα που πρέπει να κάνετε είναι να καθορίσετε και να οριοθετήσετε το αντικείµενο του θέµατος που σας έχει τεθεί, µε τέτοιο τρόπο ώστε ο αναγνώστης να ξέρει ποιο είναι το ερώτηµα στο οποίο καλείστε να απαντήσετε. Η οριοθέτηση το αντικείµενου του θέµατός σας σας βοηθά να εξηγήσετε τους λόγους που σας έκαναν να απορρίψετε παραπλήσια ζητήµατα, που αν και µε µια πρώτη ανάγνωση µπορεί να φαίνονται σχετικά µε την ανάλυση σας, όµως, επί της ουσίας, δεν παρουσιάζουν κάποιο σχετικό επιστηµονικό ενδιαφέρον. β. Αναδείξτε την επιστηµονικό ενδιαφέρον του θέµατος. Προσπαθήστε να αναδείξετε το θεωρητικό και πρακτικό ενδιαφέρον του θέµατος που σας ζητείται να αναλύσετε. Αν υπάρχει κάποιο ιστορικό υπόβαθρο, που συνδέεται άµεσα µε το θέµα σας, παραθέστε το στην εισαγωγή. Επίσης, στην εισαγωγή µπορείτε να δώσετε σχετικά παραδείγµατα εµπνευσµένα από το συγκριτικό δίκαιο ή από παραπλήσια σύνολα κανόνων δίκαιου. γ. Ανακοινώστε µε σαφήνεια τις κεντρικές ιδέες της έκθεσης ανάλυσης. Το κλειδί της εισαγωγής βρίσκετε στο να ανακοινώσετε τις βασικές ιδέες του θέµατός που σας έχει τεθεί. Πρόκειται για τις ιδέες που έχουν προκύψει από τη µελέτη σας και που καλείστε να αποδείξετε το πώς στην πραγµατικότητα ενσωµατώνονται στην ανάλυσή σας και δοµούν το πλάνο σας. Για να µπορέσει κάποιος να ακολουθήσει τη συλλογιστική σας, πρέπει να τις γνωρίζει. Μην αφήσετε τον αναγνώστη σας για να ανακαλύψει σταδιακά τον συλλογισµό µας. Μην φοβάστε να πείτε αµέσως πού κατευθύνεστε, γιατί κανείς δεν θα κάνει την προσπάθεια να µαντέψει: δεν γράφετε ένα µυθιστόρηµα µυστηρίου! Ανακοινώστε µε σαφήνεια το πλάνο που έχετε επιλέξει στο τέλος της εισαγωγής. Πολλοί φοιτητές πιστεύουν ότι πρέπει να ξεκινήσουν την εργασία τους από την ανακοίνωση του πλάνου τους. Αυτό είναι ένα µεγάλο λάθος, γιατί το θέµα είναι άγνωστο στον αναγνώστη και δεν είναι σε θέση να κατανοήσει ποια είναι η βάση της δοµής του πλάνου σας. 2. Ο διαχωρισµός των µερών του κεντρικού µέρους της ανάλυσής σας Πώς θα διαρθρώσετε τα µέρη του θέµατος σας ώστε να δοµήσετε την ανάλυσή σας; Δεδοµένου ότι αυτό είναι µια σχετικά σύντοµη εργασία, δεν θα πρέπει το πλάνο σας να αποτελείται από περισσότερα από δύο ή τρία µέρη. Κάθε ένα από αυτά τα µέρη πρέπει µε τη σειρά του να διαιρεθεί σε δύο ή τρία υπο-µέρη. Εποµένως, το πλάνο παρουσιάζεται µε τον ακόλουθο τρόπο: Ι. (Τίτλος του πρώτου µέρους) ΙΙ. (Τίτλος του δεύτερου µέρους) Α. (Τίτλος του πρώτου υπο-µέρους) Α. (Τίτλος του πρώτου υπο-µέρους)

3 Β. (Τίτλος του δεύτερου υπο-µέρους) Β. (Τίτλος του δεύτερου υπο-µέρους) Αποφασίστε για την δοµή των υπο-µερών κατά τρόπο που αυτά θα αποτελούν ένα συνεκτικό σύνολο. Για κάθε µία από διαιρέσεις και υποδιαιρέσεις σας, η σειρά, µε την οποία θα παρουσιαστούν τα διάφορα θέµατα που εισάγετε προς ανάλυση, πρέπει να είναι αυστηρή και λογική. Αυτό σηµαίνει ότι αυτά τα τµήµατα, αν και παραµένουν διακριτά, πρέπει να αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Πείτε τη γενική ιδέα που προκύπτει από το θέµα που σας έχει ζητηθεί να αναλύσετε και αποτελεί το θεµέλιο του πλάνου σας. Σκεφτείτε τα ερωτήµατα που έχετε ορίσει ότι θα αναλυθούν ειδικά. Θα πρέπει να τα κατανείµετε µεταξύ των µεγάλων µερών της εργασίας σας. Η αξιολόγηση των ζητηµάτων που συνθέτουν την κεντρική ιδέα θα σας καθοδηγήσει ως προς το πλάνο σύνταξης της έκθεσης ανάλυσης. Στο µέτρο του δυνατού, το πλάνο πρέπει να διαρθρώνεται γύρω από τη γενική ιδέα που απορρέει από το θέµα. Ωστόσο, η αναζήτηση για ένα πρωτότυπο πλάνο δεν θα πρέπει να σας προκαλέσει σύγχυση. Κατά κύριο λόγο, η ποιότητα του πλάνου κρίνεται από το πόσο ευκατανόητο και σαφές αυτό είναι. (χωρίς κάποιος να χρειάζεται να διαβάσει το περιεχόµενο των κεφαλαίων πρέπει να έχει µια καλή εικόνα περί τίνος πρόκειται). Εάν δεν µπορέσετε να προσδιορίσετε τη γενική ιδέα του θέµατος σας, που θα µπορούσε να αποτελέσει τη βάση για το πλάνο σας, προσπαθήστε να την «καµουφλάρετε», επιλέγοντας έναν τίτλο πίσω από τον οποίο κρύβεται µια κατ επίφαση γενική ιδέα, ένα τίτλο πασπαρτού. Συχνά ο τίτλος του θέµατος φαίνεται να εµπεριέχει ένα πλάνο. Μην επιλέξετε αυτό το πλάνο χωρίς να το σκεφτείτε προηγουµένως, γιατί τις περισσότερες φορές είναι άνευ αξίας. Για παράδειγµα, εάν σας ζητηθεί να εκθέσετε τα «πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα» ενός διεθνούς θεσµού, µην επιλέξετε αυτό το πλάνο, διότι θα µπείτε σε µια διαδικασία άσκοπης επανάληψης. Συνεπώς, είναι βασικός κανόνας το να µην επιλέξετε ένα πλάνο που απαιτεί να περιλαµβάνονται στο δεύτερο µέρος αυτά που αναπτύχθηκαν στο πρώτο και το αντίστροφο. Επίσης, ένας άλλος κανόνας είναι ο εξής: δεν αντιστοιχεί µόνο ένα πλάνο ανά θέµα. Συχνά µπορεί κανείς να βρει πολλά που είναι αποδεκτά. Γι αυτό πρέπει αναζητήσετε και να συγκρίνετε τα πλεονεκτήµατα και µειονεκτήµατα του καθενός από αυτά και να επιλέξτε αυτό που θα µπορέσετε να αναλύσετε καλύτερα. Ανακοινώστε συνεκτικά την ακολουθία της κατανοµής των µερών. Έχετε υιοθετήσει µια κατανοµή. Έχετε αναγγείλει την κατανοµή αυτή στο τέλος της εισαγωγής σας. Για την αντιµετώπιση της ανάλυσης του πρώτου µέρους, καθορίστε τον τίτλο του µέρους αυτού. Στη συνέχεια, πριν από την σύνταξη του τίτλου του πρώτου υπο-µέρους, πείτε, σε ένα µεταβατικό κείµενο δύο ή τριών γραµµών ποια είναι τα υποµέρη που θα πρέπει να αναλυθούν στο πρώτο µέρος και καταδείξτε το γιατί αυτό παρουσιάζει κάποιο ενδιαφέρον. Τέλος, µεταξύ των υπο-µερών, και ιδιαίτερα µεταξύ των µερών, θα πρέπει να υπάρχει µια γρήγορη µετάβαση. Η µετάβαση αυτή θα σας επιτρέψει να θεµελιώσετε ή ακόµα και να δικαιολογήσετε τη σχέση µεταξύ των ανωτέρω και εκείνων που θα.ακολουθήσουν. Αυτές οι µεταβάσεις αποκαλύπτουν τη συνοχή του πλάνου σας, ενώ αποδεικνύουν τη λογική της

4 παρουσίασής σας, που έχει γίνει ήδη στην εισαγωγή. Ως εκ τούτου, έχουν πολύ µεγάλη σηµασία και κατά τη σύνταξη της έκθεσης, αλλά και κατά την διόρθωση, διότι αποδεικνύουν την ποιότητα του πλάνου σας. Συνοπτικά, η επίσηµη µορφή της εργασίας σας θα πρέπει να εµφανίζεται ως εξής: 1 ον Παρουσίαση του θέµατος - Επεξήγηση του θέµατος - Οριοθέτηση του θέµατος - Παράθεση των αρχικών σας απόψεων σχετικών µε το θέµα 2 ον Το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το συγκεκριµένο θέµα Η σφαιρική προοπτική του θέµατος - Η θεωρητική διάσταση του θέµατος - Η πρακτική διάσταση του θέµατος - Ιστορικά στοιχεία - Στοιχεία συγκριτικού δίκαιου Οι παρεισφρήσεις σε άλλους κλάδους (ηθική, κοινωνιολογία, φιλοσοφία, οικονοµία κτλ.) 3 ον Η ανάδειξη των κεντρικών ιδεών σας - Αναγγελία του πλάνου - Ι. (Τίτλος του πρώτου µέρους) - Α. (Τίτλος του πρώτου υπο-µέρους) - Β. (Τίτλος του δεύτερου υπο-µέρους) - ΙΙ. (Τίτλος του δεύτερου µέρους) - Α. (Τίτλος του πρώτου υπο-µέρους) - Β. (Τίτλος του δεύτερου υπο-µέρους) Συµπέρασµα. Στο τέλος του κύριου µέρους της ανάλυσής σας θα πρέπει να συντάξετε το τελικό σας συµπέρασµα, προϊόν της ανάλυσης που µόλις κάνατε. Το συµπέρασµα δεν θα πρέπει να υπερβαίνει τις 15 µε 20 γραµµές, ενώ είναι σε άµεση συνάφεια µε ό,τι έχετε γράψει λίγο παραπάνω. Β. Ο σχολιασµός κειµένου (ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΟ) Η άσκηση του σχολιασµού ενός κείµενου βοηθά στην ανάπτυξη της ευρυµάθειας και των αναλυτικών δεξιοτήτων του φοιτητή. Ο σχολιασµός του κειµένου αφορά συνήθως σε µια κωδικοποιηµένη νοµοθεσία, σ ένα απόσπασµα από την διδαχθείσα θεωρία ή σε κάποια νοµολογιακή πρακτική ή εξέλιξη. α. Προετοιµασία της εργασίας Η φύση του κειµένου. Η προετοιµασία του σχολιασµού προϋποθέτει, καταρχήν, ότι υπάρχει ένα είδος «ταυτότητας» στο εν λόγω κείµενο. Υπό αυτή την έννοια, θα πρέπει να διευκρινιστεί η φύση του, να διερευνηθεί την προέλευση του, να αναφερθεί ο συγγραφέας του και να αναγραφεί η ηµεροµηνία έκδοσής του. Επιπλέον, είναι σηµαντικό να

5 τοποθετήσετε το κείµενο στο πλαίσιό του: εν ολίγοις, αν πρόκειται, για παράδειγµα, για το άρθρο µίας συνθήκης, είναι σηµαντικό να γνωρίζουµε τι αυτό αντιπροσωπεύει, τι ορίζει ή τι προστατεύει ειδικά ως προς τη φύση της συνθήκης αυτής. Εάν το κείµενο έχει ληφθεί από ένα βιβλίο ή ένα επιστηµονικό άρθρο, είναι απαραίτητο να εκτιµήσουµε τη θέση που αυτό έχει σε σχέση µε το συνολικό έργο του συγγραφέα. Η έννοια του κειµένου. Στη συνέχεια, αυτό το στάδιο της προετοιµασίας της άσκησης προϋποθέτει υποχρεωτικά µια προσεκτική µελέτη του νοήµατος του κειµένου. Η αναζήτηση του νοήµατος πραγµατοποιείται διαδοχικά µέσα από την ανάλυση των διαφόρων όρων που συνθέτουν το κείµενο, τη µελέτη των εννοιών του, και την εξέταση του τρόπου που αυτό δοµείται, ο οποίος θα αποδειχθεί καθοριστικός κατά τη διάρκεια της προετοιµασίας του πλάνου µας. Μάλιστα, το κείµενο έχει συχνά σχεδιαστεί έτσι ώστε να περιλαµβάνει διαιρέσεις-τµήµατα, τα οποία µπορούν να είναι διατυπωµένα τυπικά (άρθρα συνθηκών ή παρεµφερείς διατάξεις) ή άτυπα (ορισµός κανόνα-εξαίρεση από το πεδίο ορισµού, έννοιαπεδίο εφαρµογής). Αναδροµή στη νοµική θεωρία. Τέλος, πρέπει να γίνει µια προσπάθεια αναδροµής στην θεωρία για να συγκεντρώσουµε όλες τις γνώσεις που απαιτούνται για τον σχολιασµό του κειµένου. Σε αυτό το πλαίσιο, πρέπει να θυµόµαστε ποιος είναι ο σκοπός του συγγραφέα, δηλαδή, για παράδειγµα, τι θέλει να εξηγήσει, ποιοι είναι οι λόγοι που οδήγησαν το νοµοθέτη ή τον δικαστή να παρέµβει ή τι τον ώθησε στην διατύπωση της εν λόγω γνώµης του. Εν ολίγοις, πρέπει να επισηµανθούν τόσο η προγενέστερη κατάσταση του δικαίου και όσο και οι λόγοι που οδήγησαν στην αναθεώρηση που έχουµε µπροστά µας. Επιπλέον, το κείµενο αξίζει την προσοχή µας, δεδοµένου ότι αποτελεί το βασικό στοιχείο που έχουµε στη διάθεση µας για την επίλυση της συγκεκριµένης άσκησης. Άρα θα πρέπει να αναρωτηθούµε το πώς αυτό σηµάδεψε την εξέλιξη του δικαίου και το πώς επηρέασε τη µεταγενέστερη νοµοθεσία/νοµολογία/ πεδίο εφαρµογής του δικαιώµατος κτλ. Αυτή η τελική φάση της προετοιµασίας απαιτεί ένα καλό υπόβαθρο γνώσης της σχετικής νοµικής θεωρίας γενικότερα, καθώς και των κανόνων και εννοιών που εµπεριέχονται στο κείµενο ειδικότερα. β. Η δηµιουργία του πλάνου Όσο αφορά τη δηµιουργία του πλάνου, θα πρέπει, όσο το δυνατόν περισσότερο να είναι σύµφωνο µε τη δοµή του κειµένου. Η εργασία είναι ευκολότερη όταν το κείµενο προς σχολιασµό αποτελείται από πολλές παραγράφους, τµήµατα ή υποτµήµατα. Αν όχι, το πλάνο δοµείται σύµφωνα µε τις διάφορες ιδέες που εκφράζονται στο κείµενο ή αντιµετωπίζονται διαδοχικά σε συγκεκριµένα σηµεία του, που χρησιµεύουν κι ως σηµεία αναφοράς για το πλάνο του σχολιασµού του κειµένου που µας έχει δοθεί. Γ. Το πρακτικό (ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΗ)

6 Δυνατότητα νοµικής δικαιολόγησης. Το πρακτικό επαληθεύει την ικανότητα του φοιτητή στο να πραγµατοποιεί νοµικούς συλλογισµούς. Αυτή η άσκηση παρουσιάζεται µε τη µορφή µιας ιστορίας που περιλαµβάνει αρκετούς πρωταγωνιστές και που καταλήγει σε µια αντιδικία/διαφορά, που πρέπει να επιλυθεί. Το πρακτικό είναι µια άσκηση που απαιτεί λεπτό χειρισµό εκ µέρους του φοιτητή, διότι περιλαµβάνει: - Κατανόηση του νοµικού ζητήµατος, που προκύπτει από την πραγµατική κατάσταση που περιγράφεται στο πρακτικό. - Εξεύρεση την νοµικής λύσης από την θεωρία που έχετε διδαχθεί. - Εφαρµογή της νοµικής λύσης στα πραγµατικά περιστατικά που αναφέρονται στην άσκησή σας. α. Προετοιµασία της εργασίας Η επίλυση ενός πρακτικού πρέπει οπωσδήποτε να πραγµατοποιηθεί σε τρία στάδια. Παρουσίαση του προβλήµατος δικαίου που ανακύπτει από την διατύπωση του πρακτικού. Η σωστή προσέγγιση για να ξεπεράσουµε µε επιτυχία αυτή την αρχική δυσκολία προσδιορισµού του προβλήµατος δικαίου που ανακύπτει από το πρακτικό είναι, πρώτον, να επιλέξουµε ανάµεσα από τα γεγονότα που περιγράφονται, αυτά που παρουσιάζουν ενδιαφέρον και να τα αξιολογήσουµε. (νοµικώς ενδιαφέροντα πραγµατικά περιστατικά). Πρόκειται για τα γεγονότα που εντάσσονται σε µια νοµική κατηγορία. Μόλις ολοκληρωθεί αυτή η διεργασία επιλογής και αξιολόγησης, πρέπει να εντοπίσουµε τα νοµικά προβλήµατα που προκύπτουν από τα πραγµατικά περιστατικά, και στη συνέχεια να τα εκθέσουµε µε σαφήνεια και ακρίβεια. Αυτή η µετάβαση από την πραγµατική κατάσταση στην παρουσίαση του νοµικού προβλήµατος είναι απαραίτητη για τον προσδιορισµό των νοµικών διατάξεων που θα εφαρµόσουµε, στη συνέχεια, για την επίλυση του πρακτικού. Διατύπωση, µε αφηρηµένο τρόπο, της λύσης που προκύπτει από την θεωρία. Αφού έχουµε παρουσιάσει το νοµικό πρόβληµα που εµπεριέχεται στο πρακτικό, πρέπει να υποδείξουµε τον κανόνα δικαίου που εφαρµόζεται στη συγκεκριµένη περίπτωση. Σ αυτό το σηµείο, δεν δίνουµε ακόµα τη λύση του νοµικού προβλήµατος, αλλά παραθέτουµε τον γενικό κανόνα της θεωρίας που θα επιλύσει το πρόβληµα δικαίου που ανακύπτει από το πρακτικό. Εφαρµογή (υπαγωγή) του γενικού κανόνα στη συγκεκριµένη περίπτωση. Αυτή η τελευταία φάση της άσκησης συνοψίζεται στην εφαρµογή του γενικού κανόνα της θεωρίας στη συγκεκριµένη περίπτωση, όπου στην συνέχεια εξηγούµε και αιτιολογούµε την απάντησή µας. Είναι σηµαντικό να καταλάβουµε ότι αυτό που έχει σηµασία, εδώ, δεν είναι τόσο η ακρίβεια της απάντησης, αλλά η ποιότητα της επιχειρηµατολογίας µας και η συνεκτικότητα της προσέγγισης µας. Ο σκοπός µας δεν είναι το να επιβεβαιώσουµε µια λύση, αλλά να εξηγήσουµε και να δικαιολογήσουµε, µέσω µίας λογικής επιχειρηµατολογίας, το πώς

7 οδηγηθήκαµε σε αυτήν. Αν υπάρχουν περισσότερες λύσεις, µπορούµε να εξετάσουµε τα πλεονεκτήµατα και τα µειονεκτήµατα της κάθε µίας. β. Η σύνταξη Η µέθοδος επίλυσης του πρακτικού συνίσταται στην εξεύρεση µιας συλλογιστικής, που µέσα από την ανάλυση των πραγµατικών περιστατικών και τον εντοπισµό του κατάλληλου κανόνα δικαίου, οδηγεί στην λύση του. Δεν υπάρχουν κανόνες για τη σύνταξη του πρακτικού, άρα η ανάπτυξη του θέµατος γίνεται ελεύθερα. Ωστόσο, σε περίπτωση που ανακύπτουν περισσότερα από ένα προβλήµατα δικαίου από το πρακτικό, δόκιµο θα είναι να απαντώνται διαδοχικά, ώστε να µην υπάρξει σύγχυση ως προς την τελική απάντηση. Μ. Ντ. Μαρούδα -Υπ. Δρ. Φ. Παπαδεράκη, 2017 Βοηθητικό υλικό για τα Φροντιστήρια και την άσκηση