Εγκλήματα μισαλλοδοξίας στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον: Μια τυπολογική ανάλυση μέσα από τον ημερήσιο τύπο.

Transcript

1 ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΜΣ: Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ Εγκλήματα μισαλλοδοξίας στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον: Μια τυπολογική ανάλυση μέσα από τον ημερήσιο τύπο. Διπλωματική εργασία: Λαμπροπούλου Αγγελική-Λεωνόρα (Α.Μ.: 3211Μ013) Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ζαραφωνίτου Χριστίνα Μέλη επιτροπής: Δρ. Τσίγκανου Ιωάννα Αν. Καθηγ. Σκαρπέλος Γιάννης Αθήνα, 2013

2 Πίνακας Περιεχομένων ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 9 ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ι. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ II. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΥΠΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΑΝΟΜΙΑ ΜΕΡΟΣ Β: ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ I. ΟΡΙΣΜΟΣ ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΜΙΣΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗΣ Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΙΜΩΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ II. ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΦΥΛΟ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΠΟΙΗΘΕΙ Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ; 66 III. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΕΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΔΡΑΣΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ IV. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΔΡΑΣΤΗ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΟΣ

3 ΜΕΡΟΣ Γ: Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ I. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (FRA) ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (OSCE) ΚΑΙ ΓΡΑΦΕΙΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (ODIHR) ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ 132/2012 «ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΒΙΑΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ Π.Δ. 14/2001 (Α 12)» ΣΧΕΔΙΟ ΝΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑΣ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ IΙ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΜΕΡΟΣ Δ: ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ I. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ II. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2012 (ΙΟΥΝΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ) ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΑ ΝΕΑ» ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ»

4 2.1 ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΙΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2013 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ) ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΑ ΝΕΑ» ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

5 Σε όλους όσους αισθάνονται διαφορετικοί «Δεν υπάρχουν ΑΥΤΟΙ. Υπάρχουμε μόνο Εμείς, όλοι οι άνθρωποι και όλες οι (Από το θεατρικό έργο «Το αγόρι με τη βαλίτσα» του Μάικ Κένι.) ιστορίες μας». Η άγνοια και η προκατάληψη υπηρετούν την προπαγάνδα. Επομένως, αποστολή μας είναι να αντιμετωπίσουμε την άγνοια με γνώση, τη μισαλλοδοξία με ανεκτικότητα και την απομόνωση με απλωμένο το χέρι της γενναιοδωρίας. (Ignorance and prejudice are the handmaidens of propaganda. Our mission, therefore, is to confront ignorance with knowledge, bigotry with tolerance and isolation with the outstretched hand of generosity) (Ο Κόφι Ανάν για το ρατσισμό) 5

6 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αρχικά, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στην καθηγήτρια Εγκληματολογίας, και διευθύντρια του ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», κα Χριστίνα Ζαραφωνίτου για το ενδιαφέρον και την εμπιστοσύνη που μου έδειξε στην ανάθεση και στην εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας, για την καθοδήγησή της κατά τη διάρκεια της συγκρότησής της, καθώς και για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε σε όλα τα στάδιά της. Ως επιβλέπουσα, με συνέπεια και διάθεση ήταν κοντά μου και πάντα με παρότρυνε να δίνω τον καλύτερό μου εαυτό. Με καλοσύνη και υπομονή ήταν πάντοτε στο πλευρό αυτής της μελέτης, από τη θεωρητική της σύλληψη μέχρι την ολοκλήρωσή της. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Επικοινωνίας, Μέσων και Πολιτισμού, του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Γιάννη Σκαρπέλο του οποίου η συμβολή στην προσπάθειά μου αξιολογείται από μέρος μου ως εξαιρετικά πολύτιμη. Ευχαριστώ τη Δρ. Ιωάννα Τσίγκανου η οποία, μέσα από τη διδασκαλία της, κατά τη διάρκεια της οποίας, μεταξύ άλλων, μοιράστηκε τόσο τις γνώσεις της, όσο και την εμπειρία της στις ποσοτικές μεθόδους κοινωνικής έρευνας, αποτέλεσε σημαντικό αρωγό στην πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. Ακόμη, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, για όλα όσα μου έχουν προσφέρει, αλλά και για την ηθική και υλική υποστήριξη που μου παρείχαν προκειμένου να ολοκληρώσω με επιτυχία τη φοίτησή μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών Εγκληματολογίας. Με ανέχτηκαν και με παρότρυναν να συνεχίσω κάθε φορά που συναντούσα δυσκολίες στη διάρκεια φοίτησής μου στο ΠΜΣ. 6

7 Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Κυριάκο, πρώτα από όλα επειδή ήταν πάντα δίπλα μου να με ακούει σε κάθε μου αγωνία αλλά και για τη θετική του σκέψη που με συντρόφευε, με ενθάρρυνε και μου έδινε κουράγιο να συνεχίσω, ακόμα και όταν ασφυκτιούσε από την πίεση των δικών του υποχρεώσεων. Η ατελείωτη συμπαράστασή του αποτελεί την κινητήριο δύναμη να συνεχίζω. 7

8 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο αναλύεται το ιδιαίτερο φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, στην ανά χείρας εργασία, αφορά στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον, γενικά, στην περιβαλλοντική εγκληματολογία και στην πόλη, ειδικά. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται αναφoρά στις έννοιες της κοινωνικής αποδιοργάνωσης, της πολιτιστικής σύγκρουσης, της ανομίας και στις υποπολιτισμικές θεωρίες. Στόχος μας είναι η όσο το δυνατόν πληρέστερη ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, καθώς και η μελέτη της συχνότητας και του τρόπου παρουσίασής τους στον ημερήσιο τύπο. Στην παρούσα εργασία, χρησιμοποιώντας τόσο την μέθοδο της τυπολογικής ανάλυσης (patterns of crime) των άρθρων δύο ημερήσιων εφημερίδων («Τα Νέα» και «Η Καθημερινή») όσο και την αντιπροσωπευτική μορφή της μεθόδου της έμμεσης παρατήρησης, δηλαδή το μεθοδολογικό εργαλείο της αναλυτικής περιγραφής και ανάλυσης του περιεχομένου αυτών, γίνεται προσπάθεια κατανόησης και ανάλυσης της οργάνωσης και της δομής των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, των χαρακτηριστικών τους, των τοπικών/γεωγραφικών διαστάσεών τους και των κοινωνικών δυναμικών που οδηγούν σε αυτά. Αποσκοπούμε στην εξέταση της συχνότητας με την οποία παρουσιάζονται και του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζονται τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας στις δύο εφημερίδες και του τελικού μηνύματος που αντανακλούν τα άρθρα τους, σε σχέση με όλα τα χαρακτηριστικά που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, όπως αυτά διαμορφώνονται στην επιστημονική πραγματικότητα. Λέξεις-κλειδιά: εγκλήματα μισαλλοδοξίας, ρατσιστική μισαλλοδοξία, ρητορική μισαλλοδοξίας, τυπολογική ανάλυση 8

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το έγκλημα, κατά τους Muncie και McLaughlin, πρέπει να μελετάται πλαισιωμένο από τη (γενική και ειδική) συγκυρία στην οποία λαμβάνει χώρα, τις κοινωνικές περιστάσεις που το προκαλούν ακριβέστερα, τις περιστάσεις των οποίων αποτελεί μέρος. 1 Η κοινωνική ετερογένεια, η πολυπολιτισμικότητα καθώς και άλλα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών δημιουργούν συχνά τις προϋποθέσεις γένεσης παραβατικών και βίαιων συμπεριφορών. Ακόμη και εάν δεν είχαν ονομαστεί εγκλήματα μισαλλοδοξίας, αδικήματα που διαπράττονταν κατά ατόμων λόγω της διαφορετικότητάς τους αναμφισβήτητα προέκυπταν καθόλη τη διάρκεια της ιστορίας του ανθρώπινου γένους. Επιπλεόν, ανάλογα με τις δεσπόζουσες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες σε οποιοδήποτε χρόνο και χώρο, έχουν υπάρξει σημαντικές αλλαγές στην συχνότητα τέτοιων εγκλημάτων. Συγκεκριμένα, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας φαίνεται πως αυξάνονται κάθε φορά όταν μια ομάδα της κοινωνίας αισθάνεται πως η πλεονεκτική της θέση απειλείται από την παρουσία μιας άλλης κοινωνικής ομάδας. Θεωρείται πως βασίζονται στον ανταγωνισμό μεταξύ των ομάδων μιας κοινωνίας, ή μεταξύ διαφορετικών κοινωνιών, ο οποίος εμφανίζεται όταν οι πόροι είναι δυσεύρετοι. 2 Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, ακόμη, έχει αποδειχθεί πως συνδέονται με δημογραφικές μεταβολές σε επίπεδο γειτονιάς, καθώς και πως, ένα μοναδικό έγκλημα μισαλλοδοξίας συχνά ακολουθείται από έναν μεγάλο αριθμό επακόλουθων επιθέσεων. Μόλις καθιερωθεί αυτός ο κύκλος δράσης και αντίδρασης, είναι πολύ 1 Λάζος Γ., Κριτική εγκληματολογία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2007, σσ Levin J., McDevitt J., Hate Crimes, Prepared for The Encyclopedia of Peace, Violence, and Conflict, 2d ed., Academic Press, expected 2008, p. 20, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 8/1/2013) 9

10 δύσκολο να τερματιστεί, ιδίως όταν εμπλέκονται τα ΜΜΕ και πολιτικές σκοπιμότητες. 3 Υποδεικνύεται, έτσι, η ανάγκη αύξησης της ενημέρωσης του κοινού κατά των διακρίσεων που στοχεύουν τις ομάδες μειονοτήτων, καθώς και η συνεχής ανάγκη αποτελεσματικής επιβολής του νόμου. Καθώς δεν υπάρχουν, προς το παρόν, επίσημα δεδομένα για εγκλήματα με κίνητρο τη μισαλλοδοξία στην Ελλάδα, είναι δύσκολο να γίνει μια ευρεία και σε βάθος ανάλυση της κατάστασης. 4 Είναι επομένως επιτακτική η ανάγκη της καθιέρωσης ενός μεθοδικού και ολοκληρωμένου συστήματος συλλογής δεδομένων ώστε να παρακολουθείται η κατάσταση των μειονοτικών ομάδων, περιλαμβανομένων των Ρομά, των μουσουλμάνων της δυτικής Θράκης, των προσφύγων και των μεταναστών, μέσω πληροφοριών που αναλύονται σύμφωνα, για παράδειγμα, με την εθνοτική καταγωγή, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την εθνικότητα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την αναπηρία. Το αντικείμενο της παρούσας εργασίας, λοιπόν, αφορά στην, όσο το δυνατόν πληρέστερη, ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον καθώς και στη διεξαγωγή μια έρευνας σε σχέση με αυτά μέσα από τον ημερήσιο τύπο. Η μέθοδος που θα χρησιμοποιηθεί, στο πλαίσιο της επιστημονικής ανάλυσης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, είναι η δευτερογενής ανάλυση αναγνώσιμου υλικού, από βιβλία, άρθρα εφημερίδων και περιοδικών, εκθέσεις επίσημων φορέων και το διαδίκτυο. Όσον αφορά στην έρευνα, χρησιμοποιώντας τόσο την μέθοδο της τυπολογικής ανάλυσης (patterns of crime), όσο και την αντιπροσωπευτική μορφή της μεθόδου της έμμεσης παρατήρησης, δηλαδή το 3 McDevitt J., Levin J., Bennett S., Hate Crime Offenders: An Expanded Typology, Journal of Social Issues, Vol. 58, No.2, 2002, pp , p Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI), Έκθεση της ECRI για την Ελλάδα (τέταρτος κύκλος επιτήρησης), σ

11 μεθοδολογικό εργαλείο της αναλυτικής περιγραφής και ανάλυσης 5 του περιεχομένου αυτών, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε τυπολογικά τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, δηλαδή την οργάνωση και την δομή τους, τα χαρακτηριστικά τους, τις τοπικές/γεωγραφικές διαστάσεις τους και τις κοινωνικές δυναμικές που οδηγούν σε αυτά. Πριν κάνουμε λόγο για τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, λοιπόν, οφείλουμε να περιγράψουμε το γενικότερο πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσονται. Θα επικεντρωθούμε στις τρέχουσες δυναμικές του εγκλήματος, γενικά, ώστε να μπορέσουμε να περάσουμε στην τυπολογική ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, ειδικά, έχοντας παρουσιάσει τις κύριες θεωρητικές προσεγγίσεις μας. Συγκεκριμένα, γίνεται, αρχικά, αναφορά σε θεωρίες οι οποίες παρατίθενται ώστε να αναδείξουν τον τρόπο προσέγγισής μας του φαινομένου των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, οι οποίες υποστηρίζουν το γενικότερο πλαίσιο εντός του οποίου θα πραγματοποιηθεί η ανάλυσή μας, αλλά και εντός του οποίου, θεωρούμε πως, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, αναπτύσσονται και εξελίσσονται τα εγκλήματα αυτά. Έτσι, θα γίνει αναφορά στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον, γενικά, στη περιβαλλοντική εγκληματολογία και στη πόλη, ειδικά. Ακόμη, θα αναφερθούμε στις έννοιες της κοινωνικής αποδιοργάνωσης, της πολιτιστικής σύγκρουσης, της ανομίας και στις υποπολιτισμικές θεωρίες. Στη συνέχεια, στο δεύτερο μέρος της εργασίας, αναλύεται το φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, παρουσιάζονται ορισμένες αμφιλεγόμενες περιπτώσεις, η τυπολογική ανάλυσή τους, καθώς και η σχέση του δράστη με το θύμα. 5 Η ανάλυση περιεχομένου προσδιορίζεται ως «η συστηματική και ποσοτική ανάλυση του περιεχομένου προφορικών, γραπτών ή παραστατικών μορφών επικοινωνίας». Μπορεί να είναι είτε ποσοτική ή ποιοτική και αποτελεί ταξινόμηση του ερευνητικού υλικού σε κατηγορίες ώστε να μπορεί ο ερευνητής να περιγράψει με συστηματικό τρόπο το υπό διευρεύνηση θέμα. 11

12 Στο τρίτο μέρος της εργασίας, παρουσιάζονται, πρώτα, το θεσμικό πλαίσιο και, έπειτα, ο ρόλος των οργάνων επιβολής του νόμου, στο πλαίσιο της αντιμετώπισης των εγκλημάτων αυτών και της εξάλειψης των διακρίσεων. Στο τέταρτο και τελευταίο τμήμα, παρουσιάζεται η έρευνα που διεξήχθη από την υποφαινόμενη. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε για την υλοποίηση της έρευνας και, εν συνεχεία, η ανάλυση των δημοσιευμάτων που αποτέλεσαν το δείγμα μας. Ακόμα, παρατίθενται κάποια συμπεράσματα, τα οποία προέκυψαν από τα αποτελεσμάτα της ανάλυσης. Τέλος, παρουσιάζονται τα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε έπειτα από την συνολική ανάλυση των εγκλήματων μισαλλοδοξίας στο πλαίσιο της ανά χείρας εργασίας καθώς και η αξιολογήση της θέλησης της επιστημονικής κοινότητας και των αρμόδιων φορέων στην Ελλάδα να εξετάσουν, να προλάβουν και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το φαινόμενο των υπό ανάλυση εγκλημάτων. Οι υποθέσεις που θα αναλυθούν και θα επιχειρηθεί να επαληθευτούν, εμπνεόμενες από τις θεωρητικές προσεγγίσεις που πρόκειται να παρουσιαστούν, είναι, πρώτα, πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αποτελούν ένα πεδίο έντονης διαμάχης σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδίως τη συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας, όχι μόνο του έθνους μας, αλλά και όλης της υφηλίου. Η σύγχρονη αστικοποίηση στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης έχει αποτελέσει έναυσμα για την κατάρρευση εκείνης της έκφανσης της κοινωνικής δομής που στηρίζεται στη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη. Συνεπώς, έχει προκαλέσει την εμφάνιση της μισαλλοδοξίας, της μη ανεκτικτικότητας της διαφορετικότητας, της επίρριψης ευθυνών σε περιόδους μαζικού πανικού σε άτομα που στοχοποιούνται εύκολα και της ανοχής της βίας. 12

13 Έπειτα, υποθέτουμε πως, ακόμη και εάν η διεθνής κοινότητα, γενικά, και η Ελλάδα, ειδικά, έχουν προβεί σε ορισμένες νομοθετικές διατάξεις σχετικά με την αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, οι ενέργειές τους αυτές κατ ελάχιστο συμβάλλουν στην αποτελεσματική μείωση της εμφάνισης των εγκλημάτων αυτών. Τέλος, εικάζουμε πως λείπει η κατάλληλη και αποτελεσματική μέθοδος εξέτασης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, κάτι που οδηγεί στην απουσία εις βάθος ενημέρωσης σχετικά με τα όσα συνεπάγεται η εμφάνιση, αλλά και η διαιώνιση, των εγκλημάτων αυτών, στην αδυναμία προστασίας των θυμάτων, στην κατάρρευση του αισθήματος ασφάλειας των πολιτών της κοινωνίας, στην αύξηση του φόβου του εγκλήματος, στην ατελέσφορη αντιμετώπιση των συνεπειών της διάπραξης τέτοιων εγκλημάτων και στην συναλικά επιφανειακή ενασχόληση με αυτά. ΜΕΡΟΣ Α: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Ι. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας στην παρούσα εργασία προσεγγίζονται ως αστεακό φαινόμενο. Μας ενδιαφέρουν οι χωρικοί/περιβαλλοντικοί παράγοντες εγκληματογένεσης και αναλύουμε στη βάση μελέτης του περάσματος στην πράξη, των χρονολογικών και γεωγραφικών διακυμάνσεων της εγκληματικότητας και των κοινωνικών παραγόντων εγκληματογένεσης. Οι περιοχές των θεμάτων γύρω από τα οποία περιστρέφεται η ανάλυση που θα ακολουθήσει αφορούν στην πόλη ως αστεακή κοινωνία με αστικό πολιτισμό αλλά και ως οικολογικό οργανισμό, στην οργάνωση του χώρου, στην αστικοποίηση, στην κοινωνική αποδιοργάνωση και στην αδυναμία πολιτιστικής προσαρμογής ορισμένων πληθυσμών. Οφείλουμε να τονίσουμε πως όλα τα παραπάνω, συμπεριλαμβανομένου 13

14 της μελέτης της κοινότητας, αποτελούν το θεματολόγιο του κλάδου της αστικής κοινωνιολογίας. 6 Όσον αφορά στην επιστήμη της Εγκληματολογίας, η ανάλυσή μας εντάσσεται στον τομέα της περιβαλλοντικής εγκληματολογίας. Με τον όρο περιβαλλοντική εγκληματολογία εννοούμε τον τομέα εκείνο της εγκληματολογίας που συσχετίζει περιβαλλοντικούς παράγοντες, ιδίως εκείνους της πόλης, δηλαδή τους αστικούς, με την εγκληματική συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, εννοούμε την εγκληματολογία που αναζητά τη σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και εγκληματογένεσης. 7 «Η περιβαλλοντική εγκληματολογία ενδιαφέρεται για τα εγκληματικά γεγονότα και τις άμεσες περιστάσεις υπό των οποίων προκύπτουν. Τα εγκληματικά γεγονότα πρέπει να κατανοούνται σε συγκεκριμένα πλαίσια και σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές και τόπους ως συμβολές των δραστών, των θυμάτων ή των εγκληματικών στόχων και των νόμων. Η περιβαλλοντική εγκληματολογία αναζητά εγκληματικές μορφές/επαναλαμβανόμενα σχήματα/τυπολογίες και επιδιώκει να τις ερμηνεύσει από την άποψη των περιβαλλοντικών επιρροών. Από αυτές τις ερμηνείες συνάγονται κανόνες οι οποίοι καθιστούν ικανή τη διατύπωση προβλέψεων σχετικών με αναδυόμενα προβλήματα που αφορούν στο έγκλημα και ουσιαστικά παρέχουν ενημέρωση σχετικά με την ανάπτυξη στρατηγικών που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ώστε να αποτραπεί το έγκλημα». Συνεπώς, «σκοπός της περιβαλλοντικής εγκληματολογίας είναι η κατανόηση του εγκλήματος». 8 Επιπλέον, η περιβαλλοντική εγκληματολογία «θεωρεί το έγκλημα και όχι την εγκληματικότητα ως αντικείμενο ενδιαφέροντος. Ο εγκληματίας αποτελεί μονάχα 6 Χαστάογλου Β., Κοινωνικές θεωρίες για τον αστικό χώρο. Κριτική ανάλυση, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1982, σσ Ζαραφωνίτου Χ., Η προστασία του περιβάλλοντος από εγκληματολογική σκοπιά, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1996, σελ. 13, στο εξής {1} 8 Wortley R., Mazerolle L., Environmental criminology and crime analysis, USA-Canada, Willan Publishing, 2008, σ. 1 14

15 άλλο ένα στοιχείο του εγκληματικού γεγονότος και ο τρόπος με τον οποίο οι δράστες «παρήχθησαν» είναι περιορισμένης άμεσης σχετικότητας. Αντ αυτών, επικεντρώνεται στις τρέχουσες δυναμικές του εγκλήματος - πού συνέβη, πότε συνέβη, ποιός/ποιοί εμπλέκονται, τι έκαναν, γιατί το έκαναν, πώς το έκαναν; Ο στόχος της περιβαλλοντικής εγκληματολογίας είναι να προλάβει το έγκλημα, όχι να θεραπεύσει τους εγκληματίες» 9. Σημαντικό είναι να τονιστεί πως «η περιβαλλοντική προσέγγιση εδράζεται σε τρείς βάσεις»: (1) Η θεωρητική βάση αφορά στο ότι «η εγκληματική συμπεριφορά επηρεάζεται σημαντικά από τη φύση του άμεσου περιβάλλοντος στο οποίο προκύπτει. Έτσι εξηγείται ο τρόπος με τον οποίο το άμεσο περιβάλλον επηρεάζει τη συμπεριφορά και ο λόγος που ορισμένα περιβάλλοντα είναι εγκληματογόνα». (2) Η βάση ανάλυσης θεμελιώνεται στην άποψη σχετικά με την οποία «η κατανομή του εγκλήματος στο χρόνο και το χώρο δεν είναι τυχαία». Τέλος, (3) η πρακτική αξιοποίησή της αφορά στο ότι «η κατανόηση του ρόλου των εγκληματογόνων περιβάλλοντων και η επίγνωση του τρόπου με τον οποίο μορφοποιείται το έγκλημα, αποτελούν ισχυρά όπλα στην έρευνα, τον έλεγχο και την πρόληψη του εγκλήματος». Υπό αυτό το πρίσμα, «η περιβαλλοντική προσέγγιση είναι διεπιστημονική στις βάσεις της, εμπειρική στις μεθόδους της και πρακτική/λειτουργική στην αποστολή της» 10. Στην επιστημονική αυτή θεώρηση η έννοια του περιβάλλοντος διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο. Το περιβάλλον προσδιορίζεται ως «το σύνολο των στοιχείων του πλαισίου μέσα στο οποίο ζουν τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας, τα οποία επηρεάζονται από αυτό και το επηρεάζουν ταυτόχρονα με την εργασία και τη δράση τους». 11 Ο ορισμός αυτός είναι ενδεικτικός της αλληλεπίδρασης μεταξύ ατομικής 9 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ Chombart De Lauwe P.H., La fin des villes, Calman-Lévy, Paris, 1982, στο Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σσ

16 συμπεριφοράς, κοινωνικού πλαισίου και φυσικού χώρου και περιλαμβάνει τόσο τις υλικές (ενόργανες και ανόργανες) πλευρές του περιβάλλοντος όσο και τις κοινωνικοπολιτισμικές πλευρές του. Δηλαδή, εμπεριέχει τόσο την έννοια του φυσικού 12 και δομημένου 13 περιβάλλοντος όσο και εκείνη του κοινωνικού 14. Η διαδικασία μελέτης και των τριών μορφών του περιβάλλοντος και της σχέσης μεταξύ τους κάνει την ανθρώπινη συμπεριφορά κατανοήσιμη, όχι όμως και προκαθορισμένη, εφόσον τα συστατικά της μπορούν να ερμηνευτούν ευρύτερα ή και διαφορετικά Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Σημαντικό ρόλο στην περιβαλλοντική εγκληματολογία και στην αστική κοινωνιολογία, όσον αφορά στην προσέγγιση της πόλης ως αστική κοινωνία με αστικό πολιτισμό, διαδραματίζει και ο τύπος της αστικής οργάνωσης. Καθοριστικοί τύποι αστικής οργάνωσης αποτελούν οι αστικές δομές που εξελίχθηκαν μέσα από την ανάπτυξη του ιστορικού τους πυρήνα, από τη μια, και από τη διαδικασία της εκβιομηχάνισης, από την άλλη Όταν μιλούμε για φυσικό περιβάλλον αναφερόμαστε «στο σύνολο των εξωτερικών συνθηκών, οι οποίες επηρεάζουν τη ζωή και την ανάπτυξη των οργανισμών». Βλέπε σχετικά, McClintock D., General Approach to the Problems of the Environment: Issues in the Development of Social Policy, πολυγραφημένη εισήγηση στο 12 ο Συνέδριο της Κοινωνικής Άμυνας, Παρίσι-Οκτώβρης 1991, στο Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σ Λόγω του ότι το φυσικό περιβάλλον ότι έχει έντονα τα ίχνη της ανθρώπινης επέμβασης, μετατρέπεται και συρρικνώνεται στο λεγόμενο δομημένο περιβάλλον, δηλαδή στο περιβάλλον των μεγάλων σύγχρονων πόλεων, στις οποίες ο δομημένος χώρος επεκτείνεται σε βάρος κάθε φυσικού στοιχείου κατά τρόπο, ώστε η πόλη και η φύση να τείνουν να αποτελέσουν έννοιες αλληλοαναιρούμενες και αντιφατικές. Βλεπε σχετικά, Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σ Το κοινωνικό περιβάλλον συνίσταται σε «ένα σύνολο ατόμων με ορισμένα χαρακτηριστικά, ιδιαίτερους τρόπους επικοινωνίας και έκφρασης και κοντινές μορφές εργασίας και συνθηκών ζωής». Συγκεκριμενοποιείται από τις δράσεις, τις αναπαραστάσεις, τους τρόπους επικοινωνίας και τις αξίες που το χαρακτηρίζουν. Βλέπε σχετικά, Chombart De Lauwe P.H., La fin des villes, Calman-Lévy, Paris, 1982, στο Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σ Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σσ Νικολαϊδου Σ., Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου, Αθήνα Παπαζήση, 1993, σ

17 Η διαδικασία της αστικοποίησης, η οποία απορρέει από τη μετανάστευση των κατοίκων των αγροτικών περιοχών της ίδιας χώρας προς τα αστικά κέντρα ή της εγκατάστασης σε αυτά αλλοδαπών μεταναστών, διαδραματίζει, λοιπόν, και αυτή ρόλο στη περιβαλλοντική εγκληματολογία και αυτό διότι συνέβαλε με τέτοιο τρόπο ώστε η σύγχρονη κοινωνία να ταυτίζεται σχεδόν με την αστεακή κοινωνία, δηλαδή με την κοινωνία η οποία απορρέει από τη διαδικασία του εξαστισμού, η μορφή αλλά και οι δομές του περιβάλλοντος να μεταβάλλονται και η κοινωνική οργάνωση και οι ανθρώπινες αξίες να ιδιαιτεροποιούνται. 17 Τα κύρια χαρακτηριστικά της αστικοποίησης είναι η πληθυσμιακή συγκέντρωση στα αστικά κέντρα, η επέκταση των πόλεων, η εγκατάλειψη των αγροτικών περιοχών και η ολοκληρωτική εξάρτηση του αγροτικού τομέα από τον αστικό, έτσι ώστε η πόλη να αντιπροσωπεύει την συγκέντρωση των οικονομικών κεφαλαίων, της διασκέδασης, των αναγκών, ενός ιδιαίτερου τρόπου ζωής, συστήματος αξιών, πεποιθήσεων και συμπεριφορών, δηλαδή να αντιπροσωπεύει έναν «αστεακό τρόπο ζωής 18». 19 «Αν θεωρήσουμε τον αστισμό το φαινόμενο που αναφέρεται στις γενεσιουργές αιτίες απ όπου προήλθε το άστυ, το φαινόμενο της αστικοποίησης αφορά τους παράγοντες εξέλιξής της» 20. Η αστεακή επανάσταση αποδεσμεύει τον άνθρωπο από το φυσικό περιβάλλον, καθώς εκείνος διαμορφώνει ένα νέο τεχνητό/δομημένο περιβάλλον, με διαφορετική κοινωνική οργάνωση. Επιπλέον, η βιομηχανική επανάσταση ανατρέπει εκ νέου τις κοινωνικές δομές και τον αστικό χώρο. Ο 17 Ζαραφωνίτου Χ, {1}, ό.π., σ. 13 και Ζαραφωνίτου Χ., Εμπειρική Εγκληματολογία, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1995, σ. 136, στο εξής {2} 18 Ο «αστικός τρόπος ζωής» είναι συνάρτηση της πόλης, εννοούμενης ως μιας «σχετικά μεγάλης και πυκνής μόνιμης εγκατάστασης, κοινωνικά ετερογενών ατόμων». Τα τρία αυτά βασικά οικολογικά χαρακτηριστικά γεννούν τις νέες μορφές «κοινωνικής δράσης και οργάνωσης», «αστικής προσωπικότητας» και «συλλογικής συμπεριφοράς». Βλέπε σχετικά, Χαστάογλου Β., Κοινωνικές θεωρίες για τον αστικό χώρο. Κριτική ανάλυση, ό.π., σ Ζαραφωνίτου Χ, {1}, ό.π., σ. 13 και Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σ Νικολαϊδου Σ., Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου, ό.π., σ

18 δομημένος χώρος καθορίζεται από την κυρίαρχη οικονομική δραστηριότητα, τη βιομηχανική παραγωγή. Παράλληλα, εκδηλώνονται οι αντιφάσεις και οι ανισότητες του αστικού χώρου που προκύπτουν μέσα από τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από τις φάσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης και τη διάχυση του αστικού χώρου. Το μοντέλο της απεριόριστης οικονομικής ανάπτυξης, η καταναλωτική ιδεολογία που το υποστηρίζει και η αστικοποίηση, δημιουργούν στον άνθρωπο ένα διαρκές σύνδρομο στέρησης και επιθυμίας, διαιωνίζουν τις κοινωνικές ανισότητες, εντείνουν, μεταξύ άλλων, την ανωνυμία, την αποξένωση και τις συγκρούσεις που κυριαρχούν στις πόλεις, την υποβάθμιση των συνθηκών ζωής, τη δυσαρέσκεια, τις οργανικές, ψυχικές και πνευματικές παθήσεις, περιορίζουν τον προσωπικό χώρο των ανθρώπων και παραβιάζουν την ιδιωτικότητά του, θέτοντάς τον σε αδυναμία να εκφράσει την εδαφοκυριαρχία του και αναγκάζοντάς τον να ζει εξακολουθητικά σε συνθήκες συνωστισμού. Ο χώρος, η οργάνωση και η δομή του, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, επηρεάζει, λοιπόν, ως ένα βαθμό, την ανθρώπινη συμπεριφορά, τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις κοινωνικές διαδικασίες Η ΠΟΛΗ ΩΣ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ Όσον αφορά στην προσέγγιση της πόλης ως οικολογικό οργανισμό, σημαντική είναι η αποσαφήνιση της έννοιας της οικολογίας. Η Οικολογία είναι ένας κλάδος της βιολογίας που εξετάζει την περίπλοκη ισορροπία που επιτυγχάνεται από τα φυτά και τα ζώα εντός του φυσικού τους περιβάλλοντος. 22 Η μελέτη των διαδικασιών επιβίωσης, αναπαραγωγής και εξέλιξης των ζώων και των φυτών στο πλαίσιο ενός περιβάλλοντος αποτελεί αντικείμενο μελέτης της. 21 Στο ίδιο, σσ. 42, 68-74, Wortley R., Mazerolle L., Environmental criminology and crime analysis, ό.π., σ. 4 18

19 Μέσα από το έργο κοινωνικών επιστημόνων, πολλοί από τους οποίους προέρχονταν από το περιβάλλον του Σικάγο, όπως ο Park, ο Burgess, ο Shaw και ο McKay, επιχειρήθηκε η επέκταση της οικολογικής θεώρησης και στη μελέτη της ανθρώπινης κοινωνίας και συμπεριφοράς. Η κατανομή των ανθρώπων στο έδαφος, των σχέσεών τους στο χώρο, η μετακίνησή τους για αναπαραγωγή, αναζήτηση κατοικίας, τροφής, αλλά και οι ανταγωνισμοί που αναπτύσσονται, η αλληλεπίδρασή τους με ένα δεδομένο περιβάλλον κ.λπ., παρουσίαζαν έντονες αναλογίες με το υλικό της οικολογικής επιστήμης. 23 «Πιο συγκεκριμένα, όπως τα φυτά και τα ζώα δε μπορούν να επιβιώσουν σωστά αν δε διαθέτουν τον απαιτούμενο ζωτικό χώρο, όταν το χώμα είναι άγονο, ο χώρος περιορισμένος και ο αέρας μολυσμένος και αν δε διατηρούν μια σχέση ισορροπίας με τα άλλα είδη, έτσι και οι άνθρωποι δε μπορούν να συμβιώσουν αρμονικά μέσα στο περιβάλλον τους όταν οι κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουν βρίσκονται εγκατεστημένες σε περιβαλλοντικά υποβαθμισμένες ζώνες της πόλης όπου δεν βρίσκουν μια ισορροπία και μια συνέχεια». 24 Η οικολογική προσέγγιση, έτσι, αφορά στη μελέτη της κοινωνικής δομής και της ανθρώπινης συμπεριφοράς σε σχέση με το τοπικό περιβάλλον. 25 Η «ανθρώπινη οικολογία» ορίζεται ως «η μελέτη των χωροχρονικών σχέσεων των ανθρώπων όπως επηρεάζονται από τις επιλεκτικές, διανεμητικές και υποχρεωτικές δυνάμεις του περιβάλλοντος». Ενδιαφέρεται για τον τρόπο με τον οποίο «η θέση στο φυσικό και κοινωνικό χώρο και χρόνο επιδρά στους ανθρώπινους θεσμούς και τις ανθρώπινες συμπεριφορές. Οι χωρικές σχέσεις είναι κρίσιμες και αποτελούν το προϊόν του ανταγωνισμού για μια πλεονεκτική θέση μεταξύ των 23 Αλεξανδρόπουλος Σ., Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα. (τόμος α: κλασικές θεωρίες), Κριτική, 2001, σσ Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σ Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τεύχος Α, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1990, σ. 393, στο εξής {1} 19

20 ατόμων και των ομάδων». 26 «Όπως στην οικολογία έτσι και στην ανθρώπινη κοινωνία οι πιο ισχυροί και οι πιο ακμαίοι εξαναγκάζουν τους ασθενέστερους και τους νεοφερμένους, μέσα από τις διαδικασίες της επιλογής και του ανταγωνισμού, να εγκατασταθούν στις πιο υποβαθμισμένες και προβληματικές για την εξέλιξή τους αστικές ζώνες». 27 Η οικολογική προσέγγιση έγινε γνωστή για την εφαρμογή της στη μελέτη της πόλης, λόγω του ότι η ανάπτυξη αυτής επέφερε τον κοινωνικό και οικονομικό ανταγωνισμό και αποτελούσε ιδανικό μέρος για τη μελέτη της ανθρώπινης οικολογίας. 28 Εν συνεχεία, ένας συνδυασμός από παραμέτρους του χώρου σχετίζονται άμεσα με αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα. Η ανισόρροπη ανάμειξη και αναλογία των χρήσεων γης, ο υψηλός δείκτης πληθυσμιακής πυκνότητας, ο συνδυασμός του υψηλού δείκτη πυκνοκατοίκησης με τις ανθυγιεινές οικιστικές συνθήκες, όπως η έλλειψη φωτισμού, αερισμού, ηλιακού φωτός, η παλαιότητα των κτιρίων κ.λπ., καθώς και η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία των οικιστικών ενοτήτων, συνδυάζονται «με ορισμένες κοινωνικοοικονομικές μεταβλητές, όπως οι συνθήκες φτώχειας, αλλά και πολιτιστικές, όπως η έντονη πολιτισμική ετερογένεια, και συνθέτουν ένα προβληματικό χωρικό-κοινωνικό περιβάλλον». Αυτές οι παράμετροι μπορούν να επιδράσουν «πάνω σε ορισμένες καταστάσεις κοινωνικών δυσλειτουργιών ενισχύοντας την όξυνση φαινομένων, όπως η εχθρότητα, η αποξένωση, η απομόνωση, το άγχος, η ανασφάλεια, η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά και η εγκληματικότητα» Brantingham P. & P., Patterns in crime, USA, Macmillan Publishing Company, 1984, p. 27 Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σ Brantingham P. & P., Patterns in crime, ό.π., σ Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σσ

21 Η πρώτη κατεύθυνση που ακολούθησαν οι περιβαλλοντικές μελέτες της εγκληματολογίας ήταν η ντετερμινιστική κατεύθυνση της θετικιστικής προσέγγισης. 30 Σήμερα, ωστόσο, θεωρείται ότι οι γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες είναι παράγοντες που μπορούν να οριοθετήσουν τις ανθρώπινες δυνατότητες και δραστηριότητες αλλά όχι να τις καθορίσουν αιτιωδώς. 31 Η περιβαλλοντική εγκληματολογία δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως περιβαλλοντικός ντετερμινισμός. Η σχέση εδαφικής περιοχής και εγκληματικότητας είναι σύνθετη και επηρεάζεται από πολλές παραμέτρους. 32 II. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι συνετό να γίνει αναφορά σε θεωρητικές προσεγγίσεις που συνδέονται αλλά και θεωρούμε πως επιδρούν στην κατανόηση του σύγχρονου αστικού περιβάλλοντος και στον τρόπο με τον οποίο τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας εντάσσονται και εξελίσσονται σε αυτό. Έτσι, θα γίνει αναφορά στην έννοια της κοινωνικής αποδιοργάνωσης, στη θεωρία της πολιτισμικής σύγκρουσης και στην έννοια της ανομίας. 30 Τον 19 ο αι. η θετική μέθοδος, η οποία στηρίζεται στην παρατήρηση και ανάλυση των επιμέρους πραγματικών φαινομένων και καταλήγει σε γενικά πορίσματα (επαγωγή), εφαρμόζεται στη μελέτη των ανθρώπων και των κοινωνιών. Αρχή του θετικισμού, ο οποίος αποτελεί θεωρία του Γάλλου, πατέρα της Κοινωνιολογίας, A. Comte, είναι το ότι μόνο οι πειραματικές επιστήμες μπορούν να προσφέρουν βεβαιότητα. Συχνά, αναζητώνται αιτιώδεις συναρτήσεις και επιδιώκεται αξιολογική ουδετερότητα. Ο θετικισμός αποτελεί τη στάση που χαρακτηρίζεται από την απόρριψη της μεταφυσικής και τη στροφή στη πεποίθηση πως οτιδήποτε γνωρίζουμε οφείλεται σε εμπειρικά γεγονότα. Με άλλα λόγια, σηματοδοτεί την άνοδο της επιστήμης και τη πτώση της θρησκείας ως βάση εξήγησης του κόσμου. Βλέπε σχετικά, Χάιδου Α., Θετικιστική εγκληματολογία. Αιτιολογικές προσεγγίσεις του εγκληματικού φαινομένου, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, 1996, σ. 15, Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π, σ. 101 και Σπινέλλη Κ. Δ., Εγκληματολογία. Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, Αθήνα-Κομοτηνή, Νομική Βιβλιοθήκη, 2005, σ Ζαραφωνίτου Χ., {1}, ό.π., σσ Σπινέλλη Κ. Δ., Εγκληματολογία. Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, ό.π., σ

22 1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΔΙΟΡΓΑΝΩΣΗ Η μελέτη των κοινωνικών σχέσεων και συμπεριφορών στο πλαίσιο του αστικού περιβάλλοντος μπορεί να διεκπαιρεωθεί οικολογικά μέσω του συσχετισμού ενός συστήματος κοινωνικών σχέσεων με το περιβάλλον, αλλά και ανθρωπολογικάπολιτισμικά μέσω της ανάλυσης των σχέσεων και συμπεριφορών ατομικών, θρησκευτικών, κ.λπ. μιας κοινωνίας. Οι πρώτες μελέτες, οι οποίες διεξήχθησαν από τη Σχολή του Σικάγο, για τα κοινωνικά προβλήματα ως συνέπειες της αστικοποίησης στη ζωή στην κοινωνία, επικεντρώνονται στην διαδικασία της κοινωνικής αλλαγής, στην αποδιοργάνωση που συνεπάγεται για την προσωπικότητα των ατόμων και στις δυνατότητες, καταστροφικές και δημιουργικές, που διαφαίνονται. Μία πολιτισμικού χαρακτήρα έννοια που ξεχωρίζει στις έρευνες των εκπροσώπων της Σχολής του Σικάγο είναι η κοινωνική αποδιοργάνωση (social disorganization), που άσκησε επίδραση στους θεωρητικούς αυτής της έννοιας αλλά και στους μελετητές της δεκαετίας του 1920 ώστε να προσδιορίσουν με μεγαλύτερη σαφήνεια τη σχέση του περιβάλλοντος με την εγκληματική συμπεριφορά. Έπρεπε να περάσουν πάρα πολλά χρόνια για να γίνει κατανοητή η έννοιά της και να ερμηνευτεί με όρους ανικανότητας μιας κοινότητας ώστε να συνειδητοποιήσει τις κοινές της αξίες και να διατηρήσει συλλογικό αποτελεσματικό κοινωνικό έλεγχο. Η κοινωνική αποδιοργάνωση εμφανίζεται όταν παραβιάζονται ισχύοντες κανόνες, όταν καταπατώνται αξίες και θεσμοί κοινωνικού ελέγχου, όταν διαταράσσεται η κοινωνική ισορροπία σε οξυμένη κινητικότητα και ετερογένεια. Εντείνεται σε κοινωνικές συγκρούσεις, διασπά την κοινωνική συνοχή και την αλληλεγγύη των ατόμων, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικής 22

23 οργάνωσης και κάνει ορατή την παρέκκλιση 33. Το έναυσμα για τη διερεύνηση αυτού του φαινομένου δόθηκε από τις μελέτες των θεωρητικών αυτής της έννοιας, οι οποίες εστίασαν στις χαρακτηρισμένες «αποδιοργανωμένες» περιοχές των μεγαλουπόλεων, με φτωχογειτονιές (slums) και με χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο των ατόμων, οι οποίες παρουσιάστηκαν με υψηλή εγκληματικότητα, με ψυχικές ασθένειες, με φαινόμενα πορνείας, με συμμετοχή ανηλίκων σε συμμορίες και σε παραβατικότητα, ή και άλλων συμπεριφορών παρεκκλινουσών. Οι παράγοντες που συμβάλλουν σε αυτό το φαινόμενο είναι οι ραγδαίες οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές, που επιφέρουν οικολογική και χωροταξική ανάπτυξη της πόλης, οι αλλεπάλληλες μετακινήσεις πληθυσμών για αναζήτηση καλύτερης εργασίας, μέλλοντος και τύχης, η πληθυσμιακή πυκνότητα με ετερογένεια. 34 Μάλιστα, στην ερμηνεία του Burgess περί εγκληματικότητας αλλά και για άλλους μελετητές, η κοινωνική αποδιοργάνωση θεωρείται αιτία της εγκληματικότητας. Με αυτή την προοπτική που θέτει, μετατοπίζει τα αίτια από τον ίδιο τον εγκληματία στην αποδιοργάνωση των κοινωνικών σχέσεων, στην απουσία της κοινωνικής επαφής και αλληλεγγύης αλλά και στις προβληματικές δομές του δομημένου περιβάλλοντος της πόλης κοινωνικές καταστάσεις που ωθούν στη διάπραξη εγκλημάτων. Για τη λύση της κοινωνικής αποδιοργάνωσης προτείνει μάλιστα η καλύτερη οργάνωση της κοινότητας. 35 Ο Shaw δίνει μια άλλη διάσταση της κοινωνικής αποδιοργάνωσης, κατά την οποία η αστικοποίηση σε συνδυασμό με την ασίγαστη εισροή πληθυσμών κάνουν αδύνατη την ύπαρξη του κοινωνικού ελέγχου. Η αποδιοργάνωση αυτή οξύνεται με 33 Χάιδου Α., Θετικιστική εγκληματολογία. Αιτιολογικές προσεγγίσεις του εγκληματικού φαινομένου, ό.π., σσ Στο ίδιο, σσ Νικολαϊδου Σ., ό.π., σελ. 178 Βλέπε επίσης, Morris T., The Criminal Area, A Study in Social Ecology, Routledge & Kegan Paul, New York: Humanities Press, London, 1958, σελ

24 την είσοδο εθνοτήτων και φυλετικών ομάδων, εξαιτίας των αντικειμενικών προβλημάτων συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών. Σε αυτή την κοινωνική συνθήκη οι αντιστάσεις μιας κοινότητας είναι πολύ χαμηλές, ώστε αδυνατεί να αντιμετωπίσει εγκληματικά στοιχεία (και την παραβατικότητα ανηλίκων), που μεταδίδονται κοινωνικά, όπως οποιοδήποτε άλλο πολιτισμικό ή κοινωνικό στοιχείο. Με την πάροδο του χρόνου η εγκληματικότητα (και η παραβατικότητα των ανηλίκων) κυριαρχεί και διαμορφώνει στάσεις και συγκεκριμένες συμπεριφορές. 36 Πάντως στη δεκαετία του 1970 και του 1980 η κοινωνική αποδιοργάνωση ως έννοια προσδιορίστηκε με μεγαλύτερη σαφήνεια με συστημικούς όρους, ως η ανικανότητα μια κοινοτικής δομής να συνειδητοποιήσει τις κοινές αξίες των κατοίκων της και να διατηρήσει αποτελεσματικό κοινωνικό έλεγχο. Η συστημικότητα ανάγεται στο γεγονός της θεώρησης της κοινότητας ως ένα πολύπλοκο σύστημα κοινωνικών δικτύων φιλίας, αλληλεγγύης και συνοχής, που πηγάζει από την οικογένεια και από τις διαρκείς διεργασίες κοινωνικοποίησης ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ Έπειτα, ο Thorsten Sellin, το 1938 διατύπωσε τη θεωρία της πολιτιστικής σύγκρουσης ή σύγκρουσης κανόνων συμπεριφοράς, μέσα από την εξέταση της πολιτισμικής ποικιλομορφίας και πολυπλοκότητας στην κοινωνία, για να εξηγήσει τη γένεση της εγκληματικής συμπεριφοράς. Για εκείνον, το έγκλημα προκύπτει από τη σύγκρουση μεταξύ κανόνων συμπεριφοράς διαφορετικών πολιτισμών (σύγκρουση πολιτισμών) αλλά και εντός του ίδιου του πολιτισμού (σύγκρουση κανόνων) σε μια κοινωνία, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η σύγκρουση αρκεί για να εξηγήσει από μόνη 36 Brantigham and Brantigham, ό.π., σ Morenoff J., Sampson R. and Raudenbush W., Neighborhood Inequality, Collective Efficacy and the Spatial Dynamics of Urban Violence, Criminology, Vol. 39, No 3, 2001, σ

25 της την εγκληματικότητα. Παράλληλα, πρέπει να μελετάται και το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο της κοινωνίας εντός του οποίου προκύπτει. 38 Πιο συγκεκριμένα, το άτομο ζει σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον και αφομοιώνει ιδέες, δηλαδή έννοιες που αναφέρονται σε ήθη, θεσμούς, διαπροσωπικές σχέσεις, κ.ά., πολιτισμικούς κώδικες, καθώς και πολιτισμικά στοιχεία που μετατρέπονται σε στοιχεία προσωπικότητας, κανόνες συμπεριφοράς/διαγωγής, η αφομοίωση των οποίων εξαρτάται από τη σύνθεση της κοινωνίας και από τη συναισθηματική σημασία που έχουν για το άτομο οι εν λόγω κανόνες. 39 Η σύγκρουση μπορεί να είναι πρωτογενής, όταν οι κανόνες μιας πολιτισμικής ομάδας εκτείνονται για να καλύψουν την επικράτεια μιας άλλης ή όταν τα μέλη μιας πολιτισμικής ομάδας μεταναστεύουν σε μια άλλη, και δευτερογενής, όταν μια πολιτιμική ομάδα αναπτύσσεται ανάμεσα σε άλλες που διαφέρουν μεταξύ τους και διακρίνονται από διαφορετικούς κανόνες συμπεριφοράς ΥΠΟΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Εν συνεχεία, σύμφωνα με τις θεωρητικές κατασκευές του R.Merton από τις οποίες προέκυψαν κάποια θεωρητικά σχήματα, γνωστά ως υποπολιτισμικές θεωρίες 41, η εγκληματικότητα προβάλλεται ως το αποτέλεσμα μιας κοινωνικοποίησης που αποκλίνει από τους κοινωνικούς κανόνες και τις αξίες που θεωρούνται σωστοί στη κοινωνία. Η παρεκκλίνουσα/εγκληματική συμπεριφορά είναι το αποτέλεσμα της συμμετοχής του ατόμου σε κάποια υποπολιτισμική ομάδα - υποκουλτούρα. Χαρακτηριστικά αυτής της ομάδας είναι ένα σύνολο αξιών και κανόνων που έρχεται σε αντίθεση με τις αξίες και τους κανόνες των άλλων ομάδων και γενικά της 38 Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σσ Χάιδου Α., ό.π., σσ Στο ίδιο, σ Χάιδου Α., ό.π., σσ και Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σελ

26 κοινωνίας και το οποίο μαθαίνεται και υιοθετείται, ή ως ένα ιδιαίτερο λεξιλόγιο ή ένας ιδιαίτερος τρόπος ντυσίματος, κίνησης και συμπεριφοράς. Παρά το ότι μπορεί από τους άλλους να θεωρείται παρεκκλίνουσα, η συγκεκριμένη συμπεριφορά του ατόμου βρίσκεται σε απόλυτη αρμονία με τις αξίες και τους κανόνες της ομάδας στην οποία αυτό ανήκει. Η υποκουλτούρα αυτή μπορεί να συμβάλει στη παρεκκλίνουσα συμπεριφορά με δύο τρόπους: μπορεί να θεωρηθεί πηγή της παρέκκλισης ή μπορεί να παρέχει υποστήριξη στη παρεκκλίνουσα συμπεριφορά, θεωρώντας την ανεκτή ή και επιθυμητή ΑΝΟΜΙΑ Περνώντας στην έννοια της ανομίας, η λέξη anomie προέρχεται «από το ελληνικό «α-νομος» ή «χωρίς κανόνες», αφορά σε μια κοινωνική κατάσταση κατάρρευσης και σύγχυσης η οποία επέρχεται είτε από την απουσία ομαδικών κανόνων ή τη σοβαρή σύγκρουση σε σχέση με αυτούς». 43 Η ανομία είναι η αποτυχία της ηθικής ρύθμισης. Είναι μια κατάσταση στην οποία υπάγονται είτε μεμονωμένα υποκείμενα ή η κοινωνία ως σύνολο κατά την οποία υπάρχει έλλειψη ηθικών κανόνων ή απευλευθέρωση από τον κυβερνητικό έλεγχο. Αυτή η έλλειψη αφήνει τα υποκείμενα χωρίς επαρκή ηθική καθοδήγηση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρονται και υποσκάπτει την κοινωνική ενοποίηση. Στην Κοινωνιολογία ο Durkheim ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο στα έργα του Division of Labour Society (1893) και Suicide (1897). Η χρήση του όρου αποτέλεσε μια σημαντική συνεισφορά στην κατανόηση της ανθρώπινης 42 Στο πλαίσιο της ανομικής παράδοσης και των υποπολιτισμικών θεωριών ξεχωρίζουν οι προσπάθειες των A.Cohen, W.Miller και R.Cloward με τον L.Ohlin. Βλέπε σχετικά, Χάιδου Α., ό.π., σσ , Σπινέλλη Κ. Δ., ό.π., σσ , Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σσ και Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σσ Bruce S., Yearley S., The Sage Dictionary of Sociology, Sage, σ

27 φύσης. 44 Τον ενδιέφερε να καταπιαστεί με τα προβλήματα της κοινωνίας και αποσκοπούσε να αναγνωρίσει τους βασικούς παράγοντες που αποτελούσαν τα θεμέλια της κοινωνικής αλλαγής. Οι ανθρώπινες επιθυμίες και τα πάθη έμοιαζαν περισσότερο απελευθερωμένα και ο ρυθμός της αλλαγής ήταν δραματικός. Πώς ήταν δυνατή, λοιπόν, η κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή; Ο Dukheim έθεσε το ερώτημα του τι είναι εκείνο που μας ενώνει και πως είναι δυνατή η ύπαρξη της κοινωνίας καθ εαυτής ποιοί είναι οι ρόλοι και οι «λειτουργίες» των ανθρώπων και των κοινωνικών θεσμών και πώς μπορούμε να μάθουμε για τα παραπάνω ώστε να προσαρμοστούμε στην αλλαγή. 45 Η συμπεριφορά των ζώων είναι ενστικτώδης και αυτό είναι κάτι που τα περιορίζει. Για παράδειγμα, ένα γουρούνι σταματά να τρώει όταν χορτάσει οι μέλισσες ενστικτωδώς υπακούουν σε σήματα των υπολοίπων μελισσών. Οι άνθρωποι, εκ φύσεως, στερούνται τέτοιου είδους ενστικτωδών περιορισμών. Όσα και εάν έχουν ή αποκτούν, πάντοτε μπορούν να ελπίζουν για περισσότερα. Έτσι, πάντοτε απειλούμαστε από διαρκή πόθο και δυστυχία σχετικά με το ότι δεν πραγματοποιούμε τις βλέψεις μας, οι οποίες ολοένα και αυξάνονται. 46 Η κοινωνία, λοιπόν, παίζει τον ρόλο των ενστίκτων. Ο πολιτισμός εγκαθιδρύει τις προσδοκίες μέσα στις οποίες κοινωνικοποιούμαστε. Σε σταθερές κοινωνίες οι άνθρωποι κατακτούν, μαθαίνουν, τους κοινωνικούς κανόνες ή τις νόρμες σχετικά με τις κατάλληλες επιθυμίες και φιλοδοξίες οι οποίες χονδρικά ταιριάζουν στις καταστάσεις. Διαφορετικά ειπωμένο, καθώς οι άνθρωποι ποτέ δεν μπορούν να καταστούν ευτυχισμένοι δίνοντάς τους εκείνο που θέλουν (μιας και πάντα θα θέλουν 44 Στο ίδιο, σ McLaughlin E., Muncie J., The Sage Dictionary of Criminology, 3d ed. Sage, σ Bruce S., Yearley S., The Sage Dictionary of Sociology, ό.π., σ

28 κάτι παραπάνω), αντ αυτού πείθονται πως εκείνα τα οποία έχουν είναι και εκείνα τα οποία αξίζουν και έτσι ευτυχούν. 47 Αυτή η ισορροπία των φιλοδοξιών και συνθηκών που παράγονται πολιτισμικά, μπορεί να διαταρραχθεί από ξαφνικές κοινωνικές, πολιτικές ή οικονομικές αλλαγές, όταν δεν υπάρχουν περιορισμοί ή δεν επιτάσσονται όρια. Παρόλα αυτά οι κοινωνικοί κανόνες που ορίζουν τις φιλοδοξίες μας μπορούν να αποδιοργανωθούν και όταν οι άνθρωποι ανακαλύπτουν πως οι καταστάσεις τους επιτρέπουν να υπερβούν τις φιλοδοξίες τις οποίες έχουν μάθει να έχουν μέσα από τη διαδικασία κοινωνικοποίησης, ξεχνώντας τους πολιτισμικούς κανόνες, καθιστώντας τους εαυτούς τους έρμαιους ψυχολογικά. Έτσι υποφέρουν μια κατάσταση ανομίας, κατά την οποία ισχύει ο νόμος τους ισχυρότερου σε μια κοινωνία συρράξεων. Αυτή η κατάσταση κοινωνικού πολέμου και εγκλήματος είναι προϊόν της κοινωνίας, ως αποτέλεσμα της κατάρρευσης των ηθικών ρυθμίσεων. 48 Έτσι, λοιπόν, ο Durkheim θεωρεί πως η ανθρώπινη φύση μας ωθεί στο έγκλημα, ενώ η κουλτούρα και η κοινωνική δομή μας απωθεί. 49 Η αναφορά του στην έννοια της ανομίας, ως κάτι που συμβαίνει μόνο κατά τη διάρκεια ραγδαίων αλλαγών και που κατανέμεται ομαλά στην κοινωνία, 50 έχει συμβάλλει στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο μια κοινωνία μπορεί να διαμορφώσει τα άτομα. Στην Εγκληματολογία, ο Merton ταίριαξε την αντίληψη του Durkheim σε μια γενική θεωρία της παρέκκλισης, της κοινωνικής απόκλισης, θεωρώντας, όμως, πως η κοινωνική δομή είναι εκείνη που μας ωθεί στο έγκλημα. 51 Στο έργο του Social Structure and Anomie (1938), επιχειρηματολογεί πως ενώ η πρωταρχική επίδραση των κοινωνικών δομών και πολιτισμών είναι η προτροπή της συμμόρφωσης, το 47 Στο ίδιο, σ McLaughlin E., Muncie J., The Sage Dictionary of Criminology, ό.π., σ Χάιδου Α, ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

29 χάσμα των δύο σφαιρών πιθανόν ακούσια να ενθαρρύνει την παρέκκλιση. Ο πολιτισμός των Η.Π.Α. προτρέπει όλους τους Αμερικάνους να επιθυμούν και να πιστεύουν πως αξίζουν τους ίδιους στόχους: κοινωνική ανέλιξη και πλούτο. Ακόμα καθιερώνει νόρμες οι οποίες καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι στόχοι θα μπορούσαν να επιτευχθούν: με σκληρή δουλειά και μόρφωση. Όμως, η κοινωνική δομή ξεκάθαρα διανέμει άνισα τα μέσα με τα οποία μπορούν να επιτευχθούν οι στόχοι. Αυτή η άνιση διανομή ευκαιριών θα οδηγήσει πολλούς ανθρώπους να αισθανθούν ότι έχουν στερηθεί και θα εγκαταλείψουν τις προσπάθειές τους να επιτύχουν τους στόχους τους με νόμιμα μέσα. Το ότι νιώθουν εξαπατημένοι προκαλεί την εγκατάλειψη της εμπιστοσύνης τους στους κανόνες, δηλαδή επιφέρεται η ανομία. Ο Merton, λοιπόν, αντιλαμβάνεται την ανομία ως το σχετικά μόνιμο χαρακτηριστικό γνώρισμα μιας κοινωνίας που έχει δυσανάλογες επιπτώσεις στις ομάδες μειονοτήτων. 52 Ανάλογα με τον τρόπο πρασαρμογής στους στόχους και τα μέσα, ο οποίος καταδεικνύει τις πιθανότητες που έχει ένα άτομο να επιλέξει μια μορφή συμπεριφοράς ως απάντηση (αντίδραση) στην ανομία, στο «ρήγμα» στην κοινωνική δομή, που επικρατεί, μπορούν να υπάρξουν πέντε βασικά πρότυπα συμπεριφοράς: ο κομφορμισμός, η καινοτομία, η τυπολατρία, η απόσυρση/αναχώρηση και η εξέγερση/επανάσταση. Η κάθε μορφή προσαρμογής εξαρτάται από την αποδοχή ή απόρριψη των πολιτισμικών στόχων εκ μέρους του ατόμου και την προσήλωσή του προς τους κοινωνικά αποδεκτούς κανόνες ή την παραβίασή τους Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

30 Σχήμα τύπων προσαρμογής Πολιτισμικοί στόχοι Θεσμικά μέσα Κομφορμισμός + + Καινοτομία + - Τυπολατρία - + Απόσυρση/Αναχώρηση - - Εξέγερση/Επανάσταση ± ± +: αποδοχή, -: απόρριψη, ±: απόρριψη και προσπάθεια αντικατάστασης Πηγή: Merton R.K., Social structure and Anomie, American Sociological Review, Vol. 3, No. 5 (Oct., 1938), pp , p. 676 Οι εγκληματολογικά ενδιαφέροντες από τους παραπάνω τύπους είναι της καινοτομίας (κατά κύριο λόγο), της απόσυρσης και της εξέγερσης. Ο τύπος της καινοτομίας αποδέχεται τους πολιτισμικούς στόχους, προσπαθεί να τους επιτεύξει αλλά η πρόσβαση στα νόμιμα μέσα επίτευξής τους είναι περιορισμένη. Ο τύπος της απόσυρσης έχει εσωτερικεύσει τους στόχους αλλά δεν έχει τα διαθέσιμα μέσα επίτευξής τους, ούτε μπορεί να καταφύγει σε παράνομα, έτσι απογοητεύεται και θεωρεί τον εαυτό του αποτυχημένο (εσωτερική σύγκρουση, εγκατάλειψη στόχων και μέσων, αποκοινωνικοποίηση, μη παραγωγικότητα, αποξένωση). Ο τύπος της εξέγερσης απορρίπτει τους συμβατικούς πολιτισμικούς στόχους και τα μέσα επίτευξης αυτών και επιζητά να εγκαθιδρύσει μια νέα, διαφορετική κοινωνική δομή, νέες αξίες, προσπαθώντας να θέσει νέους στόχους και διαδικασίες (κινήματα αμφισβήτησης, ριζοσπάστες, επαναστάτες, πολιτικός προσανατολισμός). 54 Στο παραπάνω πλαίσιο, θεωρούμε πως η έννοια της ανομίας συνδέεται άμεσα με την έννοια της κοινωνικής αποδιοργάνωσης και την θεωρία σύγκρουσης των κανόνων συμπεριφοράς, για τα οποία κάναμε λόγο παραπάνω. 54 Στο ίδιο, σσ

31 Είδαμε, λοιπόν, πως οι αστικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες συσχετίζονται με τη γένεση της εγκληματικής συμπεριφοράς με τρόπο που αποτελούν τις άμεσες περιστάσεις υπό τις οποίες προκύπτει το έγκλημα. Αναδεικνύουν και επηρεάζουν τις εγκληματικές τυπολογίες στο πλαίσιο του αστικού περιβάλλοντος έτσι ώστε να μετατρέπονται σε χρήσιμα εργαλεία κατανόησης και πρόβλεψης των κοινωνικών προβλημάτων, ενημέρωσης σχετικά με τη μορφολογία τους, αλλά και ανάπτυξης στρατηγικών έρευνας, ελέγχου, πρόληψης και αποτροπής του εγκλήματος. Σε αυτό το πλαίσιο, η αλληλεπίδραση μεταξύ ατομικής συμπεριφοράς, κοινωνίας και χώρου είναι σημαντική. Το άτομο (οι δράσεις, οι αναπαραστάσεις, οι τρόποι επικοινωνίας και οι αξίες του) συνδέεται με τέτοιο τρόπο με το κοινωνικό πλαίσιο και το χώρο ώστε η συμπεριφορά του, η οποία εξαρτάται σε ένα μεγάλο βαθμό από τις δομές και τις δυναμικές των τελευταίων, να μπορεί να κατανοηθεί μέσω αυτής της αλληλεπίδρασης μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα, η ανθρώπινη συμπεριφορά και οι διαπροσωπικές σχέσεις στο σύγχρονο τύπο αστικής δομής και οργάνωσης, στην αστεακή κοινωνία, μπορούν να προσεγγισθούν μέσω της κατανόησης τόσο της θέσης των ανθρώπων μέσα στην πόλη, των ζωνών της πόλης στις οποίες βρίσκονται εγκατεστημένοι οι διάφορες κοινωνικές ομάδες και των ανάλογων επιπέδων των οικιστικών συνθηκών, αλλά και μέσω της κατανόησης των ιδιαίτερων αξιών, πεποιθήσεων και συμπεριφορών των ανθρώπων που ζουν έναν αστεακό τρόπο ζωής. Ακόμη, πρέπει να ληφθεί υπόψη στην προσέγγιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς το γεγονός ότι ο προαναφερθείς τρόπος ζωής των ατόμων αναπτύσσεται και εξελίσσεται σε ένα τοπικό περιβάλλον στο πλαίσιο του οποίου εκδηλώνονται οξυμένα κοινωνικά προλήματα, υψηλοί δείκτες πληθυσμιακής πυκνότητας και πυκνοκατοίκησης, πληθυσμιακή ετερογένεια, εξακολουθητική 31

32 διαβίωση σε συνθήκες συνωστισμού, ανωνυμία, αποξένωση, ανασφάλεια, φόβος, ανταγωνισμοί, συγκρούσεις, υποβάθμιση των συνθηκών ζωής, περιορισμοί του προσωπικού χώρου και της ιδιωτικότητας, αδυναμία ατομικής εδαφοκυριαρχίας, δυσαρέσκεια, παρεκκλίνουσα συμπεριφορά και εγκληματικότητα. Σε αυτές τις συνθήκες εμφανίζεται η αδυναμία μιας κοινωνίας να συναινέσει σχετικά με τις κοινές και συλλογικές ανώτερες αξίες των κοινωνών ή σύγκρουση σε σχέση με αυτές. Υπάρχει, επίσης, αποτυχία ηθικής ρύθμισης και καθοδήγησης που υποσκάπτει την κοινωνική ενοποίηση. Αποτελεσματικά, διακρίνονται σημάδια κοινωνικής αποδιοργάνωσης, πολιτισμικής σύγκρουσης και ανομίας παραβιάζονται οι ισχύοντες κανόνες, καταπατώνται αξίες και θεσμοί, διαταράσσεται η κοινωνική ισορροπία, διασπάται η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη και αυξάνουν οι κοινωνικές καταστάσεις που ωθούν στη διάπραξη εγκλημάτων, λόγω της πολυπλοκότητας των κοινωνικών δικτύων και της σύγκρουσης των κανόνων συμπεριφοράς, εξαιτίας της πολιτισμικής πολυπλοκότητας και ποικιλομορφίας και της κοινωνικοποίησης ατόμων εντός υποπολιτισμικών ομάδων σε κανόνες και αξίες που θεωρούνται ότι αποκλίνουν από όσα αξιολογούνται σωστά από την ευρύτερη κοινωνία, από την πλειονότητα των κοινωνών. Τα όρια ανοχής των ανθρώπων σχετικά με διάφορα κοινωνικά ζητήματα, αλλά και σε σχέση με τη διαφορετικότητα, μειώνονται σημαντικά. Σε αυτή τη μείωση συμβάλλουν σημαντικά τόσο οι γενικότερες ιδεολογικοπολιτικές αναπρασταστάσεις 55 της κοινωνίας όσο και οι 55 Σχετικά με την έννοια των αναπαραστάσεων, αυτές συνίστανται στη γνώμη του υποκειμένου, συνειδητή ή ασυνείδητη, για κάποιο αντικείμενο. Η γνώμη δεν αποτελεί αντανάκλαση του ίδιου του αντικειμένου αλλά της σχέσης που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Βλέπε σχετικά, Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σ. 183 Σε αυτό το σήμειο οφείλουμε να αναφέρουμε πως υπάρχει σύγχυση μεταξύ της γνώμης και της στάσης. Η γνώμη αποτελεί λεκτική απόκριση σε ένα ζήτημα που στηρίζεται στη νόηση και συγκεκριμενοποιείται σε ένα δεδομένο ζήτημα. Η στάση είναι μια συγκαλυμμένη ψυχολογική διάθεση ή τάση, μια συναισθηματική αντίδραση, ένας διαρκής προσανατολισμός σε μια γενική τάξη ερεθισμάτων. 32

33 ατομικές αναπαραστάσεις οι οποίες διαμορφώνονται από τις εμπειρίες και τις αντιλήψεις αυτών καθεαυτών των ατόμων. Επιλογικά και σε σύνδεση με το αντικείμενο της ανά χείρας ανάλυσης, μέσα από τη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των ατόμων (από εξωτερική εμφάνιση μέχρι αξίες) καθώς και του επιπέδου της κοινωνικής υποβάθμισης την οποία βιώνουν, σε συνδυασμό με τη μελέτη των αναπαραστάσεων των ίδιων αλλά και της ευρύτερης κοινωνίας, στο πλαίσιο και στις συνθήκες του σύγχρονου αστικού περιβάλλοντος, καθίσταται δυνατή η ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. ΜΕΡΟΣ Β: ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ I. ΟΡΙΣΜΟΣ Στην κοινωνία επικρατούν σκληρές πολιτισμικές νόρμες, ριζωμένες στο πουριτανικό παρελθόν, οι οποίες επιμένουν στην ανθρώπινη τελειότητα. Αποτελούν αδυσώπητα ιδανικά και φόρμουλες που επισκιάζουν τις κοινωνικές επαφές και σχέσεις σε όλες τις εκφάνσεις τις ζωής σε όλο τον κόσμο και πιέζουν προς την δημιουργία επιβαρυντικών διακρίσεων οι οποίες αφορούν σε μεροληψίες σχετικά με την πολιτισμική ζωή, τοποθετώντας κάποια άτομα στον πάτο της κοινωνικής Κατ αυτόν τον τρόπο, η στάση υποβόσκει των διαμορφωμένων συμπεριφορών και απόψεων, επηρεάζει τις τελευταίες αλλά και οι τελευταίες επηρεάζονται από αυτήν, όμως δεν ταυτίζονται μαζί της και αυτό διότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν αυτές τις συμπεριφορές και τις απόψεις, όπως, μεταξύ άλλων, τα συμφέροντα, οι υποχρεώσεις, οι αντικρουόμενες στάσεις για το ίδιο ζήτημα και οι διαδικασίες ενημέρωσης. Κατά τον Moscovici, οι κοινωνικές αναπαραστάσεις συντίθονται από τρία στοιχεία: 1) από πληροφορίες σχετικά με το κοινωνικό αντικείμενο, οι οποίες διακρίνονται ανάλογα με την ποσότητα και τη ποιότητά τους και ανάλογα με το εάν είναι λιγότερο ή περισσότερο στερεότυπες, κοινές ή πρωτότυπες. 2) από το πεδίο της αναπαράστασης, δηλαδή από το νοητικό σύμπαν στο οποίο οργανώνονται οι πληροφορίες και 3) από τα στάση, δηλαδή, από την αρνητική ή θετική προδιάθεση απέναντι στο κοινωνικό αντικείμενο. Έτσι, οι κοινωνικές αναπραστάσεις είναι ατομικές και κοινωνικές όψεις που συνδυάζονται, αποτελούν ένα τρόπο γνώσης που επεξεργάζεται τις συμπεριφορές και την επικοινωνία μεταξύ των ατόμων. Βλέπε σχετικά, Ζαραφωνίτου Χ, Τιμωρητικότητα. Σύχρονες τάσεις, διαστάσεις και εγκληματολογικοί προβληματισμοί, Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, σσ , στο εξής {3} 33

34 ιεραρχίας και άλλα σε στρατηγικά προτιμότερες θέσεις ανάλογα με το χρώμα, το σύστημα ηθικών αξιών, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, κ.ά. 56 Όταν αντιπαρατάσσεται κανείς με τα παραπάνω ιδανικά είναι αναπόφευκτο να θεωρεί τον εαυτό του ανεπαρκή. Ψυχολογικά, αυτή η τοποθέτηση στη παραπάνω θέση σύγκρισης, επιφέρει άγχος, ανάλογα με το πόσο βαθιά έχει ο καθένας ενσωματώσει τις εν λόγω αξίες περί τελειότητας. 57 Οι πεποιθήσεις, οι αξίες και οι στάσεις «διαμορφώνουν την κοινωνική μας ετικέτα και μπορούν ακόμη να προωθήσουν την αποξένωση και την περιφρόνηση εκείνων που στιγματίζονται κοινωνικά, λόγω του ότι δεν ταιριάζουν άνετα στις αποδεκτές πολιτισμικές κατηγορίες» 58. Ακόμη, οι παραπάνω πεποιθήσεις, αξίες και στάσεις απολήγουν στη δημιουργία διαφορών μεταξύ ομάδων, αλλά και στο εσωτερικό τους, «παράγουν όλων των ειδών αδικίες» 59. Οι διαφορές και οι αδικίες αυτές αφορούν σε προκαταλήψεις που συχνά οδηγούν σε διακρίσεις, λόγω του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο τέτοιου είδους πεποιθήσεις είναι διαδεδομένες και βαθιά εμφυτευμένες στον τρόπο σκέψης και στα αισθήματα των μεγάλων, πολυποίκιλων και ετερογενών πληθυσμών και στο οποίο οι διακρίσεις αυτές δεν αμφισβητούνται ούτε ηθικά ούτε και θεσμικά. 60 Με τον όρο έγκλημα μισαλλοδοξίας «προσδιορίζεται εκείνη η μορφή εγκληματικότητας που θεωρείται ότι διαφέρει έναντι άλλων, λόγω αφενός των κινήτρων του δράστη, αφετέρου των συνεπειών της στο μικρο (άτομο), μεσο (ομάδα) και μακροεπίπεδο (κοινωνία)». 61 «Υποκινούμενο από προκαταλήψεις και 56 Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., Hate crimes: Victimizing the stigmatized, pp , στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, Revised 2d edition, Office of International Criminal Justice, The University of Illinois at Chicago, 1993, pp Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ Χαλκιά Α., «Εγκλήματα ρατσιστικού μίσους στην Ελλάδα της κρίσης: από τη θυματοποίηση στην προσβολή της δημοκρατίας», Υπό δημοσίευση στην επιστημονική επιθεώρηση 34

35 στερεότυπα, απευθύνεται σε ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου ή/και των μελών μιας ομάδας, το οποίο επιχειρεί, διά της εγκληματικής πράξης, να προσβάλλει». 62 Η προσβολή της ταυτότητας του ατόμου, λοιπόν, είναι χαρακτηριστικό των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, συνιστά τον πυρήνα της πράξης. 63 Ο δράστης θεωρεί ότι είναι διαφορετικός από το θύμα το θύμα προσλαμβάνεται ως ταυτότητα κατώτερη ακόμα και του ανθρώπινου status. 64 Γενικά, η έννοια του εγκλήματος μισαλλοδοξίας υποδηλώνει (1) ένα ανεξάρτητο αδίκημα (όπως επίθεση, κλοπή, ανθρωποκτονία, βιασμός, παρενόχληση, κ.λπ.) στο οποίο (2) κάποιου είδους μεροληπτική, υποτιμητική και/ή προκατειλημμένη στάση από πλευράς του δράστη προς μια κοινωνική ομάδα με την οποία ο δράστης συνδέει το θύμα (ή, εναλλατικά, μέσω της ιδιοκτησίας που συμβολικά συνδέεται με την ομάδα, όπως κάποιο έμβλημα, φιλία με ένα μέλος της ομάδας, κ.λπ.), (3) με κάποιο επεξηγηματικό τρόπο συνδέεται με, διαδραματίζει κάποιο ρόλο ή εξηγεί τη διάπραξη του εγκλήματος. 65 «Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αποτελούν εγκληματικές πράξεις οι οποίες παρακινούνται, είτε ολοκληρωτικά ή μερικώς, από την εντύπωση ότι ένα θύμα είναι διαφορετικό από τον δράστη», 66 από αισθήματα μίσους, μισαλλοδοξίας ή προκατάληψης κατά κάποιου ατόμου ή κατά της περιουσίας του. Τα αισθήματα αυτά βασίζονται στο γεγονός ότι το θύμα έχει κάποια χαρακτηριστικά διαφορετικά από «Εγκληματολογία», 1/2013, σ. 1, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: om_victimization_to_the_onslaught_of_democracy, (τελευταία επίσκεψη: 3/9/2013) 62 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Brax D., Munthe C., The Philosophy of Hate Crime Anthology, Part 1, When law & hate collide, University of Gothenburh, Philosophy, Linguistics and Theory of Science, σ. 5, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: to_the_philosophy_of_hate_crime, (τελευταία επίσκεψη: 4/9/2013) 66 Levin J., McDevitt J., Hate Crimes, ό.π., σ. 2, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 8/5/2013) 35

36 εκείνα του δράστη, τα οποία σχετίζονται, μεταξύ άλλων, με τη φυλή, την εθνικότητα, το φύλο, τη θρησκεία, την αναπηρία, την ηλικία ή τον σεξουαλικό προσανατολισμό του θύματος. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να είναι πραγματικά ή εικαζόμενα, δηλαδή, ενδέχεται να αντιλαμβάνεται ο δράστης πως χαρακτηρίζουν το θύμα, χωρίς να αποτελούν πραγματικά χαρακτηριστικά του δεύτερου. 67 Το έγκλημα μισαλλοδοξίας περιλαμβάνει τρία σημαντικά στοιχεία 68 : πρώτα, αφορά σε πράξεις που έχουν ήδη οριστεί ως παράνομες σε κάποιο κράτος. Ο όρος «περιγράφει ένα είδος εγκλήματος παρά ένα ειδικό αδίκημα του ποινικού κώδικα» 69. Συνιστά, λοιπόν, αδίκημα του ποινικού δικαίου (επίθεση, καταστροφή περιουσίας, δολοφονία) απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχει ένα αδίκημα, δίχως αυτό δεν στοιχειοθετείται έγκλημα μισαλλοδοξίας. 70 Θα πρέπει να υπάρχει το βασικό αδίκημα, αλλιώς δεν υπάρχει τέτοιου είδους έγκλημα. 71 Διαφορετικά ειπωμένο, η πράξη «πληροί την αντικειμενική και υποκειμενική υπόσταση ενός αδικήματος του ποινικού δικαίου» 72. Αυτό σημαίνει πως η πλειονότητα των νόμων σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν εγκληματοποιούν καμία νέα συμπεριφορά αντ αυτού, αυξάνουν την ποινή για συμπεριφορές οι οποίες ήδη είναι παράνομες. 73 Κατ αυτόν τον τρόπο το έγκλημα μισαλλοδοξίας ταυτίζεται με το βασικό αδίκημα ως προς το τι έκανε ο δράστης αλλά διαφέρει με αυτό ως προς το λόγο για τον οποίον το διέπραξε. Δεύτερον, ο ορισμός προσδιορίζει το κίνητρο διάπραξης του εγκλήματος απαιτείται μια φυλετική, θρησκευτική, εθνική, ή άλλη αναγνωρισμένη διαφορά μεταξύ του θύματος και του δράστη να διαδραματίζει τουλάχιστον κάποιο ρόλο στην 67 McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ Levin J., McDevitt J., Hate Crimes, ό.π., σ Χαλκιά Α., «Εγκλήματα ρατσιστικού μίσους στην Ελλάδα της κρίσης: από τη θυματοποίηση στην προσβολή της δημοκρατίας», ό.π., σ Στο ίδιο, σ Βούλγαρης Γ. Χ., «Τα εγκλήματα μίσους», Ποινική Δικαιοσύνη, τευχ. 136, 6/2010, σ Στο ίδιο, σσ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ. 2 36

37 έμπνευση της εγκληματικής πράξης. 74 Το ειδικό αυτό κίνητρο «αναφέρεται σε προκαταλήψεις με βάση τη φυλή, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την εθνικότητα/εθνότητα, το φύλο, το σεξουαλικό προσανατολισμό ή κάποιο άλλο παρεμφερές χαρακτηριστικό, θεμελιώδους σημασίας για την ταυτότητα του ατόμου» 75. Το κίνητρο της μισαλλοδοξίας, λοιπόν, οφείλει να αποτελεί πρόσθετο και ιδιαίτερο κίνητρο για να τελεστεί το αδίκημα του κοινού ποινικού δικαίου. 76 Όταν εξετάζεται μια περίπτωση στην οποία υπάρχει μικτό κίνητρο, δηλαδή, όταν ο δράστης φαίνεται να έχει παρακινηθεί από πολλούς διαφορετικούς παράγοντες στην τέλεση του εγκλήματος, τότε αρκεί το κίνητρο μισαλλοδοξίας να έχει διαδραματίσει σημαντικό και ουσιαστικό ρόλο στην εγκληματική συμπεριφορά του δράστη ώστε να θεωρηθεί η πράξη του ως έγκλημα μισαλλοδοξίας. Ένα ερώτημα το οποίο θα βοηθούσε σε αυτήν την αξιολόγηση θα μπορούσε να είναι: «Δίχως (για παράδειγμα) την εθνικότητα του θύματος, θα είχε τελεστεί το αδίκημα»; 77 Συνήθως η μισαλλοδοξία απαιτείται να αποτελεί πρωταρχικό κίνητρο του δράστη. 78 Παρότι το βασικό κριτήριο προσδιορισμού μιας πράξης ως έγκλημα μισαλλοδοξίας αποτελεί το κίνητρο της μισαλλοδοξίας, το εν λόγω κίνητρο μπορεί να μην είναι φανερό ή κυρίαρχο, καθώς οι πράξεις που συγκαταλέγονται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αφορούν και σε άλλα εγκλήματα. 79 Σε πολλές περιπτώσεις το ίδιο το θύμα εγκλήματος μισαλλοδοξίας μπορεί να μην είναι γνώστης της θυματοποίησής του, λόγω του ότι οι συνήθεις αιτίες μιας πράξης όπως η κλοπή, η διάρρηξη ή η επίθεση, είναι επίσης παρούσες. Πιθανόν να 74 Στο ίδιο, σ Χαλκιά Α., ό.π., σ Βούλγαρης Γ. Χ., «Τα εγκλήματα μίσους», ό.π, σ Lawrence F., Punishing hate: Bias crimes under American law, Cambridge, MA/London: Harvard University Press, 1999, p. 10, στο εξής {1} 78 Garofalo, J., Martin S. E., The law enforcement response to bias-motivated crimes, p. 70, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., Hate crimes: Victimizing the stigmatized, ό.π., σ

38 είναι δύσκολο να χαρακτηριστεί ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας ως τέτοιο εάν ο δράστης δεν καθιστά ξεκάθαρους τους σκοπούς του ή δεν παρέχει στοιχεία σε σχέση με το κίνητρό του. 80 Συνήθως, τα στοιχεία και τα σημάδια του κινήτρου της μισαλλοδοξίας περιλαμβάνουν προσβλητικά σύμβολα, καταθέσεις δραστών και υπόπτων, προηγούμενο ιστορικό παρόμοιων περιστατικών στην περιοχή διάπραξης του εγκλήματος που επηρεάζουν την ίδια ομάδα που έχει θυματοποιηθεί, ο χρόνος τέλεσης εγκλήματος (π.χ. κατά την διάρκεια συγκεκριμένων θρησκευτικών εορτασμών), ανάμειξη οργανωμένης ομάδας μισαλλοδοξίας, θύμα διαφορετικό από όλους ή τους περισσότερους στην περιοχή διάπραξης του εγκλήματος (ταυτότητα του θύματος), και επιθέσεις κατά ανθρώπων ή κατά της περιουσίας τους κατά τις οποίες απουσιάζουν άλλα προφανή κίνητρα, όπως η φτώχεια. 81 Για να εκτιμηθεί εάν μια εγκληματική πράξη υποκινήθηκε από προκατάληψη, ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (Ο.Α.Σ.Ε.) χρησιμοποιεί ορισμένους «δείκτες προκαταλήψεων» που παρέχουν κριτήρια αξιολόγησης του πιθανού κινήτρου που αφορούν στην πρόσληψη του θύματος σχετικά με το αν η πράξη υποκινήθηκε ή όχι από προκατάληψη, στην προφορική ή τη γραπτή αναφορά του δράστη στα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του θύματος, στη διαφοροποίηση μεταξύ δράστη και θύματος αναφορικά με τη φυλή, τη γλώσσα κ.λπ., στη συμμετοχή του δράστη σε οργανωμένες ομάδες μισαλλοδοξίας (π.χ. παραστρατιωτικές ή εθνικιστικές οργανώσεις), στη σημασία που έχει για μια ομάδα, στην περίπτωση των επιθέσεων κατά της περιουσίας (κινητής ή ακίνητης), μια 80 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ. 38 και στο Garofalo, J., Martin S. E., The law enforcement response to biasmotivated crimes, ό.π., σ

39 συγκεκριμένη δομή ενωσιακού χαρακτήρα ή μία τοποθεσία, λόγω π.χ. των θρησκευτικών ή άλλων συμβολικών διαστάσεων που φέρει. 82 Σε ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας, επίσης, μπορεί να συντρέχουν πολλαπλές προκαταλήψεις (π.χ. θρησκευτικές και εθνικές) αλλά και η πράξη καθ εαυτή να σχετίζεται και με το υλικό όφελος που μπορεί να προκύψει από την κλοπή χρημάτων, του κινητού τηλεφώνου κ.λπ. 83 Το κίνητρο, λοιπόν, σε πολλές περιπτώσεις, μπορεί να είναι μικτό. Τρίτο στοιχείο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι πως ο ορισμός τους δεν αναγνωρίζει καμία συγκεκριμένη ομάδα υπό προστασία. Περιλαμβάνει οποιαδήποτε διαφορά σχετική με την ομάδα, η οποία χωρίζει το θύμα από τον δράστη, σύμφωνα με τον τρόπο σκέψης του δράστη. Παρόλο που το παραπάνω παρουσιάζει μιαν αμφισημία, επιτρέπει τη συμπερίληψη τόσο σοβαρών υποθέσεων οι οποίες πιθανόν να μην προκύπτουν πολύ συχνά, όσο και άλλων ομάδων, οι οποίες δεν αποτελούν μέρος των ομάδων οι οποίες προστατεύονται στους νόμους περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. 84 Επομένως, οι διατάξεις που κολάζουν το εν λόγω έγκλημα εφαρμόζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να προστατεύουν όλες τις ομάδες, ποτέ μονάχα μια, οι οποίες είναι πιθανό να προσβληθούν. 85 Ευάλωτοι απέναντι στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας είναι όλοι και όχι αποκλειστικά οι κάθε είδους μειονότητες αλλά και οι πλειοψηφικές ομάδες, όταν προσλαμβάνονται ως έτερες Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), Hate crimes in the OSCE region: Incidents and Responses, Annual report for 2011, 2012, p. 149, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 3/9/2013) 83 Στο ίδιο, σ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ Βούλγαρης Γ. Χ., ό.π., σ Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), Hate crime laws. A practical guide, 2009, p. 23, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 3/9/2013), στο εξής {1} 39

40 Σύμφωνα με τον Βούλγαρη, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας παρουσιάζουν και ένα τέταρτο στοιχείο, σύμφωνα με το οποίο «το έγκλημα στρέφεται κατά του ανθρώπου ή/και της περιουσίας του». 87 Ο όρος «περιστατικό μισαλλοδοξίας» ή «περιστατικό υποκινούμενο από μισαλλοδοξία» ( hate-incident or hate-motivated incident ), χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα συμβάν ή μια πράξη που έχει διαπραχθεί με κίνητρο την μισαλλοδοξία, η οποία πράξη, όμως, δεν φτάνει το κατώφλι εκείνου που θεωρείται έγκλημα μισαλλοδοξίας, είτε επειδή η εγκληματική πράξη δεν έχει αποδειχθεί ή επειδή η πράξη δεν αποτελεί ποινικό αδίκημα της νομοθεσίας. Παρόλα αυτά, ένα τέτοιο περιστατικό μπορεί να προηγείται, να συμπληρώνει ή να παρέχει το περιεχόμενο ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας. Αφού τα «περιστατικά υποκινούμενα από μισαλλοδοξία» μπορούν να είναι προάγγελοι περισσότερων σοβαρών εγκλημάτων, η καταγραφή τους μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη όχι μόνο στην επίδειξη του περιεχομένου της παρενόχλησης, αλλά και στην απόδειξη των κλιμακούμενων τυπολογικών προτύπων βίας ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΜΙΣΟΥΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗΣ Είναι σημαντικό να τονιστεί πως παρόλο που τα εγκλήματα τέτοιου είδους ονομάζονται, συχνά, εγκλήματα μίσους (hate crimes), το μίσος δεν είναι πάντα ένα χαρακτηριστικό αυτών των εγκλημάτων, κάτι που δημιουργεί και πολλά προβλήματα κατανόησης της φύσης του κινήτρου των εγκλημάτων αυτών. Ενώ πολλά εγκλήματα μισαλλοδοξίας περιλαμβάνουν έντονη εχθρότητα προς το θύμα, πολλά άλλα δεν έχουν αυτό το χαρακτηριστικό. Για παράδειγμα, μια βιαιοπραγία η οποία προκύπτει 87 Στο ίδιο, σ Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), Hate crimes in the OSCE region: Incidents and Responses, Annual report for 2011, ό.π., σ. 14, στο εξής {2} 40

41 από μια αντιπαράθεση μεταξύ δύο Λευκών ανδρών συνεργατών που ανταγωνίζονται για μια προώθηση στην καριέρα τους, μπορεί να περιλαμβάνει έντονο μίσος, αν και δεν βασίζεται σε καμία φυλετική ή θρησκευτική διαφορά μεταξύ τους. 89 Η λέξη «μίσος», λοιπόν, πιθανόν να μην συλλαμβάνει το είδος της στάσης που διακρίνει τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας από άλλου είδους εγκλήματα. Ακριβώς τι είδους στάση είναι ή θα έπρεπε να είναι αυτή που συνδέεται με τη διάπραξη ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας είναι ένα από τα θέματα για τα οποία υπάρχει έντονη αντιπαράθεση. 90 Η βία που βασίζεται στο μίσος αποτελεί έγκλημα μισαλλοδοξίας μόνο όταν αυτό το μίσος συνδέεται με αντιπάθεια για μια ομάδα ή ένα άτομο λόγω του ότι αποτελεί μέλος εκείνης της ομάδας. Ο παράγοντας κλειδί στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν είναι καθαυτό το μίσος του δράστη προς το θύμα, αλλά μάλλον η μισαλλοδοξία και η προκατάληψη που τρέφει προς εκείνο το θύμα. 91 Μια από τις εκφράσεις η οποία είναι ιδιαίτερα δημοφιλής είναι εκείνη της έννοιας της μισαλλοδοξίας. Αυτός ο όρος σηματοδοτεί ότι η υπό συζήτηση στάση καθεαυτή δεν χρειάζεται να επηρεάζει ισχυρά, να είναι αισθητά έτονη ή προκλητικά ισχυρή, αλλά αντ αυτού να αποτελείται από προδιάθεση να πιστεύει, να αισθάνεται και να συμπεριφέρεται κανείς με συγκεκριμένους τρόπους υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Έτσι, η στάση που περιγράφεται είναι περισσότερο παρόμοια με την προκατάληψη παρά με μια συναισθηματική κατάσταση, όπως συνήθως υποδηλώνεται από τον όρο «μίσος». 92 Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, θεωρείται πως το έγκλημα μισαλλοδοξίας παρακινείται από κάποιου είδους προκατάληψη. Η σχέση, όμως, των εγκλημάτων Levin J., McDevitt J., ό.π., σσ Brax D., Munthe C., The Philosophy of Hate Crime Anthology, ό.π., σ Lawrence F., Punishing hate: Bias crimes under American law, {1}, ό.π., σ Brax D., Munthe C.,ό.π., σ. 5 41

42 μισαλλοδοξίας με την προκατάληψη τείνει να είναι περίπλοκη. Ορισμένα εγκλήματα μισαλλοδοξίας μπορεί να αποτελούν την έκβαση αισθημάτων μισαλλοδοξίας ή μίσους. Οι δράστες πιθανόν να δρούν με βάση προκατειλημμένες απόψεις, στερέοτυπα ή αισθήματα ζήλιας, φόβου, αποστροφής, ανωτερότητας, που σχετίζονται με ανθρώπους οι οποίοι είναι διαφορετικοί. 93 Ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας μπορεί να θεωρηθεί μια έκφραση προκατειλημμένων προδιαθέσεων που επηρεάζει επιλογές με τρόπο περισσότερο κοινότυπο και αυθόρμητο. Αυτές οι προδιαθέσεις πιθανόν να μην αναγνωρίζονται αμέσως ως προκατειλημμένες ή μεροληπτικές ούτε από τον ίδιο τον δράστη και, μερικές φορές, ούτε από το θύμα. 94 Όταν το έγκλημα μισαλλοδοξίας είναι πολιτισμικό, μια συγκεκριμένη προκατάληψη πιθανόν να εξελιχθεί σε γενικευμένο και αιώνιο στοιχείο που όλοι μοιράζονται σε μια δεδομένη κατάσταση εντός της κοινωνίας στην οποία προκύπτει. Έτσι, πιθανόν να μαθαίνεται σε μια νεαρή ηλικία μέσω των γονέων, των φίλων, των δασκάλων και των Μ.Μ.Ε.. 95 «Η προκατάληψη, σε αυτό το πλαίσιο, δεν αποτελεί αυστηρά μια προσωπική τάση του δράστη. Ένας προκατειλημμένος άνθρωπος, συνήθως, παρουσιάζει αντιπάθεια προς τα μέλη μιας ομάδας βασιζόμενος σε ανυπόστατες στερεοτυπικές απόψεις σε σχέση με εκείνη την ομάδα. Ωστόσο, η εν λόγω αντιπάθεια, για να εντάσσεται στο είδος της προκατάληψης που συνδέεται με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, οφείλει να υφίσταται εντός ενός κοινωνικού πλαισίου, με άλλα λόγια, οφείλει να αποτελεί στάση κοινή για τα άτομα ενός πολιτισμού και να αναγνωρίζεται ως κοινωνική παθολογία εντός αυτού του πολιτισμού». Θα πρέπει να αποτελεί ομαδική αντιπάθεια εντός ενός κοινωνικού πλαισίου, να είναι μέρος ενός ιστορικού 93 Levin J., McDevitt J., ό.π., σ Brax D., Munthe C., ό.π., σσ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ. 6 42

43 προκατάληψης σε έναν πολιτισμό, να αποτελεί μια ιδεολογία ή κοσμοθεωρία η οποία να συνδέει ανθρώπους ώστε να αποτελούν ομάδα και όχι τυχαία σύνολα. Τα χαρακτηριστικά ενάντια των οποίων δημιουργείται η προκατάληψη εμπλέκουν βαθιές κοινωνικές διαιρέσεις (societal fissure lines), δηλαδή, αδυναμίες ή ελλατώματα που εμποδίζουν την κοινωνική συνοχή, αποδιοργανώνουν την κοινωνία και προκαλούν διχόνοια. Τέτοιου είδους χαρακτηριστικά αποτελούν, για παράδειγμα, η εθνικότητα και η θρησκεία. 96 Παρόλα αυτά, δεν είναι πάντοτε απαραίτητο η προκατάληψη να προηγείται της εγκληματικής συμπεριφοράς. Είναι πολύ πιθανό η προκατάληψη να αναπτύσσεται ή έστω να ενδυναμώνεται με σκοπό να δικαιολογηθεί η μεροληπτική συμπεριφορά που έχει προηγηθεί. 97 Συνοψίζοντας τα όσα έχουμε παρεθέσει έως το σημείο αυτό, σε ορισμένα συστήματα δικαιοδοσίας, τα εγκλήματα τα οποία διαπράττονται λόγω μίσους, εχθρότητας, μισαλλοδοξίας ή αρνητικών στάσεων απέναντι σε μια ομάδα ή συλλογικότητα στην οποία αντιλαμβάνεται ο δράστης πως ανήκει το θύμα, ορίζονται ως εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Έτσι, ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, το ρατσιστικό έγκλημα, το σεξουαλικό έγκλημα, την ομοφοβία, τον αντισημιτισμό και σεκταρισμό και συνδέεται με τις έννοιες της εθνικής εκκαθάρισης και της γενοκτονίας. 98 Αφορά εγκλήματα τα οποία σχετίζονται, αν και όχι 96 Lawrence F., {1}, ό.π., σσ Φυσικά, όταν οι νομοθεσίες περιγράφουν τα χαρακτηριστικά ενάντια των οποίων δημιουργείται η προκατάληψη μπορούν να προσθεσούν και άλλα χαρακτηριστικά τα οποία πιθανόν να μην αποτελούν βαθιές κοινωνικές διαιρέσεις στην εκάστοτε κοινωνία, όπως είναι το φύλο ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Βλέπε σχετικά, Lawrence F., {1}, ό.π., σ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ

44 αποκλειστικά, με τη φυλή, την εθνικότητα, τη σεξουαλικότητα, το χρώμα, τη θρησκεία και, σε μικρότερο βαθμό, την αναπηρία και το φύλο Η ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΗΤΑ ΤΙΜΩΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ Πολλοί είναι εκείνοι που θεωρούν πως δεν θα πρέπει να θεωρείται ένα έγκλημα κατά μιας ομάδας μειονοτήτων περισσότερο σοβαρό από εκείνο κατά ανθρώπων που δεν ανήκουν σε κάποια μειονότητα. Ο νόμος θα πρέπει να παραμένει τυφλός σε χαρακτηριστικά που αφορούν την κοινωνική κατάσταση των θυμάτων, στο πλαίσιο της ιεράρχησης των ταυτοτήτων και των κοινωνικών θέσεων κατ επέκταση, και θα πρέπει ευθέως να επικεντρώνεται στις πράξεις καθεαυτές. 100 Η επιβολή της ποινής εκφράζει την κοινωνική αποδοκιμασία και αγανάκτηση για το έγκλημα το οποίο διέπραξε ο δράστης. Αναπαριστά την κοινωνική καταδίκη μιας συμπεριφοράς και αναδεικνύει την κοινωνική συνοχή. Η πραγματική λειτουργία της ποινής είναι η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και της συλλογικής συνείδησης σε σχέση με τις αξίες που θα πρέπει να προστατεύονται. 101 Η παραπάνω θέση συνάδει τόσο με την ανταποδοτική 102 θεώρηση της τιμωρίας όσο και εκείνη που επικεντρώνεται στις συνέπειες 103 που προκύπτουν από την διάπραξη αδικήματος: η τιμωρία είναι κάτι που αξίζει ο δράστης και, παράλληλα, έχει κοινωνική χρησιμότητα. 99 Mason G., Hate Crime and the Image of the Stranger, British Journal of Criminology, (2005), 45, pp Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Χωρίς αυτό να σημαίνει πως θεωρούμε ότι δεν υπάρχει κοινωνική σύγκρουση. 102 Η ποινή είναι ηθικά δίκαιο να υπάρχει καθώς ο παραβάτης του ποινικού νόμου ελεύθερα επέλεξε να παραβεί τον νόμο κα να προκαλέσει βλάβη όχι μόνο προς ο θύμα αλλά και προς όλη την κοινωνία, παραβιάζοντας το κοινωνικό συμβόλαιο και διαταρράσοντας της κοινωνική συνοχή. 103 Σε αυτήν την αντίληψη και προσέγγιση της ποινής μπορούν να ενταχθούν, μεταξύ άλλων, οι απόψεις περί επανένταξης του εγκληματία και αποτροπής του εγκλήματος. 44

45 «Η εκφραστική αξία της ποινής δεν αφορά στην υπαιτιότητα του δράστη και στην ανταποδοτική εγκατάλειψη, αλλά στις κοινωνικές διαστάσεις που συνοδεύουν την επιβολή της». 104 Όταν, λοιπόν, τιμωρείται η μισαλλοδοξία τότε αναδεικνύεται η κοινωνική αποδοκιμασία του ρατσιμού, της έλλειψης θρησκευτικής ανεκτικότητας και των άλλων μορφών μισαλλοδοξίας που έχουμε αναφέρει. Παράλληλα, εκφράζονται και οι αξίες οι οποίες θεωρείται από την πλειονότητα των ανθρώπων σε μια κοινωνία ότι θα πρέπει να προστατεύονται, όπως είναι η φυλετική αρμονία και ισότητα. Ακόμη, θα πρέπει τα εγκλήματα που διαπράττονται με κίνητρο τη μισαλλοδοξία να τιμωρούνται αυστηρότερα από εκείνα που δεν τελέστηκαν υποκινούμενα από το εν λόγω αίσθημα, καθώς τα δεύτερα δεν παραβιάζουν τις παραπάνω αξίες. «Είναι αδύνατο οι επιλογές της τιμωρίας να μην εκφράζουν κοινωνικές αξίες». 105 Εάν, λοιπόν, δεν τιμωρείται η μισαλλοδοξία τότε διαφαίνεται πως η ισότητα, η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, καθώς και άλλα δικαιώματα, αρχές και αξίες που προστατεύονται από το Σύνταγμα και τον Ποινικό Κώδικα, δεν περιλαμβάνονται μεταξύ των υψηλότερων αξιών της κοινωνίας. «Η κοινωνία αναδεικνύει τις πολυτιμότερες αξίες της μέσω της επιβολής αυστηρότερων ποινών σε εκείνους που τις παραβιάζουν» 106. Επιπλέον, με το να μην τιμωρείται η μισαλλοδοξία ο δράστης λαμβάνει το μήνυμα πως η συμπεριφορά του είναι αποδεκτή και επιθυμητή. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε πως η τιμώρηση της μισαλλοδοξίας δεν είναι ικανή από μόνη της να την εξαφανίσει από την κοινωνία. Θα πρέπει να επεκταθούν οι προσπάθειες τόσο στη δημόσια όσο και στην προσωπική ζωή των ανθρώπων. 104 Lawrence F., {1}, ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

46 3. ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Ωστόσο, διερωτόμαστε σχετικά με τον λόγο για τον οποίο θα πρέπει τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας να αντιμετωπίζονται με διαφορετικό τρόπο από τα άλλα εγκλήματα, αφού εξ ορισμού περιλαμβάνουν συμπεριφορές οι οποίες οφείλουν ήδη να απαγορεύονται από το νόμο. 107 Είναι σημαντικό να τονιστεί πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας διαφέρουν από τις δύο ευρείες κατηγορίες των βίαιων εγκλημάτων, δηλαδή, διαφέρουν τόσο από εκείνα τα εγκλήματα που διαπράττονται ανεξάρτητα από οποιαδήποτε προσωπικά χαρακτηριστικά του θύματος και στα οποία η επιλογή του θύματος επιτάσσεται μόνο από ανάγκες του εγκλήματος, όσο και από εκείνα τα εγκλήματα τα οποία διαπράττονται ακρίβως λόγω του ότι το θύμα είναι εκείνο που είναι και στα οποία το θύμα δεν θα μπορούσε να εναλλαχτεί με κάποιο άλλο. 108 Σε αντίθεση με την πρώτη κατηγορία, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αποτελούν εγκλήματα στα οποία σαφή χαρακτηριστικά της ταυτότητας του θύματος είναι κρίσιμα στην επίλογη του θύματος από τον δράστη. Σε αντίθεση με τη δεύτερη κατηγορία βίαιων εγκλημάτων, στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας η προσωπική ταυτότητα του θύματος είναι άσχετη. Ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας προκύπτει όχι λόγω του ποιο είναι το θύμα, αλλά μάλλον λόγω του τι είναι, ή θεωρείται ότι είναι. 109 Η απάντηση στο ερώτημα που αφορά στο λόγο για τον οποίο θα πρέπει να αντιμετωπίζονται τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας με διαφορετικό τρόπο από τα άλλα εγκλήματα ανευρίσκεται εύκολα εάν αναλογιστούμε σχετικά με τα χαρακτηριστικά των αδικημάτων μισαλλοδοξίας, τα οποία τα διαχωρίζουν από άλλου είδους αδικήματα. 107 Levin J., McDevitt J., ό.π., σ Lawrence F., {1}, ό.π., σ Στο ίδιο, σ. 9 46

47 Πρώτα, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν απευθύνονται σε μεμονωμένα άτομα, παρόλο που το θύμα μπορεί να είναι ένα, αλλά σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Η πρόθεσή τους είναι να στείλουν ένα μήνυμα, όχι μόνο σε ένα άτομο, αλλά, σε όλη την ομάδα στην οποία ανήκει το θύμα, ενημερώνοντάς την πως η παρουσία της στην δεδομένη κοινωνική δομή δεν είναι ανεκτή και επιτρεπόμενη. Επομένως, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αφορούν στη μετάδοση μηνυμάτων και νοημάτων. 110 «Δεν έχει σημασία ποιο είναι το θύμα μπορεί να είναι οποιοσδήποτε αλλά ό,τι αντιπροσωπεύει (συμβολικό θύμα), εφόσον επιδιωκόμενος στόχος είναι να σταλεί το «μήνυμα», προς την κοινότητα του θύματος αλλά και προς την ευρύτερη κοινωνία, πως όσοι μοιράζονται το ίδιο προσβαλλόμενο χαρακτηριστικό με το θύμα δεν (συν)ανήκουν και δεν μπορούν να συμμετέχουν στη συγκεκριμένη κοινωνία. Είναι ανεπιθύμητοι και υποδεέστεροι, «μολύνουν» την καθημερινότητά του δράστη στον τόπο που αναγνωρίζει κατ αποκλειστικότητα ως «δικό» του και δεν αξίζουν ούτε καν την προστασία της ζωής και της αξιοπρέπειάς τους» 111. Έπειτα, τα χαρακτηριστικά του θύματος, τα οποία παρακινούν την επίθεση, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι αμετάβλητα. Δεν υπάρχουν πολλά που μπορεί κάποιος να κάνει για το γεγονός ότι είναι, για παράδειγμα, από την Αλβανία ωστε να μειώσει την πιθανότητα θυματοποίησής του. Το ίδιο ισχύει και για τα εικαζόμενα χαρακτηριστικά που προσάπτει ο δράστης στο θύμα του. Το θύμα, και πάλι, δεν είναι σε θέση να αλλάξει τη γνώμη που έχει ο δράστης για αυτόν. 112 Τα θύματα γνωρίζοντας πως δεν έχουν τον έλεγχο του χαρακτηριστικού το οποίο παρακίνησε την θυματοποίησή τους, νιώθουν εξαιρετικά ευάλωτα σε 110 Levin J., McDevitt J., ό.π., σσ. 6-7 Το έγκλημα μίσους αναγνωρίζεται ως «έγκλημα-μήνυμα» (message-crime) αλλά και ως «συμβολικό έγκλημα» (symbolic crime). Βλέπε σχετικά, OSCE-ODIHR, Hate crime laws. A practical guide, ό.π., σ Χαλκιά Α., ό.π., σ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ. 7 47

48 μελλοντικές επιθέσεις που παρακινούνται από μισαλλοδοξία. 113 Σταδιακά, νιώθουν αδύναμα και απομονωμένα, είναι καχύποπτα καθώς δεν γνωρίζουν ποιον να εμπιστευτούν και ποιος θέλει να βλάψει τα ίδια ή τις οικογένειές τους, αρνούνται να βγουν από το σπίτι τους, αρνούνται να κοινωνικοποιηθούν, αλλάζουν δραστικά και εξ ολοκλήρου τον τρόπο ζωής τους επειδή δεν νιώθουν ικανά να ανταπεξέλθουν στις αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους. 114 Ο εκφοβισμός στον οποίο υποβάλλονται τα θύματα, και συγκεκριμένα η χαμηλού επιπέδου, διαρκής και σχεδόν μέτρια φύση του εκφοβισμού, είναι εκείνος που διαμορφώνει την καθημερινότητα των αποδεκτών του και των κοινοτήτων τους με τόσους ανεπιθύμητους τρόπους. 115 Τα θύματα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι παρόμοια με εκείνα των εγκλημάτων βιασμού στο μέτρο που νιώθουν μια ιδιαίτερα προσωπική αίσθηση παραβίασης της ιδιωτικότητας τους και μια διαρκής αντίληψη ότι βρίσκονται σε κίνδυνο. 116 Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, που τα διαχωρίζει από άλλου είδους αδικήματα, είναι πως το θύμα συνήθως δεν έκανε κάτι για να προκαλέσει την επίθεση και, έτσι, το θύμα μπορεί να είναι εναλλάξιμο, τουλάχιστον στην αντίληψη του δράστη. Αυτό σημαίνει πως οποιοσδήποτε έχει χαρακτηριστικά τα οποία τον διαφοροποιούν από τον δράστη μπορεί να είναι θύμα ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας, καθώς όλοι είναι ίδιοι στο μυαλό του δράστη. 117 Αυτή η εναλλαξιμότητα των θυμάτων, λοιπόν, δηλαδή, η δυνατότητα υποκατάστασης ενός θύματος με κάποιο άλλο, τείνει να εφαρμόζεται και σε ομάδες θυμάτων. Εάν ο δράστης δεν μπορεί να εντοπίσει τα θύματα μιας φυλετικής, για παράδειγμα, ομάδας, είναι πιθανό να στραφεί εναντίον μιας οποιασδήποτε άλλης 113 Στο ίδιο, σ. 7 και στο Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ Weiss J.C., Ethnoviolence: impact upon and response of victims and the community, p. 181, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ Mason G., Hate Crime and the Image of the Stranger, ό.π., σ Weiss J.C., Ethnoviolence: impact upon and response of victims and the community, ό.π., σ Levin J., McDevitt J., ό.π., σσ

49 φυλετικής ομάδας. Από το παραπάνω μπορούμε να θεωρήσουμε πως πιθανόν είναι να υπάρχει μια ψυχολογική ανάγκη να νιώσει ο δράστης ανωτερότητα εις βάρος των θυμάτων του, και αυτή η ανάγκη να αποτελεί το κίνητρό του. 118 Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, λοιπόν, είναι μοναδικά ολέθρια και ανησυχητικά λόγω του ότι ένα θύμα σκόπιμα στοχοποιείται χάρη σε κάποιο βασικό χαρακτηριστικό της ταυτότητάς του και λόγω του ότι στοχεύουν στον εκφοβισμό, όχι μόνο του άμεσου θύματος, αλλά και ολόκληρων κοινοτήτων. Προκαλούν διακριτή βλάβη στα θύματά τους και στην κοινωνία, δηλαδή σε ένα ευρύ κύκλο ανθρώπων, αφού προσβάλλουν την ασφάλεια και την τάξη. Είναι, κατ αυτόν τον τρόπο, ικανά να προκαλέσουν κοινωνική αναταραχή και διακρίσεις μεταξύ των πολιτών. 119 «Προσβάλλουν την ταυτότητα του ατόμου καθ εαυτή, δηλαδή, την υποκειμενική και υπαρξιακή του υπόσταση, με αποτέλεσμα να προκαλείται μεγαλύτερη βλάβη από άλλου είδους εγκλήματα, εφόσον το θύμα δεν είναι δυνατόν να αλλάξει τα χαρακτηριστικά της ταυτότητάς του, τα οποία και τον θυματοποίησαν. Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας παραβιάζουν την αξιοπρέπεια του ατόμου, την ιδέα της ισότητας μεταξύ των μελών της κοινωνίας, δηλαδή, θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα» 120. Ακόμη, «γενικεύεται και κλιμακώνεται ο φόβος θυματοποίησης στην ομάδα/κοινότητα που μοιράζεται το ίδιο χαρακτηριστικό και είναι πιθανό να δημιουργηθούν προβλήματα δημόσιας τάξης, κλιμάκωση της κοινωνικής διαίρεσης και κοινωνικές αναταραχές» 121. Επίσης, «ειδικότερα μέσα από την «κανονικοποίησή» των εν λόγω εγκλημάτων, βάσει της συχνότητας τέλεσής τους αλλά και της ανεπαρκούς αντιμετώπισής τους, και λαμβάνοντας υπόψη τις σοβαρές συνέπειες που φέρουν για τα άτομα και την ευρύτερη κοινότητα προσβάλλονται η ανεκτικότητα και 118 Στο ίδιο, σ McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ Χαλκιά Α., ό.π., σσ Στο ίδιο, σ. 4 49

50 ο πλουραλιστικός χαρακτήρας της κοινωνίας, οι δημοκρατικοί της θεσμοί και αξίες» 122. Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας πλήττουν την ποικιλία επί της οποίας ευδοκιμούν οι πολυπολιτισμικές κοινωνίες, αρνούμενα το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας κάποιου και του αυτοκαθορισμού του, επιβάλλοντας μια υποδεέστερη/κατώτερη/λιγότερο-από-ανθρώπινη κατάσταση στο θύμα και στην ομάδα ή την κοινότητά του. 123 Παραβιάζουν το δικαίωμα της ισότητας που προάγει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και προκαλούν μεγαλύτερη βλάβη από τα κοινά εγκλήματα. 124 Ακόμη, συνεισφέρουν στην όξυνση της μισαλλοδοξίας και της εχθρότητας μεταξύ των ομάδων μιας κοινωνίας. 125 Είναι σημαντική η κατανόηση του περιεχομένου τους επειδή θεωρούνται σημαντικά τμήματα της συνεχούς διαδικασίας ταυτοποίησης και ευκρίνειας των αξιών και των βασικών κανόνων συμπεριφοράς μιας ασφαλούς, πολυπολιτισμικής κοινωνίας που σφύζει από ζωή. Ακόμα, η κατανόησή τους αποδεικνύει την ύπαρξη της δημόσιας αναγνώρισης και επιβεβαίωσης του δικαιώματος του να είμαστε διαφορετικοί. 126 Η ενασχόληση με τη μελέτη, την κατανόηση και την προσπάθεια αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας καθιστά σαφές ότι η διάπραξή τους δεν θα μένει ατιμώρητη. Ακόμη, φαίνεται πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αφορούν σε συμπεριφορές που συνοδεύονται από υπερβολική βία. Πιθανόν κάποιοι δράστες να σαγηνεύονται από τη βία ή ίσως η ίδια η πράξη να αναβιώνει βαθιές σωματικές ανάγκες και φόβους. Μερικές πιθανές αιτίες των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι πως αφορούν σε απότομες εθνικές και φυλετικές δημογραφικές αλλαγές, στην επιδείνωση 122 Στο ίδιο, σ McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ Βούλγαρης Γ. Χ., ό.π., σ Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ McLaughlin E., Muncie J., ό.π, σσ

51 εντάσεων εντός ανθρώπινων ομάδων σε σχέση με την αγορά εργασίας και σε περιοχές όπου η στέγαση είναι δυσεύρετη, και στον ρόλο που διαδραματίζουν τα διεθνή γεγονότα στις στάσεις των ανθρώπων. Είναι πιθανόν στο επεξηγηματικό πλαίσιο των περιστατικών μισαλλοδοξίας να συμβάλουν όλα τα παραπάνω στοιχεία. 127 Οι πράξεις των δραστών εξουσιάζονται από περίπλοκες ψυχολογικές διαθέσεις. Διακατέχονται από οργή, εκστασιασμό, διλήμματα και εσωτερική πάλη. Το σωστό και το λάθος, το καλό και το κακό, η ηθική δομή των σκέψεων και των ενεργειών τους, συγχέονται και, πλέον, οι δράστες οδηγούνται από παρορμήσεις, επιθυμίες και πεποιθήσεις οι οποίες συχνά δεν είναι ξεκάθαρες στην αντίληψή τους. 128 Ακόμη, είναι πιθανόν οι δράστες να συμμετέχουν σε μια ομάδα η οποία είναι αφοσιωμένη στη διάπραξη εγκλήματων μισαλλοδοξίας. Τότε ίσως να διαπράττουν το έγκλημα ώστε οι ίδιοι να μπορούν να επιβιώσουν εντός της ομάδας στην οποία ανήκουν. Σε αυτήν την περίπτωση τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας εντάσσονται σε περιπτώσεις «εγκλημάτων υπακοής» 129 ( crimes of obedience ). Άλλοι φαίνεται πως είναι ικανοί να απωθούν αισθήματα και αξίες σχετικά με το δίκαιο, τη φιλανθρωπία, την καλοσύνη, τη λογική και να μετατρέπονται, έστω και στιγμιαία, σε στυγνούς δολοφόνους. Οι εν λόγω δράστες είναι ικανοί να δημιουργούν πολλαπλούς εαυτούς οι οποίοι αναδύονται και υπερισχύουν της προσωπικότητάς τους. Σε μια στιγμή μπορούν άσπλαχνα να διαπράττουν ένα έγκλημα και την άλλη να επιδεικνύουν τρυφερότητα και συμπόνοια Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Στο ίδιο, σ Αυτή ήταν και η περίπτωση των Ναζί γιατρών οι οποίοι συμμετείχαν στην γενοκτονία στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως φαίνεται από την έρευνα του Lifton, R. J., The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide, New York: Basic Books, Στο ίδιο, σ

52 Οι πράξεις των δραστών δικαιολογούνται και εκλογικεύονται από τους ίδιους στη βάση περιστάσεων και γεγονότων που ανάγκασαν και επέβαλλαν ή επέσπευσαν τη δράση τους. 131 Οι προδιαθέσεις και οι προκλήσεις της πράξης φαίνεται, λοιπόν, πως ενέχουν έναν ιδιαίτερο δυναμισμό. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν αισθήματα εξευτελισμού, δικαιοσύνης, γελοιοποίησης και εκδίκησης. Οι δράστες τελούν τα εγκλήματα λόγω του ότι αυτά παρέχουν τις περιστάσεις υπό τις οποίες αισθάνονται πως μπορούν να υπερνικήσουν προσωπικές αμφισβητήσεις ή προκλήσεις της ηθικής και υλικής ύπαρξής τους. Δρουν αμυντικά ώστε να προστατεύσουν τις προσωπικές αξίες τους αλλά και τις αξίες της κοινωνίας, τουλάχιστον εκείνες τις οποίες αντιλαμβάνονται ή θεωρούν ότι μοιράζονται οι κοινωνοί. Με αυτόν τον τρόπο εθελοτυφλούν σε σχέση με τις συνέπειες των πράξεών τους και προστατεύονται από τον πόνο που προκαλούν στα θύματά τους. Εν συντομία, ο δράστης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας τελεί το αδίκημα από πρόθεση. Επιλέγει ως στόχο κάποια προστατευόμενα χαρακτηριστικά που έχει το θύμα, όπως είναι η φυλή, η γλώσσα, η θρησκεία, η εθνικότητα, το φύλο, η ηλικία, η αναπηρία, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, ή οποιοδήποτε άλλο κοινωνικό χαρακτηριστικό μπορεί να περιγράφει έναν άνθρωπο. Το θύμα μπορεί να είναι οποιοδήποτε μέλος μιας ομάδας, δηλαδή δεν είναι συγκεκριμένο. Συνήθως, επιλέγεται κάποιο θύμα το οποίο θεωρείται λιγότερο πιθανό να αντισταθεί στον εκφοβισμό και στην παρενόχληση. 132 Ακόμη και εάν αντισταθεί ή περιφρονήσει το θύμα τις απειλές, τις προσβολές και τα πειράγματα του δράστη, τότε αυτή του η συμπεριφορά είναι πιθανόν να εντείνει την οργή του δράστη, αναγκάζοντάς τον να αντιδράσει σε εκείνο που θεωρεί ως θεμελιώδη αμφισβήτηση της αξίας του. 133 Το έγκλημα μισαλλοδοξίας σκοπεύει στον εκφοβισμό, όχι μόνο του θύματος, αλλά και, 131 Στο ίδιο, σ Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Στο ίδιο, σ

53 της ομάδας στην οποία ανήκει το θύμα. Μεταβιβάζει το μήνυμα ότι το θύμα και η ευρύτερη ομάδα στην οποία ανήκει δεν είναι ευπρόσδεκτοι και έτσι δεν θα πρέπει να είναι μέλη της κοινωνίας των ανθρώπων. Στόχος του δράστη μπορεί ακόμα να είναι και ένα κοινωνικό φαινόμενο στο οποίο αυτός διάκειται εχθρικά, όπως είναι η μετανάστευση. Το θύμα νιώθει ιδιαίτερα εκτεθειμένο σε κίνδυνο, λόγω του ότι δε μπορεί να μεταβάλλει ούτε τα χαρακτηριστικά του εκείνα γνωρίσματα που το κατέστησαν θύμα, ούτε και την αντίληψη του δράστη για αυτό. Αισθάνεται ευάλωτο σε σημείο που ξεπερνά κατά πολύ εκείνο που αισθάνονται συνήθως τα θύματα εγκλημάτων. 134 Πιθανόν να βιώσει κλινικά και κοινωνικά συμπτώματα. 135 Μεταξύ των ψυχολογικών συμπτωμάτων που μπορεί να βιώσει είναι η κατάθλιψη, η απόσυρση, οι δυσκολίες ύπνου, το άγχος, η απώλεια αυτοπεποίθησης, η απόσπαση προσοχής, η αίσθηση ανικανότητας, και οι σοβαρές διαπροσωπικές δυσκολίες. 136 Η ομάδα ανθρώπων με την οποία το θύμα μοιράζεται τα ίδια φυλετικά, θρησκευτικά, σεξουαλικά ή άλλα χαρακτηριστικά αισθάνεται και εκείνη τρομοκρατημένη, αναστατωμένη και εκφοβισμένη, αφού η επίθεση κατά κάποιου μέλους της αποτελεί και επίθεση κατά της ίδιας. 137 Το θύμα και η ομάδα στην οποία ανήκει λαμβάνουν το μήνυμα πως είναι περιθωριακής αξίας. 138 Έτσι, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας επιβάλλουν ψυχολογική βλάβη καθ υπέρβαση εκείνης που προκαλείται από άλλα εγκλήματα. 139 Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας τείνουν να είναι περισσότερο βίαια και να προκαλούν σοβαρότερη βλάβη από τα υπόλοιπα εγκλήματα. Ο δράστης είναι 134 Lawrence F.M., Enforcing bias-crime laws without bias: Evaluating the disproportionateenforcement critique, Law and Comtemporary Problems, Vol.66, No.3, The New Data: Over- Representationof Minorities in the Criminal Justice System (Summer 2003), pp.49-69, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη:22/1/2013), στο εξής {2} 135 Στο ίδιο, σσ Weiss J.C., ό.π., σ Lawrence F.M., {2}, ό.π., σ. 51 και στο Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Lawrence F.M., {2}, ό.π., σ Στο ίδιο, σ

54 περισσότερο πιθανό να είναι άγνωστος προς το θύμα, όπως και περισσότερο πιθανό είναι να εμπλέκονται περισσότεροι του ενός δράστες συνήθως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας τελούνται από ομάδες παρά από μεμονωμένα άτομα. Ακόμη, το κίνητρο του δράστη είναι συγκεκριμένο και προσωπικό. Το θύμα αδυνατεί να μειώσει το ρίσκο θυματοποίησής του, καθώς δεν μπορεί να αλλάξει τα δεδομένα που μπορεί να οδηγήσουν στο έγκλημα, δηλαδή τα χαρακτηριστικά του, κάτι που πιθανόν να είναι ικανά να κάνουν τα θύματα άλλων εγκλημάτων. Νιώθει περισσότερο ευάλωτο, στιγματίζεται ολοένα και πιο εύκολα και αυξάνουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό οι ψυχολογικές του παθήσεις. Τέλος, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας έχουν αντίκτυπο τόσο στην ομάδα στην οποία ανήκει το θύμα ή το αντικείμενο το οποίο βεβηλώθηκε εξαιτίας του εγκλήματος, λόγω της συμπόνοιας αλλά και εμπάθειας που αισθάνονται τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας προς αυτό (οδηγώντας συχνά και σε μεγένθυνση ή διεύρυνση του προβλήματος, λόγου χάριν, σε έντονες και μακροχρόνιες εντάσεις μεταξύ των ομάδων μιας κοινωνίας), αλλά και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, καθώς ακόμη και μέλη της κοινωνίας τα οποία συμμερίζονται τη λύπη του θύματος μπορεί να διστάσουν να συναναστραφούν με αυτό εντείνοντας με αυτόν τον τρόπο την απομόνωση στο σύνολο της κοινωνίας. Ενώ τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας μπορούν να οδηγήσουν τους εκφοβισμένους στην απομόνωση των κατοικιών τους, παράλληλα πιθανόν να παρακινούν άλλους να εξαπολυθούν στους δρόμους γυρεύοντας «δικαιοσύνη» 140. Τέτοιου είδους εγκλήματα παραβιάζουν το αίσθημα ασφάλειας της κοινωνίας, την κοινή αξία της ισότητας μεταξύ των πολιτών και την φυλετική και θρησκευτική (κ.ά.) αρμονία σε μια ετερογενής κοινωνία Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Lawrence F., {1}, ό.π., σσ

55 II. ΑΜΦΙΛΕΓΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ Η ουσία των νόμων περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας αφορά στην αναγνώριση ιδιαίτερων ομάδων θυμάτων που στοχοποιούνται μονάχα λόγω ορισμένων προσωπικών χαρακτηριστικών που μοιράζονται. Τα χαρακτηριστικά αυτά συχνά θεωρούνται ως ανεξάρτητα της επιλογής και πέραν του ελέγχου των ατόμων που τα κατέχουν, ή στην περίπτωση της θρησκείας, ως ακατάλληλα να ελεγχθούν. 142 Το θέμα του προσδιορισμού του πεδίου των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι ιδιαίτερα περίπλοκο. Ακόμη, δεν υπάρχει νόμος περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας ο οποίος να μπορεί να χαρακτηριστεί ως ουδέτερος. Ανάλογα με τα χαρακτηριστικά που επιλέγονται κάθε φορά να προστατευτούν, ξεκάθαρα διαφαίνονται οι διαιρέσεις οι οποίες θεωρούνται βαθιές σε μια κοινωνία. 1.ΦΥΛΟ Ο κύριος παράγοντας των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι ότι κάποιος θυματοποιείται λόγω του ότι έχει ορισμένα χαρακτηριστικά τα οποία τον εντάσσουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Τα θύματα είναι εναλλάξιμα, δεδομένου ότι μοιράζονται το χαρακτηριστικό και έχουν μικρή ή καμία προηγούμενη σχέση με τον δράστη η οποία θα μπορούσε να αναδύσει κάποιου είδους κίνητρο για το έγκλημα διαφορετικό εκείνου της μισαλλοδοξίας προς την ομάδα. Όσοι αντιτίθονται στην συμπερίληψη του φύλου στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας επιχειρηματολογούν, μεταξύ άλλων, πως τα θύματα πολλών εγκλημάτων που σχετίζονται με το φύλο δεν είναι εναλλάξιμα και ότι έχουν κάποιου είδους σχέση με τους δράστες πριν τη διάπραξη εγκλήματος. Ακόμη, κάποιοι θεωρούν πως δε 142 Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σσ

56 χρειάζεται να συμπεριληφθεί το φύλο λόγω του ότι η βία κατά των γυναικών ήδη καλύπτεται σε άλλους νόμους, όπως εκείνος της ενδοοικογενειακής βίας. 143 Όσοι είναι υπέρ της συμπερίληψης της διάστασης του φύλου στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας πιστεύουν πως το φύλο αποτελεί μέρος όσων θεωρούνται βαθιές κοινωνικές διαιρέσεις, λέγοντας πως αυτό ισχύει στις περιπτώσεις βιασμού από άγνωστο ή τυχαίας βίας κατά γυναικών. Έπειτα, υποστηρίζουν πως ακόμα και τα θύματα οικογενειακής βίας και βιασμού από γνωστό δράστη είναι εναλλάξιμα στην αντίληψη του δράστη, καθώς αυτός θα είχε επιτεθεί σε οποιαδήποτε γυναίκα με την οποία είχε σχέση και θα το είχε κάνει λόγω του ότι είναι γυναίκα. Η βία σε αυτές τις περιπτώσεις, λένε, δεν απευθύνεται στο θύμα ως άτομο, αλλά, αποτελεί τρόπο επιβολής μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ιεραρχίας. Η ύπαρξη προηγούμενης σχέσης μεταξύ του δράστη και του θύματος δεν είναι ασύμφωνη με την ύπαρξη εγκλήματος μισαλλοδοξίας. Η απουσία προηγούμενης σχέσης θα μπορούσε να αποτελεί περιγραφή των περισσότερων εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, αλλά δεν αποτελεί θεμελιώδης προϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ (sine qua non) για όλα τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. 144 Ακόμη, όσον αφορά στη δυσκολία απόδειξης του κινήτρου μισαλλοδοξίας, οι υπέρμαχοι της συμπερίληψης του φύλου υποστηρίζουν πως αυτή είναι δύσκολη για οποιοδήποτε έγκλημα μισαλλοδοξίας παρότι αυτό δεν αποτελεί λόγο μη θέσπισης νόμων περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Τέλος, οι ίδιοι απορρίπτουν το επιχείρημα σχετικά με το οποίο η συμπεριλήψη δεν είναι απαραίτητη λόγω της ύπαρξης νόμων σχετικών με τα εγκλήματα κατά γυναικών, καθώς το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και στην περίπτωση της ανθρωποκτονίας: η δολοφονία μπορεί να είναι η περισσότερο σοβαρή εγκληματική πράξη αλλά είναι αδύνατο να επιχειρηματολογηθεί πως η 143 Lawrence F., {1}, ό.π., σσ Στο ίδιο, σσ

57 ανθρωποκτονία που έχει κινητοποιηθεί από ρατσισμό δεν χρειάζεται να θεωρηθεί έγκλημα μισαλλοδοξίας ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Γιατί υπάρχει προκατάληψη κατά των ομοφυλόφιλων; Η κοινότητα των ομοφυλόφιλων πλέον ταυτοποιείται με μια ομάδα ανθρώπων οι οποίοι πάσχουν από τον ιό του AIDS, πιθανόν μια από τις χειρότερες επιδημίες της νεότερης ιστορίας. Ως επακόλουθο του ιού έχει υπάρξει επιδημία φόβου, μισαλλοδοξίας, μεροληψίας και βίας κατά των ομοφυλόφιλων. Παρότι η μισαλλοδοξία και η βία κατά αυτής της ομάδας ανθρώπων προηγείται χρονικά της εμφάνισης του AIDS φαίνεται πως ο ιός έχει αναζωπυρώσει αυτά τα αισθήματα, δίνοντας σε εκείνους που ήδη είναι προκατειλημμένοι άλλη μια δικαιολογία για να τους βλάψουν. Ακόμη, ο ιός μπορεί να αφορά λιγότερο σε μια αιτία της μισαλλοδοξίας κατά των ομοφυλόφιλων και περισσότερο σε μια νέα εστίαση και δικαιολόγηση της προυπάρχουσας μεροληψίας που διακατέχει ορισμένα άτομα. Η προκατάληψη δεν είναι νέα, αλλά έχει προκύψει μια νέα μορφή ορατότητας των ομοφυλόφιλων μέσω της εμφάνισης του ιού του AIDS, αλλά και μέσω της προσήλωσης των μέσων μαζικής ενημέρωσης σε αυτή την ομάδα ανθρώπων, σε ορισμένες χώρες, η οποία έχει οδηγήσει στο να είναι περισσότερο ενήμερο το κοινό σχετικά με την ύπαρξη των ομοφυλόφιλων. 146 Η ομοφοβία, δηλαδή η μισαλλοδοξία κατά των ομοφυλόφιλων, είναι εκείνη που παρακινεί τα εγκλήματα αυτού του τύπου. Η ομοφοβία αφορά στην πεποίθηση ότι οι ομοφυλόφιλοι είναι άρρωστοι, σατανικοί και επιθετικοί άνθρωποι με νοοτροπία αρπακτικού, οι οποίοι μισούν και φοβούνται το αντίθετο φύλο και κακοποιούν σεξουαλικά ανηλίκους. Επιπλέον, ενώ η σεξουαλικότητα θεωρείται μονάχα ως μια 145 Στο ίδιο. σ Berrill K., Anti-gay violence: causes, consequences and responses, p. 152, 159, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ

58 πλευρά της ταυτότητας των ετερόφυλων, οι ομοφυλόφιλοι γίνονται αντιληπτοί μόνο από την άποψη της σεξουαλικότητάς τους, σαν να ήταν άνθρωποι που δεν ζουν όπως ακριβώς όλοι οι υπόλοιποι. Η παραπάνω θέση ενσαρκώνεται στη χρήση υποτιμητικών και εξευτελιστικών επιθέτων με τα οποία προσφωνούνται οι ομοφυλόφιλοι από όσους ενστερνίζονται την εν λόγω πεποίθηση. Το λεξιλόγιο που επιλέγουν να χρησιμοποιούν όσοι χαρακτηρίζονται από ομοφοβία είναι ξεκάθαρα σεξιστικό, και η ομοφοβία είναι μια λειτουργία του σεξισμού. 147 Από τη δεκαετία του 1960, κατά την οποία γεννήθηκε το μοντέρνο κίνημα της φιλελευθεροποίησης των ομοφυλόφιλων, έχουν συλλεχθεί αρκετά δεδομένα σχετικά με τη βία στην οποία υπόκεινται τα μέλη της κοινότητας των ομοφυλόφιλων καθώς και σχετικά με άλλες μορφές θυματοποίησής τους. Συνήθως, τα περιστατικά τέτοιου είδους αφορούν στη χρήση ακραίας, αποτρόπαιας, και συχνά, άγριας φύσεως βίας, και στην παρουσία έντονης οργής. Περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, βασανιστήρια, κοψίματα, ακρωτηριασμούς, ξυλοδαρμούς, εξυβρίσεις, την παρακολούθησή τους ή το κυνηγητό τους και πέταγμα αντικειμένων προς αυτούς. Οι δράστες επιδεικνύουν την απόλυτη πρόθεση να σκοτώσουν έναν άνθρωπο λόγω των σεξουαλικών του προτιμήσεων. Συχνά είναι νεαροί άνδρες, που δρουν μαζί με άλλους νεαρούς άνδρες, όλοι από τους οποίους είναι άγνωστοι στο θύμα. 148 Πολλοί ομοφυλόφιλοι, φοβούμενοι τη μεροληψία και την εχθρότητα εναντίον τους λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού τους, αποκρύπτουν τη σεξουαλική τους ταυτότητα σε κάποιο βαθμό. Φαίνεται πως οι ομοφυλόφιλοι θεωρούνται νόμιμοι στόχοι επιθέσεων. Έτσι, περιστατικά επίδειξης μεροληψίας κατά ομοφυλόφιλων συναντούμε σε σχολεία, σε πανεπιστήμια, στο σπίτι στο πλαίσιο της οικογένειας αλλά και σε εκείνο συγγενών, ακόμη και σε φυλακές, παρά το γεγονός ότι οι 147 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ

59 πλειοψηφία των ανδρών που βιάζουν άλλους άνδρες είναι οι ίδιοι ετερόφυλοι. Τις περισσότερες φορές αυτά τα περιστατικά αγνοούνται ενώ άλλες παροτρύνονται. Οι ομοφυλόφιλοι ζουν μια ζωή αδιάκοπου φόβου, απομόνωσης και εξευτελισμού. 149 Από την άλλη, εκείνοι οι ομοφυλόφιλοι οι οποίοι φανερώνουν τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις μοιάζουν να έχουν μεγαλύτερη αυτοεκτίμηση και λιγότερο άγχος από όσους τις κρατούν κρυφές. Η ορατότητα που μπορεί να δωθεί σε αυτήν την ομάδα ανθρώπων είναι ικανή να οδηγήσει στην οργάνωση και την εκπαίδευσή τους σε σχέση με τη μισαλλοδοξία αυτής της μορφής και στην αμφισβήτησή της. Ακόμη, φαίνεται πως όσοι ετερόφυλοι γνωρίζουν ομοφυλόφιλους στα πλαίσια της γειτονιάς, της εργασίας, του φιλικού ή του οικογενειακού τους περιβάλλοντος, είναι πολύ περισσότεροι δεκτικοί αυτών από όσους δεν τους έχουν γνωρίσει ποτέ. 150 Η αρνητική πλευρα του να καθίστανται ορατοί οι ομοφυλόφιλοι είναι το ότι η εν λόγω ορατότητα μπορεί να προκαλέσει εχθρότητα σε εκείνους που δεν τους συμπαθούν, οδηγώντας στη μετατροπή τους σε στόχους. Παρόλα αυτά δεν θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως μια αύξηση αυτού του τύπου εγκλημάτων μισαλλοδοξίας θα σήμαινε τη μείωση της ανεκτικότητας προς τους ομοφυλόφιλους. Θα μπορούσε να καταδεικνύει πως η προσπάθεια εξαφάνισης της προκατάληψης στην πραγματικότητα την πυροδοτεί σε μεγαλύτερο βαθμό. 151 Η επαναθυματοποίηση αυτής της μερίδας ανθρώπων είναι ιδιαίτερα πιθανή καθώς εάν ήταν να καταγγείλουν ένα περιστατικό, φανερώνοντας τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις, θα μπορούσε, μεταξύ άλλων, να τους αρνηθούν θέσεις εργασίες, να απολυθούν, ή να χάσουν την κηδεμονία των παιδιών τους. Ακόμη, ο φόβος της απόρριψης εκ μέρους της οικογένειάς τους και των φίλων τους, οι οποίοι πιθανόν να μην γνωρίζουν τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό, είναι πάντοτε παρών. 149 Στο ίδιο, σ. 153, σσ Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ

60 Επιπλέον, πολλοί ομοφυλόφιλοι είναι διστακτικοί να καταγγείλουν ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας επειδή φοβούνται την αντίδραση των ίδιων των αστυνομικών δυνάμεων, οι οποίοι, όχι λίγες φορές, έχουν θεωρηθεί δράστες παρόμοιων εγκλημάτων. Ο φόβος και η δυσπιστία προς τα όργανα επιβολής του νόμου, λοιπόν, είναι επιπλέον παράγοντας μη καταγγελίας, χωρίς να λησμονείται και το γεγονός ότι ακόμη και εάν η υπόθεσή τους φτάσει στα δικαστήρια τότε, τις περισσότερες φορές, ακριβώς όπως τα θύματα βιασμού, θεωρείται ότι οι ίδιοι οι ομοφυλόφιλοι ευθύνονται για τις επιθέσεις εναντίον τους. 152 Η άρνηση καταγγελίας από πλευράς τους τούς καθιστά ακόμη περισσότερο ευάλωτους, καθώς οι δράστες τους αντιλαμβάνονται ως εύκολους στόχους που μπορούν να θυματοποιηθούν χωρίς να υπάρχει η πιθανότητα τιμωρίας. Οι δράστες θεωρούν πως δεν υπάρχουν συνέπειες επειδή ποτέ δεν θα αντιληφθούν τις πράξεις τους οι αρμόδιοι φορείς. 153 Όσον αφορά στη νομική προστασία των ομοφυλόφιλων εκείνο που πρέπει πάντα να λαμβάνουμε υπόψη μας είναι πως ένας από τους σκοπούς των νόμων περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας είναι η προστασία των ομάδων που θυματοποιούνται. Το εάν ο σεξουαλικός προσανατολισμός αξίζει να αποτελεί κατηγορία προστασίας από εγκλήματα μισαλλοδοξίας έγκειται στη συζήτηση περί του εάν αποτελεί αμετάτρεπτο χαρακτηριστικό μιας ομάδας ανθρώπων, όπως είναι η εθνικότητα, ή εάν είναι επιλογή. 154 Το εάν θεωρείται η ομοφυλοφιλία χαρακτηριστικό που προστατεύεται από τους νόμους περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας εξαρτάται από το εάν αναγνωρίζεται ως κατάσταση, κάτι που κάποιος είναι, ή ως συμπεριφορά, κάτι που κάποιος κάνει. Για 152 Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ Lawrence F., {1}, ό.π., σ

61 να θεωρηθεί προστατευόμενο χαρακτηριστικό θα πρέπει να αναγνωρίζεται ως κατάσταση και να μην υπάρχει το περιθώριο επιλογής και ελέγχου της. 155 Η παραπάνω θέση αφορά στη σύγχυση που υπάρχει μεταξύ της σεξουαλικής επιθυμίας και της σεξουαλικής συμπεριφοράς. Η σεξουαλική επιθυμία φαίνεται πως μοιάζει περισσότερο με μια κατάσταση, που καθορίζεται νευρολογικά, η οποία ανακαλύπτεται, δεν επιλέγεται, και γενικά δεν τροποποιείται. Η σεξουαλική συμπεριφορά αποτελεί συμπεριφορά κατά την οποία το άτομο επιλέγει να αναζητήσει τις ευκαιρίες να εκφράσει την προσωπική του επιθυμία. 156 Φαίνεται πως υπάρχει μια συμφωνία σχετικά με την οποία ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι πράγματι αμετάβλητο χαρακτηριστικό ενός ανθρώπου, είτε εξαιτίας γενετικών λόγων ή εξαιτίας κάποιου συνδυασμού γενετικών και περιβαλλοντικών λόγων. Παρόλο που τα στοιχεία που υποστηρίζουν την παραπάνω θέση δεν είναι οριστικά, δεν υπάρχει επιστημονική βάση ώστε να καταλήξουμε στο αντίθετο, ότι, δηλαδή, ο σεξουαλικός προσανατολισμός είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής. 157 Ακόμη, η έννοια του αμετάβλητου είναι πολυεπίπεδη. Ακόμη και εάν υποθέταμε πως η ομοφυλοφιλία είναι συμπεριφορά που επιλέγεται, τότε το ίδιο θα μπορούσε να υποστηριχθεί και σε σχέση με τη θρησκεία, ένα από τα κλασικά χαρακτηριστικά που προστατεύονται στους νόμους περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Το ζήτημα του αμετάβλητου, λοιπόν, καταλήγει να αφορά σε ένα βασικό ερώτημα σχετικά με αξίες: οι ομοφυλόφιλοι είναι με κάποιο τρόπο λιγότερο άξιοι προστασίας από τις υπόλοιπες ομάδες; Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σσ Στο ίδιο, σ Lawrence F., {1}, ό.π., σ Στο ίδιο, σσ

62 Εάν δεν προστατεύονται οι ομάδες ομοφυλόφιλων από τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας τότε διαφαίνεται μια τάση επίρρηψης ευθυνών στο θύμα και χαρακτηρισμού αυτής της ομάδας ανθρώπων ως παρίας και παρέχεται έμμεση δικαιόλογηση της θυματοποίησής τους. Θα πρέπει να προστατεύονται οι ομάδες ομοφυλόφιλων, ανακοινώνοντας την κοινωνική αποδοκιμασία πράξεων και εκφράσεων μισαλλοδοξίας που στοχεύουν σε συγκεκριμένες ευάλωτες ομάδες μειονοτήτων. 159 Στην πράξη, ο όρος «σεξουαλικός προσανατολισμός» χρησιμοποιείται όταν συμπεριλαμβάνεται η ομοφυλοφιλία στα προστατευόμενα χαρακτηριστικά των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, αν και οι επιθέσεις κατά ατόμων λόγω της ετεροφυλοφιλίας τους σχεδόν απουσιάζουν ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ Ως ρητορική μισαλλοδοξίας μπορεί να ορισθεί «οποιαδήποτε μορφή έκφρασης που απευθύνεται σε αντικείμενα προκατάληψης την οποία χρησιμοποιούν οι δράστες για να πληγώσουν και να μειώσουν τους παραλήπτες της». 161 Η έκφραση κατανοείται ως μορφή χρήσης της γλώσσας και ως μορφή επικοινωνίας, ως κοινωνική έννοια και ως πράξη, και ως κοινωνικοπολιτιστική και ιδεολογική πρακτική που ορίζει τα κοινωνικά συστήματα και τις κοινωνικές δομές. Οι εκφράσεις μισαλλοδοξίας δεν είναι απλά αθώες μορφές χρήσης της γλώσσας ή περιθωριακές μορφές λεκτικής κοινωνικής επικοινωνίας. Αντιθέτως, έχουν θεμελιώδης επίδραση στην κοινωνική γνώση των μελών των κυρίαρχων ομάδων σε μια κοινωνία, στην εκμάθηση, την επιβεβαίωση και την επικύρωση αυτής της 159 Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ Boeckmann, R. J., & Turpin-Petrosino, C., Understanding the harm of hate crime, Journal of Social Issues, 58(2), σσ , σ

63 γνώσης, στις απόψεις, τις στάσεις και τις ιδεολογίες που υποβόσκουν των κοινωνικών αντιλήψεων, δράσεων και δομών. Με άλλα λόγια, η μισαλλοδοξία προκύπτει μέσα από την κοινωνική μάθηση 162 και η έκφραση είναι απαραίτητη στη διαδικασία ιδεολογικής δημιουργίας και αναπαραγωγής. 163 Οι νόμοι σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας που προωθούν την ισότητα, τείνουν να βρίσκονται στο στόχαστρο ή να υπερασπίζονται μονάχα από την άποψη 162 Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούμε σε 2 γνωστικές θεωρίες οι οποίες προσεγγίζουν την έννοια της κοινωνικής μάθησης. Η πρώτη στην οποία θα γίνει αναφορά είναι εκείνη του Bandura. Στην θεωρία του σχετικά με την κοινωνική μάθηση αναλύει την σωματική, τη λεκτική και τη ψυχολογική βία και την επιθετικότητα. Συνδέει την επιθετικότητα με την εκμάθηση και την αποστέρηση, υποστηρίζοντας ότι η τελευταία είναι δυνατόν να οδηγήσει στην επιθετικότητα μόνο τα άτομα που έχουν μάθει να αντιμετωπίζουν απωθητικές καταστάσεις με επιθετικές στάσεις και ενέργειες. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει πως μονάχα η στέρηση οδηγεί στην επιθέτικοτητα, διότι η τελευταία μπορεί να εκδηλωθεί και όταν δεν υπάρχουν καταστάσεις στέρησης. Σκοπός του ήταν να εξηγήσει τις κοινωνικές αναταραχές στα γκέτο. Θεωρεί, λοιπόν, ότι η βία μαθαίνεται μέσω της παρατήρησης και της επιτυχίας του στόχου της βίας και μέσω των ωφελειών και της αναγνώρισης που προσκομίζονται από τη χρήση βίας, δηλαδή οι επιθετικές τάσεις ενισχύονται όταν υπάρχουν συγκεκριμένες ανταμοιβές στο πλαίσιο ενός κλίματος κοινωνικής επιδοκιμασίας των σχετικών συμεριφορών. Οι πηγές της διαδικασίας εκμάθησης είναι το σπίτι, το περιβάλλον και τα ΜΜΕ. Έπειτα, η βία εκδηλώνεται όταν υπάρχει έντονο το στοιχείο του πόνου, της προσβολής και της δυσαρέσκειας στην ψυχολογική σύνθεση του δράστη. Οι παράγοντες, λοιπόν, που συμβάλουν στη μάθηση της βίας είναι: οι μορφές της βίας, η συχνότητα χρήσης και έκφρασης της βίας, η κατάσταση στην οποία εξελίσσεται η χρήση βίας (σπίτι, γήπεδο, κ.λπ.), και οι στόχοι που επιλέγονται. Βλέπε σχετικά, Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, εκδ. 2008, Νομική Βιβλιοθήκη, σσ και Φαρσεδάκης Ι., Παραβατικότητα και κοινωνικός έλεγχος ανηλίκων, Αθήνα 2005, Νομική Βιβλιοθήκη, σ. 108, στο εξής {2} Η δεύτερη γνωστική θεωρία στην οποία θα αναφερθούμε είναι εκείνη του Sutherland. Συγκεκριμένα, θα γίνει αναφορά στην έννοια του διαφορικού συγχρωτισμού η οποία εντάσσεται στις θεωρίες μάθησης ή κοινωνικοποίησης και αποτελεί μια κατανοητική θεωρία της κοινωνικής απόκλισης. Ο Sutherland επηρεάστηκε από την έννοια της «συμβολικής αλληλεπίδρασης» του Mead, κατά την οποία οι άνθρωποι κάνουν πράγματα ανάλογα με την έννοια που έχουν τα πράγματα για αυτούς. Οι πράξεις, προσθέτει o Sutherland, πηγάζουν από την έννοια που δίνουν σε αυτές άλλα άτομα, με τα οποία έρχεται το άτομο σε στενή επαφή. Ο διαφορικός συγχρωτισμός, λοιπόν, αφορά στην άποψη ότι η παραβατική συμπεριφορά μαθαίνεται, κατά τον ίδιο τρόπο που μαθαίνεται και κάθε άλλη κοινωνικά συμβατική ή κομφοριμιστική συμπεριφορά, μέσα από την επαφή, την αλληλεπίδραση, με άλλους ανθρώπους στο πλαίσιο στενών προσωπικών ομάδων. Οι απρόσωπες μορφές, όπως τα ΜΜΕ, παίζουν δευτερέοντα ρόλο. Οι κανόνες των ομάδων χαρακτηρίζονται είτε ως ευμενείς είτε ως δυσμενείς προς την παραβίαση. Η υιοθέτηση της εγκληματικής συμπεριφοράς γίνεται όταν υπερτερούν οι χαρακτηρισμοί που είναι ευνοϊκοί. Η έννοια αποτελεί την αιτιώδη διαδικασία που οδηγεί στη παραβατικότητα και καθορίζεται από τη διάρκεια, τη συχνότητα, και την ένταση των επαφών με παραβατικά άτομα, καθώς και από το χρονικό σημείο της ζωής του ανθρώπου που εκτίθεται σε αυτή την επαφή. Αιτία του διαφορικού συγχρωτισμού είναι η πολιτισμική σύγκρουση. Βλέπε σχετικά, Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σ. 396, 445 και Χάιδου Α., ό.π., σσ Van Dijk, T.A., Elite discourse and the reproduction of racism, pp. 3-4, στο Whillock R.K., Slayden D., Hate speech, Sage Publications, 1995, pp Σημειώνουμε ότι ο Van Dijk αναφέρεται συγκεκριμένα στον ρατσισμό και όχι γενικά στην μισαλλοδοξία, επομένως ορισμένες φράσεις που χρησιμοποιούμε, «Οι εκφράσεις μισαλλοδοξίας» και «Με άλλα λόγια, η μισαλλοδοξία προκύπτει», είναι δικές μας. 63

64 της βλάβης που προξενούν, ή όχι, στην ελευθερία του λόγου. 164 Ακόμη, οι σχετικοί νόμοι που απαγορεύουν την έκφραση μισαλλοδοξίας δεν θεωρούνται πως προωθούν την συνταγματική ισότητα, αλλά, αντ αυτού, όταν αξιολογούνται οι κανόνες σχετικά με τη ρητορική μισαλλοδοξίας, το ερώτημα που τίθεται αφορά στο εάν οι νόμοι είναι υπερβολικοί, ή όχι, σε σχέση με το δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου. 165 Τα δικαιώματα της ισότητας και της ελευθερίας του λόγου βρίσκονται σε σύγκρουση, ή καλύτερα, αντιμετωπίζουν προβλήματα εξισορρόπησης, σαν μια δέσμευση προς την ελευθερία του λόγου να μην αποτελεί τμήμα της δέσμευσης προς την ισότητα και σαν μια δέσμευση προς την ισότητα να μην υπαινίσσεται καμία συνέπεια στην ελευθερία του λόγου. 166 «Εκείνο που είναι εμφανές είναι πως εκείνο που ισχύει στην πραγματικότητα είναι μια ισότητα, υπό την στενή έννοια, που υποστηρίζει μια ρηχή ελευθερία του λόγου». 167 Πιθανόν, η αιτία αυτής της σύγκρουσης μεταξύ των δύο αυτών αξιών, που αποτελούν τα θεμέλια και τους στόχους μιας δημοκρατικής κοινωνίας, είναι ότι εξ αρχής προστάτευαν τους πολίτες από καταστρατηγήσεις εκ μέρους του κράτους και δεν αφορούσαν, ούτε αφορούν, σε νόμιμες παρεμβάσεις με σκοπό την κοινωνική αλλαγή. 168 Έτσι, η ισότητα αποτελεί μια ισότητα που δεν εκφράζεται και η έκφραση αφορά σε μια άνιση δυνατότητα έκφρασης (equality unspoken and speech unequal) 169. Η έκφραση της βίας μπορεί να προκαλέσει αρνητικά αποτελέσματα ανεξάρτητα από τη σοβαρότητα του εγκλήματος του κοινού ποινικού δικαίου. Έτσι, οι αρνητικές 164 MacKinnon C. A., Only words, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1993, p Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

65 συνέπειες της μισαλλοδοξίας μπορούν, εξίσου, να προέχονται τόσο από εξυβρίσεις όσο και από σοβαρές πράξεις οι οποίες παρακινούνται από μισαλλοδοξία. 170 Φαίνεται, όμως, πως επιδεικνύεται σχεδόν ολική αναισθησία σε σχέση με τη βλάβη που υπόκειται η κοινωνική ισότητα μέσω της έκφρασης και μια σημαντική έλλειψη αναγνώρισης ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν περισσότερο «δικαίωμα» να εκφράζονται σε σχέση με άλλους. Έτσι, η δύναμη εκείνων που έχουν τον λόγο έχει γίνει ολοένα και περισσότερο αποκλειστική, εξαναγκαστική και βίαιη. 171 Η ρητορική μισαλλοδοξίας μπορεί ναι μεν να αφορά σε λέξεις αλλά δεν έχει γίνει αντιληπτό πως οι λέξεις εκφράζουν και μεταφέρουν ιδέες, ακριβώς όπως όλες οι κοινωνικές πρακτικές. Η ρητορική μισαλλοδοξίας αφορά σε περιστατικά μισαλλοδοξίας των οποίων η μορφή είναι η έκφραση και το περιεχόμενο οι ιδέες. Ουσιαστικά, τέτοιου είδους λεκτική συμπεριφορά αποτελεί το μέσον της ιδεολογίας της μισαλλοδοξίας. Το να παρερμηνεύονται δημιουργικά οι λέξεις, σαν να μην εννοούν το μήνυμα εκείνο που προφανώς προσπαθούν να μεταφέρουν και σαν να μην έχουν καμία επίπτωση, θεωρούμε πως είναι εξαιρετικά αφελές. 172 Η διαδικασία ενδυνάμωσης του δράστη και τραυματισμού του θύματος δεν προκύπτει λόγω του περιεχομένου των λέξεων υπό την συνηθισμένη έννοια αλλά λόγω των εμπειριών που αυτές οι λέξεις ενσαρκώνουν και εκφράζουν. 173 «Όπως η γλώσσα διαμορφώνει την κοινωνική πραγματικότητα, η κοινωνική πραγματικότητα της γλώσσας που χρησιμοποιείται καθορίζει εκείνο που εκφράζεται, εκείνο που εννοείται και τις συνέπειες που προκαλούνται. Ετσι, το να ειπώνεται ότι αυτές οι 170 Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ MacKinnon C. A., Only words, ό.π, σ Στο ίδιο, σ. 45, 47-48, Στο ίδιο, σ

66 λέξεις δεν έχουν αυτό το νόημα ή δεν προκαλούν αυτές τις συνέπειες είναι σαν να λέγεται πως αυτή η κοινωνική πραγματικότητα δεν υπάρχει» 174. Όταν οι λέξεις λαμβάνουν τη μορφή αρκετά σοβαρής απειλής η οποία διεισδύει στα βάθη της προσωπικότητας εκείνων στους οποίους απευθύνεται, λειτουργούν ώστε να αποκλείσουν, να διαχωρίσουν, να υποτιμήσουν, να υποτάξουν και να στερήσουν τον ανθρωπισμό, βεβηλώνοντας την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αρνούμενες την ισότητα. Το μήνυμα που εκφράζεται προκαλεί βλάβη καθώς εκφοβίζει, γελοιοποιεί και προσβάλλει τον παραλήπτη, δημιουργώντας ένα εχθρικό περιβάλλον. Προωθεί την κοινωνική ανισότητα, βεβηλώνει τις καταπιεσμένες ομάδες και λειτουργεί με τρόπο ώστε να καταστρέψει την κοινωνική τους υπόσταση και υπόληψη ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΟΠΟΙΗΘΕΙ Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ; Ορισμένοι σχολιαστές θεωρούν πως η παρενόχληση που προκύπτει από την ρητορική μισαλλοδοξίας θα πρέπει να είναι παράνομη μόνο όταν «απευθύνεται» προς ένα άτομο, έμμεσα διαχωρίζοντας τη βλάβη που προκαλείται σε μια ομάδα από εκείνη σε ένα μεμονωμένο άτομο. Η ιδέα που διαφαίνεται αυτής της θέσης αφορά στην πεποίθηση ότι η βλάβη κατά ενός ατόμου μπορεί να αντιμετωπισθεί νομικά (legally actionable) ενώ η ίδια βλάβη που έχει προκληθεί σε χιλιάδες ανθρώπους είναι προστατευόμενος λόγος. Ωστόσο, αυτή η προσέγγιση συγκρούεται με την έννοια της βλάβης που προέρχεται από πράξεις που χαρακτηρίζονται από μισαλλοδοξία κατά την οποία ένα άτομο θυματοποιείται επειδή είναι, ή εικάζεται ότι 174 Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ. 46, 49, 56 66

67 είναι, μέλος μιας ομάδας. Ακόμη, το θύμα είναι εναλλάξιμο και η πράξη έμμεσα απευθύνεται σε όλη την ομάδα, μεταφέροντας ένα μήνυμα. 176 Λόγω του περιεχόμενου της ρητορικής μισαλλοδοξίας και της πρόθεσης εκείνου που τη χρησιμοποιεί, αποτελεί τμήμα της απόδειξης της μεροληψίας που χαρακτηρίζει άλλες πράξεις. 177 «Ένας τρόπος με τον οποίο μπορούμε να αναλογιστούμε σχετικά με τη ρητορική μισαλλοδοξίας και την ελευθερία του λόγου είναι να αναρωτηθούμε εάν κάτι λειτουργεί μέσα από τη σκέψη ή όχι. Ένα επιχείρημα κατά το οποίο ορισμένες εθνικότητες ή ορισμένα φύλα, ή άλλο, είναι υποδεέστερα των υπολοίπων είναι ένα επιχείρημα ένα επιχείρημα που δεν υποστηρίζει την ισότητα και την ισονομία, ένα ψεύτικο επιχείρημα, ένα καταστροφικό επιχείρημα, ένα επιχείρημα που προωθεί αντιλήψεις περί μισαλλοδοξίας και ύπαρξης ιεραρχιών, αλλά, μολαταύτα, είναι ένα επιχείρημα. Αποτελεί μια πράξη ανισότητας συγκεκριμένου είδους, της οποίας οι συνέπειες που αφορούν στην κοινωνική ανισότητα χρειάζονται να αντιμετωπιστούν συνταγματικά με τρόπο που η ισότητα και η έκφραση να συγκλίνουν, εντός ενός περιεχομένου ευαισθητοποιημένο τόσο σχετικά με τις ανάγκες εγγυήσεων της ισότητας, όσον αφορά στην έκφραση, όσο και σε σχέση με τις ανάγκες εγγυήσεων της έκφρασης, όσον αφορά στην ισότητα» 178. Το άρθρο 14 του Συντάγματος αναφέρει πως «καθένας μπορεί να εκφράσει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου του στοχασμούς του τηρώντας τους νόμους του Κράτους». Τα άρθρα 361 και 361 Α του Ποινικού Κώδικα αναφέρονται στην εξύβριση και στην απρόκλητη έμπρακτη εξύβριση, αντίστοιχα, ως περιπτώσεις εγκλημάτων κατά της τιμής. 176 MacKinnon C. A., ό.π., σσ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ

68 «Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελεί μία από τις θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) που προβλέπουν οι Συνθήκες. Μαζί με τις αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας και του κράτους δικαίου, καθοδηγεί τη δράση της Ε.Ε. τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της Ε.Ε.. Η δράση σε αυτόν τον τομέα επικεντρώνεται ιδιαίτερα στην αντιμετώπιση των διακρίσεων, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, καθώς και στην προστασία των ευάλωτων ομάδων, όπως είναι τα παιδιά, οι γυναίκες και οι μειονότητες». 179 «Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων επιβεβαιώθηκε από τα κράτη μέλη στο προοίμιο της Ενιαίας Πράξης του Στη συνέχεια ενσωματώθηκε στο άρθρο 6 της συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση που βασίζεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) του Συμβουλίου της Ευρώπης και στις κοινές στα κράτη μέλη συνταγματικές παραδόσεις. Το άρθρο 21 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση εγγυάται το σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα πλαίσια της εξωτερικής δράσης της Ε.Ε.». 180 «Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων προσδιορίζει περαιτέρω τα δικαιώματα που ισχύουν σε επίπεδο Ε.Ε., ιδιαίτερα εκείνα που αφορούν στην αξιοπρέπεια, την ελευθερία, τα δικαιώματα των πολιτών και τη δικαιοσύνη». 181 Οι παράγραφοι 1 και 2 του άρθρου 10, λοιπόν, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.) αναφέρουν πως όλοι έχουν το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης, όμως η άσκηση αυτής της ελευθερίας είναι δυνατόν να υπαχθή σε ορισμένες διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς ή κυρώσεις αποτελώντας αυτές αναγκαία μέτρα σε μια δημοκρατική κοινωνία, μεταξύ άλλων, για την προάσπιση της 179 Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 29/5/2013) 180 Στο ίδιο 181 Στο ίδιο 68

69 τάξης και την πρόληψη του εγκλήματος, την προστασία της ηθικής, της υπολήψεως ή των δικαιωμάτων των τρίτων. Ακόμη, από τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, στο πλαίσιο της ανάλυσης που θα ακολουθήσει, παρουσιάζουν τα άρθρα 20 με 26, που αφορούν, αντίστοιχα, στην ισότητα όλων των ανθρώπων απέναντι στο νόμο, στην απαγόρευση των διακρίσεων, στο σεβασμό της πολιτιστικής, θρησκευτικής και γλωσσικής πολυμορφίας, στην ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών, στα δικαιώματα του παιδιού και σε εκείνα των ηλικιωμένων και τέλος στην ένταξη των ατόμων με αναπηρίες. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, για να κριθεί κάποιος ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας θα πρέπει να αποδειχθεί η υπαιτιότητά του, δηλαδή θα πρέπει να αποδειχθεί ότι διέπραξε ένα έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου με δόλο (από πρόθεση) ή από (ασυνείδητη ή ενσυνείδητη) αμέλεια, που χαρακτηρίζεται ως μισαλλοδοξία. Η ρητορική μισαλλοδοξίας θα μπορούσε να ποινικοποιηθεί εφόσον αποδειχθεί ότι το έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου που διέπραξε ο δράστης εντάσσεται στις περιπτώσεις εξύβρισης ή απρόκλητης έμπρακτης εξύβρισης και παράλληλα κριθεί ο δράστης υπαίτιος διάπραξης του εν λόγω εγκλήματος έχοντας ως κίνητρο την μισαλλοδοξία. Η ρητορική μισαλλοδοξίας μετατρέπεται σε έγκλημα μισαλλοδοξίας όταν η πρόθεση του δράστη είναι να εκφοβίσει ή να απειλήσει το θύμα, λόγω του αισθήματος μισαλλοδοξίας που τρέφει προς αυτό, αναγκάζοντάς το να αντιλαμβάνεται πως βρίσκεται σε μεγάλο κίνδυνο. Επομένως, πιθανόν, να είναι επιτακτικής ανάγκης ο καθορισμός νέων ορίων και νέων επεκτάσεων, ίσως ακόμη και η απαίτηση για ανακατασκευή καθαυτού του 69

70 δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου. 182 Μπορεί ορισμένοι να θεωρούν πως ο περιορισμός της έκφρασης μπορεί μονάχα να οδηγήσει σε ακόμη μεγαλύτερο περιορισμό της ή ακόμα και σε απαγόρευσή της, όμως, ίσως, θα πρέπει να αναρωτηθούμε σχετικά με το εάν αυτό το δογματικό οικοδόμημα εγγυάται στην ουσία τον ελεύθερο και ίσο λόγο. 183 Το ότι έχουμε την ελευθερία να λέμε ότι θέλουμε δεν σημαίνει πως πρέπει να λέμε ότι θέλουμε. Όπου τιμωρείται ή περιορίζεται η ελευθερία του λόγου σπάνια συμβαίνει δίχως αιτιολόγηση. Αντιθέτως, προάγει σημαντικό ή ουσιαστικό κυβερνητικό ενδιαφέρον. «Η προστασία των ανθρώπων από το φόβο της βίας, από την αναταραχή που δημιουργεί ο φόβος αυτός, και από την πιθανότητα να επέλθει η απειλούμενη βία» 184, αποτελεί βασική αιτιολόγηση του περιορισμού της ελευθερίας του λόγου. Γιατί να μην αρκεί ο φόβος θυματοποίησης και να πρέπει να προστεθεί σε αυτόν η απόδειξη ότι έχει προκληθεί σοβαρή βλάβη; Εάν αρνούμαστε να προλάβουμε το έγκλημα λαμβάνοντας υπόψη τα περιστατικά μισολλοδοξίας, όπως είναι και η έκφρασή της, τότε πως μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι προσπαθούμε και κάνουμε ότι καλύτερο μπορούμε να προλάβουμε την θυματοποίηση των ομάδων; Δεν μας αφορά ο φόβος θυματοποίησης που αισθάνονται; 185 Το περιεχόμενο των νόμων περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, λοιπόν, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί από ουδετερότητα. Αποσκοπεί «στην αποτροπή των εν λόγω εγκλημάτων και των δυνητικά επικίνδυνων δραστών και στο να απευθυνθούν εγκλήματα τα οποία ενέχουν ιδιαίτερα τραυματικές επιδράσεις στο θύμα, την ομάδα στην οποία ανήκει και την κοινωνία εν γένει» MacKinnon C. A., ό.π., σ Στο ίδιο, σσ Lawrence F., {1}, ό.π.,σ MacKinnon C. A., ό.π., σσ Lawrence F., {1}, ό.π., σ

71 Επομένως, ίσως είναι αναγκαίος ένας νόμος ο οποίος προωθεί την ισότητα, παρά ένας νόμος ο οποίος είναι ουδέτερος με τρόπο που είτε να ενισχύει την υπάρχουσα κοινωνική ανισότητα ή να απαγορεύει την αλλάγη της. Η ουδετερότητα δεν είναι αναγκαία στην περίπτωση επίλυσης των προβλημάτων εξισορρόπησης μεταξύ της ισότητας και της ελευθερίας τους λόγου. Αντιθέτως, η ισότητα επιβάλλεται να αποτελεί ενδιαφέρον της πολιτείας και άρα οτιδήποτε προωθεί την ανισότητα, ακόμη και με εκφραστικό τρόπο, μπορεί να απαγορευτεί. Όπου απαιτείται η ισότητα, η εκφραστική κακομεταχείρηση θα πρέπει να απαγορεύεται και να μην προστατεύεται. Ένας τέτοιος νόμος δεν επιτίθεται στην ελευθερία του λόγου αλλά υποδεικνύει ότι η ρητορική μισαλλοδοξίας αποτελεί μια πράξη μεροληψίας λεκτικής μορφής και πως η προπαγάνδα μισαλλοδοξίας προωθεί την εχθρότητα, τη μνησικακία, την έλλειψη ανεκτικότητας, την προκατάληψη, τη δημιουργία στερεοτύπων, τη βία, την υποταγή και την κατωτερότητα ορισμένων ομάδων ανθρώπων, τη γκετοποίηση, το στιγματισμό, την απομόνωση, τον αποκλεισμό, τον διασυρμό και το ψυχικό τραυματισμό τους. Ένας τέτοιος νόμος υποστηρίζει συγκριτικά αποδυναμωμένες ομάδες ανθρώπων και μάχεται ενάντια της κοινωνικής ανισότητας παρέχοντας τη δυνατότητα να ακουστεί η φωνή όσων δεν απολαμβάνουν το δικαίωμα της ισότητας. Δεν υποστηρίζει πως οι αντίθετες ιδέες δεν μπορούν να εκφράζονται και να τίθενται σε δημόσια συζήτηση, αλλά πως η κοινωνική κατωτερότητα δεν μπορεί να επιβάλλεται με κανέναν τρόπο, συμπεριλαμβανομένου της έκφρασης. 187 Εκείνο που σίγουρα πρέπει να αποφευχθεί είναι η προσπάθεια αποσιώπησης της πραγματικότητας λόγω του ότι μας κάνει να αιθανόμαστε άβολα. Αυτός ακριβώς θα ήταν και ένας από τους παράγοντες που θα μπορούσε να ερμηνεύσει τις αιτίες του 187 MacKinnon C. A., ό.π., σσ , 103,

72 φόβου που αισθάνονται τα θύματα να μιλήσουν και της άρνησής τους να προβούν σε καταγγελία. 188 Εάν δεν αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που προκύπτουν μεταξύ της ισότητας και της ελευθερίας της έκφρασης μέσω της απαγόρευσης της ρητορικής μισαλλοδοξίας, και εάν ποτέ δεν βρεθεί λύση, τότε εκείνο που λέμε στα θύματα είναι πως δεν μπορούμε να τα συνδράμουμε καθώς μια έκφραση, μια ιδέα, δεν μπορεί να προκαλέσει βλάβη, ότι, δηλαδη, τα λόγια δεν πονάνε, εκτός και εάν μετατραπούν σε πράξη, άρα ότι θα προσπαθήσουμε να τα βοηθήσουμε μόνο όταν θα είναι πλέον πολύ αργά, και ότι είναι καλύτερο να αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους συμπεριφορές με το να προσαρμόζουν τα κριτήρια αξιοπρέπειάς τους, κάτι που όλοι πρέπει να κάνουν εάν θέλουν να επιβιώσουν σε αυτόν τον κόσμο. Τους λέμε να στρέψουν αλλού το βλέμμα τους, να κλειδωθούν στα σπίτια τους, να μην μιλήσουν και να ελπίσουν πως η επίθεση, και το πνεύμα που την υποστηρίζει, θα τελειώσει. Τους λέμε πως πρέπει να δεχθούν την ελευθερία εκείνων που τους κακομεταχειρίζονται. Τους λέμε πως πρέπει να δεχθούν την πράξη, ή την έκφραση στην προκειμένη περίπτωση, και να την αφήσουν να εξελιχθεί. Προσπαθούμε να τους πείσουμε πως δεν υπόκεινται σε κανενός είδους βλάβη και πως πρέπει να υπομείνουν τα πάντα αφήνοντας το σύστημα να λειτουργήσει όπως αυτό θεωρεί καλύτερα. 189 Θα πρέπει να πασχίσουμε να δημιουργήσουμε ένα κόσμο στον οποίο θα υπάρχει ένα νέο μοντέλο ελευθερίας του λόγου στο οποίο η ελευθερία αυτή δεν θα παραπέμπει σε κοινωνική κυριαρχία ορισμένων, δεν θα προστατεύει όσους εκμεταλλεύονται τα δικαίωματά τους και δεν θα αγνοεί τα θύματα. Σε αυτήν την κοινωνία η ισότητα θα αποτελεί γεγονός και όχι μονάχα μια λέξη Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σσ , Στο ίδιο, σ

73 III. ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ 1.ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ Πολλοί είναι εκείνοι που υποθέτουν πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας διαπράττονται από εγκληματικές οργανώσεις μισαλλοδοξίας. Παρόλα αυτά τα περισσότερα εγκλήματα μισαλλοδοξίας διαπράττονται από εφήβους και νεαρούς ενήλικες οι οποίοι αναζητούν την καλοπέραση. Κάποιοι νεαροί δράστες έχουν λεπτές σχέσεις με τρομοκρατικές οργανώσεις, όπως η Κου-Κλουξ-Κλαν, η οποία υποστηρίζει το ιδεολόγημα της υπεροχής των λευκών έναντι των άλλων φυλών, τον αντισημιτισμό, το ρατσισμό και την ομοφοβία, καθώς και την αυτοχθονία, και θα μπορούσε να υποστηριχθεί πως αυτή η σχέση υπάρχει λόγω του ότι οι νέοι απολαμβάνουν τα σύμβολα ισχύος τέτοιων οργανώσεων ή την προπαγάνδα τους. Ωστόσο, οι περισσότεροι νεαροί παραβάτες δρουν μόνοι τους, δίχως της άμεση καθοδήγηση από μέλη κάποιας εγκληματικής οργάνωσης. 191 Οι Levin και McDevitt έχουν διαμορφώσει μια τυπολογία των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, σύμφωνα με το κίνητρο του δράστη. Έτσι, υπάρχουν τέσσερις τύποι εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, (1) τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας στα οποία οι δράστες αναζητούν συγκινήσεις, δηλασή τα οποία θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως αναζήτησης συγκινήσεων (thrill), (2) τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας που χαρακτηρίζονται ως αμυντικά (defensive), (3) αντεκδίκησης (retaliatory), και (4) αποστολής (mission). 192 Αυτές οι κατηγορίες διαφέρουν αναφορικά με τις 191 Levin J., McDevitt J., ό.π., σ Στο ίδιο, σ

74 καταστάσεις, τόσο τις ψυχολογικές όσο και τις περιβαλλοντικές, που τελικά οδηγούν στη διάπραξη του εγκλήματος. 193 Η παραπάνω τυπολογία των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας έχει βοηθήσει στην κατηγοριοποίηση των δραστών των εγκλημάτων αυτών και έχει παράσχει ορισμένα στοιχεία σχετικά με τις μεθόδους διερεύνησής τους. Εάν κατανοηθεί το πλήρες εύρος των κινήτρων των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας και τα συναφή αποτελέσματα αυτών, τότε πιθανόν να μπορούν να δημιουργηθούν δείκτες μισαλλοδοξίας, βέβαιοι και ακριβείς, οι οποίοι θα βοηθούν τους φορείς της απονομής της δικαιοσύνης στην πρόληψη, αντιμετώπιση και καταπολέμηση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. A. Εγκλήματα μισαλλοδοξίας αναζήτησης συγκινήσεων (Thrill hate crimes) 194 Τέτοιου είδους εγκλήματα μισαλλοδοξίας διαπράττονται από άτομα που μπορούν να χαρακτηριστούν ως κυνηγοί συγκινήσεων (thrill seekers). Αναζητούν τον ενθουσιασμό, απολαμβάνουν τις επικίνδυνες επιδιώξεις, επιθυμούν να νιώσουν πως είναι σημαντικοί και πως ο έλεγχος των καταστάσεων βρίσκεται στα χέρια τους. Για να τελεστεί ένα τέτοιο έγκλημα δεν χρειάζεται να υπάρχει περισταστικό το οποίο επιταχύνει τη διάπραξη εγκλήματος. Το θύμα δεν «εισβάλλει», δηλαδή, απαραίτητα στην περιοχή διαμονής του δράστη, με το να περπατήσει ή να μετακομίσει στη γειτονιά του, ή να παρίσταται στο σχολείο του. Αντιθέτως, ο δράστης αναζητά τοποθεσίες όπου συναθροίζονται τα μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας. Για αυτό το λόγο, στα εγκλήματα τέτοιου τύπου το θύμα μπορεί να είναι οποιοδήποτε και δεν είναι ποτέ συγκεκριμένο, δηλαδή, δεν έχει στοχοποιηθεί εκ των προτέρων. 193 McDevitt J., Levin J., Bennett S., Hate crime offenders: an expanded typology, ό.π.,σ Levin J., McDevitt J., ό.π., σ

75 B. Αμυντικά εγκλήματα μισαλλοδοξίας (Defensive hate crimes) 195 Σε αυτού του τύπου τα εγκλήματα, ο δράστης δράττετται εκείνου που θεωρεί ως περιστατικό που πυροδοτεί ή επιταχύνει τη διάπραξη εγκλήματος, ώστε να χρησιμεύσει αυτό το περιστατικό ως καταλύτης της έκφρασης της οργής του. Εκλογικεύει την επίθεση σε κάποιον που θεωρεί ως παρείσακτο μέσω της υιοθέτησης μιας προστατευτικής και αμυντικής στάσης κατά του δεύτερου. Μάλιστα, ο δράστης θεωρεί, συχνά, ότι ο παρείσακτος ενεργά απειλεί του τρόπους βιοπορισμού του και την κοινότητα στην οποία ανήκει, και, έτσι, οφείλει να την προστατεύσει, ως στυλοβάτης αυτής, θεωρώντας πως είναι δικαιολογημένος να το κάνει, ή ακόμη και υποχρεωμένος. Χαρακτηριστικά, δεν φαίνεται να νιώθει ενοχές, ακόμη και εάν επιτεθεί με άγριο τρόπο στον παρείσακτο. Στα αμυντκού τύπου εγκλήματα μισαλλοδοξίας, λοιπόν, σε αντίθεση με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας που παρακινούνται από ενθουσιασμό, ο δράστης δεν φεύγει από τη γειτονιά του, το σχολείο του ή τον τόπο εργασίας του. Ακόμη, τείνει να στοχοποιεί κάποιο συγκεκριμένο άτομο ή μια ομάδα ατόμων. C. Εγκλήματα μισαλλοδοξίας που χαρακτηρίζονται από αντεκδίκηση (Retaliatory hate crimes) 196 Τα εγκλήματα αντεκδίκησης προκύπτουν ως αντίδραση σε κάποιο εικαζόμενο έγκλημα μισαλλοδοξίας. Δεν είναι σημαντικό το εάν στην πραγματικότητα συνέβη μια επίθεση, αλλά το ότι ο δράστης θεωρεί πως έλαβε χώρα. Μερικές φορές η φήμη ενός περιστατικού μπορεί να προκαλέσει ένα δράστη να εκδικηθεί, χωρίς καν να επιβεβαιωθεί η ακρίβεια της φήμης. 197 Σε αυτές τις περιπτώσεις σπάνια επιλέγεται 195 Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σ McDevitt J., Levin J., Bennett S., ό.π., σ

76 κάποιο συγκεκριμένο θύμα ο δράστης στρέφεται κατά οποιουδήποτε μέλους της ομάδας που έχει στοχοποιηθεί. D. Εγκλήματα μισαλλοδοξίας ως αποστολή (Mission hate crimes) 198 Ο δράστης είναι έτοιμος να διεξάγει «πόλεμο» εναντίον οποιουδήποτε μέλους και όλων των μελών μιας συγκεκριμένης ομάδας ατόμων. Δεν υπάρχει και δεν είναι απαραίτητο κάποιο περισταστικό το οποίο επιταχύνει τη διάπραξη εγκλήματος. Ο δράστης έχει αναλάβει μια ηθική αποστολή: να κάνει τον κόσμο καλύτερο για τα άτομα του κύκλου του. Είναι πεπεισμένος πως όλα τα άτομα που δεν ανήκουν στην δική του ομάδα είναι υπάνθρωποι ή δαίμονες 199 οι οποίοι είναι αποφασισμένοι να καταστρέψουν τον πολιτισμό μας, την οικονομία μας, ή την αγνότητα της φυλετικής μας κληρονομιάς. Θεωρεί πως, διεξάγωντας το έγκλημα, υπακούει σε μια ανώτερη εντολή, πως καθοδηγείται από μια ανώτερη δύναμη στην αποστολή του να απαλλάξει τον κόσμο από το κακό, το οποίο προσωποποιείται στους έχοντες διαφορετικό χρώμα, γλώσσα, θρησκεία, σεξουαλικό προσανατολισμό, μορφή, φύλο, ηλικία, κ.λπ., και πως οφείλει να ενεργήσει πριν να είναι πολύ αργά. Ο δράστης τέτοιου τύπου εγκλήματος μισαλλοδοξίας είναι πολύ πιθανό να συμμετάσχει σε μια οργανωμένη εγκληματική ομάδα, καθώς έχει μετατρέψει τη μισαλλοδοξία του σε επάγγελμα και όχι απλά χόμπι Levin J., McDevitt J., ό.π., σ Την εν λόγω πεποίθηση περιγράφει η έννοια της δαιμονοποίησης η οποία αποτελεί «μια πράξη καταδικασμού ή αποδοκιμασίας του κακού, η οποία αποδίδεται σε δαιμονική επιρροή ή σε δαιμονικές δυνάμεις. Σήμερα συνδέεται με λόγους περί ηθικής και με συμβολικές σταυροφορίες οι οποίες στοχεύουν στην ενδυνάμωση των ηθικών φραγμών. Η δαιμονολογία αναφέρεται στην κατασκευή ενός καταλόγου εχθρών. Το αντικείμενο της δαιμονοποίησης είναι ένας «άλλος», κάποιος εκτός της ομάδας, ο οποίος ευθύνεται για την κακοτυχία. Ο σκοπός της είναι να ανεγείρει και να επαναδιαβεβαιώσει συγκεκριμένα ηθικά και κοινωνικά όρια. Ευνοεί μια διχοτόμηση μεταξύ «ημών» και «εκείνων», η οποία εξυπηρετεί την υποστήριξη των ηθικών φραγμών της κοινωνίας Εξηγεί το γιατί έχουν πάει στραβά τα πράγματα μέσω της απόδοσης ευθύνης σε ορισμένες ομάδες ή μεμονωμένα άτομα οι οποίοι θεωρούνται υπόλογοι των κακών περιστατικών». Βλέπε σχετικά, McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ McDevitt J., Levin J., Bennett S., ό.π., σ

77 1.1 ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΕΣ ΕΓΚΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ Το οργανωμένο έγκλημα δεν έχει κοινό ορισμό. Ανάλογα με τα άτομα που το ερμηνεύουν, είτε είναι κυβερνήσεις, είτε φορείς εφαρμογής του νόμου, είτε εγκληματολόγοι, είτε ακαδημαϊκοί, ανάλογα με τις κοινωνίες τις οποίες επηρεάζει και ανάλογα με τις αξίες και τα έθιμα των εκάστοτε κοινωνιών, ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο. 201 «Ο όρος οργανωμένο έγκλημα τουλάχιστον στη γλώσσα μας δεν είναι επιτυχής, στο μέτρο που μπορεί να αναφέρεται σε μια πράξη/έγκλημα που τελείται πολύ καλά οργανωμένη ή σε οργανωμένη εγκληματική δραστηριότητα, αλλά οπωσδήποτε δεν περιλαμβάνει τις οργανωμένες εγκληματικές ομάδες, στις οποίες, μάλιστα, κατεξοχήν αναφέρεται». 202 «Οι ενώσεις-ομάδες τριών ή περισσοτέρων εγκληματιών, οι οποίες διακρίνονται για το στοιχείο της προγραμματισμένης διάρκειάς τους στο χρόνο, την οργανωμένη δομή τους και την επιδίωξη της διάπραξης περισσοτέρων του ενός όχι κατ ανάγκη προσδιορισμένων εξ αρχής σοβαρών εγκλημάτων, χαρακτηρίζονται ως εγκληματικές οργανώσεις». Διακρίνονται από αλληλεγγύη μεταξύ των μελών τους, την τήρηση του κώδικα της omerta, δηλαδή της συνωμοσίας της σιωπής, οικονομική δύναμη και προσαρμογή των δραστηριοτήτων τους στις σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες. 203 Όσον αφορά στα εγλήματα μισαλλοδοξίας, αξίζει να τονιστεί πως πολλοί άνθρωποι σε πολλές διαφορετικές χώρες συμφωνούν, σε κάποιο βαθμό, αν όχι ολόψυχα, με τις αρχές του ακραίου ρατσισμού της ιδεολογίας της λευκής υπεροχής, 201 Watson C., The organized crime of organ trafficking, Magister Legum degree, The Faculty of Law, University of the Free State Department of Criminal and Medical Law, Bloemfontein, 30/11/2006, p. 35, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: /unrestricted/WatsonC.pdf, (τελευταία επίσκεψη: 8/1/2013) 202 Αλεξιάδης Σ., Εγκληματολογία, δ έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα, σ Στο ίδιο, σ

78 ακόμη και εάν δεν θα συμμετείχαν ποτέ σε κάποια οργανωμένη εγκληματική ομάδα μισαλλοδοξίας. Χρειάζονται μονάχα λίγοι αφοσιωμένοι εξτρεμιστές για να προκαλέσουν αναταραχή σε ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων της μέσης οδού που χαρακτηρίζονται από χαλαρή αντιμετώπιση των πραγμάτων. Σήμερα αυτοί οι εξτρεμιστές χρησιμοποιούν και το διαδίκτυο για να μεταβιβάσουν τη φιλοσοφία μισαλλοδοξίας τους. 204 Οι περισσότερο νέες οργανωμένες εγκληματικές ομάδες μισαλλοδοξίας συχνά αποκηρύσσουν τα κινήματα της Κου-Κλουξ-Κλαν και των Ναζί προτιμώντας την ετικέτα του πατριωτισμού, η οποία είναι ικανή να αντιπροσωπεύσει ευκολότερα την εργατική τάξη. Ακόμη, αυτές οι ομάδες, συχνά, αποκρύπτουν τη μισαλλοδοξία τους προβάλλοντας μια αύρα και ένα δόγμα Χριστιανισμού. Υποστηρίζουν πως οι Λευκοί είναι οι πραγματικοί Ισραηλίτες που απεικονίζει η Παλαιά Διαθήκη, οι εκλεκτοί του Θεού, ενώ οι Εβραίοι είναι τα παιδιά του Σατανά, πως ο Ιησούς δεν ήταν Εβραίος αλλά απόγονος των Λευκών, βορειοευρωπαίων ανθρώπων, ή πως οι Νέγροι αποτελούν ένα κατώτερο είδος των Λευκών, λόγω του ότι προέρχονται από εποχή πριν από εκείνη του Αδάμ, και, μαζί με όλες τις άλλες ομάδες, πλην της Λευκής, βρίσκονται στο ίδιο πνευματικό επίπεδο με εκείνο των ζώων και, έτσι, δεν έχουν ψυχή ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ ΔΡΑΣΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ Για να κατανοήσουμε ποιος είναι ένοχος ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τι ακρίβως είναι εκείνο που θεωρείται αξιόποινο κατά την τέλεση ενός τέτοιου εγκλήματος, το λόγο για τον οποίο η κοινωνία αντιδρά σε μια τέτοιου είδους περίπτωση παράβασης των κανόνων συμπεριφοράς 204 Levin J., McDevitt J., ό.π., σσ Στο ίδιο, σ

79 καθιερώνοντας ποινικούς νόμους και ποινές (μέτρα που επιβάλλονται στον ένοχο δράστη μιας άδικης πράξης) 206 ή μέτρα ασφαλείας (μέτρα που επιβάλλονται σε δράστη που κρίνεται επικίνδυνος για τη δημόσια ασφάλεια ή όταν η διάπραξη εγκλήματος συνοδεύεται από όπλα, μέσα ή προϊόντα που κρίνονται επικίνδυνα για τη δημόσια ασφάλεια) 207. Όπως έχουμε ήδη αναφέρει παραπάνω, ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας ουσιαστικά αποτελείται από ένα έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου, παραδείγματος χάριν μια ανθρωποκτονία, η οποία ήδη τιμωρείται με κάποια ποινή, όμως ενέχει το επιπρόσθετο χαρακτηριστικό του ότι έχει τελεστεί υποκινούμενη από μισαλλοδοξία. Υπάρχουν δύο βασικές σχολές που ακολουθούν οι θεωρίες περί τιμωρίας. Η μια είναι εκείνη της ανταπόδοσης, η άποψη κατά την οποία ο δράστης ενεργεί ορθολογικά και σύμφωνα με την ελεύθερή του βούληση, δηλαδή ελεύθερα και λογικά επιλέγει να παραβεί τους κανόνες συμπεριφοράς της κοινωνίας, και έτσι η ποινή του επιβάλλεται ως ανταπόδοση του κακού που προξένησε, περιέχει ηθική αποδοκιμασία και είναι δίκαιη και ανάλογη με τη βαρύτητα της πράξης. Η άλλη σχολή είναι εκείνη που επικεντρώνεται στις συνέπειες που προκύπτουν από τη διάπραξη αδικήματος και, πιο συγκεκριμένα, στις συνέπειες της τιμωρίας. Δεν θα πρέπει να υπάρχει ανταπόδοση αλλά μονάχα επιβολή μιας ποινής ως δικαίωμα της κοινωνίας να αμυνθεί. Η ποινή, έτσι, θα πρέπει να βελτιώνει τη συνολική ευημερία της κοινωνίας, να στοχεύει στη γενική και ειδική αποτροπή και επανένταξη και στη μείωση του εγκλήματος. 208 {3}και 206 Αλεξιάδης Σ., Εγκληματολογία, ό.π., σ Στο ίδιο, σ Για τις ποινές βλέπε σχετικά, Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σσ και Φαρσεδάκης Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, 2005, σσ , στο εξής Lawrence F., {1}, ό.π., σσ

80 Και οι δύο σχολές σκέψης αναφέρονται στην αναλογία που θα πρέπει να υπάρχει μεταξύ του εγκλήματος και της τιμωρίας, ώστε να δικαιολογηθεί η τιμωρία, καθώς η αναλογικότητα, μαζί με τη νομιμότητα, την ισότητα, την προσωπική επιβολή ποινής και την ηθική, θα πρέπει να διασφαλίζεται ως χαρακτηριστικό που παρουσιάζουν οι ποινές και τα μέτρα ασφαλείας. 209 Επομένως, η ποινή που θα επιβληθεί στο δράστη ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας θα πρέπει να είναι ανάλογη με το έγκλημα το οποίο διέπραξε και, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας είναι «χειρότερο» από το αντίστοιχο έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίο από το οποίο αποτελείται, καθώς ενέχει το επιπρόσθετο χαρακτηριστικό του κινήτρου της μισαλλοδοξίας. Έπειτα, στην αξιολόγηση και μέτρηση της σοβαρότητας ενός εγκλήματος, δύο στοιχεία διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο: η υπαιτιότητα και η βλάβη που προκλήθηκε. 210 Το δεύτερο στοιχείο εξ αυτών, ωστόσο, στην περίπτωση, τουλάχιστον, των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, οφείλει να έχει λιγότερη σημασία, καθώς η βλάβη που προξενείται πιθανόν να μην εξαρτάται αποκλειστικά από το δράστη. Πολλές φορές, η βλάβη εξαρτάται αποκλειστικά από τον εάν το θύμα, η ομάδα-στόχος και η κοινωνία θα εκλάβουν το κίνητρο του δράστη ως υποκινούμενο από μισαλλοδοξία. Η αντίληψη αυτή δεν εξαρτάται από το δράστη. Με άλλα λόγια, μπορεί μια πράξη να θεωρηθεί ότι αποτελεί έγκλημα μισαλλοδοξίας παρότι ο δράστης να μην έχει κινητοποιηθεί από μισαλλοδοξία, ή το αντίθετο. 211 Η απαιτούμενη υπαιτιότητα, έτσι, του βασικού αδικήματος τι έκανε ο δράστης θα πρέπει να αφορά στην αμέλεια, στη γνώση ή στο σκοπό. Η υπαιτιότητα 209 Φαρσεδάκης Ι., {3}, ό.π., σσ Lawrence F., {1}, ό.π., σσ Στο ίδιο, σσ

81 του εγκλήματος μισαλλοδοξίας αφορά στο λόγο για τον οποίο ο δράστης προέβει στη διάπραξη του εγκλήματος. 212 Κατά αυτόν τον τρόπο αναδεικνύεται ότι ο δράστης ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας, παραδείγματος χάριν, ο δράστης του οποίου το έγκλημα είναι η ανθρωποκτονία υποκινούμενη από ρατσισμό, θα πρέπει να τιμωρείται περισσότερο αυστηρά από το δράστη ο οποίος διέπραξε ανθρωποκτονία η οποία δεν υποκινήθηκε από ρατσισμό. Ποιος είναι, λοιπόν, ο δράστης ενός εγκληματος μισαλλοδοξίας; Είναι εκείνος ο οποίος σκόπιμα ή εσκεμμένα και συνειδητά διαπράττει έγκλημα του κοινού ποινικού δικαίου υποκινούμενος από πνεύμα μισαλλοδοξίας. 213 Πιο συγκεκριμένα, μπορούν να υπάρξουν τρείς κατηγορίες δραστών: εκείνη του έξυπνου εγκληματία που παρακινείται από μισαλλοδοξία (clever bias criminal), εκείνη του ανεπίγνωστου εγκληματία που παρακινείται από μισαλλοδοξία 212 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ.79 Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει αναφορά στην θεωρία ουδετεροποίησης των D.Matza και G.Sykes που εντάσσεται στις θεωρίες του περάσματος στη πράξη, δηλαδή στις θεωρίες εκείνες οι οποίες δεν θεωρούν την εγκληματική πράξη, αναγκαίως, ως σύμπτωμα μιας ιδιάζουσας προσωπικότητας, αλλά την εξετάζουν ως απλή πραγματικότητα, που μπορεί να εξηγηθεί κατά κανόνα από μόνη της, ανεξάρτητα από το παρελθόν του δράστη. Για τον Matza, η εγκληματική δράση των νέων είναι προϊόν της ελέυθερης επιλογής τους, στο τέρμα μιας διαδικασίας αλληλεπίδρασης που καθορίζεται από δύο ψυχολογικούς μηχανισμούς: την άρνηση της υπαιτιότητας και το αίσθημα αδικίας που υπέστησαν. Ο Matza μαζί με τον Sykes ανέπτυξαν τη θεωρία της ουδετεροποίησης, κατά την οποία το πέρασμα στη πράξη διευκολύνεται από την ανάπτυξη πέντε τεχνικών εξουδετέρωσης της ηθικής ευθύνης για το έγκλημα, ως τρόπος εκλογίκευσης και δικαιολόγησης της παραβατικής συμπεριφοράς και απελευθέρωσης από τους ηθικούς καταναγκασμούς: α) την άρνηση της ευθύνης (η παράνομη πράξη οφείλεται σε γεγονότα πέρα από το πεδίο ελέγχου του δράστη και ο ίδιος δεν είχε τη πρόθεση διάπραξης), β) την άρνηση της βλάβης (εκλογίκευση δραστηριοτήτων), γ) την άρνηση του θύματος (ο δράστης εμφανίζεται ως «θύμα» ή θεωρεί το θύμα άξιο της βλάβης που υπέστη), δ) την κατηγορία κατά των κατηγόρων (ο δράστης ενοχοποιεί εκείνους που τον κατηγορούν, ρίχνει τις ευθύνες για τη πράξη του στο σύστημα, στα όργανα του επίσημου κοινωνικού ελέγχου και θεωρεί ότι όλοι στρέφονται εναντίον του υποκινούμενοι από διαφορετικά κριτίρια), και τέλος ε) την επίκληση μιας ανώτερης αξίας που να δικαιολογεί το έγκλημα (ο δραστής επικαλείται ότι η παράνομη πράξη έγινε για χάρη κάποιου ή κάποιων από τα μέλη της ομάδας στην οποία ανήκει, ως υπακοή στη σχετική επιταγή) Οι εγκληματίες γνωρίζουν ότι η πράξη τους αποτελεί αδίκημα, όμως, θεωρούν ότι ο νόμος δεν είναι εφαρμόσιμος στη περίπτωσή τους. Βλέπε σχετικά, Φαρσεδάκης Ι., {1}, ό.π., σσ και Χάιδου Α., ό.π., σσ

82 (unconscious racist) και εκείνη του ακούσια επιθετικού/προσβλητικού δράστη (unknowingly offensive actor) Έξυπνος Εγκληματίας που παρακινείται από μισαλλοδοξία (Clever bias criminal) Ο εν λόγω εγκληματίας είναι ένοχος εγκλήματος μισαλλοδοξίας καθώς έχει επίγνωση της επικέντρωσης στην υπαιτιότητα κατά την καθιέρωση ενοχής για ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας. Έτσι, προφασίζεται λόγους διαφορετικούς της μισαλλοδοξίας κατά την δικαιολόγηση της πράξης του. Η απόδειξη μιας τέτοιας περίπτωσης μπορεί να είναι δύσκολη αλλά η ενοχή του δράστη έγκειται είτε στην μελλοντική επικινδυνότητά του ή στο ότι είναι ηθικά αξιόμεμπτος της πράξης του, ακόμη και εάν το θύμα δεν υποψιάζεται ότι η πράξη του δράστη παρακινήθηκε από μισαλλοδοξία ή ακόμη και εάν δεν προκλήθηκε η βλάβη που συνηθίζεται να σχετίζεται με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. 2. Ανεπίγνωστος εγκληματίας που παρακινείται από μισαλλοδοξία (Unconscious racist) Ο συγκεκριμένος εγκληματίας, ο οποίος συνειδητά θεωρεί ότι η πράξη του δεν παρακινήθηκε από μισαλλοδοξία, παρότι υποσυνείδητα έχει παρακινηθεί από αυτήν, μπορεί να κριθεί ένοχος ή αθώος, ανάλογα με την περίπτωση. Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε μια περίπτωση κατά την οποία το θύμα, διαφορετικής εθνικότητος από το δράστη, εισχώρησε στη γειτονία του δράστη ο οποίος τελευταίος επιτίθεται στο θύμα υπερασπιζόμενος την περιοχή του. Ο δράστης προφασίζεται πως θα διέπραττε το αδίκημα ανεξαρτήτως της εθνικότητας του θύματος. Συνειδητά πιστεύει πως θα υπερασπιζόταν την περιοχή του ενάντια οποιουδήποτε ξένου/παρείσακτου (outsider). 214 Lawrence F.,{1}, ό.π., σσ , σ

83 Ανάλογα με την σημασία που θα μπορούμε να προσδώσουμε στην έννοια του ξένου/παρείσακτου ο δράστης μπορεί να κριθεί ένοχος ή αθώος. α. Εάν, όντως, αποδειχθεί πως η σημασία του όρου δεν ενέχει ρατσιστικούς συνδιασμούς τότε ο δράστης είναι αθώος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας, παρότι θα κριθεί ένοχος του εγκλήματος του κοινού ποινικού δικαίου το οποίο διέπραξε. β. Εάν αποδειχθεί ότι με την έννοια ξένος/παρείσακτος ο δράστης εννοεί κάθε, για παράδειγμα, Αλβανό, και μόνο κάθε άτομο που προέρχεται από την Αλβανία, τότε θα μπορούσε να κριθεί ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας. γ. Εάν αποδειχθεί ότι με την έννοια ξένος/παρείσακτος ο δράστης εννοεί κάθε άτομο διαφορετικής εθνικότητας από τη δική του, τότε, πάλι, θα μπορούσε να κριθεί ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας δ. Εάν, τέλος, αποδειχθεί ότι ο δράστης εννοεί κάθε άτομο διαφορετικής εθνικότητας από τη δική του, αλλά και όποιον δεν μοιάζει κατά την αντιλήψή του οικίος, τότε φαίνεται ότι η έννοια ενέχει πολύ περισσότερο πολύπλοκους συνδυασμούς και θα ήταν επικίνδυνο να κριθεί ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας. Παρόλα αυτά, στην τελευταία περίπτωση θα μπορούσε να κριθεί ένοχος εάν αποδειχθεί ότι ο δράστης έχει μια τάση να αισθάνεται μισαλλοδοξία την οποία είτε συγκαλύπτει ή αγνοεί απερίσκεπτα. 83

84 3. Ακούσια επιθετικός/προσβλητικός δράστης (Unknowingly offensive actor) Αυτός ο δράστης σκοπεύει να προκαλέσει βλάβη στο θύμα, η οποία συνδέεται με αδίκημα του κοινού ποινικού δικαίου, αλλά στην πραγματικότητα προκαλεί επιπλέον βλάβη που σχετίζεται με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, δίχως να έχει πρόθεση να προκαλέσει αυτή την τελευταία. Και πάλι, ο συκγεκριμένος δράστης μπορεί να κριθεί ένοχος ή αθώος, ανάλογα με την περίπτωση. Ο δράστης αυτός αναζητά να σοκάρει ή να προσβάλει την κοινωνία γενικά, αλλά επιλέγει να το κάνει με τρόπο που απειλεί ιδιαίτερα μια συγκεκριμένη μειονότητα. Για παράδειγμα, καταστρέφει δημόσια περιουσία ζωγραφίζοντας μια σβάστικα. α. Εάν αποδειχθεί ότι ο δράστης αγνοεί τη σημασία της σβάστικας τότε δεν μπορεί να κριθεί ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας. β. Εάν θεωρηθεί ότι είναι αμελής, δηλαδή ότι θα έπρεπε να γνωρίζει τη σημασία της σβάστικας, τότε ανάλογα μπορεί να κριθεί αθώος ή ένοχος εγκληματικής ασυνείδητης αμέλειας. γ. Εάν, πάλι, κριθεί ενσυνείδητα αμελής, όταν, για παράδειγμα, έχει ζωγραφίσει τη σβάστικα στο κτίριο μιας συναγωγής, τότε είναι ένοχος διάπραξης εγκλήματος μισαλλοδοξίας. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να τονιστεί πως σε κοινωνίες στις οποίες οι καταστάσεις μεταβάλλονται διαρκώς, «τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας μπορούν τα μετατραπούν σε περιστάσεις έκφρασης συγκρατημένων αισθημάτων θυμού και απογοήτευσης σχετικά με τις υπάρχουσες συνθήκες διαβίωσης αυτά τα συναισθήματα βρίσκουν φυσικές διεξόδους σε συγκεκριμένα γεγονότα στα οποία η 84

85 προκατάληψη και η μεροληψία συνδέονται με ενέργειες εγκληματικής βίας και λεηλασίας». 215 Χαρακτηριστικά εγκλημάτων μισαλλοδοξίας με βάση το κίνητρο του δράστη Χαρακτηριστικά Αναζήτησης αδικήματος συγκινήσεων Αμυντικά Αντεκδίκησης Αποστολής Αριθμός δραστών ομάδα ομάδα ένας δράστης ομάδα Ηλικία δράστη/ών έφηβοι έφηβοι έφηβοι νεαροί ενήλικες νεαροί νεαροί ενήλικες νεαροί ενήλικες ενήλικες ενήλικες Τοποθεσία περιοχή θύματος περιοχή περιοχή θύματος περιοχή θύματος δράστη ή δράστη Όπλο χέρια, πόδια, πέτρες χέρια, πόδια, πέτρες, χέρια, πόδια, Ρόπαλα, μπαστούνια, πέτρες πυροβόλα όπλα πυροβόλα όπλα προηγούμενες Ιστορικό κανένα πράξεις συχνά κανένα κανένα δράστη-θύματος εκφοβισμού Δέσμευση από μισαλλοδοξία μικρή μέτρια μέτρια πλήρης Αποτροπή πιθανή απίθανη απίθανη περισσότερο απίθανη Πηγή: McDevitt J., Levin J., Bennett S., Hate crime offenders: an expanded typology, Journal of Social Issues, Vol. 58, No. 2, 2002, pp , p. 311 Πέραν του ότι το παραπάνω τυπολογικό μοντέλο παρέχει μια νέα διάσταση στη τυπολογία των δραστών εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, προτείνει και ένα συνεχές ενοχής, καθώς οι δράστες συχνά διαδραματίζουν διαφορετικούς ρόλους σε ένα μεμονωμένο περιστατικό και αυτοί οι ρόλοι αντικατοπτρίζουν διαφορετικά επίπεδα ενοχής. Ακόμη, η αναγνώριση επιπέδων ενοχής βοηθά στην κατανόηση της εμπλοκής πολλαπλών δραστών σε ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας. Υπάρχουν, λοιπόν, τρία επίπεδα ενοχής: (1) ο ηγέτης ενός περιστατικού, (2) ο συνταξιδιώτης και (3) ο απρόθυμος συμμέτοχος. Παρουσιάζεται και (4) η κατηγορία 215 Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σ

86 του ήρωα, ώστε να αναγνωριστούν εκείνοι οι οποίοι ενεργά προσπαθούν να παρέμβουν ώστε να προστατεύσουν το θύμα. Επίπεδο ενοχής Ηγέτης Συνταξιδιώτης Απρόθυμος συμμέτοχος Ήρωας Ενοχή μεμονωμένων ατόμων που εμπλέκονται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας με βάση το κίνητρο του δράστη Αναζήτησης συγκινήσεων Αμυντικά Αντεκδίκησης Αποστολής ενθαρρύνει τους άλλους ενεργά συμμετέχει ενεργά ή διστακτικά ενεργά ή διστακτικά ενεργά συμμετέχει στην κατάστρωση του συμμετέχει στο συμμετέχει στο σε ομάδα μίσους εγκλήματος ή στο έγκλημα έγκλημα και στο έγκλημα έγκλημα δεν συμμετέχει ενεργά δεν συμμετέχει ενεργά δεν συμμετέχει δεν συμμετέχει στο έγκλημα αλλά δεν στο έγκλημα αλλά δεν ενεργά στο ενεργά στο έγκλημα προσπαθεί να το προσπαθεί να το έγκλημα άλλα δεν αλλά δεν προσπαθεί σταματήσει ή να σταματήσει ή να μπορεί να να το σταματήσει ή προειδοποιήσει το προειδοποιήσει το αποσυρθεί από την να βοηθήσει το θύμα θύμα θύμα ομάδα προσπαθεί να καταγγέλει τη προσπαθεί να σταματήσει το συμπεριφορά της σταματήσει το προειδοποιεί το θύμα έγκλημα και ομάδας στην έγκλημα προειδοποιεί το θύμα αστυνομία εξαιρετικά υποκείμενος σε αλλαγή μετριοπαθώς υποκείμενος σε αλλαγή εξαιρετικά απίθανη η αλλαγή Πηγή: Levin J., Bennett S., Hate crime offenders: an expanded typology, Journal of Social Issues, Vol. 58, No. 2, 2002, pp , p. 313 Ο παραπάνω πίνακας καταδεικνύει και επιβεβαιώνει την άποψη του K.Franklin, κατά την οποία στην αναζήτηση του κινήτρου του δράστη θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και τις δυναμικές της ομάδας στην οποία ανήκει αυτός, δηλαδή, την πίεση την 86

87 οποία δέχεται από την ομάδα ο εκάστοτε δράστης, καθώς και την κοινωνική επιρροή σε αυτόν. 216 Αξίζει να τονιστεί πως η ορθότητα της τυπολογίας των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, η οποία αναφέρθηκε παραπάνω, θα πρέπει να εξεταστεί στη βάση πολλαπλών μελλοντικών εμπειρικών διερευνήσεων. IV. Η ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΔΡΑΣΤΗ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΟΣ Οι παραδοσιακές προσεγγίσεις της μέτρησης της σχέσης μεταξύ του θύματος και του δράστη ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας τείνουν να επικεντρώνονται στο βαθμό οικιότητας μεταξύ τους. Παρόλα αυτά, η κατανόηση της παραπάνω σχέσης πιθανόν να αναπτυχθεί μέσω του στοχασμού επί του ευρύτερου πλαισίου εντός του οποίου γνωρίζονται, δηλαδή επί της λεπτότητας και πολυπλοκότητας της σχέσης τους. Δηλαδή, οφείλουμε να έχουμε επίγνωση, όχι μόνο σχετικά με το σημείο στο οποίο τίθεται το όριο μεταξύ των δραστών οι οποίοι είναι άγνωστοι προς το θύμα και εκείνων τους οποίους γνωρίζει, αλλά και σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο τίθεται το εν λόγω όριο. Μπορεί, με άλλα λόγια, ένας δράστης να είναι, παράλληλα, και γνωστός και άγνωστος προς το θύμα; Ποιοι είναι οι τρόποι αναγνώρισης τους οποίους χρησιμοποιεί το θύμα και ποιες οι μέθοδοι ταξινόμησης που χρησιμοποιεί η έρευνα ώστε να τους περιγράψει; 217 Η βιβλιογραφία σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν έχει απευθυνθεί άμεσα στη σχέση μεταξύ του θύματος και του δράστη και αυτό οφείλεται στον τρόπο με τον οποίο ορίζεται, συνήθως, το έγκλημα μισαλλοδοξίας. Είναι ζωτικής σημασίας, στους περισσότερους ορισμούς, το θύμα να επιλέγεται απλώς και μόνο βάσει της 216 McDevitt J., Levin J., Bennett S., ό.π, σ. 308, Mason G., ό.π., σ. 838, 853,

88 ιδιότητας μέλους του σε μια συγκεκριμένη μειονότητα. 218 Κατά συνέπεια, όπως είχε σημειώσει ο F.Lawrence, η ξεχωριστή ταυτότητα του θύματος είναι άσχετη ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας προκύπτει, όχι εξαιτίας του ποιο είναι το θύμα, αλλά, εξαιτίας του τι είναι. 219 Το παραπάνω, με τη σειρά του ενισχύει την άποψη πως τα θύματα και οι δράστες εγκλημάτων μισαλλοδοξίας τείνουν να είναι άγνωστοι μεταξύ τους. 220 Η εν λόγω εικόνα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας ενισχύει τον ίδιο της τον εαυτό στο μέτρο που καθορίζει τα είδη των περιστατικών τα οποία εκλαμβάνονται ως εγκλήματα μισαλλοδοξίας: οι περιπτώσεις στις οποίες το θύμα και ο δράστης γνωρίζονται πιθανόν να εξαιρεθούν. 221 Ο G.Mason, στην έρευνα που διεξήγαγε στο Ηνωμένο Βασίλειο, με βάση στοιχεία του 2001, σχετικά με τη δημοφιλή εικόνα του αγνώστου δράστη, εξέτασε τη σχέση μεταξύ θύματος και δράστη σε περιπτώσεις φυλετικού και ομοφοβικού εκφοβισμού, τον τρόπο με τον οποίο γνωρίζονται, με σκοπό να μπορέσει να απαντήσει στο εξής ερώτημα: εάν ένας δράστης αναγνωρίζεται από ένα θύμα ως κάποιος ο οποίος είναι γνώριμος ή απλά ως φυσιογνωμία, λόγω της εγγύτητας του δράστη στο σπίτι ή το χώρο εργασίας του θύματος, αυτό σημαίνει απαραίτητα πως το θύμα γνωρίζει τον δράστη; 222 Η απάντηση στο εν λόγω ερώτημα δεν περιορίζεται στα φυλετικά και ομοφοβικά εγκλήματα μισαλλοδοξίας, αλλά πιθανόν να ισχύει και για άλλου τύπου εγκλήματα μισαλλοδοξίας. 223 Ανακάλυψε, λοιπόν, πως στις περισσότερες καταγγελίες εγκλημάτων μισαλλοδοξίας εμπλέκονταν ως δράστες νεαροί άρρενες, που ήταν το ίδιο πιθανό να δρουν μεμονωμένα ή συλλογικά, οι οποίοι εξύβρισαν ή εκφόβισαν ένα θύμα ηλικίας 218 Στο ίδιο, σ Lawrence F.M., {1}, ό.π., σ Mason G., ό.π., σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

89 35-50 ετών, το οποίο ήταν συχνά, αλλά όχι πάντοτε, ο μοναδικός αποδέκτης της κακομεταχείρισης. Τέτοιου είδους περιστατικά έτειναν να λαμβάνουν χώρα κοντά στο σπίτι του θύματος και να διαπράττονται από κάποιον γείτονα ή κάποιο τοπικό δράστη. Η φύση του προβλήματος ήταν διαρκής. 224 Μονάχα το 5% των περιπτώσεων αφορούσε θύματα τα οποία δεν γνώριζαν με κανένα τρόπο το δράστη. Έτσι λοιπόν, κατά τον Stanko, η μισαλλοδοξία περισσότερο συχνά εντοπίζεται κοντά στην κατοικία του θύματος και απευθύνεται στον κοντινό συνέταιρο ή σύντροφο, γείτονα, φίλο ή γνωστό. 225 Παρόλα αυτά, καταδεικνύεται πως το θύμα γνωρίζει τον δράστη. Αν, λοιπόν, το θύμα γνωρίζει το δράστη, με ποιο τρόπο τον γνωρίζει; Μπορεί ο δράστης να είναι και ντόπιος και άγνωστος την ίδια στιγμή; Τα περισσότερα θύματα μπορούσαν να παράσχουν επαρκής πληροφορίες σχετικά με τον ύποπτο, αλλά δεν μπορούσαν να τον κατονομάσουν. Αντ αυτού, έτειναν να αναγνωρίζουν τους υπόπτους μέσω κάποιου χαρακτηριστικού της εμφάνισής τους, όπως χρώμα μαλλιών, διαστάσεις, χρώμα δέρματος, τύπος ένδυσης, κ.λπ., και/ή μέσω κάποιας μορφής γνώσης του τόπου όπου διέμεναν, για παράδειγμα σε ένα συγκεκριμένο σπίτι ή ως μέλος μιας συγκεκριμένης οικογένειας. Με άλλα λόγια, οι ύποπτοι αναγνωρίζονταν οπτικά, χάρη στην ικανότητα των θυμάτων να ανακαλλούν χαρακτηριστικά τους: τα θύματα περιέγραφαν τους υπόπτους, αλλά όχι στη βάση του ότι τους είχαν δει πριν το περιστατικό. 226 Ακόμα και εάν γνωρίζονταν οπτικά από πριν, λόγω κάποιας προηγούμενης επαφής τους, αυτός ο τύπος αναγνώρισης είναι πολύ περιορισμένος. Θα ήταν παρατραβηγμένο να ισχυριστούμε πως τα θύματα γνώριζαν τους υπόπτους. Τα θύματα τείνουν να γνωρίζουν υπόπτους μέσω της εμπειρίας της τοποθεσίας στην οποία διεπράχθει το έγκλημα. Επομένως, το θύμα οφείλει την αναγνώριση του 224 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ

90 υπόπτου στη γνώση του σχετικά με τον τόπο του εγκλήματος και όχι σχετικά με το ποιος διέπραξε το έγκλημα. 227 Οι έρευνες σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας και τη σχέση του θύματος με το δράστη οφείλουν να αποφύγουν τον πειρασμό να καταρρίπτουν κατηγορίες με σκοπό να προσεγγίσουν τις πολικότητες του αγνώστου ή γνωστού δράστη. Θα πρέπει να απαιτούνται τρόποι κατηγοριοποίησης που να μπορούν να συλλάβουν τους τρόπους με τους οποίους τα θύματα γνωρίζουν τους δράστες, δίχως να μειώνονται τέτοιες σχέσεις μόνο σε ποσοτικά ερωτήματα σχετικά με το βαθμό οικιότητας μεταξύ των συμβαλλόμενων. Οι δράστες δεν είναι εντελώς άγνωστοι στα θύματα. Τα θύματα έχουν γνώση της ταυτότητάς τους αλλά σπάνια τους γνωρίζουν καλά. Ως μορφή οικιότητας, λοιπόν, το παραπάνω απέχει κατά πολύ από το βάθος οικιότητας που υφίσταται μεταξύ φίλων, συνεταίρων ή συντρόφων ή μελών της οικογενείας. 228 Στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες, οι ντόπιοι και οι γείτονες σπάνια είναι άτομα τα οποία γνωρίζουμε σε κάποιο βάθος. Έτσι, οι δράστες μπορεί να είναι «γνωστοί» στα θύματα κατά μια ιδιότητα (ως γείτονες) και όμως να είναι εντελώς άγνωστοι σε αυτούς με οποιαδήποτε άλλη έννοια. Η «γνωριμία» μεταξύ τους είναι διφορούμενη και αντιφατική. Η σχέση μεταξύ θύματος και δράστη ποικίλει, λοιπόν, ανάλογα με αρκετές μεταβλητές: τον ορισμό των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, τα δημογραφικά του θύματος και του δράστη, τη σοβαρότητα του εγκλήματος, τους τύπους των υπό εξέταση δεδομένων και τις μεθόδους κατηγοριοποίησης Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ Στο ίδιο, σσ

91 ΜΕΡΟΣ Γ: Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΕΓΚΛΗΜΑΤΩΝ ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ I. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 1. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ Μεταξύ των θεσμικών οργάνων και των οργανισμών της Ε.Ε., που απασχολούνται με τον τομέα της δικαιοσύνης, είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. 1.1 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ «Η Ε.Ε. ενεργεί για λογαριασμό των πολιτών της Ε.Ε., με σκοπό την αποτροπή των διακρίσεων σε βάρος τους λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκείας ή πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού και φύλου. Πέρα από τις δύο Οδηγίες (Οδηγία για τη φυλετική ισότητα και Οδηγία για το πλαίσιο της απασχόλησης), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε τον Ιούλιο του 2008 μια Ανακοίνωση, η οποία παρουσιάζει μια ολοκληρωμένη προσέγγιση για την εντατικοποίηση της δράσης κατά των διακρίσεων και την προώθηση των ίσων ευκαιριών, καθώς και μια απόφαση της Επιτροπής, με την οποία συγκροτείται μια ομάδα κυβερνητικών εμπειρογνωμόνων για την καταπολέμηση των διακρίσεων. Ακόμη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υποστηρίζει την ίση μεταχείριση των Ρομά, της μεγαλύτερης εθνοτικής μειονότητας της ΕΕ». 230 Πιο συγκεκριμένα, στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των πολιτών της Ε.Ε., μέσω καμπανιών πληροφόρησης, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, μέσω μη κρατικών οργανώσεων, σεμιναρίων, αλλά και συνδικαλιστικών οργανώσεων. Ακόμη, 230 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 91

92 προσπαθεί να διαχειριστεί ορθά την πολυπολιτισμικότητα στον τομέα της απασχόλησης σε όλα τα κράτη-μέλη της και παρέχει ένα δίκτυο εμπειρογνωμόνων 231 σε σχέση με ζητήματα διακρίσεων. Ένας από τους μακροπρόθεσμους στόχους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι και η αντιμετώπιση των διακρίσεων κατά των ανθρώπων με αναπηρίες. Οι άνθρωποι με αναπηρίες οφείλουν να απολαμβάνουν ίση πρόσβαση στα δικαιώματα, στην εργασία, στην εκπαίδευση και να μπορούν να είναι ανεξάρτητοι. 232 Ακόμη, στις 15 Νοεμβρίου 2010 υιοθετήθηκε η Ευρωπαϊκή Στατηγική σχετικά με την Αναπηρία (European Disability Strategy ), η οποία αποτελεί μια ανανεωμένη δέσμευση προς τη δημιουργία μιας Ευρώπης απαλλαγμένης από τα εμπόδια που δημιουργούνται λόγω των διακρίσεων. Έπειτα, δεν πρέπει να λησμονείται πως, για πολλά χρόνια, οι Ρομά έχουν υπάρξει αναπόσπαστο τμήμα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Υπολογίζεται πως ο πληθυσμός των Ρομά ανέρχεται στα 10 με 12 εκατομμύρια σε όλη την Ευρώπη, αποτελώντας τη μεγαλύτερη εθνική μειονότητα. Οι περισσότεροι είναι Ευρωπαίοι πολίτες. 233 Η Οδηγία 2000/43/ΕΚ του Συμβουλίου, της 29ης Ιουνίου 2000, περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής τους καταγωγής, απαγορεύει τις διακρίσεις που αφορούν στη φυλετική ή εθνική καταγωγή. Όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. έχουν μεταφέρει την Οδηγία στο δίκαιό τους. 231 Υπάρχουν 5 ενεργά δίκτυα εμπειρογνωμόνων: η κυβερνητική ομάδα εμπειρογνωμόνων (Government expert group), το δίκτυο εμπειρογνωμόνων επί κοινωνικοοικονομικών θεμάτων (Network of socio-economic experts), το ακαδημαϊκό δίκτυο Ευρωπαίων εμπειρογνωμόνων σε σχέση με την αναπηρία (Academic Network of European Disability experts), το ευρωπαϊκό δίκτυο νομικών εμπειρογνωμόνων στο θέμα της μη διάκρισης (European Network of legal experts in the nondiscrimination field), και τοδίκτυο φορέων ισότητας (Network of equality bodies - Equinet). 232 Όσον αφορά στα άτομα με αναπηρία βλέπε σχετικά, Ευρωπαϊκή Ένωση, Η Ευρωπαϊκή ένωση ανά θέμα, Δικαιοσύνη και εσωτερικές υποθέσεις, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Δικαιοσύνη, Αντιμετώπιση των διακρίσεων, Άνθρωποι με αναπηρία, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 233 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 92

93 Παρόλα αυτά, πολλοί Ρομά είναι ακόμη θύματα προκαταλήψεων και βαθιά ριζωμένων πρακτικών αποκλεισμού. 234 Σε σχέση με το σεξουαλικό προσανατολισμό, το άρθρο 19 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ε.Ε. (Σ.Λ.Ε.Ε.) δίνει τη δυνατότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση να θεσπίζει νομοθεσία για την καταπολέμηση των διακρίσεων για λόγους σεξουαλικού προσανατολισμού. Σύμφωνα με το άρθρο 10 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ε.Ε., η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιδιώκει την καταπολέμηση κάθε είδους διακρίσεων κατά τον καθορισμό και την εφαρμογή όλων των πολιτικών και δραστηριοτήτων της. Η Επιτροπή έχει προβεί στη ρητή αυτή δέσμευση στην ανακοίνωση του 2008 «Καταπολέμηση των διακρίσεων και ίσες ευκαιρίες: ανανεωμένη δέσμευση» που καθορίζει το πλαίσιο υλοποίησης διαφόρων δράσεων από την Επιτροπή με στόχο την καταπολέμηση των διακρίσεων εξαιτίας, μεταξύ άλλων, του σεξουαλικού προσανατολισμού. Ακόμη, ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. συγκεντρώνει σε ένα ενιαίο έγγραφο τα θεμελιώδη δικαιώματα που προστατεύει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το άρθρο 21 του Χάρτη απαγορεύει ρητά τις διακρίσεις για λόγους σεξουαλικού προσανατολισμού. 235 Ακόμη, όσον αφορά στην ισότητα των φύλων, η ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών συγκαταλέγεται στις θεμελιώδεις αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ανάγεται στο 1957, όταν η αρχή της ίσης αμοιβής για ίση εργασία περιλήφθηκε στη Συνθήκη της Ρώμης Για περισσότερες πληρογορίες σχετικά με τις ενέργειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο θέμα των Ρομά βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) Σχετικά με την στρατηγική της Ελλάδας βλέπε, Hellenic republic, Ministry of labour and social security, National Strategic Framework for Roma, December 2011, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 235 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 236 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 93

94 Τα επιτεύγματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά στην ενίσχυση της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών βοήθησαν να αλλάξουν οι ζωές πολλών Ευρωπαίων πολιτών προς το καλύτερο. Αν και κάποιες ανισότητες παραμένουν, η Ε.Ε. έχει σημειώσει αξιόλογη πρόοδο κατά τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως χάρη στην νομοθεσία για την ίση μεταχείριση, στην ενσωμάτωση της διάστασης του φύλου (ένταξη της έμφυλης διάστασης σε όλες τις άλλες πολιτικές) και στα ειδικά μέτρα για την πρόοδο των γυναικών. Κάποιες ενθαρρυντικές τάσεις περιλαμβάνουν τον αυξημένο αριθμό γυναικών στην αγορά εργασίας και την πρόοδό τους στην εξασφάλιση καλύτερης εκπαίδευσης και κατάρτισης. Ωστόσο, διαφορές μεταξύ των φύλων παραμένουν, και στην αγορά εργασίας οι γυναίκες συνεχίζουν να υπερεκπροσωπούνται στους χαμηλότερα αμειβόμενους τομείς και να υποεκπροσωπούνται σε θέσεις όπου λαμβάνονται αποφάσεις. 237 Η Στρατηγική για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών συνιστά το πρόγραμμα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ισότητα των φύλων για την περίοδο Αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο, το οποίο δεσμεύει την Επιτροπή να προωθήσει την ισότητα των φύλων σε όλες τις πολιτικές της για την ισότιμη οικονομική ανεξαρτησία γυναικών και ανδρών. την ίση αμοιβή για εργασία ίσης αξίας, την ισότητα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, την αξιοπρέπεια, την ακεραιότητα και τον τερματισμό της βίας με βάση το φύλο και την προαγωγή της ισότητας των φύλων πέρα από την Ε.Ε. 238 Η στρατηγική υπογραμμίζει τη συμβολή της ισότητας των φύλων στην οικονομική μεγέθυνση και τη βιώσιμη ανάπτυξη και υποστηρίζει την υλοποίηση της διάστασης της ισότητας των φύλων στη στρατηγική «Ευρώπη 2020». Βασίζεται στις προτεραιότητες του Χάρτη για τα δικαιώματα των γυναικών και την εμπειρία του 237 Στο ίδιο 238 Στο ίδιο 94

95 Χάρτη πορείας για την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών. Η πρόοδος καταγράφεται σε ετήσια βάση και παρουσιάζεται σε μια Έκθεση περί της ισότητας μεταξύ γυναικών και ανδρών. 239 Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε να εγκαθιδρυθούν έλαχιστα πρότυπα για τα δικαιώματα, την υποστήριξη και την προστασία των θυμάτων εγκλήματος. Μεταξύ των πολλών διατάξεων, αναγνωρίζεται ότι τα θύματα εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, συχνά απαιτούν ειδικές υπηρεσίες υποστήριξης λόγω της φύσης του εγκλήματος στα οποία υποβλήθηκαν. Η Σύσταση Γενικής Πολιτικής No. 7 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με το Ρατσισμό και τη Μισαλλοδοξία (ECRI), σχετίζεται με την εθνική νομοθεσία καταπολέμησης του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων. 240 Τέλος, το πρόγραμμα Daphne III της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στοχεύει στο να παράσχει την Ευρωπαϊκή Ένωση με μια ενισχυμένη βάση για το σχεδιασμό πολιτικών σχετικών με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και στην υποστήριξη σχετικών πρωτοβουλιών από τα κράτη-μέλη. 1.2 ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (FRA) Ο Οργανισμός λειτουργεί από την 1η Μαρτίου Διαδέχεται νομικά το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Φαινομένων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας (EUMC), έχοντας αναλάβει τα νομικά δικαιώματα και τις υποχρεώσεις, και όλες τις οικονομικές δεσμεύσεις του Παρατηρητηρίου. 239 Στο ίδιο 240 Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI), ECRI general policy recommendation No. 7 on national legislation to combat racism and racial discrimination, Strasbourg, 17 February 2003, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2012) Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με τον Ρατσισμό και τη Μισαλλοδοξία (ECRI), βλέπε παρακάτω, Συμβούλιο της Ευρώπης 95

96 Στόχος του οργανισμού αυτού είναι να παρέχει στα θεσμικά όργανα και τους οργανισμούς της Κοινότητας, καθώς και στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) αρωγή και εμπειρογνωμοσύνη σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα κατά την υλοποίηση της κοινοτικής νομοθεσίας. Ο οργανισμός έχει σκοπό να συμβάλει στον απόλυτο σεβασμό των εν λόγω δικαιωμάτων από τα θεσμικά όργανα, τους οργανισμούς και τα κράτη-μέλη. Οι θεματικοί τομείς στους οποίους επικεντρώνεται περιλαμβάνουν την καταπολέμηση του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και τις συναφείς μορφές μισαλλοδοξίας. Ο οργανισμός συνάπτει επίσης στενές θεσμικές σχέσεις σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, κυρίως με το Συμβούλιο της Ευρώπης, τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (Ο.Α.Σ.Ε.), τους αρμόδιους κοινοτικούς οργανισμούς καθώς και τις κυβερνητικές οργανώσεις και τα δημόσια όργανα, συμπεριλαμβανομένου των εθνικών οργανισμών για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (FRA), το 2012 εξέδωσε δύο εκθέσεις σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Η πρώτη, Making hate crime visible in the European Union, σκιαγραφεί τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας προσεγγίζοντάς τα από την πλευρά των θεμελιωδών δικαιωμάτων και παρέχει μια συγκριτική ανάλυση των επίσημων μηχανισμών συλλογής δεδομένων σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας στα κράτη-μέλη της Ε.Ε. Δίνει έμφαση στις προκλήσεις που ενυπάρχουν στην καταγραφή των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας και εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να επεκταθεί το πεδίο δράσης της επίσημης 96

97 συλλογής δεδομένων ώστε να επιτρέψει στα κράτη-μέλη να αναλάβουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στα θύματα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. 241 Η δεύτερη έκθεση, η έκτη της σειράς «Εστίαση στα δεδομένα» στο πλαίσιο της έρευνας της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τις μειονότητες και τις διακρίσεις (EU- MIDIS), με τίτλο Minorities as Victims of Crime, παρουσιάζει δεδομένα σχετικά με τις εμπειρίες των αποκρινόμενων όσον αφορά στη θυματοποίηση από πέντε τύπους εγκλημάτων, από κλοπή έως σημαντική παρενόχληση. Ένα τμήμα της αναφοράς εξετάζει συγκεκριμένα τις μειονότητες ως θύματα του ρατσιστικού εγκλήματος. Φανερώνεται πως κάθε τέταρτο άτομο (24%) από τους αποκρινόμενους στην έρευνα EU-MIDIS την πρώτη έρευνα που διεξήχθη σε όλη την Ευρώπη που συγκεκριμένα δειγματοληπτεί τις εθνικές μειονότητες και τις ομάδες μεταναστών και την αντίληψή τους για τα ρατσιστικά εγκλήματα είπε πως είχε υπάρξει θύμα εγκλήματος τουλάχιστον μια φορά τους 12 μήνες που προηγήθηκαν της έρευνας. Κατά μέσο όρο, 18% των Ρομά και 18% όλων των αποκρινόμενων από την υπο- Σαχάρια Αφρική στην έρευνα υπέδειξαν ότι είχαν την εμπείρία τουλάχιστον ενός ρατσιστικού εγκλήματος τους τελευταίους 12 μήνες από την διεξαγωγή της έρευνας. 242 Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούμε στην έννοια της πολλαπλής διάκρισης. Στο τμήμα που διαπραγματεύεται την ισότητα και τη μη-διάκριση, της ετήσιας έκθεσης του FRA του 2011, γίνεται αναφορά στο θέμα της πολλαπλής διάκρισης, μια 241 Βλέπε σχετικά, Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Hate crime is a reality in the EU, two new FRA reports show, Press Release, Vienna, 27 November 2012, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 21/1/2012), στο εξής {1},και Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Making hate crime visible in the European Union, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: επίσκεψη: 21/1/2012), στο εξής {2} 242 Βλέπε σχετικά, Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA),{1}, ό.π., και Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), EU-MIDIS Data in Focus 6: Minorities as Victims of Crime, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 21/1/2012), στο εξής {3} 97

98 έννοια η οποία, ακόμη, δεν έχει επιτύχει ευδιάκριτη νομική θέση. Η εν λόγω έννοια έχει αναφερθεί σε 6 Ψηφίσματα της Ε.Ε. το 2011: το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 8ης Μαρτίου 2011 σχετικά με την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών στην Ευρωπαϊκή Ένωση 2010 (2010/2138(INI)), το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 9ης Μαρτίου 2011 σχετικά με τη στρατηγική της ΕΕ για την ενσωμάτωση των Ρομά (2010/2276(INI)), η Συμπλήρωση της Σύμβασης ILO (ΔΟΕ) με σύσταση σχετικά με τους οικιακούς βοηθούς: Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 12ης Μαΐου 2011 σχετικά με την προτεινόμενη σύμβαση ILO που συμπληρώνεται από σύσταση σχετικά με τους απασχολούμενους σε οικιακές εργασίες (2012/C 377 E/16), το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 8ης Ιουνίου 2011 σχετικά με την εξωτερική διάσταση της κοινωνικής πολιτικής, την προαγωγή των εργασιακών και κοινωνικών προτύπων και την ευρωπαϊκή εταιρική κοινωνική ευθύνη (2010/2205(INI)), το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 13ης Σεπτεμβρίου 2011 σχετικά με την κατάσταση των γυναικών που πλησιάζουν την ηλικία συνταξιοδότησης (2011/2091(INI)) και το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 26ης Οκτωβρίου 2011 σχετικά με την Ατζέντα για νέες δεξιότητες και θέσεις εργασίας (2011/2067(INI). 243 Η έννοια, λοιπόν, της πολλαπλής διάκρισης 244 (multiple discrimination) περιγράφει καταστάσεις κατά τις οποίες η διάκριση λαμβάνει χώρα στη βάση περισσότερων του ενός λόγων. Μπορεί να χαρακτηριστεί είτε προσθετικά ή διατομικά: Η προσθετική πολλαπλή διάκριση αναφέρεται σε καταστάσεις κατά τις οποίες οι διαφορετικοί λόγοι διάκρισης μπορούν να διακριθούν μεταξύ τους. Το παραπάνω 243 Βλέπε σχετικά, Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Fundamental rights: challenges and achievements in 2011, Annual report 2011, pp , διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013), στο εξής {4} 244 Σχετικά με την έννοια της πολλαπλής διάκρισης βλέπε στο ίδιο, σσ

99 θα κάλυπτε, για παράδειγμα, μια κατάσταση όπου μια ηλικιωμένη γυναίκα αντιμετωπίζει διακρίσεις λόγω του φύλου της στο χώρο εργασίας και λόγω της ηλικίας της όταν αξιολογείται η ιατροφαρμακευτική της περίθαλψη. Η διατομική/συνδυαστική πολλαπλή διάκριση αναφέρεται σε καταστάσεις κατά τις οποίες η διάκριση μπορεί να αποδοθεί σε ένα συνδυασμό (ή διατομή) δύο ή περισσότερων λόγων. Για παράδειγμα, θα κάλυπτε μια καταστάση κατά την οποία μια γυναίκα Ρομά μπορεί να στειρωθεί ενάντια στη θέλησή της. Η παραπάνω διάκριση δεν βασίζεται μονάχα στο φύλο της (καθώς δεν αντιμετωπίζονται κατά αυτόν τον τρόπο όλες οι γυναίκες) αλλά ούτε θα μπορούσε να βασιστεί στο ότι είναι Ρομά (καθώς οι Ρομά άνδρες πιθανόν να μην αντιμετωπίζονται έτσι). Η διάκριση βασίζεται συγκεκριμένα στο συνδυασμό του φύλου και της καταγωγής της. 2. ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ (OSCE) ΚΑΙ ΓΡΑΦΕΙΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ (ODIHR) Ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) και το Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR) έχουν ασχοληθεί ουκ ολίγες φορές με ζητήματα τα οποία αφορούν στην πρόληψη και καταστολή του ρατσισμού και σε άλλα σχετικά θέματα, όπως την ξενοφοβία, τη μισαλλοδοξία, κ.ά. Το 2011 το Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, σε στενή συνεργασία με διακυβερνητικές υπηρεσίες και την παγκόσμια κοινωνία των πολιτών, συνέλλεξε πληροφορίες σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας και δημοσίευσε τα αποτελέσματά του στην ετήσια αναφορά του με τίτλο, Hate Crimes in the OSCE Region Incidents and Responses 99

100 Ακόμη, άρχισε να αναπτύσσει έναν πρακτικό οδηγό για τους εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις σχετικά με την κυβερνητική πολιτική ο οποίος υποδεικνύει τον τρόπο συλλογής δεδομένων σχετικών με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Πρόκειται, λοιπόν, να δημοσιεύσει ένα οδηγό με τίτλο Prosecuting Hate Crimes: A Practical Guide. Σημαντικό είναι να τονιστεί πως ήδη έχει κυκλοφορήσει το οδηγός με τίτλο Guidelines for Educators on Countering Intolerance and Discrimination against Muslims, Addressing Islamophobia through Education. Επιπλέον, το Γραφείο έχει συνεργαστεί με διεθνείς οργανισμούς και άτομα τα οποία εργάζονται σε τομείς που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας και έχει προσφέρει υποστήριξη και εκπαίδευση σε φορείς εφαρμογής του νόμου, αλλά και στη κοινωνία των πολιτών. Ακόμα, υπάρχει ο Ύπατος Αρμοστής των εθνικών μειονοτήτων και το Σύστημα πληροφοριών TANDIS (Tolerance and Non-Discrimination Information System). 3. ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Το Νοέμβριο του 2008 το Συμβούλιο της Ευρώπης υιοθέτησε την Απόφαση- Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του ποινικού δικαίου. Η Απόφαση στοχεύει στη διασφάλιση της εναρμόνισης των νομοθεσιών σε όλη την Ευρώπη, ώστε να επιτευχθεί μια ξεκάθαρη και κατανοητή νομοθεσία σχετικά με τα εγκλήματα ρατσισμού και ξενοφοβίας. Στο άρθρο 4 απαιτείται πως τα ρατσιστικά και ξενοφοβικά κίνητρα εγκληματικών πράξεων θεωρούνται επιβαρυντικές περιστάσεις, ή, εναλλακτικά, ότι τα κίνητρα αυτά λαμβάνονται υπόψη από τα δικαστήρια κατά την επιμέτρηση της ποινής. Από τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης απαιτούνταν να επανεξετάσουν τη νομοθεσία τους ώστε αυτή να συμμορφωθεί, έως το Νοέμβριο του 2010, με την 100

101 παραπάνω Απόφαση-Πλαίσιο. Στην ετήσια έκθεση του 2011 του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. (FRA), αναφέρθηκε πως 23 κράτη-μέλη είχαν ενημερώση την Επιτροπή σχετικά με τα μέτρα που εφήρμοζαν, με το Βέλγιο, την Εσθονία, την Ελλάδα και την Ισπανία να μην έχουν απαντήσει ακόμη. Η ανάλυση των υποβαλλόμενων αναφορών, αφού ληφθούν από όλα τα κράτη-μέλη, θα γίνει το 2013 και το Συμβούλιο και η Ε.Ε. θα έχουν έως τον Νοέμβριο του 2013 να ελέγξουν την Απόφαση-Πλαίσιο και την εφαρμογή της από τα κράτη-μέλη. Έπειτα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI) είναι ένας φορέας ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης, αποτελούμενος από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες, ο οποίος παρακολουθεί τα προβλήματα του ρατσισμού, των διακρίσεων για λόγους εθνικής καταγωγής, της ιθαγένειας, του χρώματος, της θρησκείας και της γλώσσας (φυλετικές διακρίσεις), καθώς και της ξενοφοβίας, του αντισημιτισμού και της μισαλλοδοξίας, ετοιμάζει εκθέσεις και εκδίδει συστάσεις προς τα Κράτη-μέλη. Στις 10/12/2012 η ECRI εκφράζει την ανησυχία της σχετικά με την άνοδο και τις δραστηριότητες, στην Ελλάδα, ενός νέο-ναζιστικού, ρατσιστικού και ξενοφοβικού πολιτικού κόμματος, το οποίο εκπροσωπείται στη Βουλή. Το εν λόγω κόμμα θεωρεί πως προβάλει κακοήθης εθνικιστική και αντι-μεταναστευτική ρητορική, αντλώντας από την τρωτότητα του Ελληνικού κοινού σε μια περίοδο εξαιρετικής οικονομικής κρίσης της χώρας. 245 Τα μέλη του κόμματος, όπως αναφέρεται, έχουν συστηματικά πραγματοποιήσει πράξεις βίας και εγκλήματα μισαλλοδοξίας, μερικές φορές με την ανοχή της αστυνομίας, κατά των μεταναστών, των πολιτικών τους αντιπάλων, εθνικών 245 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 23/9/2013) 101

102 μειονοτήτων και κατά εκείνων που εκφράζουν ανησυχία σχετικά με την κατάσταση. 246 Η ECRI καλεί τις ελληνικές αρχές να λάβουν αυστηρά και αποτελεσματικά μέτρα ώστε να εξασφαλίσουν ότι οι δραστηριότητες του κόμματος δεν παραβαίνουν την ελεύθερη και δημοκρατική πολιτική τάξη ή τα δικαιώματα κανενός υποκειμένου. Παρότι αναγνωρίζεται πως όλοι έχουν το δικαίωμα να συνδέονται ελεύθερα με πολιτικά κόμματα, η απαγόρευση ή η επιβεβλημμένη διάλυσή τους ίσως να δικαιολογείται στη περίπτωση κομμάτων που πρεσβεύουν τη χρήση βίας. 247 Έπειτα, μεταξύ των καμπανιών του Συμβουλίου της Ευρώπης είναι η καμπάνια All Different, All Equal, η καμπάνια Speak out against discrimination και η καμπάνια Fight prejudices towards Roma. Ακόμα υπάρχει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη Μετανάστευση (CDMG) και η Σύμβαση-Πλαίσιο για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων (FCNM). Τέλος, η Σύσταση R 97(20) σχετικά με την έκφραση μισαλλοδοξίας (hate speech) 248, η Σύσταση 1805 (2007) σχετικά με τη βλασφημία, την προσβολή της θρησκείας και την έκφραση μισαλλοδοξίας κατά ανθρώπων λόγω της θρησκείας τους 249, η μελέτη 406/2006 της Επιτροπής στη Βενετία σχετικά με τη βλασφημία, την προσβολή της θρησκείας και την πρόκληση θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, η εργασία του Επιτρόπου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου σχετικά με την «Ηθική Δημοσιογραφία και τα ανθρώπινα δικαιώματα» 250, το Εγχειρίδιο σχετικά με την 246 Στο ίδιο 247 Στο ίδιο 248 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 7/6/2013) 249 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 7/6/2013) 250 Βλέπε σχετικά, olorintranet=fec65b&backcolorlogged=ffc679, (τελευταία επίσκεψη: 7/6/2013) 102

103 έκφραση μισαλλοδοξίας της Anne Weber και η κάρτα δεδομένων No. 4 του Συμβουλίου της Ευρώπης σχετικά με την έκφραση μισαλλοδοξίας 251, είναι μονάχα κάποιες από τις πρωτοβουλίες που έχει αναλάβει το Συμβούλιο της Ευρώπης για την ενημέρωση, την πρόληψη και την καταπολέμηση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ Οι Αποφάσεις 66/168, 66/167, 66/166, 66/144 και 66/143 είναι μόνο οι αποφάσεις του 2011 των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με το ρατσισμό, την ξενοφοβία, τη μισαλλοδοξία, τα αρνητική στερεότυπα, το στιγματισμό, την πρόκληση βίας, τις ολέθριες συνέπειές τους, την πρόληψη και την καταπολέμησή τους. 253 Πιο συγκεκριμένα, η Απόφαση 66/ αφορά στην εξάλειψη όλων των μορφών μισαλλοδοξίας και διάκρισης που βασίζονται στη θρησκεία και την πίστη και καταδικάζει όλες τις παραβιάσεις της ελευθερίας του λόγου και της συνείδησης. Τονίζει πως όλοι είναι ίσοι απέναντι στην προστασία του νόμου και ανησυχεί για την αύξηση των περιστατικών μισαλλοδοξία και βίας κατά μελών διαφόρων θρησκευτικών και άλλων κοινοτήτων σε πολλά μέρη του κόσμου. Ακόμη, εκφράζει την ανησυχία του Ο.Η.Ε. σχετικά με τη θεσμική κοινωνική μισαλλοδοξία και διάκριση χρέος ενός κράτους, τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο, είναι η αμεροληψία ώστε να συνεισφέρει στην αποτελεσματική προστασία όλων των ανθρώπων να ασκούν τη θρησκεία τους ή τις πεποιθήσεις τους, είτε ατομικά είτε ως μέλη μιας κοινότητας, ιδιωτικά ή δημόσια. 251 Βλέπε σχετικά,: (τελευταία επίσκεψη: 7/6/2013) 252 Βλέπε σχετικά, σσ Βλέπε σχετικά (τελευταία επίσκεψη: 16/1/2013) 254 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2013) 103

104 Επιπλέον, αναγνωρίζει την κατάστηση την οποία βιώνουν άνθρωποι που βρίσκονται σε ευάλωτη θέση όσον αφορά στην ικανότητά τους να εκφράζουν ελεύθερα τη θρησκεία ή τις πεποιθήσεις τους, όπως είναι οι άνθρωποι που τους έχει στερηθεί η ελευθερία, οι πρόσφυγες, οι ζητούντες άσυλο, οι εκτοπισμένοι άνθρωποι στο εσωτερικό ενός κράτους, οι άνθρωποι που ανηκούν σε εθνική, θρησκευτική ή γλωσσολογική μειονότητα και οι μετανάστες. Ακόμη, δίνει έμφαση στην υποχρέωση ενός κράτους να προλάβει, να διερευνά και να τιμωρεί πράξεις βίας κατά ανθρώπων που ανήκουν σε κάποιου είδους μειονότητα καθώς και στο γεγονός ότι καμία θρησκεία δεν θα πρέπει να εξισώνεται με την τρομοκρατία. Τέλος, προτρέπει τα Κράτη να εντείνουν τις προσπάθειές τους προστασίας των δικαιωμάτων και ενθαρρύνει πρωτοβουλίες εκ μέρους των Μ.Μ.Ε. στην προώθηση της ανεκτικότητας και του σεβασμού της θρησκευτικής και πολιτισμικής ποικιλομορφίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Η Απόφαση 66/ αφορά στην καταπολέμηση της μισαλλοδοξίας, των αρνητικών στερεοτύπων, του στιγματισμού, της διάκρισης, της πρόκλησης βίας και της βίας κατά ατόμων, λόγω της θρησκείας ή των πεποιθήσεών τους, ενώ η Απόφαση 66/ αφορά στην αποτελεσματική προώθηση της διακήρυξης σχετικά με τα δικαιώματα των ανθρώπων που ανήκουν σε εθνικές, θρησκευτικές ή γλωσσολογικές μειονότητες. Η Απόφαση 66/ αφορά στις παγκόσμιες προσπάθειες σχετικά με την ολική εξάλειψη του ρατσισμού, των φυλετικών διακρίσεων, της ξενοφοβίας και της σχετικής μισαλλοδοξίας και στην πλήρης εφαρμογή και απόκριση στη Διακήρυξη 255 Βλέπε σχετικά,: (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2013) 256 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2013) 257 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2013) 104

105 Durban και στο Πρόγραμμα Δράσης και τέλος, η Απόφαση 66/ αφορά στην απόρριψη ορισμένων πρακτικών που συνεισφέρουν στην πυροδότηση σύγχρονων μορφών ρατσισμού, φυλετικών διακρίσεων, ξενοφοβίας και σχετικής μισαλλοδοξίας. Ακόμη, υπάρχει η Επιτροπή για την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων και η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες. 5. ΕΛΛΑΔΑ Ο OSCE ανέκαθεν αναγνώριζε τη σπουδαιότητα της βελτίωσης της συλλογής δεδομένων σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Έτσι, όταν ζήτησε από τα κράτη-μέλη να συλλέξουν δεδομένα σχετικά με τα εν λόγω εγκλήματα, ανακάλυψε πως η Ελλάδα δεν έχει επίσημα στοιχεία σχετικά με τα ρατσιστικά εγκλήματα ή τα εγκλήματα ξενοφοβίας. Η Ύπατη Αρμοστεία του Ο.Η.Ε. για τους Πρόσφυγες, παράλληλα, ανέφερε 15 σωματικές επιθέσεις, τέσσερις από τις οποίες αφορούσαν σε σοβαρό τραυματισμό και δύο ήταν επιθέσεις από μια ομάδα έναν φόνο μια βίαιη διάρρηξη και μια σειρά επιθέσεων ως αντεκδίκηση για το μαχαίρωμα ενός 44 χρονου Έλληνα για την βιντεοκάμερά του. Οι επιθέσεις ήταν, κυρίως, κατά μεταναστών από το Πακιστάν, τη Σομαλία και το Μπαγκλαντές. Επιπλέον, το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας του Ο.Η.Ε., το οποίο εμπεριέχει 18 ΜΚΟ, ανέφερε 30 σωματικές επιθέσεις, συμπεριλαμβανομένου 12 σωματικών επιθέσεων που αφορούσαν σε σοβαρό τραυματισμό, πέντε υποθέσεις απειλών, μια περίπτωση σεξουαλικής παρενόχλησης, δύο υποθέσεις καταστροφής της ιδιοκτησίας, μια περίπτωση κλοπής, μια απόπειρα σωματικής επίθεσης και μια περίπτωση απειλών Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2013) 259 Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), {1}, ό.π., σ

106 Στην Ελλάδα, τα δεδομένα σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας συλλέγονται εκ μέρους των Εισαγγελέων και του Υπουργείο Δικαιοσύνης. Η ύπαρξη κινήτρου μισαλλοδοξίας καθορίζεται από το θύμα, το δράστη και το δικαστήριο. Ακόμη, το κίνητρο αυτό βασίζεται στη φυλή/χρώμα, την ιθαγένεια ή την εθνική μειονότητα και τη θρησκεία του θύματος. Συγκεκριμένες υποκατηγορίες αποτελούν ο Αντι-σημιτισμός και ο Αντι-μουσουλμανισμός. Προβλέπεται η ύπαρξη τέλεσης μια πράξης βάσει μισαλλοδοξίας που στηρίζεται σε ποικιλία παραγόντων και όχι μονάχα μιας κατηγορίας και το είδος του εγκλήματος κατηγοριοποιείται ως εξής: ανθρωποκτονία, σωματική επίθεση, καταστροφή περιουσίας, βεβήλωση τάφων, επιθέσεις κατά τόπων λατρείας, βανδαλισμός και απειλές ή απειλητική συμπεριφορά. Παρόλα αυτά, τα δεδομένα δε χρησιμοποιούνται, η διαθεσιμότητα των δεδομένων είναι μόνο κατ απαίτηση και δεν έχουν υπάρξει σημαντικές νομοθετικές εξελίξεις επί του θέματος. 260 Παρόλο που η Ελλάδα δεν έχει απαντήσει ακόμη στην Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για την οποία κάναμε λόγο παραπάνω, έχουν θεσπιστεί οι νόμοι 3304/2005 περί εφαρμογής «της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού», και ο νόμος 927/1979 «περί κολασμού πράξεων ή ενεργειών αποσκοπουσών εις φυλετικάς διακρίσεις». Πιο συγκεκριμένα, στο νόμο 3304/2005, το άρθρο 16 προβλέπει πως «όποιος παραβιάζει την κατά τον παρόντα νόμο απαγόρευση της διακριτικής μεταχείρισης για λόγους εθνοτικής ή φυλετικής καταγωγής ή θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού, κατά τη συναλλακτική διάθεση 260 Στο ίδιο, σ

107 αγαθών ή προσφορά υπηρεσιών στο κοινό τιμωρείται με φυλάκιση έξι (6) μηνών μέχρι τριών (3) ετών και με χρηματική ποινή χιλίων (1.000) έως πέντε χιλιάδων (5.000) ευρώ». Σημαντικό είναι να τονιστεί πως «σκοπός του παρόντος νόμου είναι η θέσπιση του γενικού πλαισίου ρυθμίσεως για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής καθώς και για την καταπολέμηση των διακρίσεων λόγω θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού στον τομέα της απασχόλησης και της εργασίας», όπως αναφέρεται, ήδη από το άρθρο 1. Θεωρούμε πως δεν εφαρμόζεται σε περιπτώσεις που συμβαίνουν εκτός αυτών των τομέων. Ο νόμος 927/1979, προβλέπει στο άρθρο 1, παράγραφος 1, πως, «όστις δημοσίως, είτε προφορικώς είτε δια του τύπου ή δια γραπτών κειμένων ή εικονογραφήσεων ή παντός έτερου μέσου εκ προθέσεως προτρέπει εις πράξεις ή ενέργειας δυναμένας να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βίαν κατά προσώπων ή ομάδος προσώπων εκ μόνου του λόγου της φυλετικής ή εθνικής καταγωγής των «ή του θρησκεύματος» 261, τιμωρείται με φυλάκισην μέχρι δύο ετών ή με χρηματική ποινή ή και αμφοτέρων των ποινών τούτων». Η παράγραφος 2 του ιδίου άρθρου προβλέπει, «δια των εν παρ. 1 ποινών τιμωρείται και όστις συνιστά ή συμμετέχει εις οργανώσεις αι οποίαι επιδιώκουν ωργανωμένην προπαγάνδαν ή δραστηριότητας πάσης μορφής τείνουσας εις φυλετικάς διακρίσεις». Το άρθρο 2 προβλέπει πως «όστις δημοσίως, είτε προφορικώς είτε δια του τύπου ή δια γραπτών κειμένων ή εικονογραφήσεων ή παντός έτερου μέσου, εκφράζει ιδέας προσβλητικάς κατά προσώπου ή ομάδος προσώπων εκ μόνου του λόγου της φυλετικής ή εθνικής 261 Η φράση «του θρησκεύματος» προστέθηκε με το άρθρο 24 του νόμου 1419/1984 (ΦΕΚ 28/1984 τεύχος Α') 107

108 καταγωγής των «ή του θρησκεύματος» 262, τιμωρείται με φυλάκισην μέχρι ενός έτους ή με χρηματική ποινή ή και αμφοτέρων των ποινών τούτων». Ακόμη, το άρθρο 2, παράγραφος 2, του Νόμου 3996/2011, κάνει αναφορά στην έννοια της πολλαπλής διάκρισης στον τομέα της εργασίας και τονίζει την σπουδαιότητα της εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισμού. Ωστόσο, παρόλο που νομικά η έννοια της πολλαπλής διάκρισης καλύπτεται, στην Ελλάδα δεν συλλέγονται δεδομένα σχετικά με αυτήν. Έπειτα, με την παράγραφο 1 του άρθρου 23 του Νόμου 3719/2008 στο τέλος της παραγράφου 3 του άρθρου 79 του Π ), σχετικά με τη δικαστική επιμέτρηση της ποινής, προστίθεται εδάφιο ως εξής: «Η τέλεση της πράξης από μίσος εθνικό, φυλετικό, θρησκευτικό ή μίσος λόγω διαφορετικού γενετήσιου προσανατολισμού κατά του παθόντος συνιστά επιβαρυντική περίσταση». Σύμφωνα με το άρθρο 66 του Ν. 4139/2013 «Περί εξαρτησιογόνων ουσιών και άλλες διατάξεις», το δεύτερο εδάφιο της περίπτωσης δ της παρ. 3 του άρθρου 79 του Π.Κ. αντικαθίσταται, ως εξής: «Η τέλεση της πράξης από μίσος προκαλούμενο λόγω τηςφυλής, του χρώματος, της θρησκείας, των γενεαλογικών καταβολών, της εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής ή του σεξουαλικού προσανατολισμού ή της ταυτότητας φύλου του παθόντος συνιστά επιβαρυντική περίσταση και η ποινή δεν αναστέλλεται». Αξίζει να αναφερθεί πως, το σύστημα συλλογής δεδομένων σχετικά με το ρατσιστικό έγκλημα τέθηκε σε εφαρμογή, μόλις, στις 29 Σεπτέμβρη Ο φορέας 262 Η φράση «του θρησκεύματος» προστέθηκε με το άρθρο 24 του νόμου 1419/1984 (ΦΕΚ 28/1984 τεύχος Α') 108

109 καταγραφής των ρατσιστικών εγκλημάτων είναι το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας 263, τα αποτελέσματα των ερευνών του οποίου θα αναφερθούν παρακάτω, το οποίο αποτελεί πρωτοβουλία της Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και του Γραφείου της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ελλάδα (UNHCR). Ακόμη, ο επίσημος εθνικός φορέας ισότητας στην Ελλάδα είναι ο Συνήγορος του Πολίτη, έχει εξουσιοδότηση στον τομέα της εργασίας, καλύπτοντας διακρίσεις σχετικά με την φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, τις θρησκευτικές ή άλλες πεποιθήσεις, την αναπηρία, την ηλικία ή τον γενετήσιο προσανατολισμό, και σε άλλους τομείς, όπως στην εκπαίδευση, στις παροχές υπηρεσιών και στέγης, κ.λπ., καλύπτοντας διακρίσεις μονάχα σχετικά με την φυλετική ή εθνοτική καταγωγή και την ηλικία. 264 Στην Ελλάδα, λοιπόν, σύμφωνα με το Δίκτυο Κταταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, για τη περίοδο έως , καταγράφηκαν 63 περιστατικά ρατσιστικής βίας στις περιοχές του κέντρου της Αθήνας, δηλαδή πλησίον της Ομόνοιας, της πλατείας Αττικής και στον Άγιο Παντελεήμονα, καθώς και σε ορισμένες περιοχές της Πάτρας. Στα 51 από αυτά τα περιστατικά εμπλέκονταν περισσότεροι δράστες Συμμετέχοντες φορείς: i-red, PRAKSIS, ΑΙΤΗΜΑ, ΑΝΤΙΓΟΝΗ, ΑΡΣΙΣ, ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑ, ΔΙΚΤΥΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ, ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΙΩΝ ΤΟΥ ΕΛΣΙΝΚΙ (ΕΠΣΕ), ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ, ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ, ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΔΙΚΗΓΟΡΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΡΟΔΟΥ, ΚΕΝΤΡΟ ΗΜΕΡΑΣ ΒΑΒΕΛ, ΚΙΝΗΣΗ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ & ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ/ΣΤΡΙΩΝ, ΛΑΘΡΑ; - ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΛΛΗΛΕΓΥΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΧΙΟΥ, ΜΕΤΑδραση - ΔΡΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ, ΟΜΑΔΑ ΔΙΚΗΓΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ, ΟΜΑΔΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΝΩΜΕΝΩΝ ΑΦΓΑΝΩΝ, ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ, ΦΟΡΟΥΜ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΡΗΤΗΣ 264 Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), {4}, ό.π., σ. 133, Βλέπε σχετικά, UNHCR, 1 against racism, Δίκτυο Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας, Αποτελέσματα Πιλοτικής Φάσης Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας ( ), διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: 109

110 Όσον αφορά στους δράστες, 18 φέρονταν να λειτουργούν ως μέλη εξτρεμιστικών ομάδων και 26 ως μεμονωμένοι πολίτες. Οι περισσότεροι ήταν άνδρες (61 άνδρες έναντι 2 γυναικών), όμως στα ομαδικά περιστατικά συμμετείχαν και γυναίκες. Όσον αφορά στα θύματα, ήταν κυρίως άνδρες, με αναλογία 56 προς 7 γυναίκες και προέρχονταν από το Αφγανιστάν (25), την Υποσαχάρια Αφρική (21), το Μπαγκλαντές (4) και το Πακιστάν (2). Από τα θύματα 27 ήταν χωρίς χαρτιά, 23 αιτούντες άσυλο, 5 νόμιμα διαμένοντες, 1 αναγνωρισμένος πρόσφυγας και 1 με καθεστώς επικουρικής προστασίας (σε 6 περιπτώσεις το καθεστώς του θύματος ήταν άγνωστο). 266 Στοιχεία σχετικά με την πράξη καταδεικνύουν πως ήταν κυρίως σωματικές βλάβες (30) και βαριές σωματικές βλάβες (12). Καταγράφηκαν και καταστροφές περιουσιακών στοιχείων (καταστροφή οχήματος διανομής παντοπωλείου, εμπρησμός ανθοπωλείου). 267 Από τα στοιχεία, προκύπτει μια τάση ομαδικής βίας με τη συμμετοχή ανηλίκων, κατά την οποία καταγράφεται στοιχειώδης οργάνωση στο δημόσιο χώρο (πλατείες κ.λπ.) και χρήση αυτοσχέδιων, κυρίως, όπλων, ωστόσο δυνάμει φονικών. Επιπλέον, προκύπτει η πρακτική «περιπολίας» από μαυροφορεμένους μοτοσικλετιστές, με κράνη ή καλυμμένο πρόσωπο οι οποίοι επιτίθενται εν κινήσει και συχνά σε στάσεις λεωφορείων. Οι ομάδες χρησιμοποιούν επίσης και μεγαλόσωμους σκύλους για εκφοβισμό. Οι επιθέσεις κατά των γυναικών έχουν στοιχεία απειλής της γενετήσιας αξιοπρέπειάς τους με ρητή σύνδεση με το χρώμα τους %AD%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1- %CF%80%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82- %CF%86%CE%AC%CF%83%CE%B7%CF%82- %CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B3%CF%81/, (τελευταία επίσκεψη: 20/9/2013) 266 Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σ

111 Ειδική κατηγορία αποτελούν 18 περιπτώσεις όπου συνδέεται η αστυνομία με ρατσιστική βία (10 στην Αθήνα και 8 στην Πάτρα). Πρόκειται για περιστατικά στα οποία ένστολοι κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και σε επιχειρήσεις ρουτίνας, καταφεύγουν σε έκνομες ενέργειες και πρακτικές άσκησης βίας. Καταγράφηκαν, ακόμη, περιπτώσεις προσαγωγών σε αστυνομικά τμήματα, κράτησης και κακομεταχείρησης για ορισμένο χρονικό διάστημα κάποιων ωρών, καθώς και η καταστροφή νομιμοποιητικών εγγράφων. Σε μια περίπτωση, ένστολος κατέστρεψε φάρμακα τα οποία ο αλλοδαπός είχε προμηθευτεί από ιατρείο Μ.Κ.Ο Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της καταγραφής για την περίοδο Ιανουαρίος Δεκέμβριος 2012, το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας κατέγραψε, μέσω συνεντεύξεων με τα θύματα, 154 περιστατικά ρατσιστικής βίας: τα 151 αφορούν μετανάστες ή πρόσφυγες ενώ σε 3 τα θύματα ήταν ευρωπαίοι πολίτες (1 Ρουμάνος, 1 Βούλγαρος και 1 Έλληνας). 107 περιστατικά έλαβαν χώρα στο δήμο Αθηναίων, κυρίως σε περιοχές του κέντρου όπως ο Άγιος Παντελεήμονας, η Αττική, η πλατεία Αμερικής και άλλες περιοχές γύρω από την Ομόνοια, ενώ άλλα 23 καταγράφηκαν στο νομό Αττικής πέραν του δήμου Αθηναίων. Επίσης, 13 περιστατικά καταγράφηκαν στην Πάτρα, 3 στην Κόρινθο, ενώ 3 περιστατικά που καταγράφηκαν σε Ηγουμενίτσα και Έβρο αφορούν σε χώρους κράτησης. Τέλος, υπάρχουν καταγραφές σε: Ρόδο, Χίο, Κόνιτσα και Νέα Μανωλάδα Ηλείας. Η πλειονότητα των περιστατικών έλαβε χώρα σε δημόσιους χώρους, ενώ 6 καταγράφονται πιο συγκεκριμένα σε μέσα μαζικής μεταφοράς. Υπάρχουν επίσης 7 περιστατικά από χώρους κράτησης (αστυνομικά τμήματα ή κέντρα κράτησης μεταναστών) και 16 μέσα σε ιδιωτικούς χώρους. Στους ιδιωτικούς χώρους 269 Στο ίδιο, σ

112 περιλαμβάνονται: οικίες μεταναστών, καταστήματα, και χώροι που χρησιμοποιούνται ως καταλύματα. 270 Η πλειονότητα των περιστατικών αφορά σωματικές επιθέσεις κατά αλλοδαπών, ενώ οι τύποι των εγκληματικών πράξεων είναι κυρίως βαριές σωματικές βλάβες (66 περιστατικά) και απλές σωματικές βλάβες (76 περιστατικά), συνδυαζόμενες ως επί το πλείστον με απειλές, εξύβριση και φθορά ξένης περιουσίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι 22 τουλάχιστον περιπτώσεις αναφέρονται σε εγκλήματα κατά περιουσίας συνδυαστικά με εγκλήματα κατά ανθρώπου/-ων, συμπεριλαμβανομένης της περίπτωσης εμπρησμού ενός κομμωτηρίου Πακιστανού υπηκόου στη Μεταμόρφωση. Τα περισσότερα περιστατικά έλαβαν χώρα τις βραδινές ή πρώτες πρωινές ώρες. 271 Τα θύματα τα οποία ήρθαν σε επαφή με τα μέλη του Δικτύου στα πλαίσια της καταγραφής ήταν 149 άντρες και 5 γυναίκες. Προέρχονταν στην πλειοψηφία από το Αφγανιστάν (47), το Πακιστάν (13), την Αλγερία (12), το Μπαγκλαντές (12), την Αίγυπτο (10), το Μαρόκο (7), τη Σομαλία (6), το Σουδάν (6), τη Γουινέα (6), την Τυνησία (5) και το Ιράκ (4). Τα υπόλοιπα θύματα προέρχονταν από το Ιράν, τη Μαυριτανία, τη Συρία, την Ερυθραία, το Κονγκό, τη Σενεγάλη, την Παλαιστίνη, τις Κομόρες, την Ακτή του Ελεφαντοστού, την Αλβανία, τη Γεωργία, την Γκάμπια και την Γκάνα. Επίσης, 3 θύματα ήταν ευρωπαίοι πολίτες: ένας ήταν πολίτης Ρουμανίας, ένας πολίτης Βουλγαρίας, ενώ ένας Έλληνας ήταν θύμα ομοφοβικής επίθεσης. Το νομικό καθεστώς των υπόλοιπων θυμάτων: 44 ήταν αιτούντες άσυλο, 4 αναγνωρισμένοι πρόσφυγες, 15 με άδεια παραμονής ως μετανάστες, ενώ 79 ήταν 270 Βλέπε σχετικά, UNHCR, 1 against racism, Δίκτυο Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας, Ετήσια Έκθεση 2012 του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 4/9/2013) 271 Στο ίδιο 112

113 χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα ή υπό καθεστώς απέλασης (σε 8 περιπτώσεις το νομικό καθεστώς του θύματος δεν προκύπτει από την καταγραφή). 272 Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιστατικών τα θύματα αναφέρουν ως λόγο της επίθεσης το γεγονός ότι ήταν αλλοδαποί, και ότι στοχοποιήθηκαν λόγω της αλλοδαπότητάς τους ή/και κάποιου άλλου συναφούς χαρακτηριστικού όπως το χρώμα, η εθνοτική προέλευση ή η θρησκεία (η πλειοψηφία των αλλοδαπών θυμάτων ήταν μουσουλμανικής θρησκείας). Αξίζει να αναφερθεί ότι στις 2 από τις 5 περιπτώσεις επίθεσης κατά γυναικών τα θύματα πιστεύουν ότι στοχοποιήθηκαν επειδή φορούσαν μαντίλα. Στην πλειονότητα των περιστατικών ο λόγος επίθεσης έγινε αντιληπτός από τα θύματα, καθώς οι επιθέσεις ξεκίνησαν μετά από ερώτηση ή σχόλιο για την καταγωγή των θυμάτων και συνοδεύονταν από λεκτικές ύβρεις και απειλές κατά των αλλοδαπών. Σε πολλές άλλες περιπτώσεις (κυρίως θυμάτων που διέμεναν για μικρό διάστημα στη χώρα και δεν ήταν ενημερωμένα για τα κρούσματα ρατσιστικής βίας), ο λόγος δηλώθηκε κατά τη διάρκεια του περιστατικού, αφού το θύμα εξέφρασε απορία ως προς τα κίνητρα των δραστών. 273 Τέλος, καταγράφηκε για πρώτη φορά επίθεση λόγω σεξουαλικού προσανατολισμού. Αυτό φυσικά δεν συνδέεται με την έλλειψη περιστατικών βίας που σχετίζονται με τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την ταυτότητα φύλου τα τελευταία χρόνια, αλλά με την πρόσφατη δραστηριοποίηση σχετικών οργανώσεων στο Δίκτυο και την ενεργή αναζήτηση στοιχείων σχετικά με τις επιθέσεις. 274 Οι δράστες των επιθέσεων που καταγράφηκαν ήταν πάντα άνδρες, εκτός από 8 περιπτώσεις επιθέσεων από πολυμελείς ομάδες όπου καταγράφεται και συμμετοχή γυναικών. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία Έλληνες. Καταγράφονται επίσης επιθέσεις από μεικτές εθνοτικά ομάδες, όπως π.χ. επίθεση ομάδας με τη συμμετοχή 272 Στο ίδιο 273 Στο ίδιο 274 Στο ίδιο 113

114 αλβανικής καταγωγής δραστών στο κέντρο της Αθήνας. Σε 6 μόνο από τις 154 επιθέσεις αναφέρεται ένας μόνο θύτης. Σε 91 περιπτώσεις, τα θύματα των επιθέσεων πιστεύουν ότι οι δράστες συνδέονται με εξτρεμιστικές ομάδες, γεγονός που προκύπτει και από τα ποιοτικά στοιχεία που καταγράφονται για τις επιθέσεις: οι δράστες σε αυτές τις περιπτώσεις δρουν σε οργανωμένες ομάδες, που κυκλοφορούν είτε με μηχανές είτε πεζή, πολλές φορές με τη συνοδεία μεγαλόσωμων σκυλιών. Είναι ντυμένοι με μαύρα ρούχα και ενίοτε με στρατιωτικά παντελόνια, φορώντας κράνη ή έχοντας καλυμμένα τα πρόσωπά τους. Σε σχετικές επιθέσεις έχει καταγραφεί και η συμμετοχή ανηλίκων. Οι περισσότερες επιθέσεις γίνονται μετά τη δύση του ηλίου ή τις πρώτες πρωινές ώρες. Πιο συνηθισμένη πρακτική είναι η «περιπολία» από μαυροφορεμένους, πεζούς ή μοτοσικλετιστές, ως αυτόκλητες ομάδες πολιτοφυλακής, οι οποίοι επιτίθενται σε πρόσφυγες και μετανάστες στο δρόμο, σε πλατείες ή σε στάσεις μέσων μαζικής μεταφοράς. Σε 8 περιπτώσεις τα θύματα των επιθέσεων ή οι μάρτυρες ανέφεραν ότι ανάμεσα στους δράστες των επιθέσεων αναγνώρισαν άτομα που συνδέονται με τη Χρυσή Αυγή, είτε επειδή φόραγαν διακριτικά της οργάνωσης, είτε επειδή τα πρόσωπά τους συνδέονται με δημόσιες εκδηλώσεις της οργάνωσης στην περιοχή, είτε επειδή γνωρίζουν ότι είναι μέλη τοπικών οργανώσεων του κόμματος. 275 Αναφέρεται επίσης μία έφοδος 20 ατόμων σε σπίτι μετανάστη στο Πέραμα, με δύο θύματα (ένα εκ των οποίων χρειάστηκε να υποβληθεί σε εγχείρηση σε σαγόνι και πρόσωπο), εισβολή στην οικία ιμάμη-θρησκευτικού ηγέτη της Πακιστανικής κοινότητας στα Σεπόλια, και 3 περιστατικά εφόδου σε εγκαταλειμμένα σπίτια (2 στην Αθήνα και 1 στην Πάτρα) τα οποία οι μετανάστες χρησιμοποιούσαν ως καταλύματα για τη διαμονή τους. Επίσης, μια επίθεση σε εστιατόριο Αφγανού σημειώθηκε στα 275 Στο ίδιο 114

115 τέλη του Οκτώβρη, μετά από πορεία ακροδεξιών στο κέντρο της Αθήνας και οι παρευρισκόμενοι ανέφεραν επιθέσεις και σε άλλα μαγαζιά εκείνο το βράδυ. 276 Ειδική κατηγορία αποτελούν τα 25 περιστατικά όπου συνδέεται η αστυνομική με τη ρατσιστική βία. Πρόκειται για περιστατικά στα οποία ένστολοι, κατά την άσκηση των καθηκόντων τους και σε επιχειρήσεις ρουτίνας, καταφεύγουν σε έκνομες ενέργειες και πρακτικές άσκησης βίας. Καταγράφηκαν επίσης περιπτώσεις προσαγωγών στα αστυνομικά τμήματα, κράτησης και κακομεταχείρισης για ορισμένο χρονικό διάστημα κάποιων ωρών, καθώς και η καταστροφή νομιμοποιητικών εγγράφων. Σε 1 περιστατικό αναφέρεται συνέργεια ένστολων με πολίτες-μέλη εξτρεμιστικών ομάδων κατά την έφοδο σε σπίτι μετανάστη στη Χίο. 277 Τέλος, από τα 6 περιστατικά που σημειώνονται σε μέσα μαζικής μεταφοράς, στα 2 αναφέρονται ως θύτες δημόσιοι λειτουργοί, και συγκεκριμένα: 1 περιστατικό όπου γυναίκα αιγυπτιακής καταγωγής δέχτηκε λεκτική επίθεση από οδηγό λεωφορείου, ο οποίος έκλεισε την πόρτα πάνω στο καρότσι του παιδιού της, και 1 περιστατικό όπου νεαρός Αφγανός αναφέρει ότι ξυλοκοπήθηκε από ελεγκτές του Ο.Α.Σ.Α. επειδή δεν επέδειξε εισιτήριο κατά τη διάρκεια ελέγχου. 278 Στοιχεία σχετικά με τη φύση των επιθέσεων που προκύπτουν από την καταγραφή των περιστατικών αναδεικνύουν τη συνεχώς κλιμακούμενη βιαιότητα των επιθέσεων, ενώ παράλληλα παρατηρείται μεγαλύτερη ανοχή ή φόβος από μάρτυρες που ενώ βρίσκονται παρόντες κατά τη διάρκεια επιθέσεων δεν παρεμβαίνουν να βοηθήσουν τα θύματα. Σε πολλά περιστατικά τα θύματα αναφέρουν τη χρήση όπλων κατά τη διάρκεια των επιθέσεων, όπως ρόπαλα, σιδηρολοστοί, πτυσσόμενα γκλομπ, σπρέι, αλυσίδες, σιδηρογροθιές, μαχαίρια και σπασμένα μπουκάλια, ενώ έχει καταγραφεί η πανομοιότυπη χρήση μεγαλόσωμων σκύλων σε ομάδα που δρα στην 276 Στο ίδιο 277 Στο ίδιο 278 Στο ίδιο 115

116 περιοχή του Αγ. Παντελεήμονα και της πλατείας Αττικής. Τα θύματα συχνά υποφέρουν από πολλαπλά τραύματα όπως κατάγματα, θλάσεις, κακώσεις, εκδορές, βλάβες όρασης και ακοής, συμπτώματα μετατραυματικού στρες κ.α. 279 Όσον αφορά στην επίσημη καταγγελία στις αρμόδιες αρχές της χώρας και στην κίνηση της ποινικής διαδικασίας, μόνο 24 θύματα ανέφεραν ότι έχουν προβεί σε σχετικές ενέργειες ενώ 23 θα το επιθυμούσαν. Οι υπόλοιποι δεν θα ήθελαν να προβούν σε καμία περαιτέρω ενέργεια, τις περισσότερες φορές επειδή δεν διαθέτουν νομιμοποιητικά έγγραφα και κατά συνέπεια φοβούνται ότι θα κρατηθούν προς έκδοση απόφασης απέλασης. Στην πράξη, αντί οι αστυνομικές αρχές να τους αντιμετωπίσουν ως πιθανά θύματα εγκληματικής πράξης, επιδεικνύουν προτεραιότητα στον έλεγχο της νόμιμης διαμονής του καταγγέλλοντος και απέχουν από την υποχρέωση να διερευνήσουν το ίδιο το συμβάν που τους καταγγέλλεται. 280 Σε αρκετές περιπτώσεις, θύματα ρατσιστικών επιθέσεων ανέφεραν ότι επιχείρησαν να καταγγείλουν τα περιστατικά στην αστυνομία αλλά αντιμετώπισαν την απροθυμία ή αποθάρρυνση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την άρνηση στην πράξη των αστυνομικών αρχών να ανταποκριθούν. Επίσης, κάποια θύματα δεν επιθυμούσαν να προβούν σε καταγγελία επειδή έχουν υπάρξει στο παρελθόν θύματα αστυνομικής βίας ή επειδή γνωρίζουν ότι οι θύτες έχουν σχέσεις με την αστυνομία ή/και τη Χρυσή Αυγή και φοβούνται ότι θα στοχοποιηθούν. 281 Τέλος, υπάρχει διάχυτη εντύπωση ότι, ακόμα κι αν καταγγείλουν το περιστατικό στις αρμόδιες αρχές, δεν πρόκειται εντέλει να αποδοθεί δικαιοσύνη. Μια σημαντική, αν και όχι γενική, τάση είναι τα θύματα να μη δέχονται κάποια ουσιαστική συνδρομή από την αστυνομία και, πολλές φορές, να αντιμετωπίζουν αδιαφορία αλλά και να αποθαρρύνονται από το να καταγγείλουν επίσημα το 279 Στο ίδιο 280 Στο ίδιο 281 Στο ίδιο 116

117 περιστατικό. Μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις που καταγράφηκαν εντός του 2012: α. θύμα αναφέρει ότι, όταν προσπάθησε να καταγγείλει το περιστατικό, πήρε την απάντηση ότι «η αστυνομία δεν μπορεί να κάνει τίποτα, έτσι είναι τα πράγματα στην Ελλάδα», β. κατά την απόπειρα καταγγελίας σε Α.Τ., θύμα έλαβε την απάντηση «το ξέρουμε το παιχνίδι που παίζετε εσείς οι ξένοι, καλύτερα να φύγετε», γ. αστυνομικός που διέκοψε επεισόδιο ξυλοδαρμού, αντί να προχωρήσει στις νόμιμες ενέργειες, έδωσε μια κλωτσιά στο θύμα και του είπε να φύγει από την περιοχή, δ. σε θύμα αφαιρέθηκε η ροζ κάρτα στο Α.Τ. και χρειάστηκε να επιστρέψει με δικηγόρο για να την πάρει πίσω, ε. θύμα που ξυλοκοπήθηκε κατά την έξοδό του από Α.Τ. θεωρεί ότι το περιστατικό συνδέεται με την προσβλητική, απειλητική συμπεριφορά που ένας αστυνομικός έδειξε προς το πρόσωπό του. 282 Οι ενδεικτικές αυτές αναφορές δείχνουν ότι, σε γενικό επίπεδο, ένα σημαντικό μέρος των διωκτικών αρχών θεωρούν τις ρατσιστικές επιθέσεις ως ένα καθημερινό φαινόμενο ενταγμένο σε μια «φυσιολογικότητα» και, άρα, δεν επιδεικνύουν κάποια ιδιαίτερη διάθεση καταπολέμησης. Αποφεύγουν να επέμβουν κατά τη διάρκεια των περιστατικών και, όταν το κάνουν, πολλές φορές αντιμετωπίζουν τα θύματα με απαξίωση ή/και τα αποθαρρύνουν από το να κινήσουν κάποια διαδικασία. 283 Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί πως δεν θα πρέπει να συγχέουμε τους δείκτες των καταγραφούμενων περιστατικών με τους πραγματικούς δείκτες των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, όχι μόνο δεν καταγγέλονται στο σύνολό τους, αλλά θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη ο τρόπος με τον οποίο ορίζεται το έγκλημα μισαλλοδοξίας στην ποινική νομοθεσία, οι αλλαγές σχετικά με τον τρόπο καταγραφής των περιστατικών, η προθυμία των 282 Στο ίδιο 283 Στο ίδιο 117

118 θυμάτων και/ή των μαρτύρων να καταγγείλουν τα περιστατικά και η πραγματική ύπαρξη των εγκλημάτων αυτών. 284 Ακόμη, θα πρέπει να τονιστεί πως, η επιβολή του νόμου, στην περίπτωση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, δεν είναι πάντοτε ευπρόσδεκτο ή εύκολο έργο. Η εντολή επιβολής του νόμου για τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας εισάγει ζητήματα αμφισημίας ορισμών, που συνδέονται με τις παραμέτρους «έγκλημα μισαλλοδοξίας», γενικά, και «κίνητρο», ειδικότερα, πολιτικές διαμάχες και τη σχέση του εγκλήματος μισαλλοδοξίας με την «πολιτική ορθότητα», και οργανωσιακά διλήμματα, τα οποία συνδέονται με τη δομή των φορέων, τις αποφάσεις για την κατανομή των πόρων, και τη νοοτροπία που επικρατεί στους χώρους εργασίας. 285 Συγκεκριμένα, όσον αφορά σε εκείνα τα όργανα επιβολής του νόμου τα οποία αποτρέπουν τα θύματα από την καταγγελία των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, είναι σημαντικό να αναφερθεί η έννοια του «νόμου στο μεταίχμιο» 286, η οποία αναφέρεται σε μια ενδιάμεση στιγμή της ευρύτερης διαδικασίας που αρχίζει με μια καινοτομία (όπως η υιοθέτηση κάποιας διάταξης) και τελειώνει με την πραγματική συμπεριφορά των φορέων επιβολής του νόμου, των «γραφειοκρατών σε επίπεδο δρόμου», όπως τους αποκαλέι ο Michael Lipsky, δηλαδή των «εργατών δημόσιας υπηρεσίας που αλληλενεργούν απευθείας με τους πολίτες και που έχουν ουσιαστική διακριτική ευχέρεια, όταν εκτελούν το έργο τους». Η καίρια αυτή φάση περιλαμβάνει το οργανωσιακό έργο του να καθιστά κανείς τις καινοτομίες λειτουργικές, και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, εστιάζεται στη λειτουργοποίηση και την επιβολή του νόμου των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Η λειτουργοποίηση ή η εφαρμογή των διατάξεων ή της προγενέστερης νομολογίας από τα όργανα που επιβάλλουν το νόμο 284 Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), {4}, ό.π., σ Βλέπε σχετικά, Jenness V., Grattet R., Το δίκαιο για τα εγκλήματα μίσους, η αντεγκληματική πολιτική και η επιβολή του νόμου στην Καλιφόρνια. Η παρουσία, το περιεχόμενο και οι συνέπειες του Νόμου στο Μεταίχμιο, Εγκληματολογία, 1/2012 (έτος 2 ο ), σ Στο ίδιο, σσ

119 αποτελεί μια καίρια διαδικασία, διότι τα όργανα αυτά μπορούν να διευκολύνουν ή να εμποδίσουν την εφαρμογή καινοτόμων πολιτικών ελέγχου του εγκλήματος, επιβάλλοντας ή μη επιβάλλοντας το νόμο (και θα προσθέταμε, επιτρέποντας ή μη επιτρέποντας την κινητοποίηση του ποινικού συστήματος). 5.1 ΠΡΟΕΔΡΙΚΟ ΔΙΑΤΑΓΜΑ 132/2012 «ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΒΙΑΣ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΑΤΑΞΕΩΝ Π.Δ. 14/2001 (Α 12)» Δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 239/ το Προεδρικό Διάταγμα 132/2012 με τίτλο «Σύσταση τμημάτων και γραφείων αντιμετώπισης ρατσιστικής βίας τροποποίηση διατάξεων Π.Δ. 14/2001 (Α 12)»: «Σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα στις Υποδιευθύνσεις Κρατικής Ασφάλειας των Διευθύνσεων Ασφάλειας Αττικής και Θεσσαλονίκης, αντίστοιχα, συνιστάται από ένα Τμήμα Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας, ενώ στο Τμήμα Κρατικής Ασφάλειας των Υποδιευθύνσεων Ασφάλειας της Διεύθυνσης Ασφάλειας Αττικής καθώς και στις Υποδιευθύνσεις Ασφάλειας και τα Τμήματα Ασφάλειας των Αστυνομικών Διευθύνσεων Νομών συνιστάται Γραφείο Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας. Τα Τμήματα (σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη) και τα Γραφεία (στα κατά τόπους Τμήματα Ασφαλείας της υπόλοιπης χώρας) Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας έχουν ως αποστολή «την πρόληψη και δίωξη αδικημάτων που διαπράττονται σε βάρος προσώπων ή ομάδας προσώπων αποκλειστικά και μόνο λόγω της φυλετικής ή εθνικής καταγωγής ή του θρησκεύματός τους». 287 Συγκεκριμένα, στο άρθρο 1, αναφέρεται πως «το Τμήμα Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας, για την εκπλήρωση της αποστολής του: α. παρεμβαίνει 287 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 23/1/2013) 119

120 αυτεπαγγέλτως ή κατόπιν υποβολής σχετικής έγκλησης, μήνυσης ή καταγγελίας στη διερεύνηση και δίωξη εγκλημάτων που αφορούν στη διάπραξη, στην προπαρασκευή ή στην καθ οιονδήποτε τρόπον δημόσια προτροπή, πρόκληση ή διέγερση σε διάπραξη, αδικημάτων ή στην εκδήλωση πράξεων ή ενεργειών που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία σε βάρος προσώπων ή ομάδας προσώπων λόγω της φυλής, του χρώματος, της θρησκείας, των γενεαλογικών καταβολών και της εθνικής ή εθνοτικής τους καταγωγής, β. συλλέγει, επεξεργάζεται και αξιοποιεί κατάλληλα πληροφορίες και στοιχεία που αφορούν στη διάπραξη ή την προπαρασκευή αδικημάτων με ρατσιστικά χαρακτηριστικά, γ. συντονίζει και καθοδηγεί τα Γραφεία Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας των Τμημάτων Ασφαλείας της οικείας Διεύθυνσης Ασφάλειας στην εκπλήρωση της αποστολής τους, δ. αναπτύσσει συνεργασίες με συναρμόδιες κρατικές Υπηρεσίες και Φορείς, καθώς και με άλλους κοινωνικούς Φορείς και Οργανώσεις, στο πλαίσιο εκπλήρωσης της αποστολής του και της αποτελεσματικότερης διαχείρισης περιστατικών ρατσιστικής βίας, ε. αναλαμβάνει πρωτοβουλίες ή παρέχει συνδρομή σε πρωτοβουλίες άλλων αρχών, Υπηρεσιών και Φορέων που έχουν σκοπό την πρόληψη και την αντιμετώπιση της ρατσιστικής βίας, στ. επιτηρεί χώρους και περιοχές στις οποίες υπάρχει αυξημένος κίνδυνος εκδήλωσης ρατσιστικών επιθέσεων, ζ. συνεργάζεται με διεθνείς Οργανισμούς και Φορείς, καθώς και με Φορείς και εκπροσώπους ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων που έχουν δεχθεί ή υπάρχει κίνδυνος να δεχθούν ρατσιστικές επιθέσεις, προς το σκοπό αποτελεσματικότερης διαχείρισης του περιστατικού και πληρέστερης προστασίας των ομάδων αυτών, η. τηρεί ειδικό αρχείο καταγραφής των περιστατικών ρατσιστικής βίας στα οποία επιλαμβάνεται, θ. ενημερώνει τα θύματα ή τους καταγγέλλοντες περιστατικά ρατσιστικής βίας για τα δικαιώματά τους, ι. μεριμνά για την ενημέρωση των αρμοδίων Υπηρεσιών σε περιπτώσεις που απαιτείται 120

121 η παροχή ιατροφαρμακευτικής ή νοσοκομειακής περίθαλψης ή ψυχολογικής υποστήριξης σε θύματα ρατσιστικής επίθεσης, καθώς και για την παρουσία διερμηνέα εφόσον αυτό ζητηθεί ή κριθεί αναγκαίο, ια. ενημερώνει άμεσα τον αρμόδιο εισαγγελέα, σε κάθε περίπτωση που επιλαμβάνεται προανακριτικά σε υποθέσεις ρατσιστικής βίας και σε σοβαρά περιστατικά το Υπουργείο Εξωτερικών της χώρας μας και τις προξενικές αρχές της χώρας των θυμάτων της ρατσιστικής επίθεσης, ιβ. συντάσσει, κατά το μήνα Ιανουάριο κάθε έτους, έκθεση αναφορικά με τις υποθέσεις ρατσιστικής βίας στις οποίες επιλήφθηκε κατά το προηγούμενο έτος, την οποία υποβάλλει ιεραρχικά στο 1ο Τμήμα Κοινωνικών Ζητημάτων και Αντιμετώπισης Ρατσισμού της Διεύθυνσης Κρατικής Ασφάλειας του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνομίας». Ακόμη στο άρθρο 4, παράγραφος 1, αναφέρεται πως «στα Τμήματα και τα Γραφεία Αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας των άρθρων 1 και 2 λειτουργεί ενιαίος αριθμός τηλεφωνικών καταγγελιών και ενημέρωσης, μέσω του οποίου είναι δυνατή η άμεση υποβολή καταγγελιών για περιστατικά ρατσιστικής βίας και η παροχή σχετικής ενημέρωσης στους ενδιαφερόμενους». Τονίζεται, ωστόσο, πως «οποιαδήποτε πρωτοβουλία από πλευράς του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη θα αποδειχθεί ατελέσφορη αν δεν αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά η κάθε είδους αστυνομική αυθαιρεσία, είτε πρόκειται για αδίκημα των αστυνομικών οργάνων κατά την τέλεση των καθηκόντων τους, είτε πρόκειται για την αναπαραγωγή στερεοτυπικών αντιδράσεων κατά των θυμάτων, οι οποίες απορρέουν από προσωπικές απόψεις ή από την απουσία ειδικής επαγγελματικής εκπαίδευσης, με αποτέλεσμα να βρίσκουν χώρο ανάπτυξης άμεσα ή έμμεσα ρατσιστικές συμπεριφορές οι οποίες συνιστούν παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Επομένως, η έμπρακτη και ανεπιφύλακτη καταδίκη εκ μέρους της 121

122 Πολιτείας κάθε πράξης αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας είναι επιτακτική ανάγκη». 288 Ακόμη, οι αστυνομικοί συμφωνούν για την ορθότητα του μέτρου, αλλά αμφισβητούν αν μπορεί να γίνει πράξη λόγω των μεγάλων ελλείψεων σε προσωπικό. Όπως δηλώνει ο πρόεδρος της Ένωσης Αστυνομικών Υπαλλήλων Νίκος Ίμβρος, «ελπίζω να βρεθεί ο τρόπος έτσι ώστε, τα υπαρκτά προβλήματα να αντιμετωπιστούν και να δει το Υπουργείο μας, πάνω σε σωστή βάση, πώς θα λειτουργήσουν αυτά τα Γραφεία ώστε να έχουν αποτέλεσμα και να μην είναι ένα «πυροτέχνημα» ή κάποιο «επικοινωνιακό κόλπο» που ακούγεται ωραίο αλλά, στην πράξη, δεν θα είναι υλοποιήσιμο». «Για να είναι και υλοποιήσιμα (Τμήματα και Γραφεία αντιμετώπισης Ρατσιστικής Βίας), χρειάζονται άτομα όταν σήμερα δεν μπορούμε να τα βγάλουμε πέρα με τα στοιχειώδη Είναι προς τη σωστή κατεύθυνση αλλά, για να γίνουν αυτά χρειάζονται προσωπικό και πρώτα από όλα χρειάζεται προσωπικό για να καλύψουμε τις υπάρχουσες ανάγκες και στη συνέχεια να δούμε κι όλα αυτά τα πράγματα». Συνεχίζει λέγοντας πως, «καταγεγραμμένο κρούσμα ή να έχει αποδειχθεί στην πορεία, δεν υπάρχει που να έχει πάρει κάποια έκταση και να το γνωρίζω εγώ», τουλάχιστον όσον αφορά σε ρατσιστική βία προερχόμενη από αστυνομικούς προς αλλοδαπούς, φαινόμενα που είναι συχνά στην Αθήνα, κυρίως. 289 Παρόλες τις ενστάσεις σχετικά με την υλοποίηση του Προεδρικού Διατάγματος και θέτωντας στην άκρη τους λόγους περί μη καταγεγραμμένου ή αποδεδειγμένου κρούσματος ρατσιστικής βίας προερχόμενης από αστυνομικούς προς αλλοδαπούς, 288 Βλέπε σχετικά, %81%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%AF- %CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%AF%CE%BF%CF%85- %CF%80-%CE%B4-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7/, (τελευταία επίσκεψη: 23/1/2013) 289 Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 23/1/2013) 122

123 θεωρούμε πως το εν λόγω Προεδρικό Διάταγμα, όπως και το παραπάνω Σχέδιο Νόμου, οδεύουν προς την σωστή κατεύθυνση ώστε να αντιμετωπιστούν τα εγκλήματα ρατσιστικής βίας. 5.2 ΣΧΕΔΙΟ ΝΟΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΟΡΙΣΜΕΝΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ ΡΑΤΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑΣ ΜΕΣΩ ΤΟΥ ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ακόμη, ένα νομοσχέδιο που βρίσκεται υπό κατάθεση και μετά τη δημόσια διαβούλευση αποτελεί το Σχέδιο Νόμου που αφορά στην καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου. Η ημερομηνία αποστολής του εν λόγω νομοσχεδίου είναι Σκοπός του, σύμφωνα με το άρθρο 1, είναι η εναρμόνιση προς την Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της 28 ης Νοεμβρίου 2008 και την από 7 Μαρτίου 1966 Διεθνή Σύμβαση «περί καταργήσεως πάσης μορφής φυλετικών διακρίσεων» που κυρώθηκε με το Ν.Δ. 494/ Το εν λόγω νομοσχέδιο προτάθηκε και το 2012 από τον τότε υπουργό Δικαιοσύνης, αλλά και το 2013, με άλλες τροποποιήσεις. Η συζήτηση σε σχέση με το εν λόγω σχέδιο νόμου μέχρι και τον Ιούνιο του 2013 στην Ελλάδα, σημείο χρόνου στο οποίο ολοκληρώνεται και η έρευνά μας σχετικά με το φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας στην Ελλάδα, η οποία θα παρουσιαστεί παρακάτω, ήταν αρκετά εκτενής και είναι άποψη της υποφαινόμενης πως θα χρειαστεί αρκετός χρόνος έως ότου βρεθεί η χρυσή τομή με την οποία όλοι θα 290 Βλέπε σχετικά, E%A3%CE%99%CE%91/%CE%9D%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CF%83%CF%87%CE%AD%C E%B4%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%B2%CF%81%CE%AF%CF%83%CE %BA%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B1%CE%B9%CF%85%CF%80%CF%8C%CE%BA%CE %B1%CF%84%CE%AC%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE %BC%CE%B5%CF%84%CE%AC%CF%84%CE%B7.aspx, (τελευταία επίσκεψη: 6/6/2013) 123

124 συμφωνήσουν. Άλλωστε, υπάρχουν πολλά ζητήματα στα οποία οφείλουν οι αρμόδιοι να απευθυνθούν, από εκείνο της γλώσσας που θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί, δηλαδή της έκφρασης, έως εκείνο που αφορά στη λεπτή ισορροπία μεταξύ της προστασίας της ισότητας και της αντίστοιχης της ελευθερίας του λόγου. Παρόλα αυτά, η αναγνώριση ύπαρξης του προβλήματος κρίνεται ελπιδοφόρα και μπορεί να αποτελέσει βάση τόσο καταπολέμησης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, όσο και αποτελεσματικής προστασίας των θυμάτων. Φυσικά, στην πράξη αυτό θα κριθεί και από τον τρόπο με τον οποίο θα εφαρμοστεί ο εν λόγω νόμος από τα όργανα απονομής της ποινικής δικαιοσύνης. Σημαντικό στο σημείο αυτό είναι να τονιστεί πως δεν είναι δεδομένο πως η δημιουργία και η ύπαρξη ενός νόμου για τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, εν γένει, αρκεί ώστε να υπάρχει μια επαρκής πολιτική σχετικά με τα εν λόγω εγκλήματα, καθώς οι νόμοι από μόνοι τους μπορούν να θεωρηθούν εύκολοι και «φτηνοί» τρόποι έκφρασης δέσμευσης σε συγκεκριμένες αξίες δίχως να υπάρχει η κατάλληλη προετοιμασία για δράση σε συμφωνία με αυτούς. 291 Συνεπώς, τα βαθύτερα ζητήματα που συνδέονται με τη πολιτική σε σχέση με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας έχουν να κάνουν με αξίες και με την κατάλληλη αντίδραση σε αυτές. 292 Τα ερωτήματα που προκύπτουν όταν απευθυνόμαστε στο γενικότερο ζήτημα σχετικά με το πώς θα πρέπει να μοιάζει μια πολιτική αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, μπορούν να περιγραφούν με το παρακάτω σχεδιάγραμμα: 291 Brax D., Munthe C., ό.π., σ Στο ίδιο, σ

125 Νομικές και πολιτικές ποιότητες και παραδόσεις ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ: Νομική ασφάλεια Νομιμότητα Κράτος δικαίου Παρακολούθηση/Εποπτεία Ποινικό δίκαιο Πρόληψη Πολιτική Εγκλημάτων Μισαλλοδοξίας ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ: άτομα κοινότητες κοινωνίες δυσπραγούσες ομάδες Προστασία ενάντια βλάβης και αδικίας για Πηγή: Brax D., Munthe C., The Philosophy of Hate Crime Anthology, Part 1, When law & hate collide, University of Gothenburh, Philosophy, Linguistics and Theory of Science, σ. 7 Ενώ μια πολιτική σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας οφείλει να σχετίζεται με και τείνει να περιλαμβάνει το σύστημα ποινικού δικαίου (ως δίκαιο με τη μορφή κανόνων αύξησης της ποινής, ή κατευθυντήριων γραμμών σε σχέση με τη καταδίκη), θα πρέπει ακόμα να περιλαμβάνει εποπτεία των περιστατικών εγκληματικότητας με κίνητρο τη μισαλλοδοξίας (παρακολούθηση/εποπτεία) καθώς και προσπάθειες περιορισμού της εμφάνισης τους και/ή της βλάβης που μπορεί να να υποστεί το άτομο ή η κοινωνία (πρόληψη). Ενώ μπορεί να γίνει διάκριση μεταξύ των 125

126 παραπάνω σημείων της πολιτικής σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, είναι σημαντικό να σημειωθεί η αλληλεξάρτησή τους. 293 Όταν αναλογιζόμαστε, προτείνουμε ή βρισκόμαστε σε αντιπαράθεση σε σχέση με τα παραπάνω ζητήματα, πάντα υποβόσκουν στη σκέψη μας ορισμένες αξίες και κανονιστικές νόρμες που παρέχουν ή υποστηρίζουν θετικές επιχειρηματολογίες υπέρ, όπως και επιχειρηματολογίες τροποποίησης ή περιορισμού, πολιτικών. Υπάρχουν 2 τύποι σχετικών αξιών η προστασία μεμονωμένων ατόμων από βλάβη ή αδικία 294, ή τοιουτοτρόπως η προστασία κοινοτήτων 295, της κοινωνίας 296 ως σύνολο ή συγκεκριμένων ιδιαίτερα δυσπραγουσών 297 ομάδων ατόμων (άτομα τα οποία βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, είναι αυάλωτα, περιθωριοποιημένα ή κάτι παρόμοιο). Όλες αυτές οι αξίες εκφράζουν μια ευρεία κοινωνική συναίνεση, καθώς προτεραιότητα έχει η ευημερία, η ελευθερία, η δικαιοσύνη και η ίση μεταχείρηση, που κωδικοποιούνται και εκφράζονται, π.χ. στην Ε.Σ.Δ.Α., που ενσωματώνονται στα συντάγματα όλων των κρατών-μελών της Ε.Ε. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναγνωριστεί πως οι αξίες αυτές μπορεί εν μέρει να αντικρούουν η μια την άλλη και 293 Στο ίδιο, σ Εδώ περιλαμβάνεται και η αντίληψη περί δίκαιης επανόρθωσης/αποκατάστασης. Στο ίδιο, σ Ένας από τους ρόλους της κοινότητας είναι να παρέχει στα άτομα ασφάλεια, προστασία, καταφύγιο, ταυτότητα, την αίσθηση ότι ανήκουν και ευημερία, πράγματα τα οποία το επίσημα θεσμοθετημένο σύστημα ενός κράτους σπάνια καταφέρενει να παρέχει από μόνο του. Στο ίδιο, σ Σε επίπεδο κοινωνίας ενδιαφέρουν οι αξίες της τάξης, της σταθερότητας και συνοχής, της ασφάλειας και, τελικά, της ειρήνης. Σημαντικό είναι να σημειωθεί πως ο εν λόγω τύπος αξίας, η προστασία της κοινωνίας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για να αμφισβητήσει τις πολιτικές σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, υποσρτηρίζονται πως μπορεί να διακυβεύεται η παγίωση και η επιδείνωση υπαρκτών αισθημάτων εχθρότητας μεταξύ ομάδων, κ.λπ. Στο ίδιο, σ Σύμφωνα με παγιωμένες αντιλήψεις σχετικά με την ίση μεταχείρηση και την δικαιοσύνη, η βλάβη ή η αδικία που προκαλείται σε άτομα ή ομάδες ατόμων που βρίσκονται ήδη σε μειονεκτική θέση είναι, από πλευρας ηθικής, χειρότερη και περισσότερο σημαντικό να απευθυνθούμε σε αυτή. Αυτή η γενική αντίληψη μπορεί να εμπεριέχει σημαντικούς υπαινιγμούς για τον σχεδιασμό πολιτικών σχετικών με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, καθώς δεν υπάρχει το παραμικρό στο εννοιολογικό πλαίσιο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας που να εξαιρεί πολιτικές που στοχεύουν τέτοιου είδους εγκλήματα που διαπράττονται λόγω αισθήματος μισαλλοδοξίας ενάντια σε άτομα που βρίσκονται σε θέση ιδιαίτερης υπεροχής (από την άποψη θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής κατάστασης ή χρημάτων, για παράδειγμα) Στο ίδιο, σ

127 να οδηγούν σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Φυσικά, δεν θα πρέπει να λησμονείται πως υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα και ανησυχίες οι οποίες μπορεί να διαφέρουν ανάλογα με τη χώρα. 298 Είναι άποψη της υποφαινόμενης ότι το έγκλημα μισαλλοδοξίας είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα. Η κινητοποίηση του ποινικού δικαίου ως τρόπο αντιμετώπισης του προβλήματος έχει εγείρει πολλαπλές ανησυχίες σχετικά με το εάν είναι δικαιολογημένο το να απευθυνόμαστε σε κοινωνικά προβλήματα χρησιμοποιώντας τα εργαλεία του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης και όχι άλλα μέτρα. Τα προβλήματα και οι αντιπαραθέσεις που έχουν προκύψει, και όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκοσμίως, αφορούν, μεταξύ άλλων, σε ζητήματα σχετικά με το εάν θα πρέπει να θεωρούνται τα εγκλήματα αυτά προβλήματα της κοινωνίας ή ατομικά προβλήματα, με την έννοια καθεαυτή των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, με την ίδια την ονομασία των εγκλημάτων αυτών (εγκλήματα μίσους, εγκλήματα μισαλλοδοξίας, κ.λπ.), με το κίνητρο (αν θα πρέπει να είναι άμεσα σχετικό με το ποινικό δίκαιο, καθώς η τιμωρίας του λόγου που κάποιος διέπραξε το αδίκημα υποστηρίζεται πως εγκληματοποιεί τη σκέψη), με το ποια ακριβώς είναι τα εγκλήματα αυτά, με τον τρόπο με τον οποίο συνδέονται με τη μισαλλοδοξία, αλλά και με το τι ακριβώς θεωρείται μισαλλοδοξία. Άλλα ζητήματα γύρω από τα οποία υπάρχει αντιπαράθεση είναι εκείνα τα οποία σχετίζονται με την ηθική (αν είναι ή όχι χειρότερα, πιο σοβαρά, αξίζουν περισσότερη προσοχή από το παράλληλο έγκλημα που διεπράχθει, δηλαδή μια ανθρωποκτονία με κίνητρο τη μισαλλοδοξία είναι χειρότερη από μια πράξη ανθρωποκτονίας η οποία διεπράχθει δίχως αυτό το κίνητρο;), με τη νομολογία (δηλαδή με τα βασικά ζητήματα σχετικά με τη φύση, τη λειτουργία και την δικαιολόγηση των νόμων του δικαίου, των συστημάτων και των ποινών. Εδώ, λοιπόν, μας ενδιαφέρει ο λόγος που πρέπει να 298 Στο ίδιο, σσ

128 επιβάλεται η τιμωρία: προσεγγίζεται στη βάση της ανταπόδοσης ή στη βάση των όσων θέλουμε να πετύχουμε, στα οφέλη, από την επιβολή της ποινής;), με το είδος των κοινωνικών ομάδων στο οποίο στοχεύει η πολιτική σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας (ποιες ομάδες πρέπει να προστατευθούν;), αλλά και με την ρητορική μισαλλοδοξίας (ελευθερία του λόγου και ο περιορισμός της). Τα προβλήματα τα οποία μπορούν να προκύψουν είναι άπειρα όμως θεωρούμε πως εκείνο το οποίο είναι σημαντικό είναι η διατήρηση της απόστασης μεταξύ των εννοιολογικών ζητημάτων (των θεωρητικών/ονοματικών 299 ορισμών του εγκλήματος) και των ζητημάτων που σχετίζονται με τη νομολογία. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, τα εννοιολογικά ζητήματα πρέπει να λυθούν με τρόπο που να καθίστανται χρήσιμα για την συζήτηση σχετικά με την πολιτική που θα ακολουθηθεί. Για να γίνει αυτό εφικτό, η έννοια θα πρέπει να μπορεί να περιγράψει τι είναι ένα έγκλημα μισαλλοδοξίας με τρόπο που να διαχωρίζεται από άλλα είδη εγκλήματος, πρέπει να επιτρέπει το ζήτημα της δικαιολόγησης να σχηματίζεται χωρίς να καταλήσει σε κάτι ασήμαντο ή παράδοξο, και πρέπει να επιτρέπει την εφαρμογή διαφόρων λύσεων σε διαφορετικά επίπεδα και στάδια πολιτικής. Οι επιχειρησιακοί 300 ορισμοί, λοιπόν, είναι εκείνοι που 299 Οι θεωρίες αποτελούνται από θεωρητικές προτάσεις και αναλύονται με τη βοήθεια θεωρητικών υποθέσεων (θεωρητική πρόταση = θεωρητική υπόθεση). Οι θεωρητικές υποθέσεις προτάσεις διατυπώνονται με τη βοήθεια εννοιών, δηλαδή θεωρητικών ιδεών, καθώς και με όρους σχέσεων ανάμεσα στις έννοιες, περιγράφοντας και την κατεύθυνση των σχέσεων αυτών. Οι έννοιες είναι αφηρημένες θεωρητικές κατασκευές που χρησιμοποιούνται για να μεταφέρουν ένα μήνυμα, μια αντίληψη, μια πληροφορία. Συνιστούν συμβολικές εκφράσεις φαινομένων. Οι έννοιες αναλύονται με βάση θεωρητικούς/ονοματικούς ορισμούς. Βλέπε σχετικά, Τσίγκανου Ι., «Θεωρία Θεωρητικές προτάσεις Έννοιες (Στάδιο Β)», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, 2013, σ. 1 Βλέπε και Nachmias D., Nachmias C., Conceptual foundations of research, chapter 2, pp , in Research methods in the social sciences, 3d ed., New York, St.Martin s Press, 300 Σε κάθε θεωρητικό ορισμό αντιστοιχεί στο εμπειρικό επίπεδο ένας ή περισσότεροι «επιχειρησιακοί ορισμοί», οι οποίοι στηρίζουν τις «υποθέσεις εργασίας». Οι επιχειρησιακοί ορισμοί αποτελούνται από δείκτες πλέον και όχι έννοιες. Είναι οι διατυπώσεις των σχέσεων ανάμεσα με δείκτες ή/και μεταβλητές και αποτελούν πλήρης ορισμούς. Οι δείκτες ή/και οι μεταβλητές είναι μετρήσιμες εμπειρικές οντότητες. Θα πρέπει συστηματικά να συγκρίνονται οι επιχειρησιακοί ορισμοί με τους θεωρητικούς, οι νέοι δείκτες με ήδη «γνωστους» ως προς τα δεδομένα που παράγουν το ίδιο δείγμα και να ελέγχεται η 128

129 θα εκτελούν διαφορετικές λειτουργίες εντός του πλαισίου της πολιτικής σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Θα πρέπει να εστιάζουμε λιγότερο σε ζητήματα επιβολής ποινής και περισσότερο σε νόμους που θα προωθούν την επικοινωνία και την εκπαίδευση ώστε να ωφεληθούν οι βασικές αξίες που υποβόσκουν της σημασίας του εγκλήματος μισαλλοδοξίας στο πλαίσιο της πολιτικής. IΙ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ Το έγκλημα μισαλλοδοξίας δεν αποτελεί ένα είδος κοινωνικού προβλήματος το οποίο μπορεί το κράτος να επιλέξει εάν θα αντιμετωπίσει ή θα αγνοήσει. Είναι, ακρίβως όπως αναφέρεται και στην ονομασία του, ένα έγκλημα. Παρόλη την αντιδικία που υπάρχει σε σχέση με το εάν θα πρέπει να θεωρούνται πράξεις, ή και εκφράσεις, που αφορούν στην μισαλλοδοξία ως εγκλήματα είναι κάτι που θα πρέπει να παραβλεφθεί καθώς, στην ουσία, εκείνη η οποία οφείλει να αντιμετωπιστεί είναι η βία η οποία είναι εμφανής στις περισσότερες από αυτές τις πράξεις. Έτσι, εκείνο που θα πρέπει να μας απασχολεί είναι ο κύκλος της κλιμακούμενης βίας που σχετίζεται με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. 301 Συνήθως ο ρόλος των οργάνων επιβολής του νόμου είναι ο έλεγχος του εγκλήματος, στην περίπτωση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, ωστόσο, ο πρωταρχικός ρόλος τους είναι η επιβολή, ή τουλάχιστον η ενίσχυση, των αξιών της κοινωνίας. 302 εμπειρική βασιμότητα και αξιοπιστία επιβεβαιωμένων υποθέσεων και στη βάση των νέων δεικτών. Οι δείκτες θα επιβεβαιωθούν στο πεδίο. Βλέπε σχετικά, Τσίγκανου Ι., «Θεωρία Θεωρητικές προτάσεις Έννοιες (Στάδιο Β»), ό.π., σ. 2 Βλέπε και Nachmias D., Nachmias C., Conceptual foundations of research, ό.π., σσ Coldren J.D., Bias crimes: state policy considerations, p. 166, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ

130 Βασικός στόχος των αστυνομικών δυνάμεων, για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια, φαίνεται πως είναι ο προσανατολισμός προς την κοινωνία, δηλαδή η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης με τους κοινωνούς. Ένας τέτοιος προσανατολισμός αφορά τόσο στον κοινωνικό έλεγχο του εγκλήματος όσο και στην έμφαση στην προσφερόμενη βοήθεια προς την κοινωνία σε σχέση με την διατήρηση των αποδεκτών προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς. Έτσι, τα προγράμματα που θα πρέπει να ακολουθούν τα όργανα επιβολής του νόμου σε σχέση με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας μπορούν να θεωρηθούν προδραστικά και διδακτικά. 303 Δεν θα πρέπει να λησμονείται πως το να διώκονται ποινικά τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν εξαλείφει το πρόβλημα. Οφείλουμε να φτάσουμε την ρίζα του προβλήματος, μέσω της ανάμειξης της κοινωνίας. Ακόμη, στην πρόληψη των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο η εν λόγω ενασχόληση της κοινωνίας με το πρόβλημα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας αλλά και η συνεργασία μεταξύ των φορέων της ποινικής δικαιοσύνης. Η μεγιστοποίηση της αξίας των δύο αυτών στοιχείων προϋποθέτει την ανάλυση και κατανόηση της κοινωνικής διάρθρωσης ολόκληρης της κοινωνίας αλλά και των συγκεκριμένων περιοχών στις οποίες προκύπτουν τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας καθώς και υιοθέτηση μιας ευρείας αντίληψης του τρόπου με τον οποίο μπορούν να καθιερωθούν δομές συνεργασίας μεταξύ των φορέων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης. 304 Το κράτος θα πρέπει να επικεντρωθεί σε πέντε θέματα: στη νομοθεσία και στην ακολουθούμενη πολιτική, στην ευαισθητοποίηση του κοινού και στην πρόληψη, στο συντονισμό των αρμοδίων οργάνων επιβολής του νόμου, στην εκπαίδευση και στην 303 Στο ίδιο, σ Ferry T., Community involvement and interagency cooperation in the prevention of hate crimes, p. 132, 142, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ και Tomaso A., Hate crimes, p. 100, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ

131 τεχνική υποστήριξη του αρμόδιου ανθρώπινου δυναμικού, στη συλλογή και ανάλυση των δεδομένων σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας και, τέλος, στο συντονισμό των αρμόδιων οργάνων επιβολής του νόμου. 305 Οι συνέπειες του να μην είναι τα όργανα επιβολής του νόμου επαρκώς προετοιμασμένα μπορεί να είναι ολέθριες για το θύμα και προβληματικές για τις υπηρεσίες, καθώς μπορεί να ζημιωθούν σε σχέση με την εμπιστοσύνη που έχει ο κόσμος σε αυτές. Έτσι, πρώτα από όλα θα πρέπει να αναπτυχθεί μια ισχυρή πολιτική η οποία θα διαδοθεί σε όλα τα όργανα επιβολής του νόμου, σε συγκεκριμένες ομάδες πολιτών και γενικά στο κοινό. Αυτή η πολιτική θα πρέπει να αφορά στην αντίδραση ενάντια στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, στην αναγνώριση ότι τέτοιου είδους εγκλήματα συνεπάγονται σοβαρά προβλήματα για το θύμα, για την ομάδα στην οποία ανήκει και για την κοινωνία ως σύνολο και στην διασφάλιση της προστασίας των δικαιωματών όλων των ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου, εθνικότητας, ηλικίας, σεξουαλικού προσανατολισμού ή οποιουδήποτε άλλου ιδιαίτερου χαρακτηριστικού. 306 Εάν δεν χειριστούν με σωστό τρόπο αυτές οι υποθέσεις τότε μπορεί να πυροδοτήσουν προβλήματα σε όλη την κοινωνία. Μπορούν να οδηγήσουν στην εκδίκηση εκ μέρους των θυμάτων αφού δεν θα αισθάνονται πως η υπηρεσία τους προστατεύει και τους νοιάζεται. Μπορεί να θεωρήσουν ότι τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας δεν αποτελούν προτεραιότητα των υπηρεσιών και έτσι μπορεί να οδηγηθούμε σε ακόμη μικρότερη καταγγελία της θυματοποίησής τους, αυξάνοντας τον σκοτεινό αριθμό αυτών των εγκλημάτων Coldren J.D., Bias crimes: state policy considerations, ό.π., σ Ferry T., Community involvement and interagency cooperation in the prevention of hate crimes, ό.π., σσ Στο ίδιο, σ

132 Για αυτόν το λόγο θα πρέπει να καθιερωθούν προγράμματα ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης, εκπαίδευσης, συνεργασίας και ανάμειξης του κοινού, γενικά, αλλά και των ανηλίκων, που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, αλλά και σε θέματα στέγασης, περιβάλλοντικής ανάπτυξης και παροχής κοινωνικών υπηρεσιών. Θα μπορούσαν να οργανωθούν καμπάνιες προώθησης φυλλαδίων και υπηρεσιακών ανακοινώσεων, να δημοσιεύονται οι στατιστικές και να χρηματοδοτούνται και να υποχρεώνονται τα σχολεία να περιλαμβάνουν μαθήματα σε σχέση με τον πολιτισμικό πολυραλισμό και τις αιτίες της μεροληπτικής σύγκρουσης στην διδακτική τους ύλη. 308 Η συνεργασία μεταξύ της αστυνομίας και των πολιτών, σε όλες τις περιοχές και όχι μόνο στις υποβαθμισμένες, ενώνει την κοινωνία και σηματοδοτεί πως τέτοιου είδους συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή και δεν αντιπροσωπεύει την γνώμη της πλειοψηφίας. 309 Επίσης, τα πλεονεκτήματα καθιέρωσης τέτοιων προγραμμάτων αφορούν και στην απόκτηση της εμπιστοσύνης και του σεβασμού των πολιτών καθώς και στην δημιουργία αμοιβαίων γραμμών επικοινωνίας μαζί τους. Οι βελτιωμένες σχέσεις μπορούν να οδηγήσουν στην μείωση του φόβου του εγκλήματος και στην αύξηση των καταγγελιών και οι εχθρότητες μπορούν να αντιμετωπιστούν πριν κλιμακωθούν. 310 Ακόμη, θα πρέπει να δημιουργηθούν προγράμματα αρωγής των θυμάτων, δηλαδή παροχές συμβουλευτικής και ψυχολογικής υποστήριξης, διασύνδεσης με δικηγόρους, ειδικών υπηρεσιών προστασίας και ασφάλειας και υποστήριξης σε επίπεδο γειτονιάς, ώστε να αρθεί η απομόνωση στην οποία έχουν επέλθει τα θύματα, λαμβάνοντας πάντα υπόψη και τις δυσκολίες στην επικοινωνία λόγω της γλώσσας 308 Coldren J.D., ό.π., σ Ferry T., ό.π., σ. 137, Στο ίδιο, σ. 138 και στο Sanderson P.M., Investigation of religious bias-motivated crimes, p.92, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ

133 αλλά και στην γενικότερη συνεννόηση λόγω των πεποιθήσεων όσων ανθρώπων προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς. Όλα τα παραπάνω οφείλουν να λαμβάνουν χώρα ακόμα και μετά την ολοκλήρωση της δικαστικής εξέτασης της υπόθεσής τους, με σκοπό να καθησυχαστούν τα θύματα σχετικά με την ανησυχία των οργάνων επιβολής του νόμου και των υπολοίπων πολιτών και να εξασφαλιστεί ότι δεν έχουν συμβεί άλλα περιστατικά. 311 Επιπρόσθετα, θα πρέπει να δημιουργηθούν προγράμματα συνεργασίας μεταξύ των φορέων, που αφορούν στην ανταλλαγή πληροφοριών, ανθρώπινου δυναμικού και εκπαιδευτικών τρόπων αναγνώρισης και αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, προωθώντας την καλύτερη λειτουργία ολόκληρης της διαδικασίας απονομής ποινικής δικαιοσύνης. 312 Θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι το προσωπικό όλων των αρμόδιων φορέων έχει εκπαιδευτεί κατάλληλα, και λαμβάνει τακτικές ενημερώσεις, ώστε να γνωρίζει αναδυόμενα θέματα, τον τρόπο με τον οποίο θα μπορεί να εντοπίζει τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, να τα αντιμετωπίζει και να τα παρουσιάζει πλήρως και με ακρίβεια, να διαχειρίζεται και να βοηθά τα θύματα, να παρακολουθεί και να ερευνά τα αδικήματα που κινητοποιούνται από αισθήματα μισαλλοδοξίας και να συνεργάζεται με και να ενημερώνει τους πολίτες, τους ενάγοντες, τους δικαστές. 313 Πρώτα θα πρέπει να εκπαιδευτούν σε θέματα ανθρωπίνων σχέσεων, ιδίως οι αστυνομικοί. Ο αμερόληπτος επαγγελματισμός και η ένδειξη ενδιαφέροντος, ευαισθησίας και ανησυχίας προς τα δεινά που αντιμετωπίζουν τα μέλη της κοινωνίας είναι βασικά στην ορθή αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Επίσης, θα πρέπει να γνωρίζουν σε βάθος τους νόμους περί εγκλημάτων μισαλλοδοξίας και τον ορισμό 311 Ferry T., ό.π., σ. 139 και Sanderson P.M., Investigation of religious bias-motivated crimes, ό.π., σ Στο ίδιο, ό.π., σ Coldren J.D., ό.π., σσ

134 αυτών, τις διαδικασίες ταυτοποίησης και καταγραφής τέτοιων εγκλημάτων, τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, τον τρόπο αρωγής των θυμάτων, τις ταυτότητες, τις δραστηριότητες, την φιλοσοφία, τα κείμενα και τις ιδεολογίες των υποπολιτισμικών ομάδων μισαλλοδοξίας και την φύση της πολιτισμικής σύγκρουσης που προκύπτει στην κοινωνία, είτε αυτή είναι φυλετική, θρησκευτική, σεξουαλική ή οτιδήποτε άλλο. Όσον αφορά στον τρόπο με τον οποίο απαντούν οι εν λόγω φορείς στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, θα πρέπει να περιλαμβάνεται και η διάθεση επιπλέον πόρων για τις έρευνες και ο συντονισμός με τους ενάγοντες κατά την διάρκεια της εκδίκασης μιας υπόθεσης. 314 Ακόμη, θα πρέπει να διεξάγονται αναλύσεις των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, των περιοχών στις οποίες προκύπτουν τα εγκλήματα αυτά όσον αφορά στην κοινωνική και περιβαλλοντική δομή τους και στις ανάγκες τους, καθώς και των αντιλήψεων των πολιτών σχετικά με την εμφάνιση, την συχνότητα και την σοβαρότητα των εγκλημάτων, συμπληρωματικές (follow-up) έρευνες, περιοδικές αναφορές των περιστατικών και των απαντήσεων σε αυτά και ετήσιες αναλύσεις και αξιολογήσεις τους. Όλα αυτά θα πρέπει να διεξάγονται με ακρίβεια και ομοιομορφία, ανεξαρτήτως της επιθυμίας των θυμάτων να προχωρήσουν σε ποινική δίωξη και της αμφιβολίας που μπορεί να υπάρχει σχετικά με το εάν το έγκλημα είναι έγκλημα μισαλλοδοξίας η εξακρίβωση θα γίνει σε επόμενο στάδιο του συστήματος απονομής ποινικής δικαιοσύνης. 315 Τα παραπάνω θα βοηθήσουν στην διαπίστωση επερχόμενων τάσεων και στην κατανόηση των τοποθεσιών στις οποίες προκύπτουν οι πολιτισμικές 314 Ferry T., ό.π., σ. 133, 139 Βλέπε και Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ. 75 και Petterson W., Awareness training for police: bias-motivates crimes, p. 87, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ και Tomaso A., Hate crimes, ό.π., σσ Sanderson P.M., ό.π., σ

135 και κοινωνικές συγκρούσεις. 316 Στην συλλογή δεδομένων σε σχέση με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, η οποία διαδικασία εστιάζει στο ουσιαστικό επίπεδο της ποιότητας διαβίωσης σε μια κοινωνία, 317 θα πρέπει να περιλαμβάνονται μεταβλητές που σχετίζονται, μεταξύ άλλων, με τα χαρακτηριστικά του θύματος, τα χαρακτηριστικά του αδικήματος, το modus operandi, δηλαδή τον τρόπο δράσης του εγκληματία, το σύνολο εκείνων των ενεργειών ενός δράστη που κρίνονται απαραίτητες για την ολοκληρωμένη τέλεση της σκοπούμενης από αυτόν εγκληματικής πράξης 318, τα χαρακτηριστικά και το ποινικό μητρώο του φερόμενου ως δράστη, η απώλεια, η ζημιά ή η βλάβη που υπέστει το θύμα, και το κίνητρο. 319 Ακόμη θα πρέπει να περιλαμβάνονται στοιχεία σχετικά με την περιοχή στην οποία συνέβη το έγκλημα και την συχνότητά του. Όλα αυτά όχι μόνο θα ορίσουν το πρόβλημα, τον στόχο και τις αιτίες του και θα συνδράμουν στην απόφαση σχετικά με τον κατάλληλο τρόπο αντιμέτωπισης, αλλά θα παράσχουν μια θεώρηση του προβλήματος προτού εντατικοποιηθεί, καθιστώντας ικανή την δημιουργία κατάλληλων προγραμμάτων γενικότερης εκπαίδευσης και πρόληψης του εγκλήματος, και θα στείλουν το μήνυμα στα θύματα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας πως το κράτος ενδιαφέρεται. 320 Θα πρέπει ακόμα να συλλέγονται δεδομένα σε σχέση με περιστατικά μισαλλοδοξίας, δηλαδή σε σχέση με περιστατικά που έχουν διαπραχθεί με κίνητρο την μισαλλοδοξία, τα οποία, όμως, δεν φτάνουν το κατώφλι εκείνων που θεωρούνται εγκλήματα μισαλλοδοξίας, είτε επειδή η εγκληματική πράξη δεν έχει αποδειχθεί ή επειδή δεν αποτελούν ποινικά αδικήματα της νομοθεσίας, καθώς αυτά μπορεί να αποτελούν προσπάθειες παρενόχλησης ή εκφοβισμού του θύματος ή/και της ομάδας 316 Cook J.P., Collection and analysis of hate crime activities, p. 145, στο Bias crime: American law enforcement and legal responses, ό.π., σσ Στο ίδιο, σ Βλέπε σχετικά, (τελευταία επίσκεψη: 21/5/2013) 319 Ferry T., ό.π., σ. 133, 140 και Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ Cook J.P., Collection and analysis of hate crime activities, ό.π., σ

136 στην οποία ανήκει, ή δημιουργίας εντάσεων μεταξύ των ομάδων μιας κοινωνίας και, ακόμη, πιθανόν να αποτελούν προάγγελους εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. 321 Ακόμη, τα δεδομένα αυτά μπορεί να οδηγήσουν στην εξακρίβωση της ροπής του δράστη προς το έγκλημα, στην προσπάθεια απόδειξης της υπαιτιότητάς του σε σχέση με την διάπραξη εγκλήματος μισαλλοδοξίας. 322 Τέλος, ο συντονισμός όλων των φορέων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης είναι απαραίτητος ώστε να μπορεί να διασφαλιστεί η τάξη και να προωθηθεί η δικαιοσύνη εντός μιας κοινωνίας. Δεν αρκεί να δημιουργούνται διαρκώς νέοι νόμοι. Πρέπει διαρκώς να συντονίζονται οι αρμόδιοι φορείς ώστε να μπορεί να διαπιστωθεί εάν πράγματι λειτουργούν αυτοί οι νόμοι και να εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο μπορούν να βελτιωθούν. Πρώτα, όμως πρέπει να υπερνικηθεί η αδιαφορία και η εχθρότητα προς το πρόβλημα που εμφανίζουν όσοι χαράζουν την συγκεκριμένη πολιτική. Μετά, θα πρέπει να θεσπίσουν νόμους που στέλνουν ένα ηχηρό μήνυμα σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Τέλος, θα πρέπει να κατανοούν το μέγεθος και την πολυπλοκότητα του προβλήματος καθώς και την δυσκολία του τρόπου αντιμετώπισής του, μιας και δεν είναι κάτι που λύνεται εύκολα και γρήγορα ΜΙΣΑΛΛΟΔΟΞΙΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ Η συνολή κριτική στα όργανα επιβολής του νόμου αφορά στο ότι αποτυγχάνουν να συμπεριφερθούν με επαγγελματισμό αφού δεν αντιμετωπίζουν με τον ίδιο τρόπο όλους του πολίτες μιας κοινωνίας. Πολύ συχνά τα όργανα επιβολής του νόμου αντιμετωπίζουν όσους φέρονται ως θύματα εγκλημάτων μισαλλοδοξίας με τυλώδη αδιαφορία, με επίμονη αμέλεια, με αναισθησία, ταπεινωτικά. Συχνά, 321 Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), {1}, ό.π., σ. 14 και Garofalo, J., Martin S. E., ό.π., σ Tomaso A., ό.π., σ Coldren J.D., ό.π., σ

137 κακομεταχειρίζονται τους δράστες, όσο και τα θύματα, που προέρχονται από κάποια μειονότητα χρησιμοποιώντας υπέρμετρη βία στην προσπάθεια καταστολής τους. Ακόμη, οι ενάγοντες είναι πολύ γρήγορα έτοιμοι να στιγματίσουν μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων ως υπαίτια για τις πράξεις κάποιων από τα μέλη της. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, και από την στιγμή που τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας έχουν μοναδικό συναισθηματικό και ψυχολογικό αντίκτυπο στο θύμα και μπορούν στην πράξη να εκφοβίσουν και άλλα μέλη της ομάδας στην οποία ανήκει το θύμα, το θύμα και η ομάδα μειονότητας μπορούν να νιώσουν απομονωμένοι, ευάλωτοι και μη προστατευόμενοι από τον νόμο. 324 ΜΕΡΟΣ Δ: ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΟΝ ΗΜΕΡΗΣΙΟ ΤΥΠΟ I. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ένας από τους στόχους της παρούσας ανάλυσης είναι η μελέτη του θέματος των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας μέσα από την οποιασδήποτε μορφής παρουσίασής τους στον ημερήσιο τύπο. Συγκεκριμένα, μέσα από μια βραχύχρονη (από 1/6/2012 έως 31/6/2013) και περιγραφική έρευνα, θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε και να αναλύσουμε τυπολογικά τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, δηλαδή την οργάνωση και τη δομή τους, τα χαρακτηριστικά τους, τις τοπικές/γεωγραφικές διαστάσεις τους και τις κοινωνικές δυναμικές που οδηγούν σε αυτά, μέσα από την μελέτη των άρθρων 2 ημερήσιων εφημερίδων («Τα Νέα», «Η Καθημερινή»), χρησιμοποιώντας τόσο την μέθοδο της τυπολογικής ανάλυσης (patterns of crime), όσο και την αντιπροσωπευτική μορφή της μεθόδου της έμμεσης παρατήρησης, δηλαδή το μεθοδολογικό εργαλείο της αναλυτικής περιγραφής και ανάλυσης 325 του 324 Kelly R.J., Maghan J., Tennant W., ό.π., σσ Η ανάλυση περιεχομένου (content analysis) προσδιορίζεται ως «η συστηματική και ποσοτική ανάλυση του περιεχομένου προφορικών, γραπτών ή παραστατικών μορφών επικοινωνίας». 137

138 περιεχομένου αυτών, το οποίο πρόκειται να χρησιμεύσει στην ερμηνεία του υλικού που θα συλλέξουμε. Αποσκοπούμε στην εξέταση της συχνότητας με την οποία παρουσιάζονται και του τρόπου προσέγγισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας καθώς και του τελικού μηνύματος που αντανακλούν τα άρθρα των 2 αυτών ημερήσιων εφημερίδων, και αυτά σε σχέση με όλα τα χαρακτηριστικά που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, όπως αυτά διαμορφώνονται στην επιστημονική πραγματικότητα. Η εν λόγω έρευνα αποτελεί μια έρευνα των κοινωνικών, και συγκεκριμένα, των πολιτισμικών παραγόντων εγκληματογένεσης. Μεταξύ των πολιτισμικών παραγόντων, που εντάσσονται στους κοινωνικούς παράγοντες της εγκληματογένεσης, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο ρόλος των Μ.Μ.Ε.. Τα Μ.Μ.Ε. αναμφισβήτητα επιδρούν στις απόψεις, στις στάσεις, στις αντιλήψεις και στις συμπεριφορές του κοινού. Ο τρόπος προβολής των θεμάτων που σχετίζονται με την εγκληματικότητα, η οργάνωση του περιεχομένου τους και η τεχνική της αφήγησης αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικά ζητήματα καθώς, Βλέπε σχετικά, Τσαούσης Δ., Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας, Gutenberg, 1989, όπως αναφέρεται στο Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σ. 132 Επομένως, αποτελεί μια διαδικασία ανάλυσης γραπτού και προφορικού υλικού. Μπορεί να είναι είτε ποσοτική ή ποιοτική και αποτελεί ταξινόμηση του ερευνητικού υλικού σε κατηγορίες, μέσω ενός εκ των προτέρων συστήματος κωδικοποίησης συναρτημένου με αυτές, ώστε να μπορεί ο ερευνητής να περιγράψει με συστηματικό τρόπο το υπό διευρεύνηση θέμα, αφού αυτές οι κατηγορίες επιβάλλονται κατόπιν στα δεδομένα. Ένα από τα βασικά, λοιπόν, χαρακτηριστικά είναι η χρήση κατηγοριών, οι οποίες μπορεί να επινοηθούν με βάση το προς ανάλυση εμπειρικό υλικό, χωρίς κατ ανάγκη να πηγάζουν από αυτό. Βλέπε σχετικά, Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σσ και Τσίγκανου Ι., «Ανάλυση περιεχομένου», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, 2013, σ. 2 Η ανάλυση περιεχομένου γίνεται στο πλαίσιο της παραγωγικής λογικής. Το κείμενο εξετάζεται ως όλον και όχι επιλεκτικά. Στόχος της μεθόδου είναι η ποσοτικοποίηση των χαρακτηριστικών του κειμένου, ώστε να διαφανεί η σημασία που φέρουν στο ίδιο το κείμενο. Εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα διάφορα μηνύματα που αφορούν σε γεγονότα, καθώς και το είδος της τελικής εικόνας, το μήνυμα, που αντανακλάται. Η καθυπόταξη, λοιπόν, του υλικού μέσα από μια μεταποιημένη ανάγνωση, μια περιοριστική ή μη θεωρητική αναγνωγή, η αποδόμηση και στη συνέχεις η αναδόμηση του υλικού, είναι, στην ουσία, ο στόχος της ανάλυσης περιεχομένου. Βλέπε σχετικά, Κυριαζή, Ν., Η Κοινωνιολογική Έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα, Ελληνικές Επιστημονικές Εκδόσεις, 1998, σελ , και Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σ. 133, και Τσίγκανου Ι., «Ανάλυση περιεχομένου», ό.π., σ

139 καθοδηγούμενα από τον απώτερο στόχο του εντυπωσιασμού, είναι δραματικά και συγκινησιακά φορτισμένα. Αποτέλεσμα είναι, μεταξύ άλλων, η δημιουργία, ή η κλιμάκωση του φόβου του εγκλήματος, επιθετικών τρόπων ζωής, τιμωρητικών στάσεων, της βίας, του «ηθικού πανικού» 326, στερεοτύπων, αλλά και η αυστηροποίσηση των ποινικών πολιτικών. Ωστόσο, η επίδραση που έχουν τα Μ.Μ.Ε. διαφοροποιείται όχι μόνο στη βάση του τρόπου προβολής των ειδήσεων αλλά και των χαρακτηριστικών των δεκτών τους. Ακόμη, πιθανολογείται τα Μ.Μ.Ε. να αποτελούν ακόμη μια πηγή γνώσης του κοινού μεταξύ άλλων και να «παρέχουν μια λογική, έναν τρόπο κατάταξης και ερμηνείας της πραγματικότητας, ο οποίος βοηθά το κοινό να κατασκευάσει τις δικές του πραγματικότητες» 327, έτσι ώστε να «γίνονται μέρος των στρατηγικών του κοινού για τη παραγωγή νοημάτων» Τα Μ.Μ.Ε. αποτελούν μια ισχυρή πηγή πληροφοριών αποτυπώνοντας τη λεκτική επικοινωνία των ανθρώπων. Είναι εύκολα προσβάσιμη πηγή και συχνά χωρίς καθόλου ή με ελάχιστο κόστος. Θεωρείται πως αποτελούν την κυριότερη πηγή πληροφόρησης του κοινού σχετικά με το έγκλημα και τον επίσημο κοινωνικό έλεγχο. Οι αναλύσεις περιεχομένου που αναφέρονται στην παρουσίαση του εγκληματικού φαινομένου από τα έντυπα Μ.Μ.Ε., συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι η περιγραφή είναι επιφανειακή και αποσπασματική με αποτέλεσμα να μην αντανακλάται η σφαιρική και σύνθετη πραγματικότητα. Το μόνο που διαφέρει, μεταξύ των διαφόρων 326 Η έννοια του ηθικού πανικού αφορά σε μια δυσανάλογη και εχθρική κοινωνική αντίδραση προς μια κατάσταση, ένα άτομο ή μια ομάδα ανθρώπων που θεωρείται ότι αποτελεί απειλή για τις κοινωνικές αξίες, περιλαμβάνει στερεοτυπικές αναπαραστάσεις από πλευράς των ΜΜΕ, οδηγεί σε απαιτήσεις για αύξηση του κοινωνικού ελέγχου και δημιουργεί μια συνεχή βαθμιαία άνοδο αντιδράσεων. Προτοεμφανίστηκε στον τίτλο του βιβλίου του Stanley Cohen, Folk Devils and Moral Panics, το Το κοινωνικό περιεχόμενο της έννοιας αναπτύχθηκε από τους Hall, S., Critcher, C., Jefferson, T., Clarke, J., και Roberts, B., το 1978, στο βιβλίο Policing the Crisis, μέσα από την ανάλυση της κοινωνικής αντίδρασης στην βίαιη ληστεία ή στο «έγκλημα του δρόμου». Έχει δεχθεί κριτικές (Waddington, P.A.J., Watney, S., McRobbie, A., and Thorton, S., μεταξύ άλλων) σε σχέση με την εννοιολόγηση και την αξιοποίησή της ως τρόπο σύλληψης του τρόπου κοινωνικής αντίδρασης. Βλέπε σχετικά, McLaughlin E., Muncie J., ό.π., σσ Ζαραφωνίτου Χ. Τιμωρητικότητα. Σύγχρονες τάσεις, διαστάσεις και εγκληματολογικοί προβληματισμοί, {3}, ό.π., σσ Στο ίδιο, σ Στο ίδιο, σσ

140 ειδών Μ.Μ.Ε., είναι ο τρόπος παρουσίασης, το ύφος, και όχι το περιεχόμενο. Δεν εμβαθύνουν στα εγκληματολογικά προβλήματα ή σε εκείνα της ποινικής δικαιοσύνης (αίτια, αντιμετώπιση, προσωπικότητα δράστη-θύματος κ.λπ.). 330 Η παρέμβαση των Μ.Μ.Ε., γενικά, στον τομέα του εγκληματικού φαινομένου, δηλαδή η επιλεκτική παρουσίαση θεμάτων εγκληματικότητας, έχει οδηγήσει, μεταξύ άλλων, στη διαστρέβλωση της γενικότερης εικόνας του και πιθανόν να έχει άμεσο αντίκτυπο τόσο στη δημιουργία διαστρεβλωμένων εικόνων της εγκληματικότητας στις αντιλήψεις του κοινού όσο και στη διαμόρφωση της αντεγκληματικής πολιτικής. Άλλωστε, δεν θα πρέπει να λησμονείται πως τα Μ.Μ.Ε. ως τεχνολογία και θεσμός διασταυρώνονται με το νόμο, επίσης ως τεχνολογία και θεσμό, στην κατασκευή πραγματικοτήτων, όπως το έγκλημα, η δικαιοσύνη και η κοινωνική τάξη. 331 Επίσης, η παρέμβαση των Μ.Μ.Ε. συμβάλλει στην αύξηση του φόβου του εγκλήματος, αλλά και στην επίδειξη περισσότερο τιμωρητικών στάσεων από μέρους του κοινού αποδέκτη των μηνυμάτων σχετικών με το εγκληματικό φαινόμενο. 332 Ακόμη, τα Μ.Μ.Ε. συσχετίζονται, από πολλούς, με την όξυνση του φαινομένου της βίας στις σύγχρονες κοινωνίες, καθώς η συχνή αναφορά σε βίαιες συμπεριφορές συμβάλλει στην εκμάθηση και τη δημιουργία ανάλογων προτύπων, τα οποία μεταφέρονται στην πραγματικότητα, επίδραση η οποία αφορά, κυρίως, τους νέους (περιοριζόμενη στα υπερευαίσθητα παιδιά ή σε εκείνα των οποίων η προσωπικότητα είναι ήδη ευάλωτη από τη δράση άλλων ατομικών παραγόντων), παρόλο που υπάρχει και η αντίθετη άποψη, κατά την οποία η προβαλλόμενη βία από τα Μ.Μ.Ε. 330 Τσίγκανου Ι., «Η έρευνα τεκμηρίων», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, 2013, σ. 7 και Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σσ , σ Ζαραφωνίτου Χ., {2}, ό.π., σ. 245, σ Στο ίδιο, σ

141 λειτουργεί όπως η κάθαρση στην αρχαία ελληνική τραγωδία, άποψη η οποία έχει δεχθεί ισχυρό αντίλογο. 333 Οι δύο εφημερίδες της ανά χείρας έρευνας επιλέχθηκαν στη βάση της υψηλής αναγνωσιμότητάς τους και στη βάση της πολιτικής τους τοποθέτησης, καθώς η εφημερίδα «Τα Νέα» θα μπορούσε να θεωρηθεί πως αντιπροσωπεύει την κεντροαριστερά, ενώ «Η Καθημερινή» την κεντροδεξιά εκδοχή κάποιας ιδεολογίας. Ακόμη, θεωρήσαμε πως, για το σκοπό της έρευνάς μας, δεν θα ήταν συνετό να επιλέξουμε εφημερίδες ακραίων ιδεολογιών, είτε δεξιών είτε αριστερών, καθώς θεωρούμε αναμενόμενα τα άρθρα που θα βρίσκαμε σχετικά με τα ζητήματα που εγείρει η εξέταση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, δηλαδή θεωρούμε πως σε μεν ακροδεξιές εφημερίδες θα βρεθούν άρθρα συντηρητικά που εναρμονίζονται με ρατσιστικές και ξενοφοβικές απόψεις και σε δε ακροαριστερά λιγότερο συντηρητικά άρθρα που φαίνονται προγραμματικά αντίθετα με το ρατσισμό και την ξενοφοβία. Παρότι, λοιπόν, δεν γνωρίζουμε οριστικά και αμετάκλητα εάν οι απόψεις μας είναι ορθές, θεωρήσαμε σωστό, για τους παραπάνω λόγους, να μην επικεντρωθούμε στην εξέταση ακραίων εφημερίδων. Τέλος, η αναζήτηση των άρθρων έγινε με διαφορετικό τρόπο για την κάθε εφημερίδα. Παρότι έγινε χρήση του Διαδικτύου για τη διεξαγωγή της έρευνάς μας και για τις δύο εφημερίδες, στην εφημερίδα «Τα Νέα» αναζητήσαμε τα άρθρα μέσω της έντυπης έκδοσης της εφημερίδας, αφού όμως γίναμε συνδρομητές, ενώ στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» η αναζήτηση διεκπαιρεώθηκε στα αρχεία της εφημερίδας, για τα οποία υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση στην ιστοσελίδα της στο Διαδίκτυο. Η μόνη διαφορά είναι ότι τα φύλλα της εφημερίδας για «Τα Νέα» είχαμε τη δυνατότητα να τα δούμε ακριβώς όπως είναι στην έντυπη μορφή τους, ενώ τα αντίστοιχα της εφημερίδας «Η Καθημερινή» μπορούσαμε να 333 Βλέπε σχετικά, στο ίδιο, σ. 132, σ

142 δούμε μονάχα τους τίτλους των άρθρων της εφημερίδας με αντίστοιχο σύνδεσμο (link) στα κείμενα των εκάστοτε άρθρων, κάτι που σημαίνει ότι δεν μπορούσαμε να εξετάσουμε τον αριθμό ή τους αριθμούς της σελίδας ή των σελίδων όπου βρίσκεται το κάθε άρθρο, εάν βρίσκεται στη δεξιά ή την αριστερή σελίδα ή και στις δύο, εάν συνοδεύεται από οπτικό υλικό, καθώς και το είδος και το μέγεθος της γραμματοσειράς που χρησιμοποιήθηκε. Το παραπάνω σημαίνει ότι παρόλο που έχουμε εικόνα της βαρύτητας που δίνεται από την εφημερίδα «Τα Νέα» στα γεγονότα και στον τρόπο παρουσίασης αυτών, δεν θα αναδειχθεί ο άξονας της χρήσης οπτικού υλικού στην ανάλυσή μας, παρόλη τη σημασία της, καθώς δεν έχουμε κριτήριο σύγκρισης με αντίστοιχο οπτικό υλικό από την εφημερίδα «Η Καθημερινή». Στην επιλογή των υπό ανάλυση εφημερίδων σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε το περιεχόμενό τους, το οποίο έπρεπε να μπορεί να θεωρηθεί πως ξεκάθαρα εντάσσεται στο πεδίο του φαινομένου των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, όπως εννοιολογικά έχει αναλυθεί παραπάνω στην ανά χείρας εργασία. Η ανάλυση έγινε κατά έτος και κατά εφημερίδα, δηλαδή θα αναλυθούν οι μήνες Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 ξεχωριστά για κάθε εφημερίδα και θα ακολουθήσει σύγκριση ανάμεσά τους και το ίδιο συμβαίνει αντίστοιχα για τους μήνες Ιανουάριος Ιούνιος του έτους Για τα άρθρα που προέρχονται από την εφημερίδα «Τα Νέα» του 2012 χρησιμοποιήθηκε το σύμβολο Κ και του 2013 το σύμβολο Γ. Αντίστοιχα, για τα άρθρα της εφημερίδας «Η Καθημερινή» του 2012 χρησιμοποιήθηκε το σύμβολο Τ και του 2013 το σύμβολο Λ. Η ανάλυση περιεχομένου των δημοσιευμάτων γίνεται σε τρεις άξονες: (1) στην έκτασή τους, (2) στην κατηγοριοποίηση σε θεματικές ενότητες και (3) στην εμφάνιση, ή όχι, σε αυτά σχολίων, γνώμεων, επιθετικών/επιρρηματικών προσδιορισμών, κ.ά. 142

143 Αρχικά, μελετάται η έκταση των δημοσιευμάτων, για να διαπιστωθεί η βαρύτητα που δίνεται από την κάθε εφημερίδα στα γεγονότα. Η έκταση διακρίνεται σε πολύ μικρή (1-3 προτάσεις), μικρή (2-3 παραγράφους), μεσαία (4-5 παραγράφους), μεγάλη (περίπου μισή σελίδα, 9-10 παραγράφους) και πολύ μεγάλη (1 σελίδα ή και παραπάνω). Ύστερα, επιχειρείται η θεματική κατηγοριοποίηση των δημοσιευμάτων, η ένταξή τους δηλαδή σε ένα αναφορικό πλαίσιο ανάλογα με τα θέματα που προβάλλονται, έτσι όπως αναδεικνύονται από τον τίτλο, τον υπότιτλο και την κατεύθυνση που δίνει στο κείμενο ο ίδιος ο δημοσιογράφος/αρθρογράφος. Η διαδικασία αυτή είναι περισσότερο δύσκολη από ότι φαντάζει, καθώς ένα δημοσίευμα μπορεί να συνδέεται με δύο ή περισσότερα θέματα, καθιστώντας την ένταξή του σε μία θεματική κατηγορία προβληματική. Για να ξεπεραστεί αυτό το πρόβλημα, προτιμήθηκε το θέμα στο οποίο το δημοσίευμα επέμεινε περισσότερο. Έπειτα, διακρίνονται τα δημοσιεύματα τα οποία δεν περιέχουν κανενός είδους σχολίου, γνώμης, επιθετικού/επιρρηματικού προσδιορισμού, κ.λπ., αλλά, αντιθέτως, αρκούνται στην απλή καταγραφή του γεγονότος, από εκείνα που έχουν. Τέλος, παρουσιάζονται ενδεικτικά σχόλια των τελευταίου είδους δημοσιευμάτων προκειμένου να σχηματιστεί μία εικόνα για το «μήνυμα» που περνάει ο Τύπος στους αναγνώστες και το κλίμα που καλλιεργεί, μέσω του χαρακτήρα που προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας στα άρθρα του. Οι υποθέσεις μας σχετικά με τη συχνότητα παρουσίασης και τον τρόπο προσέγγισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας στον ημερήσιο τύπο είναι οι εξής: (1) Η αναφορά σε γεγονότα που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας θα είναι περιορισμένη. (2) Τα δημοσιεύματα τα οποία αφορούν στο φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας δεν θα κατονομάζουν τα γεγονότα ως τέτοια. (3) Η 143

144 οποιαδήποτε αναφορά σε περιστατικά ή εγκλήματα μισαλλοδοξίας θα είναι μικρής εκτάσεως και θα παρουσιάζονται (γραμματοσειρά, σημείο στην εφημερίδα, κ.λπ.) με τρόπο που δείχνει ότι δεν είναι ύψιστης σημασίας γεγονότα. (4) Τα περισσότερα δημοσιεύματα θα αφορούν σε ρατσιστική μισαλλοδοξία. Παρακάτω θα γίνει αναφορά στα κυριότερα θέματα που απασχόλησαν την κοινή γνώμη την περίοδο που εξετάστηκε και τα οποία θεωρείται πως διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο καθώς πυροδότησαν αμέτρητες συζητήσεις σχετικά με το υπό διευρεύνηση θέμα, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Αρχικά, στις 6 Μαΐου 2012 έγιναν εκλογές οι δεν ανέδειξαν κυβέρνηση αυτοδύναμη ή κυβέρνηση συνεργασίας, με αποτέλεσμα η χώρα να έχει υπηρεσιακή κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Παναγιώτη Πικραμένο, μέχρι τις επαναληπτικές εκλογές της 17ης Ιουνίου. Ούτε από αυτές τις εκλογές προέκυψε αυτοδύναμη κυβέρνηση, ωστόσο, σχηματίστηκε κυβέρνηση συνεργασίας των κομμάτων Ν.Δ., ΠΑΣΟΚ και ΔΗΜ.ΑΡ., υπό την πρωθυπουργία του Αντώνη Σαμαρά. Όμως, εκείνο που θεωρούμε ότι είναι σημαντικό να αναφερθεί, και εκείνο που συγκέντρωσε την προσοχή της κοινής γνωμης, είναι η εμφάνιση του ακροδεξιού εθνικιστικού κόμματος του Λαϊκού Συνδέσμου της Χρυσής Αυγής (Χ.Α.), το οποίο κατάφερε να εκλεγεί στο ελληνικό Κοινοβούλιο και στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις, για πρώτη φορά στην ιστορία του, και τελικά να εκλεγεί τρίτο κόμμα. Την περίοδο που εξετάζεται εφαρμόζεται επιχείρηση «σκούπα», με την ονομασία «Ξένιος Ζευς», των λαθρομεταναστών και συζητείται ο κίνδυνος να βρεθεί η Ελλάδα εκτός Σένγκεν λόγω της αύξησης της λαθρομετανάστευσης, δημιουργείτται φράχτης στον Έβρο, όπως επίσης και νέα κέντρα κράτησης μεταναστών για την αντιμετώπιση της παράνομης μετανάστευσης, ως συνέχεια της πολιτικής της προηγούμενης κυβέρνησης, και αποφασίζεται με Προεδρικό Διάταγμα η παράταση 144

145 εώς 1 χρόνο της κράτησης των προς απέλαση μεταναστών. Οι μαζικές απελάσεις βρίσκονται επίσης στο προσκήνιο. Στις 31/7/2012 υπεγράφη μεταξύ του Υπ. Δημόσιας Τάξης και του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης συμφωνία για εθελούσια επιστροφή παράνομων μεταναστών στις χώρες τους. Επίσης, επιχειρείται «σκούπα» κατά του παρεμπορίου. Επιπλέον, παρατηρείται έντονη αντιπαράθεση σχετικά με τον νόμο 3838/2010 για την ιθαγένεια ο οποίος αφορά, μεταξύ άλλων, στην απόκτηση ιθαγένειας από παιδιά μεταναστών με τη γέννησή τους εάν οι γονείς τους διαμένουν μόνιμα και νόμιμα στη χώρα για 5 χρόνια, από παιδιά που διαμένουν μόνιμα και νόμιμα και φοιτούν στο σχολειό για 6 χρόνια και από αλλοδαπούς με 7 χρόνια νόμιμης διαμονής, λευκό ποινικό μητρώο, γνώση της ελληνικής γλώσσας, ομαλή ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή και εξοικείωση με τους θεσμούς του πολιτεύματος της Ελλάδας. Από την κυβέρνηση της Ν.Δ. ανεστάλει η εφαρμογή του νόμου, δηλαδή η χορήγηση ιθαγένειας, κάτι που περιλαμβάνεται και στις προεκλογικές υποσχέσεις του κόμματος, πριν καν βγεί η απόφαση κατάργησής του. Η πρόταση κατάργησης του νόμου, με έντονες τις πιέσεις στην κυβέρνηση από πλευράς των κομμάτων των Ανεξάτητων Ελλήνων (ΑΝ.ΕΛ.) και της Χ.Α., αφορά, μεταξύ άλλων, στην πρόταση για απόκτηση ιθαγένειας από παιδιά ηλικίας 18 χρόνων, ύστερα από αποποίηση της ιθαγένειας των γονέων τους, αλλά και σε διάφορες τροποποιήσεις όπως είναι τα υποχρεωτικά 9 χρόνια φοίτησης στο σχολείο. Αργότερα, ο νόμος κρίνεται αντισυνταγματικός από απόφαση (60/2013) του Συμβουλίου της Επικρατείας (ΣτΕ). Άλλα γεγονότα αφορούν στις αλλαγές που προέκυψαν στο δικαίωμα εισαγωγής στις στρατιωτικές και αστυνομικές σχολές, το οποίο κατέχουν, ξανά, μόνο Έλληνες το γένος. Ακόμη, σημαντική θεωρείται η προσπάθεια του Υπ. Δικαιοσύνης να εγκριθεί η αναψηλάφιση των δικών όταν κρίνονται μη δίκαιες από το Ευρωπαϊκό 145

146 Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Ε.Δ.Α.Δ.). Παραδειγματικά, η απαγόρευση 2 μειονοτικών σωματείων, της «Τουρκικής Ένωσης Ξάνθης» και της «Στέγης Μακεδόνων Πολιτών», κρίθηκε απαράδεκτη από το Ε.Δ.Α.Δ. Για την εν λόγω προσπάθεια ο υπουργός δέχθηκε έντονες επιθέσεις. Επιπλέον, κατασκευάζεται τζαμί σε οικόπεδο, που βρίσκεται σε αχρησία, του Πολεμικού Ναυτικού στην Ιερά Οδό, στον Βοτανικό. Στο χώρο θα παραμείνει η εκκλησία του Αγ. Χριστόφορου, ως σύμβολο συνύπαρξης των λαών και των θρησκειών. Παράλληλα, θα ελεγχθούν περίπου 150 παράνομα τζαμιά, που συνδράμουν στη δημιουργία αισθημάτων ισλαμοφοβίας και μισαλλοδοξίας αλλά και θρησκευτικών εντάσεων, τα οποία είτε θα νομιμοποιηθούν είτε θα κλείσουν. Στη Θεσσαλονίκη ο δήμαρχος θα θέσει σε διάθεση το Γενί Τζαμί. Αξίζει να σημειωθεί πως αυτό σημαίνει πως δεν θα αποτελεί μόνιμο λατρευτικό χώρο των μουσουλμάνων. Το κόμμα της Χ.Α. επιδόθηκε σε δράσεις όπως, μεταξύ άλλων, ημέρες αιμοδοσίας, διάθεσης τροφίμων, εξετάσεων για οστεοπόρωση, αλλά και ίδρυση βρεφονηπιακών σταθμών στο Ηράκλειο της Κρήτης, και σε όλα αυτά δικαίωμα συμμετοχής είχαν μονάχα Έλληνες, η απόδειξη της ελληνικότητάς τους, δε, γινόταν με την επίδειξη της ταυτότητας. Ακόμα, πραγματοποίησε εφόδους σε νοσοκομεία στη προσπάθειά του να βρεί αλλοδαπούς, αλλά προσπάθησε ακόμα και να αναμειχθεί σε σχολεία, μέσω της αναγγελίας του κόμματος για την λεγόμενη «διάπλαση των παίδων», ώστε να εμφυσήσει, όπως λέει, τα ελληνικά ιδεώδη, δηλαδή τον αρχαίο κόσμο, την αρχαία ελληνική σκέψη, τους ολύμπιους θεούς, το αρχαίο ελληνικό πάνθεον, τα οποία παραπάνω ισοδυναμούν με τη χριστιανική πίστη, όπως υποστηρίζει. Τέλος, όσον αφορά στο «αντιρατσιστικό» νομοσχέδιο, υπάρχει έντονη αντιπάραθεση μεταξύ των κομμάτων. Αρχικά υποστηρίζεται πως αρκεί ο νόμος του 146

147 1979, έπειτα πως ο τελευταίος χρειάζεται βελτίωση και τροποποίηση, ύστερα πως το ισχύον ποινικό πλαίσιο είναι επαρκές και πως το νομοσχέδιο είναι αντισυνταγματικό (Κεντρική Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή, ΚΕ.Ν.Ε.), αλλά και νέες προτάσεις νόμου από όλα τα κόμματα, και όλα αυτά ενώ όχι μόνο βρίσκεται η Ελλάδα σε οικονομική ύφεση αλλά και τον Νοέμβριο του 2013 πρόκειται να αξιολογηθεί η Ελλάδα από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) για τις ενέργειές της σε σχέση με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Ακόμη, υπάρχουν έντονες πιέσεις υπέρ της ψήφισής του από την Ε.Ε., από Εβραίους, από διεθνείς οργανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και κατά της ψηφισής του από την Εκκλησία και τις Ένοπλες Δυνάμεις. Με την ολοκλήρωση της έρευνας, αλλά και της εργασίας, ακόμη βρισκόμασταν σε αναμονή για την εκ νέου συζήτηση σχετικά με το θέμα των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, το οποίο «πάγωσε», κάτι που συνάδει αρκετά κοντά χρονικά και με την αποχώρηση του κόμματος της Δημοκρατικής Αριστεράς (ΔΗΜ.ΑΡ.) από τη κυβέρνηση, παρόλο που αναγνωρίζεται, όπως επισημαίνεται, η ανάγκη επικαιροποίησης της νομοθεσίας πέραν της υποχρέωσης προς την Ε.Ε., το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, κ.ά. Σημαντικό είναι να αναφερθεί πως δεν εξετάστηκαν άρθρα το οποία σχετίζονται με χώρες διαφορετικές της Ελλάδος, αλλά και άρθρα που αναφέρονται με γενικό τρόπο, ή με τρόπο που δεν συνδέεται απαραίτητα με εγκλήματα μισαλλοδοξίας, στον ρατσισμό, την ξενοφοβία, την ομοφοβία, και άλλων παρόμοιων αισθημάτων, καθώς το αντικείμενο της έρευνάς μας αποτελούν συγκεκριμένα τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Ακόμη, καθώς πολλά άρθρα αναφέρονται στην εμπλοκή του ακροδεξιού κόμματος της Χρυσής Αυγής σε εγκλήματα μισαλλοδοξίας, θεωρούμε σκόπιμο να τονίσουμε πως δεν εξετάσαμε άρθρα που αναφέρονται σε σχολιαμούς, δράσεις, απειλές, υποστηρίξεις, ή άλλο παρεμφερές, από μέρους του εν λόγω κόμματος, καθώς όχι μόνο θεωρούμε ότι αυτά είναι αναμενόμενα και αφορούν 147

148 γενικότερα στην ιδεολογία του κόμματος και στην παρούσα εργασία δεν εξετάζουμε πολιτικές ιδεολογίες και κομματικές θέσεις. Επίσης, αποκλείσαμε άρθρα τα οποία διαπραγματεύονται απόψεις περί αιτιών ανόδου του συγκεκριμένου κόμματος, καθώς και αυτό το θέμα ξεφεύγει από το αντικείμενο της έρευνάς μας. Παρόλα αυτά, έχουν εξεταστεί άρθρα τα οποία αφορούν στη Χρυσή Αυγή όταν μέλη της εμπλέκονται σε επιβεβαιωμένα περιστατικά ή εγκλήματα μισαλλοδοξίας, καθώς έτσι σχετίζονται άμεσα με το ερευνητικό μας θέμα. Τέλος, δεν έχουμε συμπεριλάβει άρθρα τα οποία αναφέρονται στο ονομαζόμενο «αντιρατσιστικό» νομοσχέδιο, όταν αυτά αφορούν σε πολιτικές αντιπαλότητες. Αντιθέτως, έχουν περιληφθεί άρθρα που αφορούν σε καθεαυτό το νόμο. II. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2012 (ΙΟΥΝΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ) Πίνακας Α: Αριθμός δημοσιευμάτων το 2012 ΤΑ ΝΕΑ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ιούνιος 7 18 Ιούλιος 7 9 Αύγουστος Σεπτέμβριος 8 13 Οκτώβριος 12 7 Νοέμβριος Δεκέμβριος 7 3 ΣΥΝΟΛΟ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΑ ΝΕΑ» Στην εφημερίδα «Τα Νέα» τα άρθρα που κρίθηκαν ότι αναφέρονται στο αντικείμενο μελέτης, το διάστημα από τον Ιούνιο έως το Δεκέμβριο του 2012, είναι συνολικά

149 1.1 ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ Στον πίνακα II.1.1.α, στο παράρτημα, αναφέρονται οι τίτλοι, όχι οι υπότιτλοι, των άρθρων που θα αναλυθούν στη συνέχεια, η ημερομηνία δημοσίευσής τους, καθώς και η έκτασή τους. Στόχος των τίτλων που δίνονται στα άρθρα είναι να προσελκύσουν τον αναγνώστη να διαβάσει τη συνέχεια. Συνήθως, παρουσιάζονται με μεγαλύτερη γραμματοσειρά από αυτή του υπόλοιπου άρθρου και τοποθετούνται στην κορυφή της είδησης. Ακόμη, στη διαμόρφωση της εντύπωσης που σχηματίζει ο αναγνώστης σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η έκταση που καταλαμβάνει το άρθρο στην εφημερίδα, καθώς αυτή τραβάει τη προσοχή του και συμβάλλει στον εντυπωσιασμό του. Από τα 66 άρθρα το 36,36% (24 άρθρα) έχει πολύ μικρή έκταση, 16 άρθρα (24,24%) έχουν μικρή έκταση, 12 άρθρα (18,18%) μεσαία έκταση, 10 άρθρα (15,15%) μεγάλη έκταση και 4 άρθρα (6,06%) πολύ μεγάλη έκταση. Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα περισσότερα άρθρα σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας που εμφανίστηκαν την περίοδο Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 στην εφημερίδα «Τα Νέα» έχουν πολύ μικρή και μικρή έκταση (40 από 66 άρθρα, δηλαδή 60,60%). Το 21,21%, ποσοστό το οποίο αφορά σε άρθρα τα οποία έχουν μεγάλη και πολύ μεγάλη έκταση, ακολουθεί αμέσως μετά. 1.2 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Στον πίνακα που ακολουθεί κατατάσσονται τα υπό ανάλυση άρθρα σε γενικές κατηγορίες, ανάλογα με τη θεματική τους. Οι γενικές κατηγορίες είναι: (1) η ρατσιστική μισαλλοδοξία (που μπορεί να αφορά και σε βία κατά ατόμου ή/και κατά ιδιοκτησίας, σε βανδαλισμό συμβόλου ή σε συμβολική βία π.χ. λατρευτικού χώρου, ιμάμη, σημαίας, κ.λπ., σε περιπτώσεις άμυνας ή αντεκδίκησης, σε καταπολέμηση σχετικών εγκλημάτων, σε επιβεβλημμένα πειθαρχικά μέτρα σε σχέση με αυτά, σε 149

150 αντίδραση σε αυτά π.χ. εκ μέρους διεθνών φορέων), (2) η ρητορική μισαλλοδοξίας (που μπορεί να αφορά και σε ομοφοβία ή σε ρατσισμό, αλλά και σε επιβεβλημμένα πειθαρχικά μέτρα σε σχέση με αυτά τα περιστατικά και στην καταπολέμησή τους), (3) η θρησκευτική μισαλλοδοξία (που μπορεί να αφορά και σε βανδαλισμό συμβόλου και σε φθορές ιδιοκτησιών), (4) η ομοφοβία (που μπορεί να αφορά και σε βία κατά ατόμου), (5) η κατηγορία του περιστατικού μισαλλοδοξίας (που, όπως έχουμε αναφέρει και στο Μέρος Β της εργασίας, αφορά σε ένα συμβάν ή μια πράξη που έχει διαπραχθεί με κίνητρο τη μισαλλοδοξία, η οποία πράξη, όμως, δεν φτάνει το κατώφλι εκείνου που θεωρείται έγκλημα μισαλλοδοξίας. Η εν λόγω κατηγορία περιλαμβάνεται καθώς ένα τέτοιο περιστατικό μπορεί να προηγείται, να συμπληρώνει ή να παρέχει το περιεχόμενο ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας και να αποτελεί προάγγελο περισσότερων σοβαρών εγκλημάτων. Παράδειγμα περιστατικού μισαλλοδοξίας είναι η απάνθρωπη μεταχείρηση αλλοδαπών εργαζομένων), (6) του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου και (7) εκείνη του τμήματος στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας. 150

151 Πίνακας II.1.2.α: Θεματική κατηγοριοποίηση άρθρων ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΆΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ 1. Ρατσιστική μισαλλοδοξία 51 77,27% Κ1,Κ2,Κ3,Κ4,Κ7, Κ9, Κ10, Κ14, Κ17, Κ18, Κ19, Κ20, Κ21, Κ23, Κ24, Κ25, Κ26, Κ27,Κ28, Κ29, Κ30, Κ31, Κ32, Κ33, Κ34, Κ35, Κ36, Κ37, Κ38, Κ39, Κ40, Κ41, Κ42, Κ43, Κ44, Κ45, Κ46, Κ47, Κ49, Κ50, Κ51, Κ54, Κ55, Κ56, Κ57, Κ58, Κ61, Κ62, Κ64, Κ65, Κ66 2. Ρητορική μισαλλοδοξίας 10 15,15% Κ5, Κ6, Κ8, Κ11, Κ12, Κ13, Κ15, Κ48, Κ52, Κ53 3. Θρησκευτική 0 0% μισαλλοδοξία 4. Ομοφοβία 0 0% 5. Περιστατικό 3 4,54% Κ16, Κ59, Κ63 μισαλλοδοξίας 6. Αντιρατσιστικό νομοσχέδιο 0 0% 7. Τμήμα στην 2 3,03% Κ22, Κ60 ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας ΣΥΝΟΛΟ % Κ1-Κ66 Από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει ότι η πλειοψηφία των άρθρων αφορά στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας (51 από τα 66 άρθρα, δηλαδή το 77,27%). Ακολουθούν τα δημοσιεύματα που αναφέρονται στη ρητορική μισαλλοδοξία (15,15%), ύστερα όσα αφορούν σε περιστατικά μισαλλοδοξίας (4,54%) 151

152 και τέλος 2 άρθρα (3,03%) αναφέρονται στη δημιουργία τμημάτων στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας. Ακόμα, από τα δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας (51 άρθρα), τα 22 (43,13%) έχουν πολύ μικρή έκταση και 10 έχουν μικρή έκταση (19,6%), κάτι που σημαίνει πως 32 άρθρα (62,74%), η πλειονότητα δηλαδή, έχει πολύ μικρή και μικρή έκταση. Ακολουθούν τα άρθρα με μεσαία έκταση (10 άρθρα, 19,60%), τα άρθρα με μεγάλη έκταση (6 άρθρα, 11,76%) και τέλος εκείνα με πολύ μεγάλη έκταση (3 άρθρα, 5,88%). 334 Από τα άρθρα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρητορικής μισαλλοδοξίας (10 άρθρα), το 40% αυτών, δηλαδή τα περισσότερα, έχουν μικρή έκταση, το 10% πολύ μικρή έκταση, 10% μεσαία έκταση, 30% μεγάλη έκταση και 10% πολύ μεγάλη έκταση ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Στον πίνακα που ακολουθεί αναδεικνύεται ο τρόπος παρουσίασης των γεγονότων, δηλαδή γίνεται εμφανής η διάκριση μεταξύ των δημοσιευμάτων που αρκούνται στην απλή καταγραφή των γεγονότων και εκείνων τα οποία περιέχουν σχόλια, γνώμες και επιθετικούς/επιρρηματικόυς προσδιορισμούς, κ.ά. 334 Βλέπε και πίνακα II.1.1.α, παράρτημα 335 Βλέπε και πίνακα II.1.1.α, παράρτημα 152

153 Πίνακας II.1.3.α: Τρόπος παρουσίασης των γεγονότων ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Απλή καταγραφή γεγονότων 35 53,03% Κ10, Κ11, Κ14, Κ17, Κ19, Κ21, Κ22, Κ23, Κ24, Κ26, Κ28, Κ29, Κ30, Κ32, Κ35, Κ36, Κ37, Κ39, Κ40, Κ42, Κ43, Κ44, Κ48, Κ49, Κ50, Κ53, Κ54, Κ55, Κ57, Κ58, Κ60, Κ61, Κ63, Κ64, Κ65 Σχολιασμός γεγονότων 31 46,96% Κ1, Κ2, Κ3, Κ4, Κ5, Κ6, Κ7, Κ8, Κ9, Κ12, Κ13, Κ15, Κ16, Κ18, Κ20, Κ25, Κ27, Κ31, Κ33, Κ34, Κ38, Κ41, Κ45, Κ46, Κ47, Κ51, Κ52, Κ56, Κ59, Κ62, Κ66 ΣΥΝΟΛΟ % Κ1-Κ66 Γίνεται φανερό από τον παραπάνω πίνακα πως τα περισσότερα δημοσιεύματα δεν σχολιάζουν τα γεγονότα, αντιθέτως, απλώς τα καταγράφουν. Αξίζει να σημειωθεί πάντως πως η διαφορά είναι πολύ μικρή μεταξύ των 2 κατηγοριών, μόλις 4 άρθρα. Ακόμα, από τα άρθρα εκείνα στα οποία γίνεται απλή καταγραφή των γεγονότων, το 82,85% (29 άρθρα) εντάσσεται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας, το 8,57% (3 άρθρα) αναφέρονται σε ρητορική μισαλλοδοξίας, το 5,71% (2 άρθρα) αφορούν στα τμήματα στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας και τέλος, το 2,85% (1 άρθρο) κάνει λόγο για περιστατικό μισαλλοδοξίας Βλέπε και πίνακα II.1.2.α, παραπάνω 153

154 Από όσα άρθρα σχολιάζονται, το 70,96% (22 άρθρα) αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία, το 22,58% (7 άρθρα) εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρητορικής μισαλλοδοξίας και 6,45% (2 άρθρα) αναφέρονται σε περιστατικά μισαλλοδοξίας. 337 Εκείνο που παρατηρείται είναι ότι από τα 51 άρθρα που αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία, το 56,86% (29 άρθρα) δεν σχολιάζεται, ενώ από τα 10 που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρητορικής μισαλλοδοξίας, το 70% (7 άρθρα) σχολιάζεται, ενώ μόλις το 30% (3 άρθρα) αυτών αφορούν σε απλή καταγραφή γεγονότος Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων Στον πίνακα II α, στο παράρτημα, παρουσιάζονται τα κυριότερα σχόλια όσων δημοσιεύματων έχει κριθεί πως περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό (σχόλια, γνώμες και απόψεις, αξιολογήσεις θετικές ή αρνητικές, επιθετικούς ή επιρρηματικούς προσδιορισμούς, σημεία στίξης, κ.λπ.). Η εξέταση του σχολιασμού των δημοσιευμάτων επιτρέπει την περαιτέρω ανάδειξη του τρόπου παρουσίασης των γεγονότων και του χαρακτήρα που προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Το μήνυμα που επιθυμούν να μεταδώσουν οι δημοσιογράφοι/αρθρογράφοι όταν σχολιάζουν ένα περιστατικό σχετίζεται άμεσα με τη στάση και τη κοινωνική αναπαράσταση που θέλουν να παράγουν. Χρησιμοποιούν διάφορα λεκτικά τεχνάσματα ώστε να προβάλλουν τις δικές τους ιδεολογίες και θέσεις, αλλά και εκείνες της εφημερίδας την οποία αντιπροσωπεύουν. Στα δημοσιεύματα της περιόδου Ιούνιος-Δεκέμβριος 2012 της εφημερίδας «Τα Νέα» χρησιμοποιούνται πολλοί επιθετικοί και επιρρηματικοί προσδιορισμοί που 337 Βλέπε και πίνακα II.1.2.α, παραπάνω 338 Βλέπε και πίνακα II.1.2.α, παραπάνω 154

155 δραματοποιούν εκείνο που περιγράφεται. Υπάρχουν πολλές αξιολογήσεις, οι αρνητικές εκ των οποίων αφορούν τόσο στα ίδια τα περιστατικά όσο και στη δράση του κράτους σε σχέση με αυτά, παραδείγματος χάριν στην επιχείρηση «Ξένιος Δίας» και στην ασυνόμευση, αλλά τα εν λόγω σχόλια μπορούν να χαρακτηριστούν και ως αξιολογικά αρνητικά στο δράστη, ιδίως όταν γίνεται προσπάθεια να αισθανθεί ο αναγνώστης συμπόνοια προς το θύμα. Οι θετικές αφορούν κυρίως σε προσπάθειες προώθησης αισθημάτων που δεν σχετίζονται με την μισαλλοδοξία, οποιασδήποτε μορφής, όπως για παράδειγμα, η θετική αξιολόγηση του δημάρχου Θεσσαλονίκης για την προώθηση της παρέλασης του Gay Pride. Ακόμη, παρατηρείται πως οι αρθρογράφοι περιλαμβάνουν αξιολογήσεις των καταστάσεων εκ μέρους πολιτικών προσώπων και αρμόδιων προσώπων αλλά και μαρτυρίες θυμάτων και μαρτύρων. Ο τόνος των δημοσιευμάτων είναι ειρωνικός ή/και επικριτικός προς το δράστη, αλλά και αρκετά δραματικός, όταν αφορά στην περιγραφή των δεινών που υπέστη το θύμα. Υπάρχουν αρκετές αρνητικά φορτισμένες λέξεις, όπως, ενδεικτικά, βία, επίθεση, ξυλοκοπήθηκε, δολοφονία, κ.λπ., και φαίνεται να γίνεται μια σύνδεση των εγκλήματων μισαλλοδοξίας με τη βία, το φόβο, την ανασφάλεια και, αν και όχι σε μεγάλο βαθμό, με την εγκληματικότητα. 2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» Στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» τα άρθρα που κρίναμε ότι αναφέρονται στο αντικείμενο μελέτης μας, το διάστημα από τον Ιανουάριο έως τον Δεκέμβριο του 2012, είναι συνολικά

156 2.1 ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ Στον πίνακα II.2.1.α, στο παράρτημα, αναφέρονται οι τίτλοι, όχι οι υπότιτλοι, των άρθρων που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, καθώς επίσης και η ημερομηνία δημοσίευσής τους. Από την εξέταση του πίνακα παρατηρείται ότι τα περισσότερα δημοσιεύματα (58,75%) έχουν μεσαία έκταση, 25 δημοσιεύματα (31,25%) έχουν μικρή έκταση και 8 δημοσιεύματα (10%) μεγάλη έκταση. 2.2 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Στον πίνακα που ακολουθεί κατατάσονται τα υπό ανάλυση άρθρα σε γενικές κατηγορίες, ανάλογα με τη θεματική τους. Πίνακας II.2.2.α: Θεματική κατηγοριοποίηση άρθρων ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ 1. Ρατσιστική μισαλλοδοξία 2. Ρητορική μισαλλοδοξίας ΑΡΙΘΜΟΣ ΆΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ 67 83,75% Τ1, Τ2, Τ3, Τ4, Τ5, Τ6, Τ7, Τ8, Τ9, Τ10, Τ11, Τ12, Τ13, Τ14, Τ15, Τ17, Τ18, Τ19, Τ20, Τ21, Τ27, Τ28, Τ29, Τ30, Τ31, Τ32, Τ33, Τ34, Τ35, Τ36, Τ37, Τ38, Τ39, Τ40, Τ41, Τ44, Τ45, Τ46, Τ47, Τ48, Τ49, Τ50, Τ51,Τ52, Τ53, Τ54, Τ55, Τ56, Τ57, Τ58, Τ59, Τ60, Τ61, Τ62, Τ63, Τ65, Τ66, Τ68, Τ71, Τ72, Τ73, Τ75, Τ76, Τ77, Τ78, Τ79, Τ % Τ16, Τ22, Τ23, Τ24, Τ25, Τ26, Τ69, Τ70 156

157 3. Θρησκευτική 2 2,5% Τ43, Τ74 μισαλλοδοξία 4. Ομοφοβία 1 1,25% Τ67 5. Περιστατικό 0 0% μισαλλοδοξίας 6. Αντιρατσιστικό νομοσχέδιο 0 0% 7. Τμήμα στην 2 2,5% Τ42, Τ64 ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας ΣΥΝΟΛΟ % Τ1-Τ80 Τα περισσότερα δημοσιεύματα (83,75%) είναι εκείνα τα οποία εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας. Από αυτά (67 άρθρα), το 53,73% έχει μεσαία έκταση, το 35,82% μικρή έκταση και το 10,44% μεγάλη έκταση. 339 Από το σύνολο των άρθρων με μικρή έκταση (25 άρθρα) 96% αναφέρονται στη ρατσιστική μισαλλοδοξία. Στην ίδια θεματική κατηγορία εντάσσεται και το 87,5% των δημοσιευμάτων με μεγάλη έκταση (8 άρθρα). Τέλος από τα δημοσιεύματα με μεσαία έκταση (47 άρθρα), το 76,59% αφορά στη ρατσιστική μισαλλοδοξία. 340 Από τον παραπάνω πίνακα γίνεται φανερό πως τα δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρητορικής μισαλλοδοξίας αποτελούν το 10% του συνόλου. Από αυτά το 87,5% έχει μεσαία έκταση. Σε σχέση με το σύνολο των άρθρων με μεσαία έκταση (47 άρθρα), εκείνα που αφορούν στη ρητορική μισαλλοδοξίας αποτελούν το 14,89% Βλέπε και πίνακα II.2.1.α, παράρτημα 340 Βλέπε και πίνακα II.2.1.α, παράρτημα 341 Βλέπε και πίνακα II.2.1.α, παράρτημα 157

158 Στη συνέχεια, το ποσοστό 2,5% ανήκει τόσο σε εκείνα τα δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, όσο και σε εκείνα που αφορούν στα τμήματα στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας. Τέλος, 1 άρθρο (1,25%) αναφέρεται στην ομοφοβία. 2.3 ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Στον παρακάτω πίνακα γίνεται διάκριση μεταξύ των δημοσιευμάτων που αρκούνται στην απλή καταγραφή των γεγονότων και εκείνων τα οποία περιέχουν σχόλια, γνώμες και επιθετικούς προσδιορισμούς. 158

159 Πίνακας II.2.3.α: Τρόπος παρουσίασης των γεγονότων ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Απλή καταγραφή γεγονότων 19 23,75% Τ9, Τ16, Τ19, Τ27, Τ42, Τ47, Τ50, Τ54, Τ57, Τ59, Τ60, Τ61, Τ64, Τ72, Τ73, Τ75, Τ76, Τ78, Τ79 Σχολιασμός γεγονότων 61 76,25% Τ1, Τ2, Τ3, Τ4, Τ5, Τ6, Τ7, Τ8, Τ10, Τ11, Τ12, Τ13, Τ14, Τ15, Τ17, Τ18, Τ20, Τ21, Τ22, Τ23, Τ24, Τ25, Τ26, Τ28, Τ29, Τ30, Τ31, Τ32, Τ33, Τ34, Τ35, Τ36, Τ37, Τ38, Τ39, Τ40, Τ41, Τ43, Τ44, Τ45, Τ46, Τ48, Τ49, Τ51, Τ52, Τ53, Τ55, Τ56, Τ58, Τ62, Τ63, Τ65, Τ66, Τ67, Τ68, Τ69, Τ70, Τ71, Τ74, Τ77, Τ80 ΣΥΝΟΛΟ % Τ1-Τ80 Τα περισσότερα από τα δημοσιεύματα (63 άρθρα, δηλαδή 80%) που εξετάστηκαν την περίοδο Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 από την εφημερίδα «Η Καθημερινή» δεν αρκούνται στην απλή καταγραφή των γεγονότων, αλλά, αντιθέτως, περιέχουν επιθετικούς/επιρρηματικούς προσδιορισμού, σχόλια, γνώμες, κ.λπ. Το 83,60% αφορά σε δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας, το 10,76% αφορά στη ρητορική μισαλλοδοξίας, το 3,07% στη θρησκευτική μισαλλοδοξία, και τέλος, το 1,53% στη ομοφοβία. 342 Από το σύνολο των δημοσιευμάτων που αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία, το 76,11% σχολιάζεται, από εκείνα που εντάσσονται στη κατηγορία 342 Βλέπε και πίνακα II.2.2.α, παραπάνω 159

160 της ρητορικής μισαλλοδοξίας σχολιάζεται το 87,5%, και τέλος, από εκείνα που αφορούν στη θρησκευτική μισαλλοδοξία και στην ομοφοβία σχολιάζεται το 100% Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων Στον πίνακα II α, στο παράρτημα, παρουσιάζονται τα κυριότερα σχόλια όσων δημοσιεύματων περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό, καθώς αυτός επιτρέπει την περαιτέρω ανάδειξη του τρόπου παρουσίασης των γεγονότων και του χαρακτήρα που προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Ύστερα από εξέταση των σχολιασμένων δημοσιευμάτων της εφημερίδας «Η Καθημερινή» για την περίοδο Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 παρατηρείται ότι οι επιθετικοί και επιρρηματικοί προσδιορισμοί είναι αρκετοί, υπάρχουν ορισμένα σχόλια αξιολογικά αρνητικά προς τον δράστη και κάποια που ενέχουν αρνητική αξιολογόγηση ως προς την αποτελεσματικότητα αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας από τους αρμόδιους φορείς. Ακόμη, παρατηρείται πως οι αρθρογράφοι περιλαμβάνουν αξιολογήσεις των καταστάσεων εκ μέρους επιστημόνων, πολιτικών προσώπων, αρμόδιων προσώπων αλλά και μαρτυρίες θυμάτων και μαρτύρων. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι αρκετά δραματοποιημένη, και η χρήση ερωτημάτων κάνει το γεγονός περισσότερο «ζωντανό» και άμεσο στον αναγνώστη. Λέξεις όπως, βία, χυδαιότητα, επίθεση, μανία, αγριότητα, κ.ά, είναι αρνητικά φορτισμένες και επαναλαμβάνονται. Φαίνεται πως γίνεται μια προσπάθεια σύνδεσης των εγκλημάτων και περιστατικών μισαλλοδοξίας με την εγκληματικότητα, την οικονομική κρίση, τη λαθρομετανάστευση, το φόβο και την ανασφάλεια. 343 Βλέπε και πίνακα II.2.2.α, παραπάνω 160

161 3. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ Από την συγκριτική εξέταση των δημοσευμάτων των εφημερίδων «Τα Νέα» και «Η Καθημερινή» διακρίνουμε τα εξής: Για την περίοδο Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 τα περισσότερα δημοσιεύματα της εφημερίδας «Τα Νέα» έχουν πολύ μικρή έκταση και εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας. Τα περισσότερα δημοσιεύματα δεν σχολιάζονται, όμως η διαφορά είναι πολύ μικρή μεταξύ των 2 κατηγοριών, μόλις 4 άρθρα. Από το σύνολο όσων σχολιάζονται, ωστόσο, τα περισσότερα αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία. Από το σύνολο των δημοσιευμάτων που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας τα περισσότερα δεν σχολιάζονται. Αντιθέτως, από το σύνολο εκείνων που αφορούν στη ρητορική μισαλλοδοξία, τη δεύτερη μεγαλύτερη θεματική κατηγορία της περιόδου που εξετάζεται, τα περισσότερα άρθρα περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό. Όσον αφορά στα δημοσιεύματα από την εφημερίδα «Η Καθημερινή», για την ίδια περίοδο (Ιούνιος Δεκέμβριος 2012), τα περισσότερα έχουν μεσαία έκταση, σε αντίθεση με εκείνα της εφημερίδας «Τα Νέα» στην οποία έχουν πολύ μικρή έκταση. Αντιθέτως, κοινή είναι η θεματική κατηγορία στην οποία εντάσσονται τα περισσότερα δημοσιεύματα η οποία είναι εκείνη της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας. Παρατηρείται, ακόμη, πως η εφημερίδα «Η Καθημερινή» περιλαμβάνει και άρθρα τα οποία αφορούν στη θρησκευτική μισαλλοδοξία και στην ομοφοβία, κάτι που δεν συμβαίνει με την εφημερίδα «Τα Νέα», η οποία, όμως, περιλαμβάνει άρθρα που αφορούν σε περιστατικά μισαλλοδοξίας. Σε αντίθεση με την εφημερίδα «Τα Νέα», στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» τα περισσότερα δημοσιεύματα σχολιάζονται. Από το σύνολο των σχολιαζόμενων 161

162 άρθρων τα περισσότερα αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία, κάτι που παρατηρείται και στην εφημερίδα «Τα Νέα». Αντιθέτως, από το σύνολο όσων αφορούν στην θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας τα περισσότερα άρθρα σχολιάζονται στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» και όχι στα «Νέα», όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Την περίοδο που εξετάζεται ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν 3 περιστατικά. Πρώτα, εντύπωση μας προκάλεσε το περιστατικό κατά το οποίο ένας Αιγύπτιος στη Νέα Μανωλάδα Ηλείας βασανίστηκε, όταν του σφήνωσαν το κεφάλι στο παράθυρο αυτοκινήτου και τον έσυραν 1χιλ. Αξίζει να αναφερθεί ότι το συγκεκριμένο περιστατικό δεν αναφέρεται μεμονωμένα στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», παρά μόνο στα πλαίσια άλλων άρθρων. Το ίδιο συμβαίνει και με το δεύτερο περιστατικό το οποίο προκαλεί εντύπωση: στον Άγιο Νικόλαο ο σταθμάρχης έκοψε το ρεύμα στις ράγες καθώς κάτω από την αποβάθρα κρυβόταν ένας μετανάστης. Το τρίτο περιστατικό, το οποίο αναφέρεται και από τις δύο εφημερίδες, αφορά στον βασανισμό ενός Αιγύπτιου στη Σαλαμίνα από τον φούρναρη εργοδότη του, ο οποίος πέρασε γύρω από το λαιμό του αλυσίδα και τον έδεσε σε κορμό δέντρου. Χωρίς να θεωρούμε τα υπόλοιπα εγκλήματα και περιστατικά μισαλλοδοξίας που αναφέρονται στις δύο εφημερίδες λιγότερο σημαντικά, τα παραπάνω τρία που αναφέρθηκαν κέντρισαν την προσοχή μας και πιστεύουμε πως αναδεικνύουν την έντονη, απροκάλυπτη και αδικαιολόγητη βιαιότητα η οποία είναι χαρακτηριστικό των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, όπως καταγράφηκαν από την έρευνά μας, και η οποία διαχέεται προκλητικά και με γοργούς ρυθμούς σε ολόκληρη την κοινωνία. Ακόμη, θεωρούμε πως αναδεικνύεται το εύρος του φόβου, της ανασφάλειας και της ανικανότητας αυτοπροστασίας των θυμάτων εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. 162

163 ΙΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΘΡΩΝ ΕΤΟΥΣ 2013 (ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ) Πίνακας Β: Αριθμός δημοσιευμάτων το 2013 ΤΑ ΝΕΑ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ιανουάριος 4 5 Φεβρουάριος 2 2 Μάρτιος 5 8 Απρίλιος Μάιος Ιούνιος 5 5 ΣΥΝΟΛΟ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «ΤΑ ΝΕΑ» Στην εφημερίδα «Τα Νέα» τα άρθρα που κρίναμε ότι αναφέρονται στο αντικείμενο μελέτης μας, το διάστημα από τον Ιανουάριο έως τον Ιούνιο του 2013, είναι συνολικά ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ Στον πίνακα III.1.1.α, στο παράρτημα, αναφέρονται οι τίτλοι, όχι οι υπότιτλοι, των άρθρων που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, η ημερομηνία δημοσίευσής τους, καθώς και η έκτασή τους. Από τον πίνακα παρατηρείται πως τα περισσότερα δημοσιεύματα (64,28%) έχουν μεσαία έκταση, το 21,42% μικρή έκταση, ακολουθούν 4 άρθρα (9,52%) με πολύ μικρή έκταση, ενώ 1 άρθρο (2,38%) έχει μεγάλη έκταση και 1 (2,38%) πολύ μεγάλη έκταση. Τα περισσότερα άρθρα, λοιπόν, σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας που εμφανίστηκαν την περίοδο Ιανουάριος - Ιούνιος 2013 στην εφημερίδα «Τα Νέα» έχουν μεσαία έκταση και ακολουθούν με ποσοστό 30,95% εκείνα με πολύ μικρή και μικρή έκταση. 163

164 1.2 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Στον πίνακα που ακολουθεί κατατάσονται τα υπό ανάλυση άρθρα σε γενικές κατηγορίες, ανάλογα με τη θεματική τους. Οι γενικές κατηγορίες είναι: Πίνακας III.1.2.α: Θεματική κατηγοριοποίηση άρθρων ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΆΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ 1. Ρατσιστική μισαλλοδοξία 23 54,76% Γ1, Γ2, Γ3, Γ5, Γ6, Γ7, Γ8, Γ10, Γ11, Γ13, Γ14, Γ15, Γ17, Γ18, Γ19, Γ20, Γ21, Γ22, Γ23, Γ26, Γ30, Γ33, Γ35 2. Ρητορική 3 7,14% Γ9, Γ38, Γ39 μισαλλοδοξίας 3. Θρησκευτική 0 0% μισαλλοδοξία 4. Ομοφοβία 0 0% 5. Περιστατικό 1 2,38% Γ16 μισαλλοδοξίας 6. Αντιρατσιστικό νομοσχέδιο 14 33,33% Γ12, Γ24, Γ25, Γ27, Γ28, Γ29, Γ31, Γ32, Γ34, Γ36, Γ37, Γ40, Γ41, Γ42 7. Τμήμα στην 1 2,38% Γ4 ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας ΣΥΝΟΛΟ % Γ1-Γ42 Από τον παραπάνω πίνακα γίνεται φανερό πως τα περισσότερα δημοσιεύματα (54,76%) αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία και ακολουθούν με ποσοστό 33,33% όσα αναφέρονται στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο. Από το σύνολο των άρθρων, 3 από αυτά (7,14%) αφορά στη ρητορική μισαλλοδοξίας, 1 άρθρο (2,38%) 164

165 εντάσσεται στη θεματική κατηγορία του περιστατικού μισαλλοδοξίας και 1 (2,38%) στα τμήματα στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας. Από το σύνολο των δημοσιευμάτων που αναφέρονται στη ρατσιστική μισαλλοδοξία (23 άρθρα), τα περισσότερα (56,52%) έχουν μεσαία έκταση, ακολουθούν εκείνα με μικρή έκταση (21,73%), ύστερα όσα έχουν πολύ μικρή έκταση (17,39%) και τέλος ένα άρθρο (4,34%) με πολύ μεγάλη έκταση. 344 Εξετάζοντας τον πίνακα III.1.1.α, σε συνδυασμό με τον III.1.2.α, παρατηρείται ότι από το σύνολο των δημοσιευμάτων με πολύ μικρή έκταση όλα (100%) αφορούν σε ρατσιστική μισαλλοδοξία, όπως και όλα με πολύ μεγάλη έκταση (100%). Ακόμη στην ίδια θεματική κατηγορία εντάσσεται το 48,14% όσων έχουν μεσαία έκταση και το 55,55% όσων έχουν μικρή έκταση. Από το σύνολο των δημοσιευμάτων που αναφέρονται στο σχέδιο νόμου για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου (14 άρθρα), δηλαδή στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο, όπως αποκαλείται, τα περισσότερα (92,85%) έχουν μεσαία έκταση, 2 άρθρα (14,28%) έχουν μικρή έκταση και 1 άρθρο (7,14%) μεγάλη έκταση. 345 Αξίζει να σημειωθεί πως ύστερα από συνδιασμένη εξέταση των πινάκων III.1.1.α και III.1.2.α παρατηρείται πως από το σύνολο των δημοσιευμάτων με μεσαία έκταση, το 40,74% αφορά σε δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου, ενώ από το σύνολο όσων έχουν μεγάλη έκταση, όλα (100%) εντάσσονται στην κατηγορία αυτή. Ακόμη, στην ίδια θεματική εντάσσεται το 22,22% όσων έχουν μικρή έκταση. 344 Βλέπε και πίνακα III.1.1.α, παράρτημα 345 Βλέπε και πίνακα III.1.1.α, παράρτημα 165

166 Τα 3 δημοσιεύματα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρητορικής μισαλλοδοξίας έχουν μεσαία έκταση (100%), ενώ από το σύνολο των δημοσιευμάτων με μεσαία έκταση τα παραπάνω αποτελούν το 11,11% ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Στον πίνακα που ακολουθεί αναδεικνύεται ο τρόπος παρουσίασης των γεγονότων στα υπό εξέταση άρθρα: Πίνακας III.1.3.α: Τρόπος παρουσίασης των γεγονότων ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Απλή καταγραφή γεγονότων 11 26,19% Γ5, Γ6, Γ8, Γ10, Γ13, Γ23, Γ24, Γ34, Γ35, Γ39, Γ42 Σχολιασμός γεγονότων 31 73,80% Γ1, Γ2, Γ3, Γ4, Γ7, Γ9, Γ11, Γ12, Γ14, Γ15, Γ16, Γ17, Γ18, Γ19, Γ20, Γ21, Γ22, Γ25, Γ26, Γ27, Γ28, Γ29, Γ30, Γ31, Γ32, Γ33, Γ36, Γ37, Γ38, Γ40, Γ41 ΣΥΝΟΛΟ % Γ1-Γ42 Από αυτόν τον πίνακα είναι ξεκάθαρο πως τα περισσότερα από τα δημοσιεύματα της περιόδου Ιανουάριος Ιούνιος 2013 της εφημερίδας «Τα Νέα», τα περισσότερα (73,80%) περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό. Από αυτά το 51,61% αφορά σε ρατσιστική μισαλλοδοξία, το 35,48% εντάσσονται στη θεματική κατηγορία του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου, 2 άρθρα (6,45%) σε εκείνη της ρητορικής μισαλλοδοξίας, 1 άρθρο αφορά σε περιστατικό μισαλλοδοξίας και 1 στα τμήματα στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας Βλέπε και πίνακα III.1.1.α, παράρτημα 347 Βλέπε και πίνακα III.1.2.α, παραπάνω 166

167 Από το σύνολο των δημοσιευμάτων που αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία εκείνα που σχολιάζονται αποτελούν το 69,56% και από το σύνολο όσον αναφέρονται στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο σχολιάζεται το 78,57% Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων Στον πίνακα III α, στο παράρτημα, παρουσιάζονται τα κυριότερα σχόλια όσων δημοσιεύματων περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό, ο οποίος επιτρέπει την περαιτέρω ανάδειξη του τρόπου παρουσίασης των γεγονότων και του χαρακτήρα που προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Από την εξέταση του περιεχομένου του συνόλου των δημοσιευμάτων για την περίοδο Ιανουάριος Ιούνιος 2013 γίνεται φανερό πως χρησιμοποιούνται πολλοί επιθετικοί και επιρρηματικοί προσδιορισμοί και πολλές λέξεις, όπως ντροπή, μακελειό, τρόμος, βία, βαρβαρότητα, σκλάβοι, οι οποίες είναι αρνητικά φορτισμένες. Υπάρχουν πολλά σχόλια αξιολογικά αρνητικά προς τον δράστη, αρνητικές αξιολογήσεις ως προς την αναποτελεσματικότητα του κράτους στην αντιμετώπιση των περιστατικών και πολλά δημοσιεύματα στα οποία παρουσιάζεται η γνώμη του εκάστοτε δημοσιογράφου/αρθρογράφου σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Ακόμη, γίνεται χρήση ερωτημάτων που κάνουν το γεγονός που παρουσιάχεται στο εκάστοτε δημοσίευμα περισσότερο «ζωντανό» και άμεσο στον αναγνώστη, αλλά και τον θέτουν σε σημείο στο οποίο θα πρέπει να αναλογιστεί την απάντηση, η οποία, συνήθως, δίνεται και αυτή, με αποτέλεσμα να γίνεται προσπάθεια να μεταδοθεί συγκεκριμένο μήνυμα σε αυτόν. Η σύνδεση με την έννοια του φόβου που αισθάνονται είτε τα θύματα εγκλημάτων ή περιστατικών μισαλλοδοξίας είτε η κοινωνία είναι φανερή στα περισσότερα δημοσιεύματα. 348 Βλέπε και πίνακα III.1.2.α, παραπάνω 167

168 2. ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» Στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» τα άρθρα που κρίναμε ότι αναφέρονται στο αντικείμενο μελέτης μας, το διάστημα από τον από τον Ιανουάριο έως τον Ιούνιο του 2013, είναι συνολικά ΤΙΤΛΟΙ ΚΑΙ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΩΝ Στον πίνακα III.2.1.α, στο παράρτημα, αναφέρονται οι τίτλοι, όχι οι υπότιτλοι, των άρθρων που θα αναλύσουμε στη συνέχεια, η ημερομηνία δημοσίευσής τους καθώς και η έκτασή τους. Από τον πίνακα γίνεται φανερό πως τα περισσότερα δημοσιεύματα (37 άρθρα, δηλαδή το 71,15%) είναι μεσαίας έκτασης. Ακολουθούν με 23,07% όσα έχουν πολύ μικρή και μικρή έκταση πολύ μικρή έκταση έχει το 7,69%, μόλις 4 άρθρα, και μικρή έκταση έχει το 15,38%, δηλαδή 8 άρθρα. Τέλος, μεγάλης έκτασης είναι 3 άρθρα, το 5, 7% του συνόλου των δημοσιευμάτων. 168

169 2.2 ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗ Στον πίνακα που ακολουθεί κατατάσονται τα υπό ανάλυση άρθρα σε γενικές κατηγορίες, ανάλογα με τη θεματική τους: Πίνακας III.2.2.α: Θεματική κατηγοριοποίηση άρθρων ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΆΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ 1. Ρατσιστική μισαλλοδοξία 27 51,92% Λ1, Λ2, Λ4, Λ5, Λ6, Λ7, Λ8, Λ9, Λ10, Λ14, Λ17, Λ18, Λ19, Λ20, Λ21, Λ22, Λ23, Λ24, Λ25, Λ26, Λ27, Λ33, Λ34, Λ35, Λ37, Λ41, Λ52 2. Ρητορική 4 7,69% Λ11, Λ12, Λ13, Λ15 μισαλλοδοξίας 3. Θρησκευτική 3 5,76% Λ39, Λ42, Λ47 μισαλλοδοξία 4. Ομοφοβία 2 3,84% Λ16, Λ50 5. Περιστατικό 0 0% μισαλλοδοξίας 6. Αντιρατσιστικό νομοσχέδιο 15 28,84% Λ28, Λ29, Λ30, Λ31, Λ32, Λ36, Λ38, Λ40, Λ43, Λ44, Λ45, Λ46, Λ48, Λ49, Λ51 7. Τμήμα στην 1 1,92% Λ3 ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας ΣΥΝΟΛΟ % Λ1-Λ52 Τα περισσότερα δημοσιεύματα (51,92%) εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας. Από αυτά, τα περισσότερα είναι μεσαίας έκτασης 169

170 (62,96%). Από το σύνολο των δημοσιευμάτων με μεσαία έκταση τα περισσότερα (45,94%) εντάσσονται σε αυτή τη θεματική κατηγορία. 349 Από τον παραπάνω πίνακα φαίνεται πως η θεματική ενότητα στην οποία εντάσσεται το 28,84% είναι εκείνη του αντιρατσιστικού νομοσχεδίου. Από αυτά τα δημοσιεύματα, το 86,66% είναι μεσαίας έκτασης ενώ από το σύνολο των δημοσιευμάτων με μεσαία έκταση τα δημοσιεύματα που αφορούν στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο αποτελούν το 35,13%. 350 Φαίνεται, λοιπόν, πως το 81,08% των δημοσιευμάτων με μεσαία έκταση την περίοδο Ιανουάριος Ιούνιος 2013 για την εφημερίδα «Η Καθημερινή» αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία και στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο. 351 Τέσσερα άρθρα (7,69%) αφορούν στη ρητορική μισαλλοδοξίας, από τα οποία το 75% έχει μεσαία έκταση και το 25% (1 άρθρο) μικρή. Τρία άρθρα (5,76%) αναφέρονται στη θρησκευτική μισαλλοδοξία, το 66,66% των οποίων έχει μικρή έκταση και το 33,33% (1 άρθρο) μεσαία. Δύο άρθρα (3,84%) εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ομοφοβίας και έχουν μεσαία έκταση και τέλος, ένα άρθρο στη κατηγορία των τμημάτων στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας έχει μεσαία έκταση Βλέπε και πίνακα III.2.1.α, παράρτημα 350 Βλέπε και πίνακα III.2.1.α, παράρτημα 351 Βλέπε και πίνακα III.2.1.α, παράρτημα 352 Βλέπε και πίνακα III.2.1.α, παράρτημα 170

171 2.3 ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ Στον παρακάτω πίνακα διακρίνονται τα δημοσιεύματα που αρκούνται στην απλή καταγραφή των γεγονότων από εκείνα τα οποία περιέχουν σχόλια, γνώμες και επιθετικούς προσδιορισμούς: Πίνακας III.1.3.α: Τρόπος παρουσίασης των γεγονότων ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΡΘΡΩΝ ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ % ΚΩΔΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΝ Απλή καταγραφή γεγονότων 13 25% Λ1, Λ2, Λ3, Λ10, Λ17, Λ22, Λ25, Λ26, Λ34, Λ39, Λ40, Λ48, Λ49 Σχολιασμός γεγονότων 39 75% Λ4, Λ5, Λ6, Λ7, Λ8, Λ9, Λ11, Λ12, Λ13, Λ14, Λ15, Λ16, Λ18, Λ19, Λ20, Λ21, Λ23, Λ24, Λ27, Λ28, Λ29, Λ30, Λ31, Λ32, Λ33, Λ35, Λ36, Λ37, Λ38, Λ41, Λ42, Λ43, Λ44, Λ45, Λ46, Λ47, Λ50, Λ51, Λ52 ΣΥΝΟΛΟ % Λ1-Λ52 Το 75% των δημοσιευμάτων περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό. Από αυτά τα περισσότερα (48,71%) αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία και ακολουθούν εκείνα που αναφέρονται στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο (30,76%). 353 Τα δημοσιεύματα εκείνα που εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ομοφοβίας και σε εκείνη της ρητορικής μισαλλοδοξίας σχολιάζονται στο σύνολό τους. 354 Το άρθρο που αφορά στα τμήματα στην ΕΛ.ΑΣ. για την αντιμετώπιση φαινομένων ρατσιστικής βίας δεν σχολιάζεται. 353 Βλέπε και πίνακα III.2.2.α, παραπάνω 354 Βλέπε και πίνακα III.2.2.α, παραπάνω 171

172 Από το σύνολο των άρθρων που αφορούν στο αντιρατσιστικό νομοσχέδιο (15 άρθρα) το 80% σχολιάζεται, ενώ από το σύνολο όσων εντάσσονται στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας σχολιάζεται το 70,37% Περιγραφική ανάλυση δημοσιευμάτων με σχολιασμό γεγονότων Στον πίνακα ΙII α, στο παράρτημα, παρουσιάζονται τα κυριότερα σχόλια όσων δημοσιεύματων περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό, ώστε να αναδειχθεί ο τρόπος παρουσίασης των γεγονότων και ο χαρακτήρας που προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Από την εξέταση του πίνακα φαίνεται πως υπάρχουν αρκετοί επιθετικοί και επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δραματοποιούν τα γεγονότα, καθώς και ορισμένοι αξιολογικά αρνητικοί σχολιασμοί που αφορούν στα εγκλήματα και περιστατικά μισαλλοδοξίας γενικά, αλλά και στον τρόπο αντιμετώπισής τους. Υπάρχουν και κάποια δημοσιεύματα που είναι αξιολογικά αρνητικά προς τον δράστη, αφού προσπαθούν με τη χρήση της γλώσσας, του τόνου και του ύφους τους, αλλά και παρομοιώσεων να δημιουργήσουν αισθήματα συμπόνοιας στους αναγνώστες προς τα θύματα. Ακόμα, γίνεται χρήση ερωτημάτων που κάνουν το γεγονός του εκάστοτε δημοσιεύματος περισσότερο «ζωντανό» και άμεσο στον αναγνώστη, αλλά και τον θέτουν σε σημείο στο οποίο θα πρέπει να αναλογιστεί την απάντηση, η οποία, συνήθως, δίνεται και αυτή, με αποτέλεσμα να γίνεται προσπάθεια να μεταδοθεί συγκεκριμένο μήνυμα σε αυτόν. Τέλος, υπάρχουν και εκείνα τα δημοσιεύματα τα οποία έχουν έντονη την ειρωνία. Μεταξύ των αρνητικά φορτισμένων λέξεων που χρησιμοποιούνται είναι οι λέξεις τρόμος, βία, επίθεση, απανθρωπιά. 355 Βλέπε και πίνακα III.2.2.α, παραπάνω 172

173 3. ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΘΡΩΝ ΤΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΩΝ Τόσο στην εφημερίδα «Τα Νέα» όσο και στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» τα περισσότερα δημοσιεύματα είναι μεσαίας έκτασης, αφορούν στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας και περιέχουν κάποιου είδους σχολιασμό. Από το σύνολο όσων σχολιάζονται, τα περισσότερα αφορούν στη ρατσιστική μισαλλοδοξία. Τα κύρια θέματα που απασχόλησαν τη περίοδο Ιανουάριος Ιούνιος 2013 έχουν να κάνουν, πρώτα, με το περιστατικό κατά το οποίο σε γεωργική περιοχή στη Νέα Μανωλάδα Ηλείας ένας από τους τρείς επιστάτες χωραφιών με φράουλες, οι οποίοι πήγαν να συναντήσουν τους μετανάστες εργάτες που διεκδικούσαν τα δεδουλεμένα τους, κρατούσε όπλο και άρχισε να πυροβολεί στα τυφλά εναντίον τους. Το δεύτερο αφορά στο σχέδιο νόμου για την καταπολέμηση ορισμένων μορφών και εκδηλώσεων ρατσισμού και ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου. Ένα από τα περιστατικά τα οποία μας τράβηξε την προσοχή, πέραν των όσων συνέβησαν στην περιοχή της Μανωλάδας, αφορά σε έναν μικροπωλητή από τη Σενεγάλη ο οποίος βρήκε τον θάνατο όταν έπεσε στις γραμμές του τρένου μεταξύ των σταθμών Θησείου και Μοναστηράκι και χτυπήθηκε από το ρεύμα. Υποστηρίζεται ότι προσπαθούσε να περάσει τις γραμμές ώστε να ξεφύγει από άτομα της δημοτικής αστυνομίας του δήμου Αθηναίων οι οποίοι τον καταδίωκαν, παρόλο που αυτό δεν έχει επιβεβαιωθεί. Το περιστατικό αναφέρεται και στις δύο εφημερίδες. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ Στην παρουσίαση των συμπερασμάτων στα οποία καταλήξαμε ύστερα από την εξέταση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας μέσα από τον ημερήσιο τύπο, αρχικά, πρέπει να πούμε πως εκείνο το οποίο γίνεται εμφανές είναι πως στην Ελλάδα τα εγκλήματα και περιστατικά μισαλλοδοξίας εντάσσονται, στη συντριπτική τους 173

174 πλειονότητα, στη θεματική κατηγορία της ρατσιστικής μισαλλοδοξίας. Λίγα είναι εκείνα που αφορούν στα περισταστικά μισαλλοδοξίας, όπως λίγα είναι όσα αφορούν στη ρητορική μισαλλοδοξίας, στη θρησκευτική μισαλλοδοξία και στην ομοφοβία. Παρόλα αυτά, μέσα από την έρευνά μας αναδείχθηκε πως η αντιμετώπιση της ρατσιστικής βίας, για ένα διάστημα τουλάχιστον, βρισκόταν στο προσκήνιο, αφού τα δημοσιεύματα που αφορούν στο «αντιρατσιστικό» νομοσχέδιο ήταν αρκετά. Το φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας μοιάζει να έχει απασχολήσει αρκετά την ελληνική κοινωνία, αφού τα περισσότερα δημοσιεύματα είναι μεσαίας έκτασης και σχολιάζονται, κάτι που δείχνει και το μήνυμα που επιδιώκεται να μεταδοθεί στον αναγνώστη, ότι, δηλαδή, η ύπαρξη εγκλημάτων μισαλλοδοξίας αποτελεί πραγματικότητα, ότι κλιμακώνονται και οφείλουμε να τα αντιμετωπίσουμε, παρόλο που η κάθε εφημερίδα, ανάλογα με την πολιτική της τοποθέτηση, τα ερμηνεύει και τα αναλύει με διαφορετικό τρόπο. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να τονίσουμε πως παρόλο που είναι γνωστή η πολιτική τοποθέτηση της εφημερίδας «Τα Νέα», κρίνεται ότι είναι περισσότερο μετριοπαθής και αντικειμενική η στάση της από εκείνη της εφημερίδας «Η Καθημερινή», παρόλο που παρατηρείται η προσπάθεια έμμεσης επίθεσης εκ μέρους της προς τις δράσεις του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας. Συνεχίζοντας, και οι δύο εφημερίδες, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, συνδέουν τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας με την εγκληματικότητα, τη μετανάστευση, το φόβο και την ανασφάλεια. Ιδίως «Η Καθημερινή», όμως, φαίνεται να τα συνδέει με την παράνομη μετανάστευση και την οικονομική κρίση και να υποστηρίζει πως η άνοδος των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας συνδέεται με την άνοδο του κόμματος της Χρυσής Αυγής, ότι η άνοδος του τελευταίου οφείλεται στη λαθρομετανάστευση και 174

175 στην οικονομική κρίση και, άρα, εάν αντιμετωπισθούν αυτά θα μειωθούν και τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Η διαφορά στον αριθμό των άρθρων μεταξύ των δύο εφημερίδων για το διάστημα Ιούνιος Δεκέμβριος 2012 είναι πολύ πιθανό να οφείλεται στο ότι την περίοδο αυτή διαδραματίζονται γεγονότα, όπως η επιχείρηση «Ξένιος Δίας» αλλά και η αντιπαράθεση σχετικά με τον νόμο της ιθαγένειας, γεγονότα τα οποία θεωρούμε πως συνδράμουν στην εξήγηση του μεγαλύτερου αριθμού δημοσιευμάτων που παρατηρείται στην εφημερίδα «Η Καθημερινή». Μια τέτοια εξήγηση συνάδει και με την θέση της εφημερίδας αυτής, την οποία αναφέραμε αμέσως παραπάνω, σύμφωνα με την οποία η λαθρομετανάστευση και η οικονομική κρίση πυροδοτούν την άνοδο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Όσον αφορά στην αντιμετώπιση των εγκλημάτων αυτών, και συγκεκριμένα στο «αντιρατσιστικό» νομοσχέδιο, παρατηρείται μια εμφανής διαφορά μεταξύ των δύο εφημερίδων, παρόλο που και στις δύο σημειώνονται ενστάσεις σε σχέση με τον ακριβή τρόπο αντιμετώπισης, ιδίως σε σχέση με τη ρητορική μισαλλοδοξίας και την δράση μελών και βουλευτών πολιτικών κομμάτων. Από τη μια, η εφημερίδα «Τα Νέα» φαίνεται να είναι υπέρ της δημιουργίας ενός νέου νόμου που θα καταπολεμά μορφές ρατσισμού και ξενοφοβίας, ενώ, από την άλλη, η εφημερίδα «Η Καθημερινή» υποστηρίζει πως δεν χρειάζεται καινούριος νόμος και πως αρκεί ο νόμος 927/1979, παρότι σημειώνει πως δεν έχει εφαρμοστεί σχεδόν ποτέ. Δεν αποτελεί, φυσικά, έκπληξη πως όταν το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας παρουσίασε ένα νέο νομοσχέδιο, η εφημερίδα «Η Καθημερινή» φάνηκε έντονα να το στηρίζει. Ο τρόπος παρουσίασης των εγκλημάτων και περιστατικών μισαλλοδοξίας θα λέγαμε πως είναι αρκετά κοινός στις δύο εφημερίδες, αφού και οι δύο σχολιάζουν τα γεγονότα χρησιμοποιώντας αρκετούς επιθετικούς και επιρρηματικούς 175

176 προσδιορισμούς και σημεία στίξης, όπως αποσιωπητικά και θαυμαστικά. Ακόμη, και στις δύο εφημερίδες οι δημοσιογράφοι/αρθρογράφοι θέτουν ερωτήματα, που κάνουν το γεγονός του εκάστοτε δημοσιεύματος περισσότερο «ζωντανό» και άμεσο στον αναγνώστη, αλλά και τον θέτουν σε σημείο στο οποίο θα πρέπει να αναλογιστεί την απάντηση, η οποία, συνήθως, δίνεται και αυτή, με αποτέλεσμα να γίνεται προσπάθεια να μεταδοθεί συγκεκριμένο μήνυμα σε αυτόν. Επιπλεόν, παρουσιάζεται η γνώμη τους, αλλά και θετικές ή αρνητικές αξιολογήσεις τους σε σχέση με ζητήματα που εγείρονται. Το μόνο που θα μπορούσαμε να πούμε είναι πως στην εφημερίδα «Η Καθημερινή» είναι περισσότερο δραματοποιημένος ο τόνος και η γλώσσα περισσότερο λαϊκιστική, ενώ στην εφημερίδα «Τα Νέα», θεωρούμε πως είναι πολύ περισσότεροι οι σχολιασμοί που είναι αξιολογικά αρνητικοί προς τον δράστη, μέσα από την προσπάθεια ανάδυσης στον αναγνώστη του αισθήματος της συμπόνοιας προς το θύμα. Καθώς θεωρείται σκόπιμο να αναλυθούν τυπολογικά τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, όπως αυτά καταγράφηκαν από την έρευνά μας, παρακάτω θα αναφερθούν τα χαρακτηριστικά των δραστών και των θυμάτων, οι γεωγραφικές διαστάσεις των περιστατικών, οι μορφές των πράξεων, η γενικότερη οργάνωση και δομή τους, η δράση των αστυνομικών δυνάμεων, καθώς και οι κοινωνικές δυναμικές που πιστεύουμε πως οδηγούν στην τέλεση εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Οι δράστες, πολλές φορές, είναι άγνωστοι. Όσοι δεν εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία είναι, κατά το πλείστον, Έλληνες, νεαρής ηλικίας, ενώ δεν λείπουν και περιστατικά στα οποία εμπλέκονται ανήλικοι. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, οι δράστες δεν έχουν βεβαρημένο ποινικό μητρώο. Ακόμη, υπάρχουν πολλά περιστατικά στα οποία συμμετέχουν ή πρωταγωνιστούν αστυνομικοί. Ιδιαίτερα σε εκείνα που αφορούν σε ρητορική μισαλλοδοξία, εμπλέκονται άτομα όλων των 176

177 ηλικιών. Σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις οι δράστες αναφέρεται πως φορούν μαύρα ρούχα και, πολλές φορές, πάνω σε αυτά υπάρχει κάποιο σύμβολο, το οποίο, είτε υπονοείται ή όχι από τα άρθρα που εξετάστηκαν, αποτελεί σύμβολο συμμετοχής σε κάποια ρατσιστική, εθνικιστική, παρακρατική, ή και όχι, οργάνωση. Επίσης, υπάρχει η περίπτωση να φορούν κράνη. Ακόμα πιο συγκεκριμένα, ως δράστες αναγνωρίζονται βουλευτές ή μέλη του κόμματος της Χρυσής Αυγής, ή άτομα τα οποία συνδέονται με οποιονδήποτε τρόπο με αυτό το πολιτικό κόμμα. Η δράση τους είναι, τις περισσότερες φορές, στοιχειωδώς οργανωμένη, ή, τουλάχιστον, παρατηρείται μια τάση ομαδικής βίας. Οι δράστες μπορεί να είναι πεζοί ή επιβαίνοντες σε μηχανάκια και αυτοκίνητα. Τα περιστατικά εξελίσσονται, συνήθως, κατά τις βραδινές ώρες, σε δημόσιους χώρους, όπως σε σταθμούς τρένων, σε στάσεις λεωφορείων, σε υπόγειες διαβάσεις, στους δρόμους, κ.λπ., αλλά και σε ιδιωτικούς χώρους, όπως στους χώρους όπου διαμένουν τα θύματα, σε χώρους όπου αυτά συχνάζουν, ή στις επιχειρήσεις τους. Οι δράστες στρέφονται κατά των θυμάτων, κατά της περιουσίας τους, καταστρέφοντας, για παράδειγμα, χώρους τους και υπάρχοντά τους, αλλά δεν λείπουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες στρέφονται κατά ατόμων, αντικειμένων ή χώρων που ενέχουν ιδιαίτερο συμβολισμό για τα θύματα, όπως κατά ιμάμιδων, σημαίων, ή λατρευτικών χώρων. Μεταξύ των περιοχών στις οποίες καταγράφονται τα περιστατικά είναι τα Άνω Λιόσια, το Ηράκλειο Αττικής, οι Άγιοι Ανάργυροι, η Μεταμόρφωση, η Λυκόβρυση, ο Νέος Κόσμος, η Νίκαια, τα Πετράλωνα, η Κερατέα, ο Άγιος Παντελεήμονας, η πλατεία Αμερικής, γενικότερα οι περιοχές του κέντρου της Αθήνας, το Λαύριο, τα Σπάτα, η Ραφήνα, η Αργυρούπολη, το Ελληνικό, η Γλυφάδα, η Σαλαμίνα, η Χαλκίδα, η Μανωλάδα Ηλείας, η Λάρισα, η Ξάνθη, η Καλαμάτα, το Μεσολόγγι, η Μύκονος, το Ρέθυμνο, η Ιεράπετρα και το Ηράκλειο Κρήτης. 177

178 Τα θύματα, τα οποία, τις περισσότερες φορές, επιλέγονται τυχαία, κατά το πλείστον, είναι αλλοδαποί ή ημεδαποί, οι οποίοι φαίνεται πως δεν έχουν κάποιο πρόβλημα με τους μετανάστες, είτε επειδή τους υποστηρίζουν στην εργασία τους, ή λόγω του ότι αντιδρούν όταν γίνονται μάρτυρες απάνθρωπης μεταχείρισής τους, ή άλλο. Επίσης, μεταξύ των θυμάτων συγκαταλέγονται ομοφυλόφιλοι και αλλόθρησκοι. Συνήθως, είναι άνδρες, νέοι, αλλά και μεγαλύτερης ηλικίας, και ανήλικοι. Ακόμη, οι αλλοδαποί θυματοποιούνται ανεξαρτήτως εάν βρίσκονται νόμιμα ή παράνομα στη χώρα. Η προέλευση των αλλοδαπών θυμάτων είναι, μεταξύ άλλων, το Πακιστάν, η Αλβανία, η Πολωνία, το Μπαγκλαντές, η Αλγερία, η Τυνησία, η Αίγυπτος, η Ινδία, το Ιράκ, το Μαρόκο, η Ρουμανία, η Τανζανία, το Καμερούν και η Σενεγάλη. Από την εξέταση των άρθρων παρατηρήθηκε πως τα περιστατικά αφορούν σε απρόκλητη επίθεση με τη μορφή ξυλοδαρμού, λιθοβολισμού, πρόκλησης εγκαυμάτων, με τη χρήση μαχαιριών, όπλων, αλυσίδων, κράνων, κονταριών, στιλέτων, ξύλων, σιδερένιων λοστών, σιδηρογροθιών, ροπάλων, όπλων και εκρηκρικών μηχανισμών. Τα θύματα απομονώνονται σε χώρους για ώρες ή και για ημέρες, αναγκάζονται να υποβάλλονται σε συνθήκες απάνθρωπης μεταχείρισης, κρατούνται ενάντια στη θέλησή τους, βασανίζονται και εκφοβίζονται. Ακόμα υπάρχουν περιστατικά στα οποία οι δράστες δένουν τα θύματά τους σε δέντρα, τα σέρνουν από αυτοκίνητα και τα κυνηγούν. Επιπλέον, αναφέρονται και περιπτώσεις κατά τις οποίες έχουν αφαιρεθεί διαφόρων ειδών επίσημα έγγραφα ή χρήματα από τα θύματα. Γενικότερα, καταδεικνύεται αυξημένη βία και αγριότητα από πλευράς των δραστών η οποία, πολλές φορές, συνεπάγεται τη νοσοκομειακή περίθαλψη των θυμάτων. Δεν λείπουν φυσικά και περιπτώσεις θανάτων τους. 178

179 Η αστυνομία από τη πλευρά της φαίνεται πως, συνήθως, συνδέει τους δράστες με το κόμμα της Χρυσής Αυγής. Εκφράζει τους φόβους της για πιθανές αντιδράσεις εκ μέρους των θυμάτων παρόλα αυτά, πολλές είναι οι περιπτώσεις στις οποίες αναφέρεται πως προτρέπει τα θύματα σε μη καταγγελία ή σε ανταπόδοση. Φαίνεται, ακόμα, πως προτιμά να ελέγχει τη νομιμότητα των θυμάτων εγκλημάτων ρατσιστικής μισαλλοδοξίας και να τα απελαύνει, παρά να δέχεται τη θυματοποίησή τους. Πολλές φορές, θεωρείται πως δεν επεμβαίνει όταν επιβάλλεται, δεν προχωρά σε προσαγωγές και, γενικότερα, πως αδιαφορεί. Όσον αφορά στο στάδιο της προδικασίας, οι δράστες αφήνονται ελεύθεροι με περιοριστικούς όρους, κάτι που σημαίνει πως σπάνια τους επιβάλλεται η προσωρινή κράτηση. Επιπλέον, τα δικαστήρια, κατά την κύρια διαδικασία, φαίνεται πως επιβάλλουν πολύ μικρές ποινές. Τέλος, είναι άποψη της υποφαινόμενης πως, μεταξύ άλλων, οι έννοιες του έθνους, της οικονομίας, της υγείας, της θρησκείας και της εκπαίδευσης, σε συνάρτηση με ότι μπορεί να συνοδεύει αυτές, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των κοινωνικών δυναμικών που οδηγούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, όπως αυτά καταγράφηκαν από την έρευνά μας. Εκείνο το οποίο μας εντυπωσίασε και το οποίο θεωρούμε ότι αξίζει να αναφερθεί είναι ότι φαίνεται πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, γενικά, και το «αντιρατσιστικό» νομοσχέδιο, ειδικά, ενδιαφέρουν μονάχα σε συνάρτηση με τις δράσεις και τις θέσεις πολιτικών δυνάμεων που τα χαρακτηριστικά τους θεωρούνται ακραία και εθνικιστικά. Με αυτόν τον τρόπο, όμως, θεωρούμε πως, πέραν του ότι προσδίδεται στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας πολιτική χροιά, γίνεται υπέρμετρη προσπάθεια, ιδίως από την εφημερίδα «Η Καθημερινή», η άνοδος των αριθμών τους να συνδεθεί με ενηλίκους και ανηλίκους που αγνοούν τόσο την ιστορία της πατρίδας τους αλλά και ολόκληρου του κόσμου όσο και την ιδεολογία τέτοιου είδους 179

180 κομμάτων, συνειδητά επιλέγοντας την αποσιώπηση του γεγονότος ότι πολλοί άλλοι, που γνωρίζουν, ή όφειλουν να γνωρίζουν, τα υποστηρίζουν, μεταξύ των οποίων και αστυνομικοί, οι οποίοι, όμως, υποστηρίζεται ότι αποτελούν εξαιρέσεις. Ακόμη, στην ίδια εφημερίδα, τις περισσότερες φορές, ο ρατσισμός μοιάζει να συνδέεται με τη μείωση του τουρισμού και των εξαγωγών, σαν να ήταν μονάχα αυτή η επίπτωσή του. Όσον αφορά στις ερευνητικές υποθέσεις, τις οποίες παρουσιάσαμε παραπάνω, στο κεφάλαιο «Μεθοδολογία», οφείλουμε να τονίσουμε πως δεν επαληθεύθηκαν όλες. Η πρώτη μας υπόθεση ήταν ότι η αναφορά σε γεγονότα που αφορούν στα εγκλήματα μισαλλοδοξίας θα είναι περιορισμένη. Όπως αναδείχθηκε, η αναφορά σε αυτά ήταν κάθε άλλο παρά περιορισμένη. Θα μπορούσαμε να πούμε πως σχεδόν σε καθημερινή βάση παρουσιάζονταν δημοσιεύματα σχετικά με τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, παρότι, τις περισσότερς φορές, δεν κατονομάζονταν με αυτόν τον τρόπο, κάτι το οποίο επιβεβαιώνει, εν μέρει, την δεύτερη υπόθεσή μας. Η τρίτη υπόθεση την οποία είχαμε διαμορφώσει αφορούσε στην έκταση και στον τρόπο παρουσίασης των γεγονότων. Συγκεκριμένα, υποθέσαμε πως η οποιαδήποτε αναφορά σε περιστατικά ή εγκλήματα μισαλλοδοξίας θα είναι μικρής εκτάσεως και θα παρουσιάζονται (γραμματοσειρά, σημείο στην εφημερίδα, κ.λπ.) με τρόπο που δείχνει ότι δεν είναι ύψιστης σημασίας γεγονότα. Τελικά, η έκταση των δημοσιευμάτων ήταν, τις περισσότερες φορές, μεσαία και ο τρόπος παρουσίασής τους, συνήθως, ήταν τέτοιος που κέντριζε το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τέλος, όσον αφορά στην τέταρτη και τελευταία υπόθεσή μας, επαληθέφθηκε πως τα περισσότερα δημοσιεύματα θα αφορούν σε ρατσιστική μισαλλοδοξία. Συμπερασματικά, οφείλουμε να τονίσουμε ότι στην Ελλάδα φαίνεται πως τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, και ότι τα συνοδεύει, δεν είναι άμεσης προτεραιότητας ή υψηλής σπουδαιότητας και πως «κουράζει» η συζήτηση περί αυτών, καθώς 180

181 προωθείται η επαναφορά της πολιτικής ατζέντας στο πεδίο της οικονομίας, παρόλο που, τουλάχιστον, αναγνωρίζεται, όπως επισημαίνεται φυσικά, η ανάγκη επικαιροποίησης της νομοθεσίας πέραν της υποχρέωσης προς την Ε.Ε., το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, κ.ά. Για την εξαγωγή περισσότερων και αναλυτικότερων συμπερασμάτων θα ήταν καλό να μελετηθεί εκτενέστερα το φαινόμενο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Ακόμη, σε μια έρευνα όπως εκείνη που διεξήχθη στο πλαίσιο της ανά χείρας εργασίας, θα ήταν φρόνιμο να εξεταστούν εφημερίδες όχι μόνο από όλους τους ιδεολογικούς χώρους αλλά και για διάφορα χρονικά διαστήματα. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Τα εγκλήματα που παρακινούνται από ρατσισμό, ξενοφοβία, θρησκευτική μισαλλοδοξία, ή από την αναπηρία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό ή την γενετική ταυτότητα κάποιου, όπως και η, οποιασδήποτε μορφής, βία η οποία, συνήθως, τα συνοδεύει, αποτελούν όλα παραδείγματα εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, τα οποία βλάπτουν όχι μόνο όσους θυματοποιούνται, αλλά πλήττουν και την καρδιά των υποχρεώσεων του κράτους μας για την διαφύλαξη της δημοκρατίας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων της ισότητας και της μη διάκρισης. Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αφορούν σε πράξεις που έχουν ήδη οριστεί ως παράνομες σε κάποιο κράτος, δηλαδή, θα πρέπει να υπάρχει το βασικό αδίκημα, αλλιώς δεν υπάρχει έγκλημα μισαλλοδοξίας. Ακόμη, απαιτείται μια φυλετική, θρησκευτική, εθνική, ή άλλη αναγνωρισμένη διαφορά μεταξύ του θύματος και του δράστη να διαδραματίζει τουλάχιστον κάποιο ρόλο στην έμπνευση της εγκληματικής πράξης. Το κίνητρο της μισαλλοδοξίας, λοιπόν, οφείλει να αποτελεί πρόσθετο και ιδιαίτερο κίνητρο για να τελεστεί το αδίκημα του κοινού ποινικού δικαίου. Επιπλέον, οι διατάξεις που κολάζουν τα εν λόγω εγκλήματα εφαρμόζονται με τέτοιο τρόπο ώστε 181

182 να προστατεύουν όλες τις ομάδες, ποτέ μονάχα μια, οι οποίες είναι πιθανό να προσβληθούν. Όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, αρχικά, δεν απευθύνονται σε μεμονωμένα άτομα, παρόλο που το θύμα μπορεί να είναι ένα, αλλά σε μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Η πρόθεσή τους είναι να στείλουν ένα μήνυμα, όχι μόνο σε ένα άτομο, αλλά, σε όλη την ομάδα στην οποία ανήκει το θύμα, ενημερώνοντάς την πως η παρουσία της στην δεδομένη κοινωνική δομή δεν είναι ανεκτή και επιτρεπόμενη. Έπειτα, τα χαρακτηριστικά του θύματος, τα οποία παρακινούν την επίθεση, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι αμετάβλητα. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, που τα διαχωρίζει από άλλου είδους αδικήματα, είναι πως το θύμα συνήθως δεν έκανε κάτι για να προκαλέσει την επίθεση και, έτσι, το θύμα μπορεί να είναι εναλλάξιμο, τουλάχιστον στην αντίληψη του δράστη. Τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, λοιπόν, είναι μοναδικά ολέθρια και ανησυχητικά λόγω του ότι ένα θύμα σκόπιμα στοχοποιείται χάρη σε κάποιο βασικό χαρακτηριστικό της ταυτότητάς του και λόγω του ότι στοχεύουν στον εκφοβισμό, όχι μόνο του άμεσου θύματος, αλλά και ολόκληρων κοινοτήτων. Προκαλούν διακριτή βλάβη στα θύματά τους και στην κοινωνία, δηλαδή σε ένα ευρύ κύκλο ανθρώπων, αφού προσβάλλουν την ασφάλεια και την τάξη. Είναι, κατ αυτόν τον τρόπο, ικανά να προκαλέσουν κοινωνική αναταραχή και διακρίσεις μεταξύ των πολιτών. Δημιουργούν μια νοοτροπία του «εμείς και εκείνοι», μια νοοτροπία η οποία διαμορφώνεται από την οικογένεια, το σχολείο, τους φίλους, την επίδραση των Μ.Μ.Ε. και των πολιτικών αποφάσεων και σκοπιμοτήτων στην κοινή γνώμη. Ειδικά για την επίδραση των Μ.Μ.Ε., παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο τρόπος παρουσίασης των γεγονότων επηρεάζει το 182

183 αναγνωστικό κοινό και «καθοδηγεί» την κοινή γνώμη. Τα Μ.Μ.Ε. άμεσα διαμορφώνουν τον σχηματισμό της κοινής γνώμης, λοιπόν, ανάλογα με το τι αποφασίζουν να προβάλλουν, πόσο το προβάλλουν, με ποιο τρόπο το προβάλλουν και τον λόγο για τον οποίο το προβάλλουν. Ακόμη, τα Μ.Μ.Ε. είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την πολιτική εξουσία και, πολλές φορές, συνδράμουν στον αποπροσανατολισμό του κόσμου από τα πραγματικά προβλήματα. Όσον αφορά στην ιδιαίτερη περίπτωση της ρητορικής μισαλλοδοξίας, αποτελεί αναμφισβήτητη πραγματικότητα πως γίνεται κακή χρήση του δικαιώματος της ελευθερίας του λόγου. Η απαγόρευση της ρητορικής μισαλλοδοξίας θεωρούμε πως αποτελεί το όριο μεταξύ της ελευθερίας της έκφρασης και της υποχρέωσης του κράτους να προστατεύει τους πολίτες και να αίρει τις διακρίσεις. Ακόμη, δεν θα πρέπει να λησμονείται πως η απαγόρευση συναρτάται με την ετοιμότητα των οργάνων της τάξης 356 να επιβάλλουν την νομιμότητα, αλλά και με την επιθυμία των πολιτών 357 να συγκροτούν αντιρατσιστικό μέτωπο. Συνετό, παρόλα αυτά, θα ήταν να βρεθεί εκείνο που συνδέει τη ρητορική μισαλλοδοξία με την τέλεση εγκληματικών πράξεων με κίνητρο τη μισαλλοδοξία, ώστε να κατευνάσουν τα πνεύματα, να εγγυηθεί πως δεν θα διώκεται ο λόγος και οι ιδέες ή οι απόψεις και δεν θα περιορίζεται, στο μέτρο του εφικτού, η ελευθερία της έκφρασης, αλλά και να εξεταστούν ενδελεχώς οι περιορισμοί στην επιβολή της ποινής σε κάθε περίπτωση. Τι είναι ανεκτό και τι όχι; Όταν τιμωρείται η μισαλλοδοξία τότε αναδεικνύεται η κοινωνική αποδοκιμασία του ρατσισμού, της έλλειψης θρησκευτικής ανεκτικότητας και των άλλων μορφών 356 Βλέπε σχετικά, Μέρος Γ, Η αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας και η εξάλειψη των διακρίσεων, I. Θεσμικό πλαίσιο, 5. Ελλάδα, σ. 92, «ο νόμος στο μεταίχμιο». 357 Ενδιαφέρουσα ανάλυση σε σχέση με τη σπουδαιότητα της επίδρασης της επιθυμίας των πολιτών στην διαμόρφωση της αντεγκληματικής πολιτικής παρουσιάζει το δεύτερο κεφάλαιο του δεύτερου μέρους του βιβλίου της Delmas Marty M., Πρότυπα και τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής, μτφρ. Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Νομική βιβλιοθήκη 183

184 μισαλλοδοξίας που έχουμε αναφέρει. Παράλληλα, εκφράζονται και οι αξίες οι οποίες θεωρείται από την πλειονότητα των ανθρώπων σε μια κοινωνία ότι θα πρέπει να προστατεύονται, όπως είναι η φυλετική αρμονία και ισότητα. Ακόμη, θα πρέπει τα εγκλήματα που διαπράττονται με κίνητρο την μισαλλοδοξία να τιμωρούνται αυστηρότερα από εκείνα που δεν τελέστηκαν υποκινούμενα από το εν λόγω αίσθημα, καθώς τα δεύτερα δεν παραβιάζουν τις παραπάνω αξίες. Σχετικά με τον ρόλο των θυμάτων στην αντεγκληματική πολιτική, είναι ξεκάθαρο πως, όσον αφορά στην πρόληψη των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, το θύμα, από τη μια, δεν είναι σε θέση να προλάβει τη διάπραξη εγκλήματος, καθώς δεν μπορεί να τροποποιήσει τα χαρακτηριστικά τα οποία τον διαφοροποιούν από τον εγκληματία, αλλά ούτε μπορεί να αλλάξει την αντίληψη που έχει ο δράστης για αυτόν, ενώ, από την άλλη, οι δραστηριότητες του κράτους, αλλά και των διεθνών φορέων, φαίνεται πως δεν επαρκούν ώστε να προλάβουν το έγκλημα. Κατά την Τσήτσουρα, τα δυνητικά θύματα μπορούν να πάρουν μέτρα τόσο συλλογικά, όπως η οργάνωση «επίβλεψης της γειτονιάς» με τη συνεργασία με τις τοπικές αρχές και την αστυνομία, ή την επέμβαση ιδιωτικών εταιριών ασφαλείας οι οποίες χαρακτηρίζονται από σαφείς ρυθμίσεις λειτουργίας ή κώδικες δεοντολογίας, όσο και ατομικά μέτρα τα οποία μεταβάλλουν τη συμπεριφορά ή τον τρόπο ζωής των θυμάτων, όπως το να μην προκαλούν, επισπεύδουν ή συναινούν με κανέναν τρόπο την θυματοποίησή τους, να μην αμελούν ή υποτιμούν τον κίνδυνο, να μην υπερτιμούν τον κίνδυνο ή να μην απέχουν από την κοινωνική ζωή, κάτι που θα οδηγούσε σε μια διαφορετικής μορφής θυματοποίηση, αλλά και να αποφεύγουν τον κίνδυνο και τη 184

185 θυματοποίηση, συμβάλλοντας στην προστασία τους και περιορίζοντας, όχι εξαλείφοντας, την εγκληματικότητα. 358 Αντιμετωπίζοντας, ωστόσο, ρεαλιστικά το θέμα της θυματοποίησης ως αποτέλεσμα διάπραξης ενός εγκλήματος μισαλλοδοξίας θα πρέπει να τονίσουμε πως παρόλο που όλοι οφείλουμε να προφυλασσόμαστε, εντός λογικών πλαισίων, από ένα ενδεχόμενο αδίκημα, αυτό δεν σημαίνει πως εάν παραλέιψουμε να το κάνουμε, για οποιουσδήποτε λόγους, διακαιολογείται η διάπραξη εγκλήματος. Θεωρούμε πως, ιδίως τα θύματα εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, αλλά και οι κοινότητες στις οποίες ανήκουν, δεν είναι σε θέση επαρκώς να προφυλαχθούν. Ο εκφοβισμός στον οποίο υποβάλλονται, από τη μια, και η μειονεκτική θέση στην οποία βρίσκονται, από την άλλη, δεν τους επιτρέπουν να αποτρέψουν ένα ενδεχόμενο έγκλημα μισαλλοδοξίας και να συμβάλλουν στην πρόληψή του. Ακόμη, η αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, λαμβάνοντας υπόψη τον ρόλο που θα μπορούσαν τα θύματα να διαδραματίσουν σε αυτήν, κρίνουμε πως είναι επιφανειακή και, κυρίως, αναποτελεσματική. Θεωρούμε πως μια πρώτη κίνηση προς την ορθή αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας θα μπορούσε να είναι η προσπάθεια αλλαγής της νοοτροπίας και της κουλτούρας των ανθρώπων μιας κοινωνίας, ώστε να αποδέχονται το διαφορετικό, είτε αυτό αφορά στο φύλο, την εθνικότητα, την θρησκεία, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ηλικία ή την μορφοπλασία κάποιου. Είναι, λοιπόν, ζήτημα νοοτροπίας και κουλτούρας και μέσα από την έγκαιρη παρέβαση σε αυτές, σε συνδιασμό με άλλα μέτρα, φυσικά, μπορούμε να ελπίζουμε σε αποτελεσματική μείωση των αισθημάτων μισαλλοδοξίας. Το θύμα θα μπορούσε, πιθανόν, να συμβάλει στην αντιμετώπιση του εγκλήματος, εάν υπέβαλε σχετική έγκληση, μήνυση ή καταγγελία και εάν 358 Αρτινοπούλου Β., Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη 1996, σσ

186 ενημερωνόταν περισσότερο σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να προστατευτεί, τους φορείς οι οποίοι βρίσκονται σε θέση να τον συνδράμουν και τα δικαιώματά του. Ωστόσο, είναι η άποψη της υποφαινόμενης πως, όσο εμμένει η αναπαραγωγή στερεοτυπικών αντιδράσεων κατά των θυμάτων, οι οποίες απορρέουν από προσωπικές απόψεις και απουσία ειδικής εκπαίδευσης εκ μέρους των φορέων απονομής της ποινικής δικαιοσύνης, και όσο το πρωταρχικό μέλημα της Πολιτείας είναι η απέλαση εκείνων που δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα 359, τότε είναι εξαιρετικά δύσκολο έως αδύνατο να συμβάλει το θύμα στην αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Όταν τα θύματα διστάζουν να προβούν σε καταγγελία, καθιστούν, τοιουτοτρόπως, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αφανή, αυξάνοντας, παράλληλα, τον σκοτεινό τους αριθμό, κάτι το οποίο σημαίνει πως ίσως ποτέ δεν θα μπορέσουμε να έχουμε μια πλήρη εικόνα της πραγματικής έκτασής τους. Όσον αφορά σε εκείνα τα όργανα επιβολής του νόμου τα οποία αποτρέπουν τα θύματα από την καταγγελία των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, αναδεικνύεται το χάσμα μεταξύ της δημιουργίας του δικαίου με την επιβολή του νόμου. Έχουν γίνει ελάχιστες προσπάθειες ενδυνάμωσης του ρόλου των θυμάτων, καθώς φαίνεται πως απουσιάζουν, κατά διακριτικό ή αδιάκριτο τρόπο, από όλους τους τρόπους αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, κάτι που αποδεικνύεται στην έλλειψη ενδιαφέροντος για την ενθάρρυνσή τους να καταγγείλουν, στον εκφοβισμό με απέλαση όσων αλλοδαπών δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα, στην μη προστασία τους κατά τη διάρκεια της παράστασής τους στο δικαστήριο, στη μη υποστήριξή τους με κατάλληλες υπηρεσίες και στην μη πρόληψη της δευτερογενούς θυματοποίησής τους. 359 Γίνεται συγκεκριμένη αναφορά σε αλλοδαπούς, καθώς, όπως έχουμε δείξει και παραπάνω, στην Ελλάδα τα περισσότερα εγκλήματα μίσους που διαπράττονται αφορούν σε ανθρώπους διαφορετικής εθνικότητας 186

187 Τα θύματα θα πρέπει να προστατεύονται δίχως να φοβούνται την απέλαση και να αποζημιώνονται για τη ζημιά που υπέστησαν. Ο ρόλος του θύματος σε όλο το εύρος της αντεγκληματικής πολιτικής θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη τόσο από τους αρμόδιους φορείς όσο και από την κοινωνία στο σύνολό της, ώστε να μπορεί αυτό να επανενταχθεί στη κοινωνία αποτελεσματικά, δίχως να νιώθει ευάλωτο και δίχως να αισθάνεται φόβο εξαιτίας της ταυτότητάς του. Η μισαλλοδοξία μπορεί να οδηγήσει σε ορισμένες από τις πιο βίαιες διαπράξεις εγκλήματος. Πολλές φορές, ωστόσο, σε περιπτώσεις εγκλημάτων μισαλλοδοξίας οι δείκτες μισαλλοδοξίας 360, όπως είναι η χρήση προσβλητικής γλώσσας, το ιστορικό του δράστη και η σχέση του με τη βία και τη μισαλλοδοξία, η συγκυρία ενός περιστατικού που πυροδότησε το έγκλημα, η παρουσία γκράφιτι που μεταβιβάζει το μήνυμα της μισαλλοδοξίας και η τοποθεσία στην οποία διεπράχθει το έγκλημα, είναι ασαφείς, ανύπαρκτοι ή άγνωστοι στο θύμα ή στην αστυνομία. Επιπλεόν, σε ένα μεγάλο αριθμό βίαιων εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, ο δράστης έχει εμπλακεί εκ των προτέρων σε λιγότερο σοβαρές πράξεις εκφοβισμού, στα περιστατικά μισαλλοδοξίας ή περιστατικά υποκινούμενα από μισαλλοδοξία, όπως ονομάζονται. Αυτές οι πράξεις παραμένουν άγνωστες στην αστυνομία και έτσι ο δράστης ενδυναμώνεται και το θύμα αναστατώνεται ολοένα και περισσότερο. Πρέπει, λοιπόν, να υπάρξει ειδική εκπαίδευση των φορέων που είναι αρμόδιοι της διαλεύκανσης του εγκλήματος, της πρόληψης και της αντιμετώπισής του. Για να αντιμετωπιστούν τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας οφείλουμε να τα καταστήσουμε περισσότερο ορατά και να τοποθετήσουμε τους δράστες σε τέτοια θέση ώστε να λογοδοτήσουν για τις πράξεις τους. Θεωρούμε απαραίτητο, λοιπόν, να διευρυνθεί το κίνητρο μισαλλοδοξίας ήδη από το στάδιο της δίωξης, να αυξηθούν οι 360 McDevitt J., Levin J., Bennett S., ό.π., σ

188 ποινές για τα εγκλήματα που τελούνται με κίνητρο τη μισαλλοδοξία, το αξιόποινο να συνδέεται με τα δικαιώματα της ομάδας ή του προσώπου κατά των οποίων στρέφεται. και τον άμεσο και επικείμενο κίνδυνο για τη δημόσια τάξη και την ειρηνική και ομαλή κοινωνική συμβίωση. Επιπλέον, η τέλεση από δημόσιο λειτουργό/υπάλληλο θα πρέπει να συνιστά επιβαρυντική περίσταση και όχι να εξαιρείται από τον νόμο. Η επιστημονική κοινότητα οφείλει να ασχοληθεί περισσότερο με την εξέταση και ανάλυση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, ώστε να υπάρχει μια έγκυρη θεωρητική βάση η οποία θα μπορέσει να φανεί χρήσιμη και στα στάδια της πρόληψης και της αντιμετώπισης των εγκλημάτων αυτών. Τέλος, θα πρέπει να συλλέγονται και να δημοσιεύονται δεδομένα σχετικά με αυτού του είδους εγκλήματα, η σπουδαιότητα της οποίας πρακτικής θεωρείται αναμφισβήτητη. Θεωρούμε, επίσης, σημαντικό να αναφερθούμε συνοπτικά στην άνοδο του εθνοσοσιαλιστικού εξτρεμισμού, και ειδικά, στις δραστηριότητες των μελών του κόμματος της Χρυσής Αυγής, καθώς γίνεται συχνά η προσπάθεια σύνδεσης της εμφάνισης και της ανόδου των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας με την άνοδου του εν λόγου κόμματος, κάτι το οποίο φάνηκε και στην έρευνά μας. Ιδεολογικά, λοιπόν, θα λέγαμε πως το εν λόγω κόμμα χαρακτηρίζεται από εθνικισμό, εθνοκεντρισμό, αντικομμουνισμό, εθνοσοσιαλισμό, αντι-κοινοβουλευτισμο, αντι-πλουραλισμό, μιλιταρισμό, υποταγή στο νόμο και την τάξη και επιβολή σκληρής τιμωρίας, αλλά και από έλλειψη ανεκτικότητας της διαφορετικότητας, διακρίσεις εις βάρος κοινωνικών ομάδων με γνώμονα φυλετικά και άλλα χαρακτηριστικά, απόρριψη της ισότητας, των εννοιών του συμβιβασμού και της συναίνεσης αλλά και βία. Το γεγονός ότι ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό των συμπολιτών μας αποφάσισε το κόμμα της Χρυσής Αυγής να εκπροσωπείται στην Ελληνική Βουλή, μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Σε περιόδους έντονων κοινωνικών μεταβολών, 188

189 όπως η σημερινή, οι άνθρωποι τείνουν να χάνουν την ταυτότητά τους. Αισθάνονται πως δεν έχουν πουθενά να στηριχτούν. Οργίζονται, αντιδρούν και εκδικούνται, στη προκειμένη περίπτωση, το κράτος, διότι δεν θεωρούν πως η καταστροφή της χώρας, εκ μέρους των πολιτικών κομμάτων που για χρόνια κατείχαν την εξουσία, αποτελεί λιγότερο έγκλημα από προκλητικές συμπεριφορές που ψάχνουν ή προκαλούν καυγάδες, οι οποίες προσωποποιούνται στο κόμμα της Χρυσής Αυγής. Είναι σημαντικό να τονιστεί πως παρότι δεν θεωρούμε πως η ιδεολογία του εν λόγω κόμματος απαραίτητα ενστερνίζεται από όσους το ψήφισαν, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε όχι μόνο την συμβολή ορισμένων μελών της Χρυσής Αυγής στην άνοδο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας αλλά και την αυξημένη ανοχή εκ μέρους των πολιτών για τις πράξεις τους. Ακόμη, το ότι πολλοί νέοι, συνειδητά ή μη, τοποθετούν σε βάθρο το εν λόγω κόμμα, θα πρέπει να μας ανησυχεί ιδιαίτερα. Παραδειγματικά, εθεάθη ομάδα νεαρών Ελλήνων αγοριών, ηλικίας ετών, να παρευλαύνει σε πλατεία γειτονιάς, κατά τις μεσημεριανές ώρες, φωνάζοντας το σύνθημα «Αίμα, Τιμή, Χρυσή Αυγή», και να συζητά σχετικά με τον επερχόμενο ξυλοδαρμό, εκ μέρους της, συνομιλίκου της. Μάλιστα, καθώς τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας διαπράττονται, ολοένα και συχνότερα, από ανήλικα άτομα που βρίσκονται στην εφηβεία, ή από νεαρούς ενήλικες, που προβάλλουν λόγους διαφορετικούς της μισαλλοδοξίας ως κίνητρο των πράξεών τους, είναι πολύ σημαντικό να υποβληθεί η νέα γενιά σε κατάλληλη παιδεία η οποία θα τη βοηθήσει να αντιμετωπίσει τις μεγαλύτερες ανασφάλειες και απογοητεύσεις της, τους μικροπρεπείς ανταγωνισμούς και τις εχθρότητες μεταξύ των μελών της, καθώς και όλες τις άλλες μορφές συναισθημάτων τις οποίες βιώνουν κατά την περίοδο προς την ενηλικίωσή τους. 189

190 Είτε, λοιπόν, οφείλεται η εμφάνιση του κόμματος της Χρυσής Αυγής, σε απώλεια της ταυτότητας των πολιτών, σε καταπιεσμένες αξίες και θέλω που βρήκαν την κατάλληλη ευκαιρία να αναδυθούν, σε έλλειψη παιδείας, ή σε συνειδητή ή ασυνείδητη υποστήριξη των ιδεολογιών της Χρυσής Αυγής, τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας θα πρέπει να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά, ήδη από την ρίζα τους, η οποία θεωρούμε πως μπορεί να ανευρεθεί στην παιδεία και τις αξίες στις οποίες κοινωνικοποιούνται οι άνθρωποι από τη στιγμή της γέννησής τους. Παρόλο που η εμφάνιση του κόμματος της Χρυσής Αυγής στην ελληνική Βουλή είναι πιθανό να έχει επιδράσει, σε κάποιο βαθμό, στην άνοδο των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας, θεωρούμε εξαιρεικά επικίνδυνο και αφελές να συνδέονται τα δύο αυτά φαινόμενα αιτιοκρατικά και να υποστηρίζεται πως εάν η οικονομική κρίση αντιμετωπισθεί, η οποία, συχνά, θεωρείται και αιτία ανόδου της Χρυσής Αυγής, θα μειωθούν οι υποστηρικτές του κόμματος αυτού και θα εκλείψουν τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας. Η ατιμωρησία και η απραξία πυροδοτεί την εγκληματικότητα, διαιωνίζει τη βία και υποδαυλίζει τις κοινωνικές διαμάχες. Ακόμη, προσφέρει πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη κοινωνικών εντάσεων, ξενοφοβικών συμπεριφορών, αλλά και ανοχής μερίδας του πληθυσμού απέναντι στο φαινόμενο εγκλημάτων μισαλλοδοξίας. Το ότι υποστηρίζεται η αντίληψη περί ανυπαρξίας του αισθήματος του ρατσισμού στο DNA των Ελλήνων, κάτι που όχι μόνο θεωρούμε πως δεν θα μπορούσε περισσότερο να απέχει από την πραγματικότητα αλλά αποτελεί και, κατά την άποψη της υποφαινόμενης, πίστη στη βιολογική υπόσταση και στην ανωτερότητα του έθνους, που σημαίνει πίστη στον φυλετισμό και δεν διαφέρει σε τίποτα από μια ρατσιστική ιδεολογία. Όταν δεν αντιμετωπίζονται τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας, ως κοινωνία μεταβιβάζουμε το μήνυμα στον δράστη ότι η συμπεριφορά του είναι αποδεκτή και 190

191 εκτιμάται. Αυτό το μεταδιδόμενο μήνυμα ενισχύει τη συμπεριφορά και ενδυναμώνει το δράστη να συνεχίσει και να κλιμακώσει τις επιθέσεις του. Επιπλέον, με το να αγνοούνται τα εγκλήματα μισαλλοδοξίας αποκαλύπτεται μια γενικότερη έλλειψη ενδιαφέροντος για το θύμα και ενισχύεται η αντίληψη ότι πολλοί άνθρωποι στη κοινωνία πιθανόν να συμφωνούν με τον δράστη. Ακόμα, δεν θα πρέπει να λησμονείται πως το δημόσιο συμφέρον δίωξης και αντιμετώπισης των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας θα πρέπει να υπερισχύει του δημοσίου συμφέροντος ελέγχου της παράνομης διαμονής αλλοδαπών στη χώρα, αλλά και, γενικότερα, των κοινωνικών αναπαραστασέων των μεμονωμένων αντιπροσώπων των φορέων σχετικά με τις ομάδες μειονοτήτων, είτε αυτές αποτελούνται από αλλοδαπούς, ομοφυλόφιλους, ανθρώπους με αναπηρίες, κ.λπ, καθώς η διάπραξη εγκλημάτων μισαλλοδοξίας φανερώνει πως η βία, οποιασδήποτε μορφής, εξαπλώνεται με τρομακτικούς ρυθμούς και απειλεί την ήδη πληγείσα παγκόσμια κοινωνία. Λέξεις όπως προστασία, συντροφικότητα, ασφάλεια, αλληλεγγύη σήμερα δεν έχουν πλέον νόημα καθώς το κράτος δεν παρέχει τη στοιχειώδη προστασία τους. Παρατηρείται η δειλία και η ανικανότητα όσων έχουν την ευθύνη των φαινομένων βίας, της εφαρμογής του νόμου και της εξασφάλισης της τάξης. Το κράτος, αντί να δράσει, αναλώνεται σε διαφωνίες και καβγάδες σε σχέση με τις αιτίες ανόδου ακραίων κομματικών σχηματισμών, επιρρίπτοντας ευθύνες όπου βρει, και σε «προληπτικές συλλήψεις», ή σε «προέλεγχο», ενέργειες των οποίων τον σκοπό αδυνατούμε να κατανοήσουμε. Οικονομική ύφεση, ρήξη του κοινωνικού ιστού, κατάρρευση αξιών και θεσμών, ανίκανο πολιτικό σύστημα, περιφρόνηση της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εκμετάλλευση της ανασφάλειας, σύγχυση και πανικός, άνοδος του 191

192 εθνοσοσιαλιστικού εξτρεμισμού, φοβίες σε σχέση με την εθνική ταυτότητα, με την κουλτούρα, με τον τρόπο ζωή, ταχύτατη περιθωριοποίηση ομάδων του πληθυσμού, φόβος απέναντι στο διαφορετικό, αδικαιολόγητη και προκλητική βία, διάχυση και κλιμάκωση της βίας, αποδοχή, επιδοκιμασία, ανοχή και ιδεολογική της νομιμοποίηση, κοινωνική ανοχή στην ανομία, φανατισμός, ρατσισμός, μίσος. Όλα βγήκαν στην επιφάνεια και βρίσκονται στο προσκήνιο, όλα διόλου κολακευτικά χαρακτηριστικά που ήδη υπήρχαν, σε λανθάνουσα κατάσταση, σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού. Οι σύγχρονες κοινωνίες, λοιπόν, χαρακτηρίζονται από πολυπολοκότητα και χρειάζεται τόλμη ώστε να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα τα οποία αναδύονται κάθε φορά. Η ανομία, η οποία αναμφισβήτητα επικρατεί, δεν πρέπει να οδηγεί στο αίτημα περί της άνευ ορίων τήρησης της τάξης. Δεν μπορούμε να περάσουμε απότομα από τον σιωπηρό συμβιβασμό με την απόλυτη ανοχή στην επιβολή αυστηρών μέτρων και δεν μπορεί η υπακοή στους νόμους να επιβληθεί με αυταρχισμό. Από το κράτος στο οποίο ισχύει το δίκαιο της ισχύος πρέπει να περάσουμε σε ένα όπου θα επικρατεί η ισχύς του δικαίου. Η αντιμετώπιση των εγκλημάτων μισαλλοδοξίας πρέπει να στηρίζεται σε μια ιδεολογία που να πείθει και δεν αρκεί μονάχα η πολιτική ή νομική καταδίκη, αλλά, κυρίως, πρέπει να προωθείται η ηθική καταδίκη. 192

193 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Αλεξανδρόπουλος Σ., Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοινωνικά κινήματα. (τόμος α: κλασικές θεωρίες), Κριτική, Αλεξιάδης Σ., Εγκληματολογία, δ έκδοση, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, Σάκκουλα, Αρτινοπούλου Β., Μαγγανάς Α., Θυματολογία και όψεις θυματοποίησης, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη Βλάχου Β., Η εξέλιξη των εγκληματολογικών θεωριών για τη βία και την επιθετικότητα, εκδ. 2008, Νομική Βιβλιοθήκη 5. Ζαραφωνίτου Χ., Εμπειρική Εγκληματολογία, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, Ζαραφωνίτου Χ., Η προστασία του περιβάλλοντος από εγκληματολογική σκοπιά, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, Ζαραφωνίτου Χ, Τιμωρητικότητα. Σύχρονες τάσεις, διαστάσεις και εγκληματολογικοί προβληματισμοί, Νομική Βιβλιοθήκη, 2008, σσ Κυριαζή, Ν., Η Κοινωνιολογική Έρευνα. Κριτική επισκόπηση των μεθόδων και των τεχνικών, Αθήνα, Ελληνικές Επιστημονικές Εκδόσεις, Λάζος Γ., Κριτική εγκληματολογία, Νομική Βιβλιοθήκη, Νικολαϊδου Σ., Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου, Αθήνα, Παπαζήση, Σπινέλλη Κ. Δ., Εγκληματολογία. Σύγχρονες και παλαιότερες κατευθύνσεις, Αθήνα- Κομοτηνή, Νομική Βιβλιοθήκη, Τσίγκανου Ι., «Ανάλυση περιεχομένου», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας,

194 13. Τσίγκανου Ι., «Η έρευνα τεκμηρίων», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Τσίγκανου Ι., «Θεωρία Θεωρητικές προτάσεις Έννοιες (Στάδιο Β)», φυλλάδιο που δόθηκε στο πλαίσιο του μαθήματος «Μεθοδολογία της Εγκληματολογικής Έρευνας», στο ΠΜΣ «Η σύγχρονη εγκληματικότητα και η αντιμετώπισή της», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνιολογίας, Φαρσεδάκης Ι., Η εγκληματολογική σκέψη από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, τεύχος Α, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, Φαρσεδάκης Ι., Παραβατικότητα και κοινωνικός έλεγχος ανηλίκων, Αθήνα 2005, Νομική Βιβλιοθήκη 17. Φαρσεδάκης Ι., Στοιχεία Εγκληματολογίας, Νομική Βιβλιοθήκη, Χάιδου Α., Θετικιστική εγκληματολογία. Αιτιολογικές προσεγγίσεις του εγκληματικού φαινομένου, Αθήνα, Νομική Βιβλιοθήκη, Χαστάογλου Β., Κοινωνικές θεωρίες για τον αστικό χώρο. Κριτική ανάλυση, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1982 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ 1. Bias crime: American law enforcement and legal responses, Revised 2d edition, Office of International Criminal Justice, The University of Illinois at Chicago, Brantingham P. & P., Patterns in crime, USA, Macmillan Publishing Company, Delmas Marty M., Πρότυπα και τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής, μτφρ. Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Νομική βιβλιοθήκη 194

195 4. Lawrence F., Punishing hate: Bias crimes under American law, Cambridge, MA/London: Harvard University Press, Lifton, R. J., The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide, New York: Basic Books, MacKinnon C. A., Only words, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, Morris T., The Criminal Area, A Study in Social Ecology, Routledge & Kegan Paul, New York: Humanities Press, London, Research methods in the social sciences, 3d ed., New York, St.Martin s Press 9. Whillock R.K., Slayden D., Hate speech, Sage Publications, Wortley R., Mazerolle L., Environmental criminology and crime analysis, USA- Canada, Willan Publishing, 2008 ΑΡΘΡΑ ΑΠΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ α. Ελληνόγλωσσα 1. Βούλγαρης Γ. Χ., «Τα εγκλήματα μίσους», Ποινική Δικαιοσύνη, τευχ. 136, 6/ Χαλκιά Α., «Εγκλήματα ρατσιστικού μίσους στην Ελλάδα της κρίσης: από τη θυματοποίηση στην προσβολή της δημοκρατίας», Υπό δημοσίευση στην επιστημονική επιθεώρηση «Εγκληματολογία», 1/2013, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: e_of_austerity_from_victimization_to_the_onslaught_of_democracy 3. Jenness V., Grattet R., Το δίκαιο για τα εγκλήματα μίσους, η αντεγκληματική πολιτική και η επιβολή του νόμου στην Καλιφόρνια. Η παρουσία, το περιεχόμενο και οι συνέπειες του Νόμου στο Μεταίχμιο, Εγκληματολογία, 1/2012 (έτος 2 ο ) 195

196 β. Ξενόγλωσσα 1. Boeckmann, R. J., & Turpin-Petrosino, C., Understanding the harm of hate crime, Journal of Social Issues, 58(2), σσ , σ Lawrence F.M., Enforcing bias-crime laws without bias: Evaluating the disproportionate-enforcement critique, Law and Comtemporary Problems, Vol.66, No.3, The New Data: Over-Representationof Minorities in the Criminal Justice System (Summer 2003), pp.49-69, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: 3. Levin J., McDevitt J., Hate Crimes, Prepared for The Encyclopedia of Peace, Violence, and Conflict, 2d ed., Academic Press, expected 2008, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: 4. Mason G., Hate Crime and the Image of the Stranger, British Journal of Criminology, (2005), 45, pp McDevitt J., Levin J., Bennett S., Hate Crime Offenders: An Expanded Typology, Journal of Social Issues, Vol. 58, No.2, 2002, pp Morenoff J., Sampson R. and Raudenbush W., Neighborhood Inequality, Collective Efficacy and the Spatial Dynamics of Urban Violence, Criminology, Vol. 39, No 3, 2001 ΕΚΘΕΣΕΙΣ α. Ελληνόγλωσσες 1. UNHCR, 1 against racism, Δίκτυο Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας, Αποτελέσματα Πιλοτικής Φάσης Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας ( ), διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: 196

197 5%CE%BB%CE%AD%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1- %CF%80%CE%B9%CE%BB%CE%BF%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%C F%82-%CF%86%CE%AC%CF%83%CE%B7%CF%82- %CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B3%CF%81/, (τελευταία επίσκεψη: 20/9/ UNHCR, 1 against racism, Δίκτυο Καταγραφής Ρατσιστικής Βίας, Ετήσια Έκθεση 2012 του Δικτύου Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 4/9/2013) 3. Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI), Έκθεση της ECRI για την Ελλάδα (τέταρτος κύκλος επιτήρησης), σ. 33 β. Ξενόγλωσσες 1. Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά του Ρατσισμού και της Μισαλλοδοξίας (ECRI), ECRI general policy recommendation No. 7 on national legislation to combat racism and racial discrimination, Strasbourg, 17 February 2003, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 18/1/2012) 2. Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), Hate crimes in the OSCE region: Incidents and Responses, Annual report for 2011, 2012, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 3/9/2013) 197

198 3. Οργανισμός για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη (OSCE) Γραφείο Δημοκρατικών Θεσμών και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ODIHR), Hate crime laws. A practical guide, 2009, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 3/9/2013) 4. Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), EU-MIDIS Data in Focus 6: Minorities as Victims of Crime, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 21/1/2012) 5. Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Fundamental rights: challenges and achievements in 2011, Annual report 2011, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: _EN.pdf, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 6. Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Hate crime is a reality in the EU, two new FRA reports show, Press Release, Vienna, 27 November 2012, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: (τελευταία επίσκεψη: 21/1/2012) 7. Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων (FRA), Making hate crime visible in the European Union, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: επίσκεψη: 21/1/2012) 8. Brax D., Munthe C., The Philosophy of Hate Crime Anthology, Part 1, When law & hate collide, University of Gothenburh, Philosophy, Linguistics and Theory of Science, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: _I_Introduction_to_the_Philosophy_of_Hate_Crime, (τελευταία επίσκεψη: 4/9/2013) 198

199 9. Hellenic republic, Ministry of labour and social security, National Strategic Framework for Roma, December 2011, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα, (τελευταία επίσκεψη: 5/6/2013) 10. Watson C., The organized crime of organ trafficking, Magister Legum degree, The Faculty of Law, University of the Free State Department of Criminal and Medical Law, Bloemfontein, 30/11/2006, διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ m_en.asp EC65B&BackColorIntranet=FEC65B&BackColorLogged=FFC

200 %CE%B7%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82- %CE%B5%CF%80%CE%AF-%CF%84%CE%BF%CF%85- %CF%83%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%AF%CE%BF%CF%85-%CF%80- %CE%B4-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7/, %98%CE%95%CE%A3%CE%99%CE%91/%CE%9D%CE%BF%CE%BC%CE%B F%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%80%CE%BF% CF%85%CE%B2%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%BA%CE%BF%CE%BD%CF %84%CE%B1%CE%B9%CF%85%CF%80%CF%8C%CE%BA%CE%B1%CF%84 %CE%AC%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7%CE%BA%CE%B1%CE%B9% CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%AC%CF%84%CE%B7.aspx i-red 25. PRAKSIS 200

201 26. ΑΙΤΗΜΑ 27. ΑΝΤΙΓΟΝΗ 28. ΑΡΣΙΣ 29. ΓΙΑΤΡΟΙ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ 30. ΔΙΕΘΝΗΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑ 31. ΔΙΚΤΥΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ 32. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ 33. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΙΩΝ ΤΟΥ ΕΛΣΙΝΚΙ (ΕΠΣΕ) 34. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 35. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ 36. ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΦΟΡΟΥΜ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 37. ΚΕΝΤΡΟ ΗΜΕΡΑΣ ΒΑΒΕΛ 38. ΚΙΝΗΣΗ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ & ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ/ΣΤΡΙΩΝ 39. ΛΑΘΡΑ; - ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΛΛΗΛΕΓΥΗΣ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΧΙΟΥ 40. ΜΕΤΑδραση - ΔΡΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 41. ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ 42. ΟΜΑΔΑ ΔΙΚΗΓΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ 43. ΟΜΑΔΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΤΗΡΙΞΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 44. ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΝΩΜΕΝΩΝ ΑΦΓΑΝΩΝ 45. ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ 201

202 46. ΦΟΡΟΥΜ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΚΡΗΤΗΣ ΛΕΞΙΚΑ 1. Bruce S., Yearley S., The Sage Dictionary of Sociology, Sage, σ McLaughlin E., Muncie J., The Sage Dictionary of Criminology, 3d ed. Sage, σ

203 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ «ΤΑ ΝΕΑ», 2012 Πίνακας II.1.1.α: Οι τίτλοι και η έκταση των άρθρων ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ Κ1 05/06/2012 Προσαγωγές μελών της ΧΑ για ρατσιστική επίθεση Πολύ μικρή έκταση Κ2 08/06/2012 Τα έσπασαν και στο Πάντειο Μεγάλη έκταση Κ3 11/06/2012 Κύμα επιθέσεων καταγγέλουν οι Μεσαία μετανάστες έκταση Κ4 13/06/2012 «Δεν περιμέναμε βία από Έλληνες» Μεγάλη έκταση Κ5 25/06/2012 Πόλεμος Μπουτάρη Άνθιμου με φόντο το πρώτο Gay Pride Μεγάλη έκταση Κ6 25/06/2012 Αποδοκιμασίες από μέλη θρησκευτικών Μικρή έκταση οργανώσεων Κ7 26/06/2012 Πάτρα Άγριο ξύλο σε νεαρό μετανάστη Πολύ μικρή έκταση Κ8 03/07/2012 Έσπασε το ταμπού της λεκτικής βίας Μεσαία έκταση Κ9 06/07/2012 «Έξω οι Ναζί από τη γειτονιά της προσφυγιάς» Μεσαία έκταση Κ10 23/07/2012 Τον πυροβόλησε για να μην τον πληρώσει Πολύ μικρή έκταση Κ11 26/07/2012 Εκτός Ολυμπιακών για ρατσιστικό σχόλιο Μικρή έκταση Κ12 26/07/2012 Χάνει τους Ολυμπιακούς για το ρατσιστικό τιτίβισμα Πολύ μεγάλη έκταση Κ13 26/07/2012 Τι θα πεις στη Νέρι Νιαγκουάρα Μικρή έκταση Κ14 30/07/2012 Συμπλοκή με Πακιστανούς στο Περιστέρι Πολύ μικρή έκταση Κ15 06/08/2012 Τα αστεία και η ελευθερία Μεγάλη έκταση Κ16 10/08/2012 Αντιδράσεις της Διεθνούς Αμνηστίας για τον «Ξένιο Δία» και τη «σκούπα» του Μεγάλη έκταση 203

204 Κ17 10/08/2012 Ρέθυμνο - Ρατσιστικό χτύπημα κατά Ινδών Πολύ μικρή έκταση Κ18 13/08/2012 Πέμπτη φάλαγγα εναντίον «Ξένιου Δία» Πολύ μεγάλη έκταση Κ19 14/08/2012 Επίθεση κατά Πακιστανών με Μεσαία σιδηρολοστούς στη Βόνιτσα έκταση Κ20 16/08/2012 Σκοτάδι Μεσαία έκταση Κ21 22/08/2012 Επίθεση σε Πακιστανούς στη Μύκονο Πολύ μικρή έκταση Κ22 24/08/2012 Ειδικό τμήμα στην ΕΛ.ΑΣ. για τα Μεσαία φαινόμενα ρατσιστικής βίας έκταση Κ23 27/08/2012 Βασανισμός Αιγυπτίου από Έλληνες στην Ηλεία Πολύ μικρή έκταση Κ24 28/08/2012 Ρατσιστικές επιθέσεις εις βάρος Πολύ μικρή μεταναστών έκταση Κ25 10/09/2012 Τάγματα εφόδου της ΧΑ Μεγάλη έκταση Κ26 11/09/2012 Κήρυξε τον πόλεμο στις πρακτικές των χρυσαυγιτών Μεγάλη έκταση Κ27 12/09/2012 Τους έβαλαν φωτιά για να τους διώξουν Μεσαία έκταση Κ28 13/09/2012 Αυστηρότερες ποινές για ρατσιστικά Μικρή έκταση εγκλήματα Κ29 14/09/2012 Επιθέσεις και απειλές Πολύ μικρή έκταση Κ30 21/09/2012 Επιτέθηκαν σε μετανάστες στη Λάρισα Μικρή έκταση Κ31 24/09/2012 Σαββατόβραδο στη Μεταμόρφωση Μεσαία έκταση Κ32 24/09/2012 Επίθεση κατά πακιστανών μεταναστών Πολύ μικρή έκταση Κ33 01/10/2012 Το πρόσημο της βίας Μεγάλη έκταση Κ34 01/10/2012 «Πηραμε πλέον την κατάσταση στα χέρια μας. Δεν πάει άλλο!» Μεγάλη έκταση Κ35 01/10/2012 Καταγγέλλουν επίθεση ακροδεξιών σε Πολύ μικρή ιμάμη έκταση Κ36 04/10/2012 Προσαγωγή 25χρονου για ρατσιστική Πολύ μικρή επίθεση έκταση 204

205 Κ37 08/10/2012 «Σήμερα χτυπάνε τους μετανάστες, αύριο θα χτυπάνε τους Έλληνες» Μικρή έκταση Κ38 12/10/2012 Έλεγχος στην εγγονή του στρατηγού Μικρή έκταση Τσιγάντε! Κ39 15/10/2012 Ρατσιστική επίθεση με αλυσίδες και σκυλιά σε Ελληνοαιγύπτιο Μικρή έκταση Κ40 22/10/2012 «Απολύστε τους τριτοκοσμικούς Μικρή έκταση αλλοδαπούς»» Κ41 24/10/2012 Έξαρση της ρατσιστικής βίας στην Αθήνα Μεσαία έκταση Κ42 29/10/2012 Οι «κυνηγοί» της ρατσιστικής βίας και οι πηγές της Χρυσής Αυγής Μεσαία έκταση Κ43 29/10/2012 Βεβήλωσαν μνημείο για το Ολοκαύτωμα στη Ρόδο Πολύ μικρή έκταση Κ44 31/10/2012 Πλούσια δράση σε περιστατικά βίας από τη Μικρή έκταση Χρυσή Αυγή Κ45 02/11/2012 Άγρια Δύση στην Αγίου Μελετίου Πολύ μεγάλη έκταση Κ46 05/11/2012 Παίρνουν μέτρα κατά της ρατσιστικής βίας Μεσαία έκταση Κ47 12/11/2012 Νέα κρούσματα ρατσιστικής βίας με άρμα Μικρή έκταση Χρυσής Αυγής Κ48 13/11/2012 Η Χρυσή Αυγή τα βάζει τώρα με το Μικρή έκταση facebook που κλείνει σελίδες της Κ49 14/11/2012 «Καταδικάζουμε τη ρατσιστική πρακτική» Πολύ μικρή έκταση Κ50 15/11/2012 Δίωξη για τέσσερα αδικήματα Πολύ μικρή έκταση Κ51 16/11/2012 Ειδικός φρουρός λήστευε μετανάστες Πολύ μικρή έκταση Κ52 22/11/2012 Εκκλησία και ρητορική του μίσους Μεγάλη έκταση Κ53 22/11/2012 ΕΔΕ για τον ρατσιστή δόκιμο αστυφύλακα Πολύ μικρή έκταση Κ54 22/11/2012 Αποτρόπαιο έγκλημα στην Κερατέα Πολύ μικρή έκταση Κ55 26/11/2012 Έρευνα για ρατσιστική βία από Πολύ μικρή αστυνομικούς έκταση Κ56 27/11/2012 Τέσσερις συλλήψεις νεαρών ακροδεξιών για Μικρή έκταση 205

206 ρατσιστική επίθεση Κ57 28/11/2012 Τα συνθήματα στον πίνακα άναψαν πάλι τη Μικρή έκταση φωτιά Κ58 28/11/2012 Ακροδεξιά έντυπα Πολύ μικρή έκταση Κ59 30/11/2012 Η Αλβανή καρκινοπαθής και το σκληρό Μικρή έκταση πρόσωπο του ΕΣΥ Κ60 03/12/2012 Πράσινο φως από το ΣτΕ στα Τμήματα Μικρή έκταση κατά της ρατσιστικής βίας Κ61 04/12/2012 Αντιφασιστικό SOS «Φτάνει πια με τους γκάνγκστερ!» Μεσαία έκταση Κ62 04/12/2012 Οι δορυφόροι της Χρυσής Αυγής Πολύ μεγάλη έκταση Κ63 04/12/2012 «Σοκάρουν τα κέντρα κράτησης Πολύ μικρή μεταναστών» έκταση Κ64 11/12/2012 Σχέδιο καταπολέμησης της ρατσιστικής βίας Πολύ μικρή έκταση Κ65 24/12/2012 Σε διαθεσιμότητα για κακοποίηση Πολύ μικρή Πακιστανού έκταση Κ66 27/12/2012 Βίαιες επιθέσεις κατά τριών αλλοδαπών Πολύ μικρή έκταση 206

207 Πίνακας II α: Ενδεικτικά άρθρα με σχολιασμό ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ Κ1 Κ2 Κ3 Κ4 Κ5 Κ6 Κ7 Κ8 Κ9 Κ12 Κ13 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ «[ ] Πακιστανού που ξυλοκοπήθηκε άγρια [ ]» «Σκηνικό βίας έστησαν [ ]» «[ ]ρατσιστικά επεισόδια που καταγράφονται αυξημένα μετά τις εκλογές της 6 ης Μαΐου», «[ ] δυσκολεύεται να μιλήσει», «[ ] καταδρομική επίθεση», «Οι πληγές με το αίμα που έχει στεγνώσει είναι ακόμα νωπές. Δεν μπορεί να καταλάβει το μίσος [ ]», «Η ρατσιστική επίθεση [ ]», «Στην οργανωμένη επίθεση [ ]», «Για την βίαιη επίθεση [ ]» «Η πρόθεση του δημάρχου Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουτάρη να αναδειχτεί το προφίλ μιας πόλης που σέβεται κάθε ιδιαιτερότητα, και αυτή τη φορά εκφράστηκε με την υποστήριξη του φεστιβάλ, προκάλεσε την αντίδραση του Μητροπολίτη Άνθιμου, ο οποίες έκανε λόγο για απαράδεκτες εκδηλώσεις», «[ ] η στάση αυτή της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης έδωσε το έναυσμα για την πρόκληση επεισοδίων από μέλη θρησκευτικών οργανώσεων [ ]», «[ ] η πομπή με τα πολύχρωμα πανό και τα τύμπανα [ ]» «[ ] χαρακτήρισε το φεστιβάλ «απαράδεκτο για τα ήθη και έθιμα της πόλης» [ ]» «τον ξυλοκόπησαν άγρια και δεν σταμάτησαν να τον χτυπούν, παρά μόνο όταν έχασε τις αισθήσεις του και σωριάστηκε αιμόφυρτος», «Πολίτες μετέφεραν τον άτυχο άνθρωπο» «Πλέον δεν είναι ταμπού η βία σε λεκτικό επίπεδο», «[ ] μια γυναίκα παρατήρησε στη θέα ενός μετανάστη δίπλα της: «Έχουμε γεμίσει με αυτούς τους βρωμιάρηδες». Μπήκαν και άλλοι στην κουβέντα. Κάποιος τον έδειξε. Άλλος του φώναξε «Πήγαινε στη χώρα σου». Στην επόμενη στάση, ο μετανάστης κατέβηκε» «[ ]είπε με συνετή φωνή[ ]», «[ ]συνέκρινε τα δικά του τατουάζ[ ]για να αποδείξει σε ποια μεριά ανήκει» «Η συμβουλή του προπονητή είχε δοθεί εδώ και καιρό: να κλείσει πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες τις σελίδες στο facebook και στο twitter», «[ ] Εδώ και τέσσερα χρόνια γυμνάζεται με τον Βούλγαρο Γιώργο Πομάσκι [ ] Δεν αποφοίτησε από το Λύκειο [ ] ο προπονητής της είχε προσπαθήσει αρκετές φορές να την πείσει να ολοκληρώσει τη φοίτησή της στο σχολείο [ ]», «[ ] χιονοστιβάδα των επικριτικών σχολίων», «[ ] είχε διαγραφεί η επίμαχη φράση της και είχαν αναρτηθεί απολογητικές δηλώσεις της αθλήτριας (και στα αγγλικά)» «[ ] δεν μπορεί τα όνειρά τους να έχουν το ίδιο χρώμα», «Δεν είναι δυνατόν [ ] να φορούν τη φόρμα με το εθνόσημο το ίδιο υπερήφανα με μια «εθνικά αμόλυντη» ελληνίδα πρωταθλήτρια. Αλίμονο!», «Θα έπρεπε να γνωρίζεις [ ] είσαι πολύ περισσότερο από «απλώς μια αθλήτρια»», «[ ] δικές σου είναι οι απόψεις. Δική σου 207

208 Κ15 Κ16 Κ18 Κ20 Κ25 Κ27 Κ31 Κ33 Κ34 όμως είναι και η ευθύνη» «Ο ρατσισμός, οι ιδεολογίες του μίσους, τα διχαστικά σχόλια [ ] είναι ελεύθερα από πλευράς των όποιων κρατικών ορίων. Δεν είναι ελεύθερα όμως από την πλευρά [ ] του ίδιου του ηθικά υπεύθυνου ατόμου», «Υπάρχουν πάντα [ ] ηθικά όρια στο ανεξέλεγκτο μίσος [ ]» «[ ]τον «Ξένιο Δία» και τη «σκούπα» του» (στον τίτλο) «[ ] τα πρώτα αποτελέσματα της επιχείρησης «Ξένιος Ζευς» δείχνουν εντυπωσιακή μείωση της εισόδου λαθρομεταναστών στη χώρα μας», «Η συμμορία των δολοφόνων [ ]», «[ ] γλίτωσαν από το κυνηγητό των ακροδεξιών [ ]», «Τα αίματα δεν άργησαν να ανάψουν [ ]», «[ ] μετατράπηκε σε εμπόλεμη ζώνη», «[ ] εξοργίζεσαι με τη βαρβαρότητα των δολοφόνων, με την τρομοκρατημένη υποκρισία των καταστηματαρχών, με την ανικανότητα της Αστυνομίας, με την απάθεια των κυβερνώντων», «Ο οργανωμένος, κοινοβουλευτικά νομιμοποιημένος ρατσισμός [ ] θα θεριέψει.», «[ ] τα σκυλιά είναι πιο ευαίσθητα, πιο έξυπνα, πιο πολιτισμένα από τους ανθρώπους», «Το σκοτάδι που δημιουργεί η παράλυση της ελπίδας, η απουσία της αλληλεγγύης, η κυριαρχία της ασχήμιας» «Υποκαθιστώντας την Αστυνομία και το ΣΔΟΕ έκαναν ελέγχους νομιμότητας σε μικροπωλητές και προχώρησαν «με συνοπτικές διαδικασίες», δηλαδή με κλωτσιές [ ]», «[ ] η επίκληση των συγκεκριμένων άρθρων γίνεται με «βολική ερμηνεία» από τη Χρυσή Αυγή» «Πίσω από τη θαμπή τζαμαρία του μαγαζιού φαίνονται αχνά οι καμένες δερμάτινες καρέκλες», «Τα ραγίσματα από τις επιθέσεις με πέτρες [ ] δεν έχουν αλλοιώσει την επιγραφή: «Κούρεμα 5 ευρώ»» «Τους μαχαίρωσαν «άγνωστοι» επειδή ήταν Πακιστανοί», «Έτσι γίνεται η συζήτηση για τη βία. Ερήμην της αιματηρής πραγματικότητας», «Έξω απλώνεται σκοτάδι» «Φοβάμαι πως η τραγική φυλετική βία, που έχει διογκωθεί τελευταία [ ] δεν πρόκειται να καμφθεί σύντομα», «Μάλλον θα διογκωθεί, όπως και το πολιτικό ρεύμα που, [ ], την υποδαυλίζει. Η επί δεκαετίες εθελοτύφλωση του κράτους μπάχαλου ή «σουρωτηρίου» στο μεταναστευτικό ρεύμα άνεψε μια πυρκαγία από αυτές που δεν σβήνουν με νερό αλλά με αίμα [ ]», «[ ] αυτή η δραματική διολίσθηση αναζωογόνησε τη συζήτηση περί μορφών βίας, άλλες εκ των οποίων [ ] θεωρούνται θεμιτές ή «καλές», ενώ άλλες, [ ], χαρακτηρίζονται απαράδεκτες και καταδικαστέες. Σε όσους κάνουν τέτοιες διακρίσεις θα ήθελα μόνο να θυμίσω [ ] το μεγάλο έργο του Ζορζ Σορέλ «Στοχασμοί πάνω στη βία» [ ] το λατρεμένο, το πιο προνομιακό ανάγνωσμα του Αδόλφου Χίτλερ», «[ ] το τερατούργημα της εξολόθρευσης ενός ανθρώπου λόγω φυλής η χρώματος (ή, βεβαίως, επειδή κατάγεται από «ταξικούς εχθρούς του λαού») [ ]» «Η επιχείρηση «Ξένιος Ζεύς» έφερε μια προσωρινή λύση στα προβλήματα [ ]», «[ ] αφού η Αστυνομία [ ] είχε διαβεβαιώσει πως θα φυλούσε τα γραφεία, η ομάδα 208

209 Κ38 Κ41 Κ45 Κ46 Κ47 Κ51 Κ52 Κ56 των αγανακτισμένων μπήκε στο χώρο και διέλυσε τα πάντα», «[ ] λέει με τα καλά ελληνικά του [ ], κράτωντας στην αγκαλιά του τη δίχρονη κόρη του» «Επίθεση από ομάδα ακροδεξιών δέχθηκε η εγγονή [ ] από την οποία ζητήθηκε να αποδείξει πως είναι Ελληνίδα!», «Οι άγνωστοι σίγουρα δεν γνώριζαν πως [ ]», «Παρόμοιες καταγγελίες [ ] δέχονται ολοένα και συχνότερα πρεσβείες στην Αθήνα, ακόμη και ευρωπαϊκών χωρών» «[ ] τα τρένα [ ] πάγωσαν στον Άγιο Νικόλαο. Ο σταθμάρχης έκοψε το ρεύμα στις ράγες για λίγα λεπτά. Κάτω από την αποβάθρα είχε κουλουριαστεί ένας μετανάστης με μελαψό δέρμα. Κρυβόταν. Κανείς δεν έμαθε από ποιον [ ] Είχε περάσει σχεδόν ένας μήνας από τότε που άγνωστοι ξυλοκόπησαν στον ίδιο σταθμό έναν αλλοδαπό», «Εδώ και μήνες ο φόβος έχει απλωθεί σε γειτονιές της Αθήνας όπου ζουν και κινούνται μετανάστες» «[ ] ακόμη μια συνοικία στο Κέντρο της Αθήνας που στενάζει, ασφυκτιά από την εγκληματικότητα», «Το αίμα στο πάτωμα του κουρείου είναι του Αργύρη [ ]», «Στη δίνη των γεγονότων και αλλοδαποί οικογενειάρχες, που μένουν χρόνια στη γειτονιά και έχουν τα μαγαζιά και τις δουλειές τους» «Σοκ άλλωστε προκάλεσε ο βασανισμός αιγύπτιου μετανάστη στη Σαλαμίνα από τον φούρναρη εργοδότη του», «[ ] χτύπησε άσχημα [ ]», «[ ] σε εξαιρετικά κακή κατάσταση [ ]», «[ ] στο λαιμό του ήταν έντονα «χαραγμένα» τα σημάδια της» «[ ] ο πρωταγωνιστής των απάνθρωπων βασανιστηρίων με θύμα 29χρονο αιγύπτιο μετανάστη [ ]», «Καζάνι που βράζει παραμένει ο Άγιος Παντελεήμονας» «Η απίστευτη υπόθεση» «[ ] σχεδόν στην αγκαλιά των βουλευτών της Χρυσής Αυγής [ ]», «[ ] αυτοαναγορεύτηκε image maker της οργάνωσης», «[ ] ασκούνται συστηματικά σε μια ακραία ρητορική μίσους, που δεν έχει όμοιό της σε χώρα της Ευρώπης. Ο λόγος τους απέχει πολύ από τις αρχές της θρησκείας που εκπροσωπούν. Απαξιώνει συστηματικά της αξία του ανθρώπου. Στρέφεται με μένος κατά ομάδων (Εβραίοι, μουσουλμάνοι, ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές) και κατά μεμονωμένων προσώπων ([ ] του Στίβεν Χόκινγκ του οποίου η αναπηρία ευθύνεται για τον σκεπτικισμό του απέναντι στο θείο!)», «[ ]για να δηλητηριάσουν την κοινωνία με παραληρήματα μίσους [ ]», «[ ] ιεράρχες «ερωτοτροπούν» με νοσταλγούς εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας», «[ ] καταδίκη της αφροσύνης όσων επιδιώκουν να σύρουν την Εκκλησία στην πλευτά της ρατσιστικής βαρβαρότητας και της εξαχρείωσης», «Από αυτά τα γραφεία θα ξεχυθούν οργανωμένες ομάδες για να τελέσουν εγκλήματα του κοινού ποινικού δικαίου, επιθέσεις και επικίνδυνες σωματικές βλάβες», «Πώς θα αντιδρούσε η Εκκλησία εάν ιερείς της τελούσαν αγιασμούς σε κρησφύγετα της Μαφίας ή εύχονταν «καλή επιτυχία» στο Συνδικάτο του Εγκλήματος; Αυτό ακριβώς συμβαίνει σήμερα» «Αξίζει να σημειωθεί πάντως ότι η Αστυνομία δεν είχε νωρίτερα προχωρήσει σε 209

210 Κ59 Κ62 καμία ανακοίνωση για την επίθεση και το έκανε γνωστό μόνο αφότου συνελήφθησαν οι δράστες», «Σημειώνεται ότι το τελευταίο διάστημα τα κρούσματα ρατσιστικών επιθέσεων πληθαίνουν [ ]», «Πάντως δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που πρωταγωνιστές σε τετοια επεισόδια είναι και αστυνομικοί» «[ ] έδειξε το σκληρό του πρόσωπο [ ]», «[ ] θέτοντας σε εφαρμογή μια ξεχασμένη εγκύκλιο [ ]», «[ ] προκάλεσε την έντονη αντίδραση [ ]» «Δεν πρόλαβε να δει πολλά [ ] Δεν ξεχώρισε πρόσωπα [ ] Μέτρησε επτά χτυπήματα πάνω του ώσπου να λιποθυμήσει [ ] Αυτοεξορίστηκε [ ] Εκεί όπου το χρώμα του δέρματός του δεν θα είναι σε κοινή θέα», «[ ] υπομένει τον πόνο. Με τον καιρό οι ενοχλήσεις υποχωρούν. Όχι όμως και η ανασφάλεια» 210

211 «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 2012 Πίνακας II.2.1.α: Οι τίτλοι και η έκταση των άρθρων ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ Τ1 08/06/2012 Κλίμα βίας και αίσθηση Μικρή έκταση χυδαιότητας Τ2 08/06/2012 Η επίθεση σε ξένο Μεσαία έκταση δημοσιογράφο κάνει τον γύρο του κόσμου Τ3 13/06/2012 Απειλές σε μετανάστες να Μεγάλη έκταση μην καταθέσουν μηνύσεις Τ4 13/06/2012 Μετανάστες Μικρή έκταση Τ5 14/06/2012 Σημάδια αποσύνθεσης Μεγάλη έκταση Τ6 14/06/2012 Απολογούνται για τον Μεσαία έκταση Αιγύπτιο Τ7 15/06/2012 Ο Ξένιος θα εκδικηθεί Μεσαία έκταση Τ8 15/06/2012 Το χωνευτήρι της βίας Μεσαία έκταση Τ9 15/06/2012 Ξυλοδαρμός Αιγύπτυου Μικρή έκταση αλιεργάτη Τ10 18/06/2012 Χτύπησαν αλλοδαπούς μετά την πρόκριση στους «8» Μεγάλη έκταση Τ11 19/06/2012 Eλεύθεροι οι ύποπτοι Μικρή έκταση επίθεσης σε αλλοδαπό Τ12 20/06/2012 Περίσσεια μίσους και Μεσαία έκταση τεστοστερόνης Τ13 20/06/2012 Νέες επιθέσεις κατά Μικρή έκταση μεταναστών Τ14 20/06/2012 Καθημερινό φαινόμενο η βία κατά μεταναστών Μεγάλη έκταση Τ15 21/06/2012 Ζητούν μέτρα αποτροπής Μεσαία έκταση επιθέσεων σε αλλοδαπούς Τ16 22/06/2012 Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Μικρή έκταση Τ17 22/06/2012 Σοκαριστικές μαρτυρίες Μεσαία έκταση θυμάτων Τ18 27/06/2012 Η συνήθεια του ρατσισμού Μεσαία έκταση Τ19 06/07/2012 Προβληματίζει η ρατσιστική βία Μικρή έκταση 211

212 Τ20 11/07/2012 Δικαστική αδράνεια στα Μεσαία έκταση κρούσματα ρατσιστικής βίας Τ21 12/07/2012 Τρέφοντας το τέρας Μεσαία έκταση Τ22 27/07/2012 Τα γραπτά μένουν Μεσαία έκταση Τ23 27/07/2012 Τα γονίδια και πάλι Μεσαία έκταση Τ24 27/07/2012 Άποψη (Πολιτικός Μεσαία έκταση φαρισαϊσμός για τη Βούλα) Τ25 27/07/2012 Άποψη (Η απαξίωση του ρατσιστικού λόγου) Μεσαία έκταση Τ26 27/07/2012 Ενας αποκλεισμός, πολλές Μεσαία έκταση απόψεις Τ27 31/07/2012 Επίθεση βουλευτή της Μεσαία έκταση Χρυσής Αυγής κατά δημάρχου Τ28 10/08/2012 Τα ξημερώματα χθες στο Μικρή έκταση Ρέθυμνο Τ29 14/08/2012 Το καθήκον της Δικαιοσύνης Μεσαία έκταση Τ30 14/08/2012 Η πάταξη της ρατσιστικής Μεσαία έκταση βίας Τ31 14/08/2012 Επικίνδυνα φαινόμενα Μικρή έκταση Τ32 14/08/2012 Ανησυχία προκαλεί η έξαρση Μικρή έκταση ρατσιστικής βίας Τ33 14/08/2012 Σε έξαρση τα κρούσματα ρατσιστικής βίας Μεσαία έκταση Τ34 14/08/2012 «Φοβόμαστε να Μεσαία έκταση κυκλοφορήσουμε» Τ35 14/08/2012 H επιστημονική κοινότητα Μεγάλη έκταση ανησυχεί για ένα «κοινωνικό» εμφύλιο Τ36 14/08/2012 Επιθέσεις κατά αλλοδαπών σε Μεσαία έκταση πολλές πόλεις της Ελλάδας Τ37 15/08/2012 Υπό προστασία αστυνομικών Μεσαία έκταση Τ38 15/08/2012 Μια δύσκολη συζήτηση Μεσαία έκταση Τ39 17/08/2012 Ρατσιστικές επιθέσεις σε Μεσαία έκταση μουσουλμάνους της Ξάνθης Τ40 21/08/2012 Ροπαλοφόροι Μεσαία έκταση μοτοσικλετιστές επιτίθενται σε μετανάστες Τ41 23/08/2012 Επίθεση σε βάρος οκτώ Μεσαία έκταση 212

213 Πακιστανών Τ42 24/08/2012 Υπό σύσταση τμήμα κατά ρατσιστικών επιθέσεων στην ΕΛ.ΑΣ. Μεσαία έκταση Τ43 24/08/2012 Προβληματίζει η δράση Μεσαία έκταση ακροδεξιών στην Ξάνθη Τ44 28/08/2012 Κράτος κατά τυφλής βίας Μικρή έκταση Τ45 29/08/2012 Πρωτοβουλία κατά Μεσαία έκταση ρατσιστικής βίας Τ46 11/09/2012 Συνεχείς προκλήσεις Χρυσής Μεγάλη έκταση Αυγής Τ47 11/09/2012 Σύγκρουση Δένδια με Χρυσή Αυγή Μικρή έκταση Τ48 12/09/2012 Και αστυνομικός στις Μεσαία έκταση επιθέσεις της Χρυσής Αυγής Τ49 12/09/2012 Ο κουρέας της Μεσαία έκταση Μεταμόρφωσης Τ50 13/09/2012 Πιο αυστηρές οι ποινές για ρατσιστική βία Μεσαία έκταση Τ51 19/09/2012 Σύλληψη βουλευτών για Μεσαία έκταση κακούργημα Τ52 19/09/2012 Οι βουλευτές που Μικρή έκταση διαπράττουν κακούργημα Τ53 19/09/2012 Καταδίκη της βίας Μικρή έκταση Τ54 21/09/2012 Ξυλοδαρμός εκπαιδευτικού Μεσαία έκταση μουσουλμάνου στην Ξάνθη Τ55 21/09/2012 Νέοι κίνδυνοι στη Θράκη Μεσαία έκταση Τ56 21/09/2012 Προβοκάτορες και Μικρή έκταση ανεγκέφαλοι Τ57 26/09/2012 Ενοχος ο δράστης του Μεσαία έκταση ξυλοδαρμού Τ58 27/09/2012 Ομαδικοί εκφοβισμοί Μεσαία έκταση μεταναστών Τ59 04/10/2012 Αναγνωρίστηκε ο δράστης επίθεσης σε κουρείο Μικρή έκταση Τ60 05/10/2012 Πρόταση της Μικρή έκταση κοινοβουλευτικής επιτροπής Τ61 24/10/2012 Ξυλοδαρμός αλλοδαπών Μικρή έκταση κρατουμένων 213

214 Τ62 24/10/2012 Πιο βίαιες οι ρατσιστικές Μεσαία έκταση επιθέσεις Τ63 24/10/2012 Ενταση της ρατσιστικής βίας Μικρή έκταση Τ64 30/10/2012 Σύσταση τμημάτων Μεσαία έκταση αντιμετώπισης της ρατσιστικής βίας Τ65 31/10/2012 Η ΕΛ.ΑΣ. καταγράφει Μεγάλη έκταση έκνομες ενέργειες της Χρυσής Αυγής Τ66 02/11/2012 Συγκέντρωση Χρυσαυγιτών Μεσαία έκταση με επεισόδια Τ67 08/11/2012 Ραγδαία αύξηση των Μεγάλη έκταση επιθέσεων κατά ομοφυλοφίλων Τ68 09/11/2012 Αγρια κακοποίηση Μεσαία έκταση αλλοδαπού Τ69 13/11/2012 Eκτός Facebook η Χρυσή Μεσαία έκταση Αυγή Τ70 14/11/2012 Η πολιτικά ορθή αλφαβήτα Μεσαία έκταση Τ71 15/11/2012 Για τα επισόδια στο Μικρή έκταση Μεσολόγγι Τ72 15/11/2012 Human Rights Watch Μικρή έκταση Τ73 16/11/2012 Ειδικός φρουρός λήστευε Μεσαία έκταση αλλοδαπούς με την απειλή όπλου Τ74 22/11/2012 Εκανε «δουλειές» για τη Χ.Α. Μεσαία έκταση Τ75 27/11/2012 Βία από αστυνομικούς εις Μικρή έκταση βάρος αλλοδαπών Τ76 27/11/2012 Εισβολή σε μονοκατοικία στα Μικρή έκταση Σπάτα Τ77 30/11/2012 Βία με προκάλυμμα την ανία Μεσαία έκταση Τ78 04/12/2012 Καταγγελίες μεταναστών σε Μεσαία έκταση βάρος αστυνομικών Τ79 18/12/2012 Ανήλικοι Αλβανοί Μικρή έκταση Τ80 18/12/2012 Καταδίκη χωρίς διακρίσεις Μικρή έκταση 214

215 Πίνακας II α: Ενδεικτικά άρθρα με σχολιασμό ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ Τ1 Τ2 Τ3 Τ4 Τ5 Τ6 Τ7 Τ8 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ «Ανησυχητική εικόνα κατάπτωσης μεταδίδει η χώρα, με τα φαινόμενα βίας και χυδαιότητας να έχουν γίνει πλέον καθημερινά» «Οι Ελληνες προσπερνούσαν ήρεμα, καθώς δεκάδες αλλοδαποί προσπαθούσαν να διαφύγουν προς κάθε κατεύθυνση. Η επίθεση, που έλαβε χώρα στο κέντρο της πόλης με το φως της ημέρας και με την αστυνομία άφαντη, διήρκεσε περίπου 15 λεπτά», «Οταν είδα με τι μανία επετίθεντο σε ανθρώπους... χρησιμοποιώντας ρόπαλα και κοντάρια [ ]» «[ ] εμφανίστηκε σίγουρος ότι οι δράστες είναι μέλη της Χρυσής Αυγής [ ] Όμως [ ] δεν υπάρχουν στοιχεία που να συνδέουν τα άτομα αυτά με την οργάνωση», «[ ] προσπάθεια υποβάθμισης εκ μέρους των Αρχών της αύξησης των περιστατικών ρατσιστικής βίας [ ]» «Θα πρέπει [ ] να προβληματίσουν όλους μας τα συνεχή κρούσματα βίας και προπηλακισμών εναντίον και μεταναστών οι οποίοι είναι νόμιμοι, εργάζονται σκληρά και σέβονται τους νόμους της χώρας που τους φιλοξενεί» «[ ] αυξανόμενη εγκληματικότητα, η καλλιέργεια της αυτοδικίας και τα αλλεπάλληλα τις τελευταίες εβδομάδες κρούσματα τυφλής ρατσιστικής βίας», «Αναμφίβολα, στην αύξηση της εγκληματικότητας συμβάλλει η οικονομική κρίση [ ]», «[ ] παρά το γεγονός ότι οι επιδόσεις της αστυνομίας έχουν βελτιωθεί», «Η κλιμακούμενη εγκληματικότητα τρέφει και τον ρατσισμό, ιδιαίτερα σε μία κοινωνία με αρκετά στοιχεία ξενοφοβίας, επαρχιωτισμού και μισαλλοδοξίας. Ο συνδυασμός εγκληματικότητας και ρατσισμού υπονομεύει τον κοινωνικό ιστό [ ] Η συντεταγμένη πολιτεία, και μόνο αυτή, έχει υποχρέωση να στηρίξει την κοινωνία πατάσσοντας την εγκληματικότητα και περιορίζοντας τη λαθρομετανάστευση» «[ ] άγριο ξυλοδαρμό [ ]» «[ ] η αύξηση του ρατσισμού και της βίας έχουν ήδη επιφέρει σημαντική ζημιά στην κοινωνία και πρέπει να μας προκαλούν θλίψη και οργή», «Μέσα στο κλίμα της ανασφάλειας και της στέρησης [ ]να επιτίθενται σε μετανάστες [ ] οι ολίγοι τραμπούκοι θα γίνονται όλο και περισσότεροι και θα ντροπιάσουν τους Ελληνες σε όλο τον κόσμο», «[ ] είναι επικίνδυνο να αφήνουμε κομπλεξικούς και εγκληματίες να αμαυρώνουν το όνομα του λαού μας. Είναι ντροπή» «[ ] τόσος θυμός, τόση παραφορά, τόση απουσία μέτρου», «Τα καθημερινά ξεσπάσματα αίματος και φωτιάς [ ] μια ζούγκλα όπου θα επιβιώνει ο πιο αδίσταχτος [ ] σπέρνουν τον φανατισμό και τη βία», «[ ] παράγοντας τρόμο και σύγχυση. Μια ασάφεια για το σημείο όπου μπορεί να φτάσει το μαχαίρι, και αν είναι περισσότερο εργαλείο κάθαρσης, λύσης σε ένα πολυσχιδές και δυσεπίλυτο πρόβλημα ή αφανισμού, εξολόθρευσης», «Ομάδες οργισμένων πολιτών με αλυσίδες, σιδερογροθιές, λοστούς, 215

216 Τ10 Τ11 Τ12 Τ13 Τ14 Τ15 Τ17 Τ18 μαχαίρια επιτίθενται σε πολιτικούς αντιπάλους ή αλλοδαπούς, σε χαμόσπιτα και υπόγεια, διαλύουν πορτοπαράθυρα, ανοίγουν κεφάλια [ ] μαχαιρώνουν άστεγους, απομονώνουν και ξυλοφορτώνουν μεροκαματιάρηδες. «Για να φοβηθούν και να φύγουν [...]», «Το έγκλημα [ ] λειτουργεί σαν μπαρούτι», «[ ] το «κακό» στο μυαλό της πανικόβλητης πλειονότητας αποκτά συγκεκριμένα ονόματα, ενώ ως «σωτήρες» στα μάτια πολλών προβάλλουν όχι οι νόμιμες δυνάμεις [ ]» «Δυστυχώς, το συγκεκριμένο περιστατικό δεν είναι το τελευταίο μιας σειράς βίαιων επιθέσεων εναντίον αλλοδαπών. Οι συγκεκριμένες επιθέσεις, οι οποίες βάσιμα μπορούν να χαρακτηριστούν ρατσιστική βία [ ]», «Την εικόνα καταδρομικής επιδρομής είχε, για παράδειγμα, η επίθεση κατά των Αιγυπτίων στο Πέραμα, η οποία πραγματοποιήθηκε αιφνιδιαστικά και απρόκλητα στην οικία όπου διέμεναν οι μετανάστες, με αποτέλεσμα τον βαρύ τραυματισμό -ως αποτέλεσμα του άγριου και ομαδικού ξυλοδαρμού- ενός Αιγυπτίου», «Η αγριότητα όσων τους κτύπησαν ήταν τόσο μεγάλη [ ]», «Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι στις επιθέσεις παίρνουν μέρος όλο και περισσότερο ανήλικοι και μαθητές, υπό την καθοδήγηση βέβαια μεγαλύτερων», «Ενα αναπτυσσόμενο πεδίο ρατσιστικής βίας είναι οι χώροι των μέσων μαζικής μεταφοράς», «[ ] αναπτύσσονται και άλλου είδους προσβλητικές συμπεριφορές, όπως να μην αφήνουν τους μετανάστες να καθίσουν», «[ ] προπηλακίζουν όποιους...σκουρόχρωμους δουν μέσα» «[ ] η αιματηρή επίθεση [ ]» «Πλήρωσαν πολύ ακριβά την ιδέα τους να βρεθούν στο λάθος μέρος τη λάθος ώρα. Αν και απ ό,τι φαίνεται, τα ατυχή «ραντεβού» είναι γενικευμένα και απολύτως στοχευμένα: στα ράκη ζωής και στους αδύναμους εκβάλλει η περίσσεια τεστοστερόνης και μίσους» «Καθημερινά είναι πλέον τα κρούσματα δολοφονικών επιθέσεων εις βάρος αλλοδαπών μεταναστών», «Οι ομάδες «κρούσης», μάλιστα, δρουν ανεξέλεγκτες εξαιτίας της αδυναμίας της ΕΛ.ΑΣ. να προχωρήσει σε συλλήψεις δραστών» «[ ] μέσα σε διάστημα είκοσι τεσσάρων ωρών σημειώθηκαν δύο αιματηρές επιθέσεις με μαχαίρια», «α αλλεπάλληλα περιστατικά ρατσιστικής βίας προκαλούν αποτροπιασμό και ανησυχία», «[ ] τα θλιβερά γεγονότα [ ]», «Αξίζει να αναφερθεί ότι τα θύματα των επιθέσεων ήταν φιλήσυχα άτομα και για τη σίτισή τους απευθύνονταν στις κοινωνικές δομές των Χανίων» «[ ] σοβαρό τραυματισμό [ ]», «Υπενθυμίζεται ότι στα Χανιά, μέσα σε ένα 24ωρο άγνωστοι οπλισμένοι με μαχαίρια, σιδηρολοστούς και ρόπαλα επιτέθηκαν με πρωτοφανή αγριότητα σε τρεις μετανάστες, αφρικανικής καταγωγής, στέλνοντάς τους στο νοσοκομείο, όπου και νοσηλεύονται» «Σοκάρουν οι μαρτυρίες αλλοδαπών που έπεσαν θύματα ρατσιστικών επιθέσεων από ομάδες «κρούσης»» «Τη μια φορά είναι Αιγύπτιοι, δεκαπέντε χρόνια ψαράδες στον Πειραιά, που 216

217 πολιορκούνται και ξυλοκοπούνται αγρίως από αρματωμένους «αγνώστους». Την άλλη, «άγνωστοι» κυνηγούν έναν Τυνήσιο στους παραλιακούς δρόμους της Πάτρας και, πάλι καλά, σπεύδουν οι περίοικοι για να τον σώσουν από την οριστική «μετανάστευση». Την άλλη, στα Χανιά, αλλοδαπός μαχαιρώνεται από «αγνώστους». Αλλοι «άγνωστοι», στον ηλεκτρικό, μαχαιρώνουν μετανάστη. Κι άλλοι, αλλού, σχεδόν σε κάθε πόλη της Ελλάδας, των νησιών, του κάμπου ή των βουνών. Αφού παντού υπάρχουν ξένοι που χτίζουν, μαζεύουν ροδάκινα, φράουλες και ντομάτες, βόσκουν τα κοπάδια μας, πλένουν τα άπλυτά μας, γηροκομούν τους αρρώστους μας. Και κυρίως, παντού υπάρχουν «άγνωστοι»», «Δεν βλέπουν όλα τα περιστατικά το φως της δημοσιότητας. Δεν υπάρχουν παντού πρόθυμοι να τα δημοσιοποιήσουν. Αντίθετα, υπάρχουν παντού πρόθυμοι να τα αποσιωπήσουν, είτε αστυνομικοί είναι είτε «ορθά σκεπτόμενοι» Ελληνες που «δεν θέλουν να πληγεί η εικόνα της χώρας στο εξωτερικό». Μη μας περάσουν για ρατσιστές στα καλά καθούμενα - ποιους, εμάς, τους εκ γονιδίων και εκ θρησκευμάτων φιλόξενους...», «Η μαζική υιοθέτηση της αυτοδικίας από Ελληνες που μπορεί να βρίσκουν ακόμα και διασκεδαστικό και ψυχοχαλαρωτικό το κυνήγι αλλοδαπών είναι ό,τι πιο επικίνδυνο» Τ20 «Μάλλον αποθαρρυντική η εικόνα» Τ21 «Η Ελλάδα αντιμετωπίζει εντονότατο πρόβλημα λαθρομετανάστευσης [ ]», «Η εγκληματικότητα δεν οφείλεται μόνο στους μετανάστες, αλλά σε εγκληματικές οργανώσεις - είτε μεταναστών είτε Ελλήνων», «Η αδιαφορία των πολιτικών και η κρατική ολιγωρία φταίνε για τα προβλήματα που δημιούργησε η λαθρομετανάστευση σήμερα τρέφουν το τέρας της παράνοιας, του μίσους και της αυτοδικίας. Και όσο κάποιοι ζουν με τον φόβο, το τέρας μάς απειλεί όλους» Τ22 «Ηταν ρατσιστικό ή όχι το σχόλιο της τριπλουνίστριας Παρασκευής Παπαχρήστου; Ηταν δικαιολογημένη ή όχι η απόφαση για αποπομπή της από την ελληνική αποστολή για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Λονδίνου; [ ]», «[ ] Η περίπτωση της νεαρής αθλήτριας, όμως, είναι διαφορετική και, ως εκ τούτου, διαφορετικές είναι και οι συνέπειες που καλείται να υποστεί», «[ ] η Ελλάδα, ως χώρα γέννησης αυτού του ιδεώδους, δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει κάνοντας τα στραβά μάτια. Οσο σκληρή και αν θεωρείται από ορισμένους η απόφαση για αποκλεισμό της Παπαχρήστου, δεν θα μπορούσε να μη ληφθεί», «[ ] ξεχνούν τη λατινική ρήση scripta manent - τα γραπτά μένουν, και μάλιστα στην ηλεκτρονική τους μορφή μένουν για πολύ περισσότερο από ό,τι στο χαρτί, που θα μπορούσε να σβηστεί, να σκιστεί, να παραπέσει», «Σιγά σιγά μαθαίνουμε να είμαστε πιο προσεκτικοί» Τ23 «Εχω ωστόσο την εντύπωση ότι η κ. Παπαχρήστου τιμωρήθηκε επειδή το ρατσιστικό ανεκδοτάκι της με τα αφρικανοφάγα κουνούπια έγινε διαδικτυακώς γνωστό σε όλη τη θρυλική «ολυμπιακή κοινότητα». Αντίθετα, τα αντιρατσιστικά μας αντανακλαστικά συλλαμβάνονται ναρκωμένα [ ]» Τ24 «Λες και μίλησε στο BBC ή το CNN. Nέα, πρωταθλήτρια, ελπίδα της σημαίας μας, ξαφνικά στην πυρά για ένα black χιούμορ στο twitter. Από αυτά που όλοι λέμε μεταξύ 217

218 Τ25 Τ26 Τ28 Τ29 Τ30 μας, όπως οι Βέλγοι για τους Φλαμανδούς και οι Γερμανοί για τους Πολωνούς», «Οφειλε να είναι προσεκτική αλλά προδόθηκε από μέσα γιατί το μήνυμα ήταν στα ελληνικά», «[ ] τη γελοία τιμωρία μιας πρωταθλήτριας για κακόγουστο σχόλιο [ ]», «Η χώρα κινδυνεύει από τον αδιάκοπο πολιτικό φαρισαϊσμό [ ] Δεν κινδυνεύει από το twitter» «Υπάρχει μια λεπτή κόκκινη γραμμή μεταξύ της ποινικοποίησης του ρατσιστικού λόγου, που είναι ανεπίτρεπτη, και της απαξίωσής του, που είναι επιβεβλημένη», «Η ποινικοποίηση, λοιπόν, του λόγου είναι μια βίαιη απάντηση του κράτους και γι αυτό ανεπίτρεπτη [ ] Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι οφείλεις και να σιωπάς [ ] Στον λόγο μίσους απαντάς με μη βίαιες πράξεις, ακόμη και με αποκλεισμούς», «Η μεγαλύτερη ανοησία που εκστομίζεται στον δημόσιο διάλογο -και κινδυνεύει να γίνει δόγμα- είναι το «σέβομαι τις απόψεις σας». Οχι! Η ελευθερία κάποιου να πει την άποψή του είναι σεβαστή, υπό την έννοια ότι δεν πρέπει διά της βίας να κατασταλεί. Οι απόψεις καθαυτές δεν είναι προς σεβασμό. Πρέπει να αντικρούονται αν είναι σοβαρές να γελοιοποιούνται αν είναι γελοίες να αποκλείονται διά της απαξίας αν είναι μισαλλόδοξες» «Η ουσία είναι ότι η Βούλα Παπαχρήστου έχασε την παρθενική της συμμετοχή σε Ολυμπιακούς Αγώνες για ένα νεανικό ατόπημα [ ]», «[ ] το ατυχέστατο σχόλιό της στο Διαδίκτυο», «Σπάνια ένα «τιτίβισμα» να προκάλεσε τόσο θόρυβο» «[ ] αναίτια επίθεση [ ]», «[ ] τραυματίζοντάς τους ευτυχώς ελαφρά», «Οι άτυχοι αλλοδαποί [ ]» «Δικαστές υπάρχουν στην Αθήνα; Εισαγγελείς υπηρεσίας; Ρωτάμε, διότι κυκλοφορούν συμμορίες στους δρόμους που χτυπούν συνανθρώπους μας, τους μαχαιρώνουν, τους δολοφονούν και καμιά από τις συντεταγμένες εξουσίες του κράτους δεν έχει αποτελέσματα [ ] αν αληθεύουν όσα γράφονται, ότι μέλη ενός κόμματος μεταμφιέζονται τα βράδια σε στυγνούς μαχαιροβγάλτες», «Αυτή η χώρα πάει σαν τρελό φορτηγό: με τις μπάντες. Από τον κούφιο προοδευτισμό που οδηγούσε στην απραξία των αρχών σε ό,τι αφορά τους παράνομους μετανάστες, περάσαμε στον φασισμό της αδιαφορίας όταν τους δολοφονούν», «Τώρα καλούμαστε να συνηθίσουμε και την ακροδεξιά παραβατικότητα και εγκληματικότητα; Δεν μπορεί, επιτέλους, να κυριαρχήσει σ αυτόν τον τόπο η νομιμότητα και οι παραβάτες του νόμου να τιμωρούνται ανεξαρτήτως χρώματος της σημαίας που ανεμίζουν ή των δικαιολογιών που επικαλούνται για κάποιους δήθεν ανώτερους σκοπούς; Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε ότι η παραβίαση των νόμων -όποιοι και να είναι οι παραβάτες, απ όπου και αν προέρχονται- πλήττει την κοινωνική ευημερία;» «Το τυφλό ρατσιστικό έγκλημα στην καρδιά της Αθήνας [ ] δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Είναι η κορύφωση της σταδιακής κλιμάκωσης της ξενοφοβίας και του ρατσισμού μέσα στην ελληνική κοινωνία, που άρχισε να εκδηλώνεται αρχικά με τα «έξω οι ξένοι» που εμφανίστηκαν στους τοίχους της Αθήνας, αρθρώθηκε λεκτικά ως επιχείρημα του προεκλογικού αγώνα, όταν το να «ξεβρωμίσει ο τόπος, έχει μαυρίσει 218

219 Τ31 Τ32 Τ33 Τ34 Τ35 το μάτι μας» προβλήθηκε ως η απόλυτη απάντηση σε όλα [ ] στην κορυφή της οποίας τοποθετήθηκε ως κεφαλή ο παράνομος μετανάστης. Ακολούθησαν οι επιδρομές και οι ξυλοδαρμοί από ομάδες εποχούμενων κρανοφόρων, οι εισβολές σε καταλύματα σύγχρονων αθλίων», «Δεν μπορεί να αγνοηθεί το ομαδικό μαχαίρωμα μέχρι θανάτου ενός ανθρώπου», «Δεκάδες άλλα περιστατικά, ωστόσο, με χαρακτηριστικά τυφλής ρατσιστικής βίας [ ] μένουν στην αφάνεια, ενώ ο αριθμός τους συνεχώς αυξάνεται», «[ ] το πρόβλημα της παράνομης μετανάστευσης αφέθηκε να γιγαντωθεί», «δείχνει να διαμορφώνεται μια πρωτόγνωρη κατάσταση, με ορατό τον κίνδυνο να χαθεί τελείως ο έλεγχος» «Δυστυχώς, τα φαινόμενα βίας στην Ελλάδα είναι πλέον πολλά, ποικίλης μορφής και αυξάνονται», «[ ] υπάρχουν [ ] η ρατσιστική βία, κατηγορίες που ανθούν στις μέρες μας», «Το απογοητευτικό είναι πως υπάρχουν ενδείξεις ότι μέρη της κοινωνίας μας απορρίπτουν -και σωστά- κάποια από αυτά τα φαινόμενα, ενώ αποδέχονται άλλα [ ]», «Ομως, η άσκηση βίας είναι εγκληματική σε όλες τις μορφές της και δεν μπορεί να είναι ανεκτή από καμία πολιτισμένη κοινωνία» «[ ] ή λιντσάρουν συνανθρώπους τους» «Τα απανωτά κρούσματα βίας κατά μεταναστών», «Δεν πρόκειται για το μοναδικό περιστατικό ρατσιστικής βίας», «τα αιματηρά χτυπήματα με ρατσιστικό κίνητρο» «Τα απανωτά κρούσματα βίας κατά μεταναστών [ ]», «[ ] οι ομάδες «πολιτοφυλακής» έχουν ξεφυτρώσει [ ]» «Ενας σκελετός. Ενας άνθρωπος όχι μόνο χωρίς όρεξη για φαγητό, αλλά χωρίς όρεξη για ζωή. Περιμένει μόνο υπομονετικά να έρθει το δικαστήριο, να τελειώσει αυτή η περιπέτεια και να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του και στις τέσσερις κόρες του. Πίσω στην Αίγυπτο. Παντού είναι καλύτερα από εδώ», «Ξύπνησε με την πρώτη γροθιά. Περίπου 20 άτομα τον χτυπούσαν με μανία, ανελέητα, με τα χέρια, τα πόδια, με ρόπαλα και σίδερα στο πρόσωπο. Δεν άργησε να χάσει τις αισθήσεις του. Το μόνο που θυμόταν ήταν τα μαύρα τους μπλουζάκια», «Η αστυνομία συνέλαβε κάποιους από τους δράστες. Πλήρωσαν το πρόστιμο και βγήκαν» ο αρθρογράφος επιλέγει να παρουσιάσει σχολιασμούς επιστημόνων «Αν, μάλιστα, συνδυαστεί με την έλλειψη πίστης από πλευράς ελληνικής κοινωνίας στους δημοκρατικούς θεσμούς και το κοινωνικό συμβόλαιο, τότε το εφιαλτικό σενάριο της σύγκρουσης γίνεται όλο και πιο αληθοφανές», «Θα έπρεπε να εφαρμόσουμε ένα ανθρωπιστικό μοντέλο μετανάστευσης, όπως συνέβη στον Καναδά και τις Σκανδιναβικές Χώρες», «η Ελλάδα πρέπει να αποφασίσει πόσους μετανάστες χρειάζεται, να τους νομιμοποιήσει και να τους χορηγήσει όλα τα δικαιώματα και τους υπόλοιπους σε συνεργασία με την Ε.Ε. να επαναπροωθήσει στις πατρίδες τους, όχι όμως να φυλακίζει ή να κακοποιεί», «[ ] αύξηση ρατσιστικών επιθέσεων διεθνώς, στην περίπτωση της Ελλάδας ωστόσο αυτό συνδέεται και με μια γενικευμένη ανομία», «Η μη εφαρμογή, άλλωστε, των υπαρχόντων νόμων ευνοεί την αυτοδικία», «Το κράτος δίνει αντιφατικά μηνύματα: ενώ για δεκαετίες δεν εφάρμοσε καμία 219

220 Τ36 Τ37 Τ38 Τ39 Τ40 μεταναστευτική πολιτική, σε λίγες μέρες θέλει να επιλύσει ένα χρόνιο πρόβλημα με μεθόδους που θυμίζουν διωγμό», «[ ] βλέποντας τέτοιες τακτικές ενθαρρύνονται ομάδες που εμφορούνται από ξενοφοβία και ρατσισμό», «[ ]δύναται να επεκταθεί εναντίον οποιουδήποτε πολίτη διαφέρει, όπως αποφυλακισμένους, οροθετικούς κ.λπ.», «Το ανησυχητικό είναι ότι εδώ και πολλά χρόνια έχουν δοξολογηθεί η βία, η ανομία και η διαφθορά στους κόλπους της ελληνικής κοινωνίας, άρα το έδαφος είναι εύφορο για έναν κοινωνικό εμφύλιο» «Ποιος μπορεί να ζήσει με αυτόν τον φόβο; Με τον πανικό που δημιουργεί η διαρκής, αόρατη απειλή; Πώς είναι να αποφεύγεις τη νύχτα, να φροντίζεις να μη μένεις ποτέ μόνος; Πώς είναι να ζεις με το ίδιο δέρμα που σε καταδίδει;», «Η Ελλάδα βιώνει σήμερα μια πρωτοφανή έξαρση ρατσιστικής βίας», «το πογκρόμ εναντίον των μεταναστών είναι συνεχές και ανελέητο», «Η αστυνομία συνέλαβε τον δράστη, αλλά και τον τραυματισμένο αλλοδαπό «επειδή δεν είχε χαρτιά»», «Η έξαρση του ρατσισμού στη χώρα μας διαφαίνεται και από την «απενοχοποίηση» σχολίων που στηρίζουν αυτές τις επιθέσεις. Καθημερινά, στα κοινωνικά δίκτυα καταγράφονται ακραία ρατσιστικά σχόλια, που επισυνάπτονται στο κύμα του μίσους που αναπτύσσεται στην κοινωνία. Μόλις χθες τον γύρο του ελληνικού Ιντερνετ έκανε δήθεν «χιουμοριστική» ανάρτηση γνωστού τραγουδιστή στο facebook για γεύμα «με Πακιστανούς γεμιστούς με κυμά (sic) και μπέικον και μπόλικο σκόρδο». Τα likes έπεσαν βροχή» «[ ] έκπληκτοι οι αλλοδαποί κάτοικοι είδαν να παρελαύνουν τζιπ και περιπολικά της αστυνομίας, αυτή τη φορά όχι προκειμένου να προχωρήσουν σε ελέγχους νομιμότητας, αλλά για την προστασία τους από κακοποιά στοιχεία», «[ ] το κλίμα τρόμου απλώνεται στη χώρα εξαιτίας των ρατσιστικών «χτυπημάτων»», «Δύσκολο είναι, πάντως, να διαπιστωθεί κατά πόσο πίσω απ όλες τις υποθέσεις κρύβονται τέτοιου είδους κίνητρα» «Η επιχείρηση «Ξένιος Ζευς» συνέπεσε(;) με τη σύλληψη του δράστη της επίθεσης κατά της 15χρονης στην Πάρο», «[ ] το κολπάκι δεν έπιασε», «[ ] η αύξηση των κρουσμάτων ρατσιστικής βίας τις τελευταίες ημέρες αποδεικνύουν ότι αυτού του είδους η μεταναστευτική πολιτική δεν κατευνάζει τα πνεύματα», «Πρέπει να απαγορευθούν κόμματα που κινούνται στις παρυφές του κράτους δικαίου; Πρέπει να υπάρξει ποινικοποίηση του ρατσιστικού λόγου; Πρέπει η αστυνομία να προχωρήσει σε αυτοκάθαρση;», «Πρέπει η κουλτούρα ανοχής να ξεκινήσει από τα σχολεία ή θα αφήσει η ελληνική κοινωνία τη διαπαιδαγώγηση στις «ενημερωτικές μηχανοκίνητες πορείες της Χ.Α.», όπως κατ ευφημισμόν έχουν βαφτιστεί από το κόμμα;» «Το σκοτεινό της πρόσωπο αποκαλύπτει η ελληνική κοινωνία το τελευταίο διάστημα, με τα κρούσματα ρατσιστικής βίας εναντίον μειονοτικών ομάδων να πληθαίνουν και τον φόβο ότι το φαινόμενο θα εξαπλωθεί περαιτέρω να γενικεύεται» «Κανονικά εκείνοι που τον οδήγησαν, παράνομα όπως αποδείχθηκε, στην Κομοτηνή θα έπρεπε να τον μεταφέρουν πίσω στον τόπο διαμονής του, στην Αθήνα. Αυτό δεν 220

221 Τ41 Τ43 Τ44 Τ45 Τ46 Τ48 Τ49 έγινε [ ]», «Γλίτωσε τα χειρότερα όταν τη σκηνή αντιλήφθηκαν διερχόμενοι οδηγοί [ ]», «[ ] σε μια κίνηση ανθρωπισμού συγκέντρωσαν χρήματα και του πλήρωσαν το εισιτήριο της επιστροφής στην Αθήνα [ ]», «Ο Αμπντουλάχ έπεσε θύμα ακροδεξιών συμμοριών που τις μέρες εκείνες σκορπούσαν τον τρόμο στη Θράκη, σε μειονοτικές συνοικίες και χωριά», «[ ] έδειραν άγρια ένα θαμώνα καφετέριας που τόλμησε να διαμαρτυρηθεί», «[ ] ιδιαίτερα σκληρή δήλωση του χριστιανού δημάρχου του Δήμου Τοπείρου Ξάνθης, με μεικτό πληθυσμό, ότι θα προχωρήσει σε αντίμετρα εναντίον των επιδρομέων!» «Οι αρχές υποβαθμίζουν το περιστατικό, εκφράζοντας την άποψη ότι δεν πρόκειται για πράξη με ρατσιστικό κίνητρο [ ] Αλλη εικόνα ωστόσο δημιουργούν οι μαρτυρίες των οκτώ αλλοδαπών» «[ ] δεν περιορίστηκε στην «αφύπνιση» του τοπικού πληθυσμού εναντίον της λειτουργίας κέντρων προσωρινής εγκατάστασης μεταναστών», «[ ] επιδίδονταν σε προκλήσεις», «Καθώς η κατάσταση μπορούσε να εξελιχθεί επικίνδυνα και να διαταραχθεί η ηρεμία και η εν γένει αρμονική συμβίωση χριστιανών και μουσουλμάνων [ ]» «Η ανάγκη πάταξης της λαθρομετανάστευσης σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να δικαιολογήσει τις δολοφονικές επιθέσεις που δέχονται καθημερινά μετανάστες στους δρόμους της Αθήνας και άλλων πόλεων της χώρας», «Τα άρρωστα μυαλά που μπορεί να φαντάζονται ότι θα «καθαρίσουν» τη χώρα από τους ξένους μετανάστες πρέπει να αντιμετωπίζονται με αυστηρότητα», «Η Ελλάδα δεν αντέχει τον υπερβολικά μεγάλο αριθμό λαθρομεταναστών, αλλά δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να νομιμοποιήσει την τυφλή βία και τον απροκάλυπτο ρατσισμό» «Διάχυτη είναι στη Θράκη η ανησυχία για ένταση της προβοκατόρικης δραστηριότητας ακροδεξιών στοιχείων, που με πρόσχημα τη λειτουργία στις εγκαταστάσεις των αστυνομικών σχολών προσωρινών κέντρων κράτησης λαθρομεταναστών απειλούν να τορπιλίσουν την αρμονική συμβίωση χριστιανών και μουσουλμάνων στην ευαίσθητη εθνικά περιοχή» «Σε ανοιχτή σύγκρουση οδηγούνται [ ]», «[ ] σε μια συμβολική κίνηση στο πλαίσιο της «σκλήρυνσης» της στάσης της έναντι της Χ. Α [ ]», «[ ] διετάχθη χθες (με καθυστέρηση δύο ημερών)[ ]» «Πάντως, από την έρευνα της ΕΛ.ΑΣ. διαπιστώθηκε ότι ο προσωρινά υπεύθυνος του καταστήματος και ο κουρέας διέμεναν παράνομα στη χώρα και από χθες κρατούνται στη Διεύθυνση Αλλοδαπών. Ισχυρίστηκαν ότι έχουν χάσει τα χαρτιά τους.» «σ ένα κουρείο που το δουλεύει αλλοδαπός. Ενα ταπεινό καθαρό ημιοϋπογειάκι, όπου δεν συχνάζουν μόνο συμπατριώτες του οι συμφερτικές τιμές κι η καλή δουλειά φέρνουν εκεί και Ελληνες», «Ο κουρέας της Μεταμόρφωσης όμως δεν είχε το προνόμιο της λευκότητας. Δεν τον προστάτευε η αιγίδα της λευκής επιδερμίδας. Ηταν σκούρος. Πακιστανός, Μπανγκλαντεσιανός, Αφγανός, τι σημασία έχει, «όλοι ίδιοι 221

222 Τ51 Τ52 Τ53 Τ55 είναι, Πάκηδες, κι όλοι βρομάνε και τρώνε τα σκυλιά μας». Ολη η σημασία άλλωστε βρίσκεται στο δέρμα του. Και το δέρμα του δεν είναι σαν το δικό μας, το καθαρό, το υπέρτερο, το άριο. Είναι λοιπόν κατάρα, στίγμα, μια διαρκής έκθεση στον κίνδυνο, που παραμονεύει παντού, με τη μορφή χρυσαυγιτών καταδρομέων ή κάποιας παρέας γηγενών, μισομεθυσμένων από ούζο και ρατσισμό, που για να ξεσκάσουν βαρβαρίζουν ελληνοπρεπώς», «[ ] εξευτελίζουν και τη σημαία κι ό,τι σημαίνει, όταν τη χρησιμοποιούν σαν όπλο καταστροφής και βίας», «[ ] Ελληνας από εκείνους που ντρέπονται και δηλητηριάζονται με την παράδοση μιας χώρας, αυτής της χώρας, στους νεοναζιστές, που σπέρνουν τον τρόμο «τροχίζοντας τις ξιφολόγχες τους στο πεζοδρόμιο» (όπως είπε ο αρχηγός τους, που βαυκαλίζεται με την ιδέα πως γεννήθηκε σαν Μεγαλεξανδρολεωνίδας), για να θερίσουν ψηφαλάκια περίτρομων και καταδημαγωγημένων ανθρώπων» ««Αυστηρή εγκύκλιος [ ] λύνει τα χέρια στις αστυνομικές αρχές [ ]»,«Η πολυσέλιδη εγκύκλιος [ ]», «[ ]καθίσταται για πρώτη φορά στα χρονικά της Δικαιοσύνης της χώρας μας σαφές ότι[ ]» «[ ] τα αστυνομικά όργανα, για πρώτη φορά στα δικαστικά χρονικά, προτρέπονται [ ]» «Κανένα κόμμα του ελληνικού Κοινοβουλίου δεν μπορεί να ενθαρρύνει, να συμμετέχει ή να συγκαλύπτει πράξεις βίας που αντιβαίνουν στους νόμους της Ελληνικής Δημοκρατίας», «[ ] καθιστά σαφές το αυτονόητο [ ]», «Επιτέλους, έχει έλθει η ώρα να τεθεί ένα τέλος στην ανομία των ακραίων δυνάμεων, που θεωρούν δικαίωμά τους να παίρνουν τον νόμο στα χέρια τους ή να τον τσαλαπατούν θεαματικά», «Ας ελπίσουμε ότι η εγκύκλιος θα εφαρμοσθεί και το κυριότερο πως όλα τα κόμματα που σέβονται τη Δημοκρατία θα καταδικάσουν οριστικά και αμετάκλητα τη βία και την εξόφθαλμη παρανομία, απ όπου κι αν προέρχεται» «Δεν ξέρω ποιους ακριβώς φωτογράφιζε [ ] ούτε τι υπονοούσε με την καθησυχαστική (;) προειδοποίηση», «Το ότι σκοτεινοί μηχανισμοί της Τουρκίας δρουν στους κόλπους της μειονότητας, το γνωρίζουν και οι πέτρες», «Το ότι αποτελεί καθήκον της πολιτείας να αναχαιτίσει με αποτελεσματικό τρόπο τη δράση τους προς όφελος της αρμονικής συμβίωσης χριστιανών και Ελλήνων μουσουλμάνων είναι αυτονόητο», «Οι «φύλακες», όμως, οφείλουν πρωτίστως να αποτρέψουν τη δημιουργία συνθηκών που θα επιτρέψουν σε αυτούς τους παρακρατικούς μηχανισμούς να κάνουν τα βρώμικα παιχνίδια τους», «[ ] ανεξέλεγκτη δράση ακροδεξιών ομάδων και οργανώσεων παρακρατικές δεν είναι και αυτές; φορτίζοντας επικίνδυνα το κλίμα και απειλώντας να δυναμιτίσουν την ηρεμία μεταξύ των δύο κοινοτήτων», «[ ] είναι ζήτημα χρόνου να εκδηλωθεί από πλευράς μειονότητας, εάν δεν εμποδιστεί από τη συντεταγμένη πολιτεία η κλιμακούμενη αυτή δραστηριότητα», «Ο κίνδυνος προβοκάτσιας είναι τεράστιος όσο η ατμόσφαιρα φορτίζεται. Η Θράκη δεν είναι Ραφήνα ούτε οι συμπατριώτες μας μουσουλμάνοι φουκαράδες Πακιστανοί μικροπωλητές. Οι σκοτεινοί μηχανισμοί [ ] καραδοκούν και δεν θα διστάσουν να 222

223 Τ56 Τ58 Τ62 Τ63 Τ65 Τ66 Τ67 Τ68 Τ69 βάλουν «φωτιά» στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Μια προβοκάτσια στη Θράκη, εξάλλου, θα ήταν βούτυρο στο ψωμί των ακραίων κύκλων της Αγκυρας σε μια περίοδο όπου ο εθνικιστικός πυρετός ανεβαίνει στην Τουρκία λόγω εξελίξεων στο Κουρδικό», «Το τελευταίο που χρειαζόμαστε τούτη την εποχή είναι ένα «ατύχημα» στα εθνικά θέματα. Αυτή η ευκαιρία λοιπόν δεν πρέπει να τους δοθεί» «Απαράδεκτα είναι τα μεμονωμένα, αλλά αυξανόμενα κρούσματα επιθέσεων από ακροδεξιά στοιχεία εναντίον μουσουλμάνων συμπολιτών μας στη Θράκη», «[ ] μπορεί εύκολα να ανάψουν φωτιές και πρέπει να παταχθούν αυστηρά από το κράτος», «Ολοι, άλλωστε, αναγνωρίζουν πως στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι φανατισμένοι ακραίοι που θέλουν να πάρουν τον νόμο στα χέρια τους με τις επιθέσεις εναντίον μεταναστών μπορούν να προκαλέσουν σημαντική εθνική ζημιά» «Καζάνι που βράζει [ ]», «[ ] συντονισμένες ενέργειες εκφοβισμού και απομάκρυνσης των μεταναστών», «[ ] οι «κάτοικοι», αφού «επόπτευσαν» τον χώρο [ ]», «[ ] εκτοξεύοντας παράλληλα απειλές», «οι «επισκέπτες» ήταν μέλη και υποστηρικτές της Χρυσής Αυγής», «ακολούθησε «παρέλαση» στους γύρω δρόμους» «Πολύ πιο βίαια και άγρια είναι πλέον τα κρούσματα ρατσιστικών επιθέσεων εναντίον αλλοδαπών [ ]», «Μείζον ζήτημα αποτελεί η άσκηση ρατσιστικής βίας από ένστολους [ ]» «Περισσότερο βίαιες από ποτέ είναι οι επιθέσεις οργανωμένων ομάδων κατά αλλοδαπών κυρίως στο κέντρο των Αθηνών [ ]», «Η ένταση της αγριότητας, σε συνδυασμό με την αδράνεια των αρχών, δημιουργεί ερωτήματα για το τι μέλλει γενέσθαι», «[ ]τα θύματα υπέστησαν σοβαρές σωματικές βλάβες, καθώς χτυπήθηκαν με σιδηρογροθιές, σιδηρολοστούς, αλυσίδες, μαχαίρια, σπασμένα μπουκάλια )» «[ ] τον μέχρι πρότινος [...] άδειο φάκελο για τη Χρυσή Αυγή [ ]» «[ ] αιματηρής επίθεσης [ ]» «Παρά την πρόοδο που συντελείται παγκοσμίως σε σχέση με τα δικαιώματα των γκέι, στην Ελλάδα μοιάζει να βαδίζουμε πίσω ολοταχώς. Επιθέσεις εναντίον ομοφυλοφίλων, ομοφοβική ρητορική από βουλευτές, φόβος και ανασφάλεια» Αγρια κακοποίηση αλλοδαπού (τίτλος) «Εκείνος ο άρτος [ ] ήταν ποτισμένος με πολύ πόνο, αλλά κανείς δεν το κατάλαβε. Η όψη πάντα ξεγελά», «[ ] ούτε που του πέρασε από το μυαλό ότι η ερώτηση θα λειτουργούσε σαν το παρασύνθημα για τα βασανιστήρια [ ]», «[ ] ήλθε αντιμέτωπος με τη φρίκη [ ]» «[ ] τουλάχιστον να μην κρυώνει στο αγιάζι», «Εάν οι άντρες που τον χτύπαγαν δεν είχαν πιει τόσο πολύ το βράδυ που προηγήθηκε, ίσως και να είχαν μανταλώσει καλύτερα την ξύλινη πόρτα που κατόρθωσε με κόπο να ανοίξει όταν έφυγαν», «ψυχικά φορτισμένος από την αφήγηση του Ουαλίντ», «Αγνωστο παραμένει εάν κατά την παραμονή του στα κρατητήρια απολαμβάνει την απαιτούμενη ιατρική φροντίδα προκειμένου να επουλωθούν τα τραύματά του» 223

224 Τ70 ««Μαμ, εγκώ το καλοκαίρι πάω Πιλιππίνες», είναι ένα από τα συνήθη αστειάκια που κάνουν μεταξύ τους [ ]», «Η στενόμυαλη ελληνοκεντρική, ενίοτε εθνικιστική και χριστιανοορθόδοξη παιδεία, που παρέχεται στα σχολεία θεωρείται περίπου δεδομένη [ ] η τεστοστερόνη είναι η απόλυτη ιδεολογία, η θηλυκότητα απαραίτητο αξεσουάρ για κάθε γυναίκα και η ομοφυλοφιλία αποκλίνουσα συμπεριφορά», «Βασικές αρχές ίσης μεταχείρισης και σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έπρεπε να διδάσκονται μαζί με την αλφαβήτα, αν φιλοδοξούμε τα σημερινά νέα παιδιά να εξελιχθούν σε σοβαρούς Ευρωπαίους πολίτες» Τ71 «Αξίζει να σημειωθεί ότι πιθανόν για πρώτη φορά ενεργοποιείται ο νόμος 927/1979 περί φυλετικών διακρίσεων» Τ74 «[ ] κάνοντας επίδειξη δύναμης [ ]» Τ77 «[ ] προσπάθησαν να κάψουν σπίτι Πακιστανών στα Σπάτα, «για πλάκα», όπως είπαν στην απολογία τους, γιατί «βαριόντουσαν, δεν είχαν τι να κάνουν». Οχι ότι δεν ήταν προετοιμασμένοι ούτε ήταν τυχαίος ο στόχος: ο αδύνατος κοινωνικός κρίκος, οι ανεπιθύμητοι αλλοεθνείς παρίες, εξαρχής εκτός ελληνικής κοινότητας», «Ομολογημένος διά της πράξεως ρατσισμός, αβασάνιστη επιθετικότητα, κυνισμός επέκεινα της πωρώσεως. Οι επιθέσεις του είδους, σχεδόν καθημερινές ανά την επικράτεια [ ] Το χέρι οπλίζει η ξενοφοβία, όχι η ανία», «[ ] συνειδητοί κουκουλοφόροι με αλυσίδες, μαχαίρια, λοστούς, βαριοπούλες κατά μειονοτήτων, αυτόκλητοι «λύτες» των προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, ιδιώτες «ρυθμιστές» του μεταναστευτικού διά πυρός και σιδήρου, συμμορίες που σχεδόν ανεμπόδιστα επιχειρούν να βάλουν τα πράγματα στη δική τους «τάξη»», «Οι αιματοβαμμένες επιθέσεις για την «εκκαθάριση» περιοχών από τους μετανάστες, οι βίαιοι έλεγχοι για τον εντοπισμό μη Ελλήνων, οι μηχανοκίνητες φάλαγγες που καταδιώκουν μοναχικούς πεζούς, διατάζουν αλλοδαπούς καταστηματάρχες να κλείσουν τα μαγαζιά τους και απειλούν Ελληνες μαγαζάτορες να διώξουν ξένους από τη δούλεψή τους όχι μόνο δεν αποτελούν διαβατήριο για την ηρεμία και την ασφάλεια, αλλά ανοίγουν τον δρόμο σε μέρες φλογισμένες, σε καταστάσεις ακραίες, στο ανάθεμα, στον τρόμο, στο χάος, στα σφαγεία» Τ80 «Η βία, οι προπηλακισμοί, οι αθλιότητες πρέπει να σταματήσουν αμέσως», «Η χώρα έχει κατρακυλήσει σε έναν κατήφορο εδώ και δύο χρόνια περίπου, καθώς πολλαπλασιάζονται τα κρούσματα βίας, οι ρατσιστικές επιθέσεις και οι ξυλοδαρμοί [ ]», «Αυτά τα φαινόμενα είναι πάρα πολύ επικίνδυνα και πρέπει να αντιμετωπισθούν με αυστηρότητα από το κράτος και να αποδοκιμασθούν έντονα από την κοινωνία», «Οταν μιλάμε για τη βία, δεν υπάρχει χώρος γι αυτό το άρρωστο επιχείρημα που λέει «καλά να πάθει ο Α ή ο Β»», «Η βία εναντίον μεταναστών, πολιτικών, καθηγητών και όποιων άλλων είναι φασιστική και απαράδεκτη ό,τι χρώμα, όποιες απόψεις και αν έχουν τα θύματά της», «Πρέπει να προστατεύσουμε τη Δημοκρατία μας και τη χώρα από μια εμφύλια σύρραξη!» 224

225 «ΤΑ ΝΕΑ», 2013 Πίνακας III.1.1.α: Οι τίτλοι και η έκταση των άρθρων ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ Γ1 03/01/2013 Καταγγέλλουν βασανισμό ανηλίκου στην Αμυγδαλέζα Γ2 18/01/2013 Ο ρατσισμός όπλισε τους δολοφόνους Γ3 21/01/2013 Στη φυλακή οι δύο κατηγορούμενοι για τη δολοφονία του Πακιστανού Γ4 22/01/2013 Πιάνουν δουλειά οι ράμπο κατά της ρατσιστικής βίας Γ5 04/02/2013 Μοιραίο κυνηγητό αλλοδαπού μικροπωλητή στις ράγες του τρένου Γ6 15/02/2013 Πογκρόμ εναντίον μεταναστών Γ7 01/03/2013 Συνέλαβαν 20χρονο για βίαιες επιθέσεις κατά αλλοδαπών Γ8 06/03/2013 Αυστηρές ποινές, χωρίς αναστολή, για τα ρατσιστικά εγκλήματα Γ9 07/03/2013 Προκαταρκτική για τα σχόλια του μίσους Γ10 11/03/2013 Κρήτη - Το ΚΚΕ καταγγέλλει ρατσιστική επίθεση Γ11 29/03/2013 Άγρια επίθεση σε 30χρονο μουσουλμάνο από χρυσαυγίτες Γ12 03/04/2013 Επιτακτική ανάγκη συγκλίσεων Γ13 08/04/2013 Έρευνα για ξυλοδαρμό αλλοδαπού από Έλληνα Πολύ μικρή έκταση Μεσαία έκταση Μεσαία έκταση Μικρή έκταση Μικρή έκταση Πολύ μικρή έκταση Μικρή έκταση Μικρή έκταση Μεσαία έκταση Πολύ μικρή έκταση Μεσαία έκταση Μεσαία έκταση Πολύ μικρή έκταση 225

226 Γ14 18/04/2013 Βάφτηκαν με αίμα τα Μεσαία έκταση φραουλοχώραφα στη Μανωλάδα Γ15 19/04/2013 Κατακραυγή για τη μαφία Μεσαία έκταση της φράουλας Γ16 19/04/2013 Έγκλημα και τιμωρία Μικρή έκταση Γ17 19/04/2013 Οι σφαίρες έσπασαν την ομερτά στη Μανωλάδα Πολύ μεγάλη έκταση Γ18 19/04/2013 Ανθρωποκυνηγητό για Μεσαία έκταση τους επιστάτες από τη Δίωξη Ρατσιστικής Βίας Γ19 19/04/2013 Διεθνής σάλος και Μικρή έκταση μποϊκοτάζ Γ20 19/04/2013 Σκλάβοι Μικρή έκταση Γ21 19/04/2013 Ξένη χώρα Μεσαία έκταση Γ22 24/04/2013 Επικίνδυνα παιχνίδια στη Μεσαία έκταση Θράκη Γ23 25/04/2013 Κλιμακώνεται η ένταση Μεσαία έκταση της ρατσιστικής βίας Γ24 07/05/2013 Ποινολόγιο για τη Χρυσή Μεσαία έκταση Αυγή Γ25 13/05/2013 Η πολιτική απάντηση δεν Μεσαία έκταση αρκεί Γ26 15/05/2013 Έκρηξη ρατσιστικής βίας στην Πλατεία Αττικής Μεσαία έκταση Γ27 16/05/2013 Σπριντ για τον Μικρή έκταση αντιρατσιστικό νόμο με τις αυστηρές ποινές Γ28 17/05/2013 Ανάβει φωτιές ο νόμος Μεσαία έκταση κατά του ρατσισμού Γ29 17/05/2013 Νέο ιδιώνυμο κατά του μίσους Μεσαία έκταση Γ30 17/05/2013 Δύο συλλήψεις για Μεσαία έκταση εμπρησμό στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα Γ31 21/05/2013 Πώς πολεμάται ο Μεσαία έκταση ρατσισμός Γ32 22/05/2013 Ιδέες Μεσαία έκταση Γ33 23/05/2013 Στο στόχαστρο οι Μεσαία έκταση 226

227 ρατσιστικές ομάδες κρούσης Γ34 28/05/2013 Ενόχληση για τη διαρροή του πορίσματος στο παρά 5 της συνάτησης Μεσαία έκταση Γ35 30/05/2013 «Δεν σκοπεύουμε να Μεσαία έκταση σβήσουμε τη φωτιά με τη φωτιά» Γ36 31/05/2013 Κρας τεστ στα δύο σχέδια Μεγάλη έκταση Γ37 31/05/2013 Ολισθηρός κατήφορος Μεσαία έκταση Γ38 03/06/2013 Η κοινοτοπία του κακού Μεσαία έκταση Γ39 04/06/2013 Γκρίνες κατά Μπουτάρη για το Gay Pride Μεσαία έκταση Γ40 05/06/2013 Δειλοί, μοιραίοι και Μεσαία έκταση άβουλοι Γ41 05/06/2013 Κρεσέντο ακραίου Μεσαία έκταση θράσους Γ42 05/06/2013 Αυστηρές ποινές Μικρή έκταση προτείνουν για τους ρατσιστές εγκληματίες 227

228 Πίνακας III α: Ενδεικτικά άρθρα με σχολιασμό ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ Γ1 Γ2 Γ3 Γ4 Γ7 Γ9 Γ11 Γ12 Γ14 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ «Το βίαιο επεισόδιο [ ]» «Ασήμαντη αφορμή, αλλά ρατσιστικό υπόβαθρο, η εν ψυχρώ δολοφονία [ ]», «Η εν ψυχρώ δολοφονία [ ] προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων [ ]», «Το τραγικό περιστατικό [ ]» «[ ]εκατοντάδες Πακιστανοί προσευχήθηκαν στην Πλατεία Κοτζιά. Μπροστά τους είχαν σε φέρετρο τον νεκρό μετανάστη», «[ ] πλησίασε από το πλήθος των παρατηρητών μια μητέρα, Ελληνίδα. Έφερε τα δύο ανήλικα παιδιά της δίπλα στην κάσα και τους ζήτησε να την κοιτάξουν. Παραπέρα μια έφηβη έκλαιγε στον ώμο της μητέρας της τόσο γοερά λες και ήξερε το θύμα, παρότι το έβλεπε για πρώτη φορά», «Ο Σαχτζάτ ήταν ένας από τους εκατοντάδες αθέατους εργάτες των λαϊκών αγορών» «[ ] απερίφραστη καταδίκη της αποτρόπαιας δολοφονίας [ ]» «Φόβος και τρόμος με ρατσιστικές επιθέσεις εναντίον Πακιστανών [ ]», «[ ] έκαναν συστηματικά βίαιες επιθέσεις με ρατσιστικά κίνητρα εναντίον αλλοδαπών» «Η Χρυσή Αυγή [ ] αποφεύγει να τοποθετηθεί στην ουσία των λεγόμενων [ ] και τα αποδίδει σε πλάκα [ ]», «[ ] επιχειρεί να περάσει στην επίθεση με τον ισχυρισμό ότι «καταγράφονται από κρυφή κάμερα χωρίς να έχουν ενημερωθεί»», «Στο βίντεο, άλλωστε, ένας από τους θαμώνες του καφενείου προτρέπει μια διερχόμενη οικογένεια μεταναστών να κοιτάξει προς τον φακό και λέει «Για πάρε μας εδώ. Φωτογραφία οικογενειακή [ ]»» «[ ] δέχθηκε απρόκλητα άγρια επίθεση [ ]», «[ ] καθόταν αμέριμνος [ ]», «Τον χρύπησαν αλύπητα και στη συνέχεια τον εγκατέλειψαν στη μέση του δρόμου», «Το σημαντικότερο είναι πως περιλαμβάνονται προβλέψεις για την προστασία των θυμάτων ρατσιστικής βίας», «[ ] το μείζον πρόβλημα στην Ελλάδα δεν είναι ο ρατσιστικός λόγος, είναι η ρατσιστική βία», «Οποιοδήποτε νομοθέτημα δεν θέλει να διολισθαίνει σε μια προσχηματική τιμωρία της υποκίνησης βίας ή μίσους θα πρέπει να θεραπεύει αντιστοίχως και επαρκώς της ουσία του ζητήματος: την ίδια τη βία», «Το μείζον είναι η ενίσχυση του θεσμικού οπλοστασίου έναντι της ρατσιστικής απειλής [ ] η συγκεκριμένη πρόταση νόμου αποτελεί ένα σημαντικό βήμα», «[ ] αν περάσει από τον γενικό λόγο περί δημοκρατίας στη συγκεκριμένη πράξη κατά του ρατσισμού. Δύο είναι οι προϋποθέσεις, η αποτελεσματική διερεύνηση του ρατσιστικού κίνητρου των εγκλημάτων και η πραγματική δυνατότητα του θύματος ρατσιστικού εγκλήματος να το καταγγείλει υπό ασφαλείς συνθήκες και ασχέτως του καθεστώτος διαμονής του στη χώρα» «Στη Μανωλάδα Ηλείας το κινηματογραφικό έργο «Φράουλες και αίμα» παίρνει άλλο περιεχόμενο. Στα φραουλοχώραφα της περιοχής, όπου απασχολούνται εκατοντάδες αλλοδαποί εργάτες ζώντας μέσα σε παραπήγματα, σε άθλιες συνθήκες 228

229 Γ15 Γ16 Γ17 Γ18 και με πενιχρά μεροκάματα, πολλές φορές χρειάζεται να διεκδικήσουν ακόμη και αυτά τα ελάχιστα που λαμβάνουν ως αμοιβή, για να εισπράξουν απειλές ή και σφαίρες», «[ ] η αιματηρή επίθεση [ ]», «Προκλήθηκε πανικός, οι εργάτες άρχισαν να τρέχουν έντρομοι για να προφυλαχθούν και κάποιοι σωριάστηκαν αιμόφυρτοι από τα σκάγια», «Δεν είναι η πρώτη φορά που στη συγκεκριμένη περιοχή αφεντικά και επιστάτες νταήδες αντιμετωπίζουν με βία τους εργάτες» «[ ]τριών «μπράβων επιστατών»» «Έπρεπε να φτάσουν σε απόπειρες ανθρωποκτονιών οι «μπράβοι» της «μαφίας της φράουλας» στην Ηλεία προκειμένου να ευαισθητοποιηθούν οι αρμόδιοι μόλις χθες μια ημέρα μετά το αιματηρό περιστατικό στη Μανωλάδα άρχισαν οι έλεγχοι στους καλλιεργητές που εκμεταλλεύονται παράνομους μετανάστες!», «Ουδείς πείθεται πια ότι το πρόβλημα θα λυθεί άλλωστε είναι η πολλοστή φορά που γίνονται αίσχη στο όνομα του κέρδους στη συγκεκριμένη περιοχή», «Δυστυχώς, η τιμωρία ήλθε αμέσως μετά το έγκλημα: η είδηση έκανε δικαίως τον γύρο του κόσμου, ντροπιάζοντας την Ελλάδα και δυσφημώντας την παραγωγή της περιοχής [ ]», «Η απληστία και η βαρβαρότητα που επιδεικνύουν ορισμένοι παραγωγοί εργοδότες, αλλά και η γενικευμένη ανοχή, τόσο από τον κρατικό μηχανισμό όσο και από την κοινωνία μετατράπηκε σε μπούμερανγκ: τουλάχιστον το πάθημα ας γίνει μάθημα!» «[ ] εργάτες σκλάβους [ ]», «[...] δεκάδες ομοεθνείς του μπροστά στις παράγκες που έχουν στηθεί με καλάμια, παλιές παλέτες, νάιλον και χαρτόνια έχουν αποτυπωμένα στα πρόσωπά τους τον εφιάλτη που έζησαν [ ]», «Επι μέρες παρακαλούσαν τον εργοδότη να πληρωθούν τα μεροκάματα, αλλά αντί για χρήματα δέχθηκαν τα πυρά από τα κηνυγετικά όπλα των συνεργατών του», «[ ] από τους λίγους που δεν φοβήθηκαν να μιλήσουν επώνυμα», «και «επεμβαίνουν» αν τύχει να εμφανιστεί άγνωστος στα φραουλοχώραφα», «[ ] ένας από τους τρεις επιστάτες που πυροβόλησαν τους εργάτες ήταν αυτός που είχε σύρει «κρεμασμένο» στην πόρτα αυτοκινήτου έναν αιγύπτιο εργάτη και στη συνέχεια τον είχε πετάξει αναίσθητο στην άκρη του δρόμου», «[ ] καθημερινά οι εργάτες έπεφταν θύματα ξυλοδαρμού και ψυχολογικής βίας [ ]», «[ ] σε πολλές περιπτώσεις δεν ήταν λίγοι οι παραγωγοί που αφού τελείωνε η εργασία στα χωράφια αντί να πληρώσουν μεροκάματα καλούσαν την Αστυνομία να συλλάβει τους μετανάστες!» σχόλια σε φωτοφραφίες: «[ ] οι σύγχρονοι σκλάβοι της Μανωλάδας [ ]», «[ ] Και όμως, ο μετανάστης καταφέρνει να χαμογελά» «[ ] διερεύνηση του παρολίγου μακελειού [ ]», «Οι τρείς επιστάτες που «πλήρωσαν» τους εργάτες πυροβολώντας τους [...]», «[ ] πήγαν στη συνάντηση μαζί τους έτοιμοι για όλα. Ακόμη και για να σκοτώσουν», «Τα γεγονότα προκάλεσαν κατακραυγή και καταδικάστηκαν από όλο τον πολιτικό κόσμο, φορείς και οργανώσεις», «[ ] αιματηρή επίθεση [ ]», «Πέντε άδεια και ένα γεμάτο φυσίγγιο, πέντε συγκεντρωτήρες φυσιγγίων, δεκαπέντε σιδερένιοι σωλήνες και δώδεκα 229

230 Γ19 Γ20 Γ21 αυτοσχέδια ρόπαλα βρέθηκαν [ ] στο χωράφι [ ]» «[ ] «ματωμένες φράουλες»», «Άλλοτε εικονογραφημένη με φράουλες που στάζουν αίμα και άλλοτε με ματωμένα εργατικά χέρια [ ]», «Τα τραγικά γεγονότα [ ]», «[ ] όξυνση της ξενοφοβίας στην Ελλάδα» «[ ]έχουν βαφτεί με το αίμα μεταναστών εργατών [ ] Η ελληνική κυβέρνηση καλύπτει τους δολοφόνους [ ]», «[ ] κύμα ρατσιστικής βίας [ ]» ««Φράουλες και αίμα»; Όχι θα ήταν προσβολή [ ] Άλλωστε εδώ έχουμε να κάνουμε με χωράφια. Καλύτερα «Φράουλες με αίμα» [ ]», «[ ] ας μην κρυβόμαστε πίσω από τη Μανωλάδα μας. Δεν είναι το πρώτο περιστατικό και δεν θα είναι το τελευταίο», «[ ] κάτι πιο ανατριχιαστικό [ ]», «Τέτοιου φυράματος εργοδότες υπήρξαν σε όλη τη χώρα», «[ ] το επίσημο λίκνο της αναβίωσης του δουλοκτητικού συστήματος, το οποίο όλοι γνωρίζουν αλλά κανείς δεν αποφασίζει να τερματίσει», «[ ] αμέτρητα περιστατικά απάνθρωπης μεταχείρησης των αλλοδαπών», «[ ] οι μετανάστες ζούσαν σε πραγματικές συνθήκες δουλείας. Σε μια περίπτωση κάποιοι ξυλοκοπήθηκαν άγρια γιατί έπλεναν τα ρούχα τους στο ποτάμι και μόλυναν το νερό!», «[ ] οι «καλύβες του μπαρμπα - Θωμά» είναι πολλές, με θύματα τους δυστυχείς που συλλέγουν για μερικά ευρώ φράουλες», «[ ] δεν απειλούν μόνο τη ζωή των σκλάβων τους [ ]», «Όλα αυτά τα χρόνια εντύπωση κάνει η στάση των τοπικών υπηρεσιών του κράτους. Όσες φορές και αν το «χώμα να βάφτηκε κόκκινο» [ ] οι ένοχοι βρήλαν πάντα τον τρόπο να αποφύγουν την τιμωρία, ενίοτε και τη σύλληψη», «Όσο για τις στοιχειώδης εγγυήσεις της εργατικής νομοθεσίας, μόνο σαν ανέκδοτο κυκλοφορούν στη περιοχή», «Όταν οι δουλοπάροικοι του τοπικού συστήματος δεν αντέχουν άλλο και διαμαρτύρονται, ξεσπάει θόρυβος. Αλλά στη συνέχεια τα πράγματα επιστρέφουν στην αρχική τους κατάσταση», «Το σκηνικό της ανελέητης εκμετάλλευσης μερικών χιλιάδων ανθρώπων που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα και κανένα δικαίωμα θεωρείται φυσιολογικό», «Για να επιβεβαιωθεί έτσι ένα από τα βασικά αξιώματα της Εγγκληματολογίας: «Ο ένοχος πληροί τρεις προϋποθέσεις: είχε το κίνητρο, είχε τα μέσα, είχε και την ευκαιρία»» «Φυτείες, επιστάτες, έγχρωμοι εργάτες, καραμπίνες, απανθρωπιά, αίμα [ ] όλα αυτά θα παρέπεμπαν κανονικά στον βαθύ αμερικάνικο Νότο και μάλιστα κάποια εποχή πρίν από τον Εμφύλιο. Δυστυχώς, συμβαίνουν δίπλα μας», «Περισσότερο και από οργισμένος, έχω μείνει άναυδος με πράγματα τα οποία ουδείς θα μπορούσε να διανοηθεί ότι συμβαίνουν σε μια σύγχρονη ευρωπαϊκή χώρα», «Που ξανακούστηκε να τουφεκάνε ανθρώπους [ ]», «Που ξανακούστηκε να επιστρέφουμε σε σύγχρονες μορφές δουλείας [ ] Αλλά, δυστυχώς, έτσι συνέβη. Το Στη Δυτική Πελοπόννησο», «Δυστυχισμένες ψυχές που κατέληξαν εδώ από τη μακρινή πατρίδα τους, που δουλεύουν σε συνθήκες απάνθρωπες και καταλήγουν να πληρώνονται με σκάγια», «Ειλικρινά, κάτι τέτοιες στιγμές θέλω να νομίζω ότι η Ελλάδα έιναι μια ξένη χώρα. Αλλά και πάλι προσγειώνομαι γρήγορα στην αποκρουστική πραγματικότητα: η χώρα στην οποία συμβαίνουν όλα αυτά είναι η δική μου», «[ ] αλληλουχία 230

231 Γ22 Γ25 Γ26 Γ27 επεισοδίων ωμής βίας [ ] Ρατσιστικής βίας. Κοινωνικής βίας. Ένοπλης βίας. Φραστικής βίας. Ψυχολογικής βίας», «[ ] μια συλλογική συνείδηση που δείχνει σταδιακά να εξοικειώνεται με τη λογική πως οι διαφορές λύνονται (και) με τις καραμπίνες», «[ ] θέλω να το πω καθαρά. Η ντροπή πλέον δεν αρκεί. Η καταδίκη δεν είναι αρκετή. Η φρίκη περισσεύει», «[ ] Αν ξεφύγουμε από αυτό, χαθήκαμε», «[ ] το δηλητήριο της ανομίας, της αυτοδικίας και της βίας διαχέεται μεθοδικά ανάμεσά μας [ ]» «Εδώ είναι η ουσία: η θεσμική ανοχή σε πράξεις που ευθέως απειλούν την ειρήνη και την ασφάλεια και υποδαυλίζουν μια σπειροειδή ανατροφοδοτούμενης έντασης και σύγκρουσης αντίθετων εθνικισμών», «Οι πράξεις βίας και τρομοκράτησης εις βάρος της μειονότητας δεν δημιουργούν απλώς κλίμα φόβο [ ]», «[ ] θέτουν σε διακινδύνευση τις σχέσεις της χώρας μας με τη γείτονα», «Που να ήξεραν πως εάν έδερναν και τρομοκρατούσαν μειονοτικούς θα έπεφταν πιο μαλακά, «[ ]τιμωρώντας τα εγκλήματα μίσους, περιορίζοντας τις διακρίσεις εις βάρος της μειονότητας [ ]» «[ ] για τη λέξη «εχθροπάθεια» [ ] για το υπό συζήτηση νομοσχέδιο του Αντώνη Ρουπακιώτη κατά του ρατσισμού [ ] Η λέξη δεν μου ήταν οικεία, στον Μπαμπινιώτη δεν τη βρήκα, στον Τριανταφυλλίδη διάβασα ότι είναι σπάνια και σημαίνει «πάθος εναντίον του εχθρού», ενώ από την πολύτομη εγκυκλοπαίδειά μου πληροφορήθηκα ότι μαρτυρείται στον Ευγένιο Βούλγαρι [ ] ώσπου [ ] γκουγκλάρισα τη λέξη, Και διαπίστωσα έκπληκτος ότι [ ]», «Η συζήτηση ήταν γόνιμη. Και το νομοσχέδιο που κατατέθηκε τελικά δεν περιείχε όυτε την περίφημη «εχθροπάθεια» (αντικαταστάθηκε από το μίσος) ούτε τον «γενετήσιο προσανατολισμό», έναν όρο που παραπέμπει μάλλον στο Κατηχητικό παρά σε ένα σύγχρονο κείμενο. Δεν θέλω να πιστέψω λοιπόν ότι τέτοια λεκτικά κατασκευάσματα επανέρχονται στο σημερινό νομοσχέδιο. Ούτε ότι θα εμπλακούμε πάλι στη συζήτηση για το ποιες είναι οι «πραγματικές» γενοκτονίες», «Το πραγματικά ανησυχητικό γεγονός, πάντως, είναι άλλο. Ότι τώρα, όπως και τότε, το νομοσχέδιο αποσύρθηκε ή «πάγωσε» - ύστερα από απαίτηση της Νέας Δημοκρατίας. Ποιος να είναι άραγε ο λόγος; Η ανάγκη να γίνουν ορισμένες αποσαφηνίσεις; Ή οι «επικίνδυνες σχέσεις» αυτόυ του κόμματος με τον ακροδεξιό χώρο;», «[ ] ένα γεγονός θεμελιώδους σημασίας: η εκτόξευση της Χρυσής Αυγής [ ]», «[ ] την ανεπάρκεια του παρόντος νομοθετικού πλαισίου και την ανάγκη αναπροσαρμογής του [ ]», «[ ] η απάντηση στα φαινόμενα ρατσισμού πρέπει να είναι πολιτική. Σωστό αλλά όχι αρκετό [ ] πρέπει να τιμωρούνται και νομικά. Δεν είναι δυνατόν η αντιμετώπιση [ ] να επαφίεται τις μοναχικές πρωτοβουλίες κάποιων γενναίων γιατρών ή ενός πεισματάρη δημάρχου» «Μπαράζ ρατσιστικών επιθέσεων [ ]», «[ ] απάνθρωπη μεταχείρηση», «[ ] θύμα άγριου ξυλοδαρμού» «[ ] το επίμαχο νομοσχέδιο [ ]», «[ ] σαφή πρόθεση της κυβέρνησης οι διαστάσεις του νομοσχεδίου που τιμωρούν τα εγκλήματα ρατσιστικής βίας να γίνουν 231

232 Γ28 Γ29 Γ30 Γ31 το συντομότερο δυνατόν νόμος του Κράτους», «[ ] οι τελευταίες πινελιές στο νομοσχέδιο [ ]» «[ ] δρακόντειου αντιρατσιστικού νομοσχεδίου [ ]», «Αιχμή του δόρατος [ ] η ρύθμιση [ ] που παρέχει στον εκάστοτε υπουργό Δικαιοσύνης τη δυνατότητα [ ] να βάλει ακόμα και λουκέτο ως έξι μήνες, αλλά και να παγώσει τις επιχορηγήσεις πολιτικού κόμματος σε περίπτωση που ο αρχηγός του βρεθεί κατηγορούμενος για πράξη ρατσιστικής βίας», «Μήπως είναι υπερβολική η εξουσία που ανατίθεται στον εκάστοτε υπουργό Δικαιοσύνης και ενέχει κίνδυνο αυθαιρεσιών ή έστω αμφισβήτησης της ευθυκρισίας του;», «[ ] εγείρονται ζητήματα, όχι κατ ανάγκη συγκρουσιακά, για την ελευθερία του λόγου, της έκφρασης και την ακαδημαϊκή ελευθερία [ ]», «Ο νόμος θα παραμείνει γράμμα κενό αν δεν υπάρχουν οι βασικές προϋποθέσεις εφαρμογής στην πράξη», «Δικαιοπολιτικά δεν ανταποκρίνεται στην ανθρωποκεντρική θεώρηση του ποινικού δικαίου. Μόνο ως διοικητικό μέτρο είναι δυνατή η επιβολή τέτοιων κυρώσεων [ ]», «το νομοσχέδιο «ακροβατεί σε τεντωμένο σχοινί» [ ] «Δεν πρέπει [ ] να οδηγήσεις σε περιορισμό ή στραγγαλισμό του θεμελιωδούς δικαιώματος της ελευθερίας της έκφρασης ή σε λογοκρισία ή σε δημιουργία νέων κανόνων συλλογικής ευθύνης. Δεν μπορούμε να καταλύουμε τη δημοκρατία για να τη σώσουμε»» «Άλλες εποχές, άλλα αδικήματα», «[ ]φέρνει συνειρμικά στο νου το περίφημο «ιδιώνυμο»», «Όπως πάντα, η κάπως αφαιρετική νομική γλώσσα θεωρητικοποιεί τα ζητήματα», «Φυσικά, το ιδιώνυμο ήταν πρελούδιο σε μια σύγκρουση που αναζωπυρώθηκε επί Κατοχής και οδήγησε στους τρεις γύρους του Εμφυλίου [ ]», «Φυσικά, η παραλληλία με το νομοσχέδιο κατά του ρατσισμού είναι άδικη. Εδώ πρόκειται για προσπάθεια να μπει νομικό φρένο στην επέλαση της μισαλλοδοξίας που πάει να κυριεύσει τη δημόσια ζωή τα τελευταία χρόνια. Αυτή, με καταλύτη τη λαθρομετανάστευση [ ] Αυτή τη μισαλλοδοξία «φωτογραφίζει» [ ] το νομοσχέδιο», «Η Ελλάδα έιχε αρχίσει ήδη πριν το Μνημόνιο να μετατρέπεται σε μια χώρα των άκρων [ ] Η μικρή οθόνη έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην εκτράχυνση των δημοσίων ηθών, ενώ το ιδιώνυμο του 21 ου αιώνα δεν περιορίζεται σε ρατσιστικές, αλλά εκτείνεται και σε σεξιστικές διακρίσεις όπως και στην άρνηση γενοκτονιών ή άλλων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας», «Το νομοσχέδιο είναι ακραία αντίδραση σε μια ακραία κατάσταση» «Ως μέλη οργανωμένης «ομάδας προστασίας» [ ]», «[ ] αναδεικνύει το γενικότερο πρόβλημα των «ομάδων κρούσης» που έχουν αναπτύξει δράση στις υποβαθμισμένες από της εγκληματικότητα περιοχές του κέντρου, εκμεταλλευόμενες την έλλειψη επαρκούς αστυνόμευσης» «[ ] ήλθε ως αμήχανη, πλην αναμενόμενη, αντίδραση του πολιτικού συστήματος στις διαρκώς αυξανόμενες, σε αριθμό και ένταση, ρατσιστικές επιθέσεις των δύο τελευταίων χρόνων», «Η ελληνική Πολιτεία αντιδρά με τον μάλλον συνηθισμένο τρόπο: προωθώντας έναν νέο νόμο σε αντικατάσταση του ήδη ισχύοντος και σπανίως 232

233 εφαρμοζόμενου ν. 927/1979 κατά των ρατσιστικών διακρίσεων. Είναι ενδεδειγμένος ο τρόπος για την αντιμετώπιση του προβλήματος; Είναι ανεπαρκής η ισχύουσα νομοθεσία ώστε να χρειάζεται επειγόντως συμπλήρωση με νέες επιβαρυντικές μορφές και νέα εγκλήματα, ή μήπως παίζουμε το παιχνίδι των υπονομευτών της δημοκρατίας συρόμενοι στο πεδίο όπου η ποινικοποίηση του δράστη ενισχύει τον ρόλο του αντισυστημικού παραβάτη που καταγγέλλει τη σαπίλα του συστήματος;», «[ ] έγκλημα γνώμης που, όσο και αν είναι αποκρουστικό για την πλειονότητα, είναι δύσκολα συμβατή με ένα ποινικό σύστημα που τιμωρεί την πράξη και όχι το φρόνημα», «Εξίσου προβληματική μπορεί να αποδειχθεί η σύνδεση των προαναφερθεισών πράξεων φυσικών προσώπων με τη λειτουργία συλλογικών πολιτικών φορέων και με ποινές που επιβάλλονται στα τελευταία», «[ ] οδηγώντας σε κηνύγι μαγισσών όπου οι θύτες θα μετατρέπονται σε θύματα και το αντίστροφο», «[ ] η πρωτοβουλία της κυβέρνησης δε στερείται σημασίας, έστω και σε συμβολικό επίπεδο, αρκεί να αποφύγουμε υπερβολές όπως η ποινικοποίηση της έκφρασης [ ]», «[ ]δυστυχώς, δεν υπάρχουν, πρέπει να καλλιεργηθούν συστηματικά στο εκπαιδευτικό σύστημα και να αποτελέσουν κεντρικά σημεία του δημόσιου διαλόγου», «[ ] σθεναρή βούληση της Πολιτείας και των πολιτών να υπερασπίζονται μια κοινωνία ισονομίας [ ] όχι να προσθέσουν ακόμη μια ψηφίδα στην παραδοσιακή ελληνική πολυνομία» Γ32 «Χρειάζεται να προσπαθήσει κάποιος πολύ για να καταφέρει να τους μπερδέψει όλους τόσο, για κάτι τόσο απλό. Και αυτό συνέβη γιατί το συγκεκριμένο νομοσχέδιο εκλαμβάνεται [ ] ως κάτι που δεν είναι [ ]», «Με εντελώς εραστιτεχνικό τρόπο [ ] Από αμηχανία να βρουν κάτι πιο αποτελεσματικό μετέτρεψαν ένα ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο σε προϊόν της πολιτικής τους βούλησης [ ] παίχουν παιχνίδια εντυπώσεων μεταξύ τους», «Όταν προέκυψε η ανάγκη να αναχαιτιστούν οι χρυσαυγίτες άρχισε ο καθένας να καταθέτει όποια ιδέα του κατέβαινε», «[ ] «είχαν μόνο μια ιδέα και αυτή ήταν λάθος» Γ33 «Η σύλληψη [ ] ίσως αποτελέσει την άκρη του νήματος για την πλήρη εξάρθρωση των ομάδων ταγμάτων εφόδου που έχουν αναπτύξει δράση «προστασίας» [ ]», «[ ] εκμεταλλεύονται την ανασφάλεια των πολιτών [ ]» Γ36 «Με αρκετές αποκλίσεις, που δε συνιστούν όμως αγεφύρωτες γέφυρες [ ]», «Η πρόταση νόμου μάλιστα της ΝΔ είναι πιο αυστηρή σε σχέση με αυτήν του ΠΑΣΟΚ και της ΔΗΜΑΡ [ ]», «[ ] γεγονός που παραπέμπει άμεσα σε πολιτικά κόμματα», «[ ] «κλειδί» για την ερμηνεία των κινήσεων της ΝΔ [ ]». «Οι διαφορές [ ] δεν δικαιολογούν τον θόρυβο γύρω από το θέμα αυτό» Γ37 «[ ] θα αρχίσει να έχει νταραβέρια με τον νόμο και όποιος επιδοκιμάζει, και κυρίως, όποιος υποτιμά τη σοβαρότητα «των γενοκτονιών που αναγνωρίσθηκαν από την Ελληνική Βουλή» (οι άλλες δεν θα πειράζει)», «[ ] στο όνομα της ποινικοποίησης του ρατσιστικού λόγου και γενικότερα του μισαλλόδοξου λόγου ποινικοποιεί την αντίρρηση, ακόμα και την επιστημονική (ιδίως την επιστημονική)», «[ ] ολισθηρός 233

234 Γ38 Γ40 Γ41 κατήφορος, για να επισημανθεί η πλάνη της λογικής και της κριτικής σκέψης», «[ ] η επινόηση της απαγόρευσης του όντως απεχθούς λόγου οδηγεί, πάλι για κάποιους «υψηλούς» λόγους (στο όνομα του έθνους) σε νέες απαγορεύσης της έκφρασης», «Ήδη γλιστράμε επικίνδυνα» «Όμως η ταινία δεν έχει γίνει καν για το θέμα αυτό, αλλά για κάτι ακόμα σημαντικότερο: για το δικαίωμα ενός πνευματικού ανθρώπου να τολμά να διατυπώνει την άποψή του, ακόμα κι αν δεν είναι αρεστή στους πολλούς», «[ ] καταγράφει την πνευματική περιπέτεια ενός προσώπου που χρειάστηκε, υπερασπιζόμενο την ανάλυσή του, τη γνώμη του και την ελευθερία αυτής της γνώμης, να πάει κόντρα στη γενική πεποίθηση», «Ανάλογους διωγμούς, συχνά μέχρι εξοντώσεως, έζησαν στο βάθος του ιστορικού χρόνου πρόσωπα που με την άποψή της επίσης έθιξαν ιδεολογικά ταμπού και σταθερές», «[ ] είναι σήμερα επίκαιρη κυρίως γι αυτό: επειδή διεκδίκησε το διακίωμα να πάει αντίθετα στο ρεύμα. Το ίδιο δικαίωμα που σε κοινωνίες όπως η ελληνική σήμερα γίνεται αυτομάτως αιτία διωγμών, συκοφαντιών, ύβρεων» «Ο νομοθετικός αντιρατσιστικός πληθωρισμος των τελευταίων ημερών προκαλεί θλίψη», «[ ] αναγκαιότητα διερεύνησης του ρατσιστικού κινήτρου στο στάδιο της δίωξης [ ]», «[ ] το σαφές νήμα που συνδέει τη ρητορική του μίσους με εγκληματικές πράξεις, ώστε να αποτραπεί το ενδεχόμενο δίωξης του λόγου και των ιδεών», «[ ] η απόλυτη απαγόρευση απλής έκφρασης άποψης θα συνιστούσε μη ανεκτό περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης. Εδώ ακριβώς δοκιμάζεται η αν(θ)εκτικότητα μιας δημοκρατικής κοινωνίας απέναντι σε ιδέες που σοκάρουν, ενοχλούν, προκαλούν», «Χρειάζεται ενδελεχής εξέταση των περιοριστικών προϋποθέσεων επιβολής της ποινής σε κάθε περίπτωση, ώστε να διασφαλιστεί η αυστηρή τήρηση των αναγκαίων συνθηκών προστασίας της επιστημονικής έρευνας και της ανταλλαγής απόψεων», «[ ] ακόμα και οι πιο απεχθείς απόψεις θα πρέπει να εκφράζονται ελεύθερα, εκτός εάν συνδυάζονται με τη διάπραξη εγκλήματος με ρατσιστικό κίνητρο», «Κανένας αντιρατσιστικός νόμος, ακόμα και ο πλέον σύγχρονος, δεν αποτελεί πανάκεια», «Το μέτωπο απένταντι στη ρατσιστική και νεοναζιστική απειλή προϋποθέτει υπερβάσεις επιμέρους επιφυλάξεων ή σχεδιασμών. όποιος το παραβλέπει, αναλαμβάνει ιστορικές ευθύνες» «Σε ένα κρεσέντο θράσους και εκμεταλλευόμεη την αυμφωνία των κομμάτων να κατεβάσουν μια κοινή πρόταση για την αντιμετώπιση του ρατσισμού [ ]», «[ ] υποστηρίζοντας, εις βάρος της πραγματικότητας [ ]», «[ ] η πρότασή της, που διαπνέεται από φυλετικό μίσος [ ]» 234

235 «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ», 2013 Πίνακας III. 2.1.α: Οι τίτλοι και η έκταση των άρθρων ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΤΙΤΛΟΣ ΑΡΘΡΟΥ ΕΚΤΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ Λ1 04/01/2013 Καταγγελία για Μικρή έκταση ξυλοδαρμό ανηλίκου Λ2 18/01/2013 Φίλα προσκείμενος στη Χ.Α. ο ένας δράστης της Μεσαία έκταση δολοφονίας του Πακιστανού Λ3 22/01/2013 Λειτουργία τμημάτων της Μεσαία έκταση ΕΛ.ΑΣ. για τη ρατσιστική βία Λ4 30/01/2013 Το μίσος, χθες και σήμερα Μεσαία έκταση Λ5 30/01/2013 Φωνές κατά του Μεγάλη έκταση παραλογισμού της βίας Λ6 05/02/2013 Nεκροτομή και έρευνα για Μεσαία έκταση τον θάνατο αλλοδαπού στις γραμμές του ΗΣΑΠ Λ7 08/02/2013 Θάνατος αλλοδαπού Μικρή έκταση μικροπωλητή Λ8 01/03/2013 Μία ακόμη άνανδρη Μεγάλη έκταση επίθεση Λ9 01/03/2013 Εξιχνιάστηκαν τέσσερις Πολύ μικρή ρατσιστικές επιθέσεις έκταση Λ10 06/03/2013 Ρατσιστική βία Μικρή έκταση Λ11 07/03/2013 Προκαταρκτική εξέταση Μικρή έκταση για τα «σαπούνια» της Χρυσής Αυγής Λ12 07/03/2013 Εισαγγελική παρέμβαση Μεσαία έκταση για βίντεο με στέλεχος της Χρυσής Αυγής Λ13 07/03/2013 Το φιδάκι θέριεψε Μεσαία έκταση Λ14 12/03/2013 Επίθεση ρατσιστών κατά Μεσαία έκταση οικογένειας μεταναστών στις Μοίρες Ηρακλείου Λ15 14/03/2013 Το δέρμα που κατοικεί Μεσαία έκταση 235

236 Λ16 09/04/2013 Ομοφοβική επίθεση σε Μεσαία έκταση πρώην βουλευτή της Σουηδίας Λ17 16/04/2013 Εκθεση-κόλαφος κατά Μεσαία έκταση Χρυσής Αυγής Λ18 18/04/2013 Πυρ κατά 200 αλλοδαπών Μεσαία έκταση Λ19 18/04/2013 Εν ψυχρώ πυροβολισμοί Μεσαία έκταση κατά ξένων εργαζομένων Λ20 19/04/2013 Επιστρέφουν στα χωράφια Μεσαία έκταση ως «άγνωστοι» Λ21 19/04/2013 Το ιστορικό αγριότητας στην περιοχή και η ανοχή της Πολιτείας Μεσαία έκταση Λ22 19/04/2013 Κατηγορούνται για Μεσαία έκταση κακουργήματα Λ23 19/04/2013 Τα μυστήρια της Μεσαία έκταση Μανωλάδας Λ24 19/04/2013 Απανθρωπιά Μικρή έκταση Λ25 23/04/2013 Στη φυλακή ιδιοκτήτης, Μεσαία έκταση επιστάτες Λ26 23/04/2013 Προφυλακίσεις για τη Νέα Μανωλάδα Πολύ μικρή έκταση Λ27 25/04/2013 Θλιβερή πρωτιά σε Μεσαία έκταση περιστατικά ρατσιστικής βίας Λ28 08/05/2013 Αυστηρές ποινές για Μεσαία έκταση αδικήματα ρατσιστικής βίας Λ29 09/05/2013 Ο Ρουπακιώτης συνδέει με Χ.Α. το νομοσχέδιο Μεσαία έκταση Λ30 09/05/2013 Κάντε ένα νόμο να Μεσαία έκταση τελειώνουμε Λ31 10/05/2013 Αντιδράσεις για το Μεσαία έκταση νομοσχέδιο του υπ. Δικαιοσύνης Λ32 14/05/2013 Η επιστροφή της Μεσαία έκταση «εχθροπάθειας» Λ33 15/05/2013 Ανήλικοι μετανάστες Μεσαία έκταση πέφτουν καθημερινά 236

237 θύματα ξυλοδαρμού Λ34 16/05/2013 Επίθεση σε μπαρ με Πολύ μικρή αλλοδαπούς θαμώνες έκταση Λ35 16/05/2013 Λέγε με Ισμαήλ... Μεσαία έκταση Λ36 17/05/2013 «Παράθυρο» ποινών σε κόμμα ή βουλευτή Μεσαία έκταση Λ37 17/05/2013 Γνωστοί ακροδεξιοί οι Μεσαία έκταση εμπρηστές του μπαρ στον Αγ. Παντελεήμονα Λ38 21/05/2013 Η ετερογονία της Μεσαία έκταση λογοκρισίας Λ39 21/05/2013 Απειλητικό σημείωμα Μικρή έκταση κατά μουσουλμάνων Λ40 22/05/2013 Οξεία αντιπαράθεση Μεσαία έκταση μεταξύ Ν.Δ. και Κουμουνδούρου Λ41 22/05/2013 Δύο μετανάστες θύματα βίας στη Μανωλάδα Πολύ μικρή έκταση Λ42 22/05/2013 Γ. Καλαντζής: Αισχρό και κατάπτυστο το σημείωμα κατά μουσουλμάνων Μικρή έκταση Λ43 28/05/2013 ΚΕΝΕ: Επαρκές το Μεσαία έκταση υφιστάμενο νομικό πλαίσιο Λ44 28/05/2013 Ολα τα χε η Μαριορή... Μεγάλη έκταση Λ45 29/05/2013 Δημοκρατία χωρίς Μεσαία έκταση διακρίσεις Λ46 31/05/2013 Οι βελτιωτικές προτάσεις Ν.Δ. Μεσαία έκταση Λ47 31/05/2013 Δεύτερο απειλητικό Μεσαία έκταση σημείωμα στη Μουσουλμανική Ενωση Ελλάδος Λ48 05/06/2013 Στρατηγική ακραίας Μεσαία έκταση πόλωσης από τον ΣΥΡΙΖΑ Λ49 05/06/2013 Πρόταση-πρόκληση από Μικρή έκταση τη Χρυσή Αυγή Λ50 06/06/2013 Η γυμνότητα είναι Μεσαία έκταση αδίκημα, δηλώνει ο 237

238 Ανθιμος Λ51 06/06/2013 Αντιρατσισμός «από τα κάτω» Λ52 13/06/2013 Καταγγελίες προσαχθέντων κατά της Αστυνομίας Μεσαία έκταση Μεσαία έκταση 238

239 Πίνακας ΙII α: Ενδεικτικά άρθρα με σχολιασμό ΚΩΔΙΚΟΣ ΑΡΘΡΟΥ Λ4 Λ5 Λ6 Λ7 Λ8 ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ «[ ] την καθημερινότητα μιας πόλης που αλλάζει πρόσωπο δίνοντας χώρο στη ρατσιστική βία και μισαλλοδοξία», «[ ] η κανονικότητα της ζωής για πολλούς κατοίκους, μετανάστες στη συντριπτική πλειοψηφία τους, έχει χαθεί. Ο υπόκωφος τρόμος αρκεί για τους αποκλεισμούς η βία έρχεται να επιβεβαιώσει τον αχό που έχει προηγηθεί», «Οι αφηγήσεις μεταναστών που δέχτηκαν επίθεση, λίγο διαφέρουν από αντίστοιχες Εβραίων που προπηλακίζονταν και τραυματίζονταν πριν από τη σύλληψη και τον εκτοπισμό τους», «Για τις αιτίες, τα γυρίσματα της Ιστορίας, την έξαρση του φαινομένου, τη μεγάλη ανησυχία και την εγρήγορση που απαιτεί έχει χυθεί πολύ μελάνι», «Τα αναχώματα στο μίσος φτιάχνονται κι από λέξεις», «[ ] να ανατάξει τον διαλυμένο από τον τρόμο ιστό της πόλης. Όμως, παράλληλα, η κοινωνία πρέπει να υφαίνει το δικό της δίχτυ προστασίας», «Η φετινή «ημέρα μνήμης» δεν ξοδεύτηκε σε ίδιες, επαναλαμβανόμενες τελετές, που όσο κι αν είναι συναισθηματικά φορτισμένες περιορίζονται στους άμεσα ενδιαφερόμενους. Εγινε γέφυρα, επανέφερε μαρτυρίες στο προσκήνιο σαν ντοκουμέντα σε διαρκή ροή, που, με μικρές παραλλαγές, δηλώνουν τη μια και μόνη αλήθεια: όταν το μίσος κυκλοφορεί ανεμπόδιστο γεμίζει τις κοινωνίες με ψυχικά τοξικά απόβλητα. Βρίσκει μιμητές, δημιουργεί στρατούς με σημαία την αποστροφή», «Δεν πρέπει να ξεχνάμε: «εκείνοι» είναι ανάμεσά μας, δίπλα μας. Τους βλέπουμε, μας βλέπουν. Θα συνεχίσουμε να προσπερνάμε;» «Αφυπνίζεται η ελληνική κοινωνία απέναντι στον αναδυόμενο ρατσισμό; Συσπειρώνονται δυνάμεις που μπορούν να προτάξουν διαφορετικό λόγο απέναντι στη μισαλλοδοξία; Και ποιος έχει το σθένος να μιλήσει με δυνατή και καθαρή φωνή για τον παραλογισμό της βίας; Πρωτίστως, αυτός που την έχει γνωρίσει στο πετσί του», «Ολες οι ομιλίες υπογράμμισαν την ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε τις ανατριχιαστικές αναλογίες ανάμεσα στο τότε και το σήμερα», «Ο άτυχος αλλοδαπός, που ήταν παράνομος μικροπωλητής [ ]» «Πλήθος κόσμου, Ελληνες και μετανάστες [ ]», «[ ] διαδήλωσαν την έντονη διαμαρτυρία τους [ ]», «[ ] τον τραγικό θάνατο [ ]» «Η κυνική, αλλά απολύτως λογική σε όρους επιβίωσης, φράση [ ]»,», «[ ] με, μικρές ευτυχώς, ουλές στο πρόσωπο εξεπλάγην, «[ ] ήταν η αφελής, ενστικτώδης αντίδρασή μου», «Πρωί, με το φως του ήλιου. Με κόσμο να κυκλοφορεί στους δρόμους [ ]», «[ ] προφανώς όχι Ελληνίδα», «Νόμιμοι και οι δύο. Και μετά από τόσα χρόνια, πάνω από δεκαετία πλέον, σχεδόν και [ ] μόνιμοι», «[ ] ούρλιαξε ο πρώτος «νεαρός» [ ]προπηλάκισαν τη γυναίκα», «Ελάχιστοι θέλησαν να παρέμβουν. Δεν κατάλαβαν; Αμφιβάλλω. Φοβήθηκαν; Πολύ πιθανό. Συμφώνησαν έστω και σιωπηρά μέσα τους με την επίθεση; Τρομάζω και να το σκεφτώ», «[ ] όταν πλέον το μίσος των «νεαρών» έπαυσε να στρέφεται εναντίον της [ ] ξένης και άρχισε να 239

240 Λ9 Λ11 Λ12 Λ13 ξεσπά προς όσους τόλμησαν να τους αμφισβητήσουν και να την υπερασπισθούν», «[ ] γελώντας μάλλον αμήχανα», «οι εικόνες των νεαρών παιδιών, ηλικίας 7-10 ετών, στα γραφεία κόμματος να «διδάσκονται». Ορθότερα, να προσηλυτίζονται. Σε τι άραγε; Τη μισαλλοδοξία, το μίσος, ότι στόχος είναι η γεμάτη σακούλα από το σούπερ μάρκετ μιας μαύρης, ότι εκείνη φταίει γιατί η σακούλα της δικής τους οικογένειας είναι, ενδεχομένως, άδεια», «[ ] Η αρχική έκπληξη, η αμηχανία, εν τέλει η λήθη. «Νομιμοποιούμαστε» να δηλώνουμε έκπληκτοι, να παρατηρούμε αμήχανοι; Το ερώτημα «Μα πώς; Εσύ δεν ανακατεύεσαι με τέτοια» έχει εκ των πραγμάτων απαντηθεί. Σε συλλογικό επίπεδο, δε, η έννοια της «έκπληξης» και του συμβατικού «αποτροπιασμού», με λεκτικά σχήματα, μόνον με όρους πολιτικής σκοπιμότητας ή εκδοτικής προσέγγισης μπορεί, πλέον, να «σταθεί»» «με πιο χαρακτηριστική αυτή εναντίον Πακιστανών υπαλλήλων κουρείου [ ]», «[ ] το μπαράζ των ρατσιστικών επιθέσεων εναντίον αλλοδαπών» «[ ]ότι το δέρμα τους μπορεί να γίνει λαμπατέρ» «[ ] απέδωσε τις δηλώσεις [ ] σε...πλάκα [ ]» «Τ ακούς μια φορά, τ ακούς δύο, τρεις [...] Γιατί δεν το πιστεύεις. Δεν θέλεις να το πιστέψεις. Στο τέλος αρρωσταίνεις. Ντρέπεσαι που έτυχε να μοιράζεσαι μαζί τους την ίδια γλώσσα, το ίδιο χώμα, τον ίδιο αέρα - τον «ελληνικό αέρα», που «τον μολύνουν» λέει «τα μιάσματα, οι πρωτόγονοι, οι υπάνθρωποι, οι μπαμπουίνοι». Μιάσματα και μπαμπουίνοι είναι οι ξένοι οι μετανάστες φυσικά, όχι οι τουρίστες. Αφγανοί, Πακιστανοί, όλοι τους. Ετσι κηρύσσει, αραχτός σε μια καρέκλα καφενείου [ ]», «Δεν πρόκειται για προϊόν υποκλοπής ενός παραληρήματος σε κλειστό χώρο. Πρόκειται για ευθεία δήλωση. «Αστεία», λέει [ ] Αλλά αστειεύεται κανείς με ό,τι τον «φτιάχνει»», «[ ] ένας ακόμα άνθρωπος της διπλανής πόρτας και όχι κάποιο τέρας [ ] Οσα είπε τα είπε ξέροντας ότι θα προβληθούν. Θέλοντας να προβληθούν. Και τα είπε χαλαρά και χαμογελαστά. Τάχα σαν να καλαμπούριζε με τους κολλητούς του», «Κάπως έτσι, άλλωστε, ξεκίνησαν όλα. Με δήθεν αθώα και ανώδυνα καλαμπουράκια για μαύρους, Φιλιππινέζους και Εβραίους που γράφονταν από σπουδαίους των μίντια ακόμα και σε σοβαρές εφημερίδες και λέγονταν με λαϊφσταϊλίστικη ωμότητα σε κανάλια περιωπής. Κάπως έτσι το φιδάκι ο χιτλερής τρύπωσε στα σωθικά πολλών και σε αρκετά βρήκε θαλπωρή. Γιατί οι περισσότεροι έτσι έχουμε δασκαλευτεί παιδιόθεν, κι αυτό μάθαμε να πιστεύουμε σαν αυτονόητο. Οτι η ράτσα μας είναι θεϊκή, καθαρόαιμη, και οι υπόλοιποι λαοί είναι κατώτεροί μας, «κουτόφραγκοι» ή «κάφροι». Οτι τα σαπούνια οι Εβραίοι κυβερνούν τον κόσμο με ύπουλες μεθόδους και ανθελληνικούς στόχους και από πάνω είναι οι φονιάδες του Χριστούλη μας, τον οποίο πολύ πιστεύουμε βέβαια, ιδίως όσα έλεγε για τους ξένους. Κτλ.», «Σαν να λέει λοιπόν κάποιο ανέκδοτο, χασκογελώντας, [ ] ξεδιπλώνει το ναζιστικό όνειρό του [ ] Και να τα πεις φρικαλέα και αποτρόπαια όλα αυτά, και να εξαντλήσεις το λεξιλόγιο της οργής και της καταδίκης, ποιο το αποτέλεσμα; Θα αποκηρύξει η Χ.Α. τον φιλοναζισμό της; Θα πάψουν οι αλήτες να δέρνουν ή να 240

241 Λ14 Λ15 Λ16 Λ18 Λ19 Λ20 μαχαιρώνουν «για την Ελλάδα» ό,τι σκούρο κινείται;» «[ ] προκαλώντας τον φόβο και τον πανικό σε όλα τα μέλη της οικογένειας και ιδιαίτερα στον 8χρονο εγγονό του μετανάστη», «Το περιστατικό προκάλεσε οργή και προβληματισμό και έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά ρατσιστικών φαινομένων που παρατηρείται τελευταία [ ]», «Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βούλγαρος με τη γυναίκα του ζουν χρόνια στην Ελλάδα και σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία δεν έχουν ενοχλήσει ποτέ κανένα» «[ ]είναι μία ακόμη απόδειξη ότι η έλλειψη ανεκτικότητας και η μισαλλοδοξία έχουν διαχυθεί πλέον στην ελληνική κοινωνία», «Αξίζει να σημειωθεί ότι στον επίμαχο αγώνα ο διαιτητής όχι μόνο δεν συνέτισε τους ρατσιστές χούλιγκαν, αλλά έδειξε κίτρινη κάρτα στον Ντόε επειδή μπήκε χωρίς άδεια στον αγωνιστικό χώρο», «[ ] ίσως για να μην προκαλέσει το κοινό αίσθημα με το χρώμα του δέρματός του», «[ ] αρνούνται κατηγορηματικά την ύπαρξη ρατσιστικού κρούσματος, επικαλούμενοι - υποθέτουμε- το γνωστό χιλιοειπωμένο επιχείρημα «Οι Ελληνες δεν είναι ρατσιστές»», «Κι όμως το φαινόμενο «ρατσισμός στα γήπεδα» δεν είναι καινούργιο και μαρτυρά τον σκοταδισμό που είναι βαθιά ριζωμένος στο ελληνικό ποδόσφαιρο και όχι μόνο [ ] με την ιαχή «Ουγκ, ουγκ, ουγκ», τη μόνη γλώσσα που κατέχουν άπταιστα οι νεαντερτάλειοι ποδοσφαιρόφιλοι [ ] είχε δεχθεί μπανάνες, αλλά είχε αντιμετωπίσει την υπόθεση με χιούμορ [ ]», «Στην Ελλάδα, πάλι, οι διαιτητές απλώς τιμωρούν τα θύματα τέτοιων επιθέσεων» «[ ] άλλωστε και τα σημάδια στο πρόσωπό του επιμένουν», «Το μόνο που ξεστόμισαν ήταν χυδαίες ομοφοβικές βρισιές σε άπταιστα ελληνικά [ ] πριν αρχίσουν τις γροθιές και τις μπουνιές» «Σε μαζική σφαγή αλλοδαπών εργατών γης παραλίγο να εξελιχθεί [ ] που καταπνίγηκε με τα όπλα [ ]», «Ας σημειωθεί ότι δεν είναι η πρώτη φορά που σημειώνονται επεισόδια στην περιοχή, με αφορμή τις αμοιβές των εκατοντάδων αλλοδαπών που ζουν και εργάζονται τα τελευταία χρόνια στις καλλιέργειες φράουλας [ ] Χαρακτηριστικά είναι όσα συνέβησαν τον Απρίλιο του 2008, όταν αλλοδαποί προχώρησαν σε απεργία ζητώντας να αυξηθούν τα μεροκάματά τους, με αποτέλεσμα να ακολουθήσουν σοβαρές συμπλοκές, έπειτα από επιθέσεις Ελλήνων, όπως είχε καταγγελθεί, κατά των εργατών», «Πάντως, η αστυνομία έχει λάβει από χθες το βράδυ αυξημένα μέτρα στην περιοχή για την αποφυγή πιθανών νέων επεισοδίων» «Ηταν απλήρωτοι έξι μήνες, πήγαν να ζητήσουν τα δεδουλευμένα τους και δέχτηκαν ένοπλη επίθεση από τους επιστάτες. Αλλο ένα αιματηρό επεισόδιο μεταξύ αλλοδαπών εργατών γης και ντόπιων εργοδοτών, μέχρι στιγμής το πιο σοβαρό [ ]» «Στο χωράφι που λίγο έλειψε να τους στοιχίσει τη ζωή [ ]», «[ ] στις αιματοβαμμένες καλλιέργειες της φράουλας [ ]», «Οι λεκέδες από το αίμα αναμεμειγμένοι με χώμα, διάσπαρτες στο σημείο όπου έγινε η συμπλοκή, δεν είναι αρκετοί για να αντιληφθεί κανείς τι προηγήθηκε», «[ ] στο αιματηρό περιστατικό 241

242 Λ21 Λ23 Λ24 Λ27 Λ28 [ ]» «τραγικό προχθεσινό περιστατικό στη Νέα Μανωλάδα», «στο αιματηρό ιστορικό της περιοχής», «η ανοχή Πολιτείας και τοπικών αρχών στο συνεχιζόμενο έγκλημα έχει υπάρξει εκκωφαντική», «στα παραπήγματα όπου ζούσαν οι αλλοδαποί εργάτες των φραουλοχώραφων», «είχε κάνει λόγο για «ανθρώπινους σκουπιδότοπους», η Αθήνα είχε κλείσει τα αυτιά», «ο ψίθυρος έγινε κραυγή», «σύγχρονοι «δικοί μας» δούλοι», «ξυλοκοπώντας αδιακρίτως τους μετανάστες (από το Μπανγκλαντές, την Ινδία αλλά και τα Βαλκάνια). Η αστυνομία προχώρησε σε συλλήψεις. Μεταναστών», «Οι αγριότητες συνεχίστηκαν [ ]», ««Εικόνες φρίκης [ ]» «Καλά, τι σόι φυτείες είναι αυτές στη Μανωλάδα που χρειάζονται τρεις «επιστάτες» για να λειτουργήσουν; Ούτε οι τεράστιες φάρμες της Νότιας Αμερικής δεν έχουν τόσους. Και πώς προέκυψαν τα όπλα στη δολοφονική απόπειρα κατά των μεταναστών; Τι στην ευχή; Αρματωμένοι κάνουν την «επιστασία» στις φυτείες της Ηλείας;», «Το αιματηρό συμβάν [ ]», «Αντίστοιχη βαρβαρότητα [ ] μόνο που το όργανο βασανισμού ήταν δίκυκλο», «[ ]περιμένουν να υπάρξουν νεκροί για να ψάξουν αν υπάρχει κάτι σάπιο στο βασίλειο της Ηλείας;», «Κακά τα ψέματα! Φαινόμενα ρατσισμού, ακραίας εκμετάλλευσης ή άλλων άνομων πρακτικών υπάρχουν παντού στον κόσμο. Μια κοινωνία δεν κρίνεται από αυτά. Κρίνεται, όμως, από την αντίδραση της στα συγκεκριμένα φαινόμενα. Αν τα στοχάζεται ή αν τα προσπερνά ελαφρά τη καρδία. Αν ανησυχεί ή αν επαναπαύεται με το ρωμαίικο «έλα μωρέ...»», «[ ] πίσω από αυτάρεσκες επισημάνσεις, διαιωνίζεται και θα διογκώνεται ο ρατσισμός στη χώρα...», «Το ίδιο ισχύει και για την πολιτεία. Φυσικά δεν είναι υπεύθυνη για την εμφάνιση των παραβατικών συμπεριφορών. Εχει όμως βαρύτατες ευθύνες για την επανάληψή τους, που αναγκαστικά σημαίνει και διόγκωσή τους. Γι αυτό, παράλληλα με την έρευνα για την ανακάλυψη των «επιστατών», οι αρχές πρέπει να ψάξουν πώς και γιατί κάποιοι αμέλησαν να κάνουν το καθήκον τους, με αποτέλεσμα να γίνει η Μανωλάδα «Φαρ-Ουέστ»» «Οσα συνέβησαν στη Νέα Μανωλάδα είναι απαράδεκτα και το κράτος πρέπει να φροντίσει να μην επαναληφθούν», «Η απανθρωπιά και η δολοφονική βία έναντι των μεταναστών, είτε αυτοί είναι νόμιμοι είτε παράνομοι, είναι φαινόμενα που αν δεν αντιμετωπισθούν με δυναμικό τρόπο από την πολιτεία, θα δημιουργήσουν ανεξέλεγκτες καταστάσεις», «Να μην ξαναδούμε, λοιπόν, ποτέ ξανά σκηνές σαν αυτές που αποτύπωσαν οι κάμερες προχθές στην Ηλεία!» «Πριν από λίγες μέρες τρεις οικογένειες Αφγανών είχαν μόλις «προσγειωθεί» από την πατρίδα τους στην πλατεία Αττικής, όταν κάποιοι τους «καλωσόρισαν» γρονθοκοπώντας τους», «Τη θλιβερή πρωτιά στη βία [ ]» «Η σημασία των νέων ρυθμίσεων συνίσταται στην έντονη αποδοκιμασία φαινομένων ρατσιστικής βίας και ξενοφοβικών συμπεριφορών [ ]» 242

243 Λ29 Λ30 Λ31 Λ32 Λ33 Λ35 Λ36 «[ ] ομολογώντας ότι το νομοσχέδιο συνδέεται με τις ενέργειες της Χρυσής Αυγής» «Τεχνική λεπτομέρεια:», «Πολύ ωραία, λοιπόν. Στη χώρα όπου οι πολίτες έχουν βαθιά ριζωμένο μέσα τους τον σεβασμό των νόμων, η δε πολιτεία φροντίζει για την πιστή εφαρμογή τους, είναι μάλλον βέβαιο ότι όσοι ώς τώρα προέβαιναν σε τέτοιου είδους πράξεις, από τη στιγμή που γνωρίζουν πως είναι έκνομες, θα ανακρούσουν πρύμναν. Από κει και πέρα, βέβαια, εάν επιτεθούν σε άτομα ή ομάδες που είναι μεν κατά σύμπτωση μουσουλμάνοι φερ ειπείν, όμως οι ίδιοι τους επιτίθενται όχι επειδή είναι μουσουλμάνοι αλλά επειδή είναι άπλυτοι, τότε εξαιρούνται του νόμου [ ]», ««για μία ακόμη φορά, οι πολιτικές δυνάμεις του λεγομένου συνταγματικού τόξου, αφού το μελέτησαν από όλες τις πλευρές του και αφού καθάρισαν όλες τις σκοτεινές γωνιές του, σκέφτηκαν: «Βρε, δεν κάνουμε ένα νόμο για να τελειώνουμε με δαύτους;» [ ]» «[ ] όπως παραδέχθηκε δημοσίως [ ] συνδέεται με τις ενέργειες της Χρυσής Αυγής [ ]» «Το ερώτημα είναι: Μας χρειάζεται ακόμη ένας νόμος που να ποινικοποιεί την έκφραση;», «Γιατί χρειάζεται λοιπόν το άρθρο 3 του σχεδίου νόμου Καστανίδη (που θα ξανασερβίρει ο κ. Ρουπακιώτης) [ ]; Για να ψάχνουμε να βρούμε ποια είναι η «εχθροπάθεια»;» «[ ] δεν μπορούν με το υπάρχον νομικό πλαίσιο να τιμωρήσουν την πραγματική προτροπή σε ρατσιστικά εγκλήματα ακόμη και με το άρθρο 189 παρ. 2 του Π.Κ. (προτροπή σε διατάραξη κοινής ειρήνης) ή το άρθρο 46 (ηθική αυτουργία);» «Η υπόθεση του μικρού πρόσφυγα από το Αφγανιστάν ανέδειξε και μια άλλη πληγή του συστήματος», «Παρά τα όσα βλέπουν καθημερινά, οι άνθρωποι της οργάνωσης έφριξαν από την εικόνα που αντίκρισαν» «Το πρόσωπό του ένας χάρτης της βίας. Κάπως σαν χάρτης της οικουμένης, όπως τον σχηματίζουν χαρακώνοντάς την οι πόλεμοι, οι βόμβες και τα συνακόλουθα κύματα της προσφυγιάς», «Το παιδί, ο Ισμαήλ, είχε την ατυχία να μη γεννηθεί ως μέλος της φυλής των Καλάς, στα ψηλά βουνά της Ασίας. Αν ήταν ξανθός και τον έλεγαν π.χ. Ισκαντάρ, τότε ναι. Θα βρίσκονταν αρκετοί να τον προστατέψουν και να βγουν έπειτα στην τηλεόραση για να διαφημίσουν την καλοσύνη τους. Αλλά γεννήθηκε μαυριδερός. Μη Αριος. Κι αυτό τον καταδικάζει. Γιατί για πολλούς «καθαρούς» το μη λευκό είναι αμαρτία, τεκμήριο κατωτερότητας και οιωνός παρανομίας. Αρα χρειάζεται σωφρονισμός. Δηλαδή ξυλοδαρμός. Η μαχαίρωμα. Η χαράκωμα μ ένα σπασμένο μπουκάλι μπίρας. Να μείνουν αιώνια τα σημάδια. Να φωνάζουν από μακριά πόσο αγαθή είναι η Ευρώπη και βέβαια η καρδιά και ο νους της: η Ελλάδα. Ενα χαράκωμα που μπορεί και να γινε για πλάκα, εν μέσω χαχανητών και ουρλιαχτών για τις κατσαρίδες που μας μαγαρίζουν («κατσαρίδες» αποκάλεσε τους μετανάστες βουλευτής της Ν.Δ.)», «[ ]ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτό προβλέπονται κυρώσεις για όσα ΜΜΕ προβάλλουν 243

244 Λ37 Λ38 Λ41 Λ42 Λ43 Λ44 απόψεις που οδηγούν σε πράξεις ρατσιστικής βίας» «Επισημαίνεται ότι σε βάρος του καταστήματος έχουν υποβληθεί μηνύσεις και τον περασμένο Μάρτιο ο Δήμος Αθηναίων είχε προχωρήσει σε προσωρινή σφράγισή του για υγειονομικές παραβάσεις» «Δυστυχώς σ αυτή τη χώρα δεν θέλουμε να λύνουμε προβλήματα, προτιμούμε να τα αποσιωπούμε. Δεν ξεριζώνουμε παθογένειες, τις εξορκίζουμε νομοθετώντας. Ναι, υπάρχει το καρκίνωμα του ρατσισμού και της ξενοφοβίας στη χώρα, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό αναπτύχθηκε παρά την οιονεί ποινικοποίηση του ρατσιστικού λόγου η «Χρυσή Αυγή» ανδρώθηκε παρά το γεγονός ότι όλα τα ΜΜΕ δεν την πρόβαλλαν», «Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν; Οπως τα προβλήματα της δημοκρατίας λύνονται με περισσότερη δημοκρατία, έτσι και τα προβλήματα του ρατσιστικού λόγου λύνονται με περισσότερη συζήτηση. Η λύση της απαγόρευσης που προκρίθηκε είναι εκτός από επικίνδυνη και τεμπέλικη. Η καταπολέμηση του ρατσισμού θέλει εκπαίδευση των πολιτών, δηλαδή πολλή δουλειά. Αντιθέτως, οι απαγορεύσεις είναι εύκολες και γι αυτό αναποτελεσματικές. Οταν δεν έχουν τα αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα» «Την απειλή της απέλασης αντιμετωπίζουν [ ]» «Μήνυμα προς πάσα κατεύθυνση αποτελεί η απάντηση [ ]», «[ ] απειλούνται οι μουσουλμάνοι με αίμα [ ]» «Αξιοσημείωτο είναι, τέλος, ότι η ΚΕΝΕ στην έκθεσή της καταλήγει με την ακόλουθη παρατήρηση: «Το κείμενο του σχεδίου νόμου που παραδόθηκε αρχικά στην Επιτροπή δεν φέρει υπογραφή του προτείνοντος υπουργού ή και ενδεχομένως άλλων συναρμόδιων υπουργών», θυμίζοντας πρόσφατα ανάλογα σχόλια και αναφορές από μέρους της γ.γ. της κυβέρνησης» «Εύλογη μεν η σκοπιμότητα, αλλά η μεθόδευσή της εγκυμονεί κινδύνους. Και μόνον η αναφορά του όρου «ξενοφοβία» στον τίτλο του σχεδίου νόμου εγείρει απορίες στον κοινό νου. Πώς πολεμάται, δηλαδή, μια μορφή φόβου διά νόμου;», «Δεν είναι συμπτωματικό ότι η Κεντρική Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή εντοπίζει προβλήματα στο κείμενο που δόθηκε στη δημοσιότητα», «Φοβάμαι ότι η ασάφεια ανοίγει τον δρόμο για καταιγισμό μηνύσεων από τους δικομανείς. Χαράς ευαγγέλια, υποθέτω, για τους δικηγόρους. Για το ήδη βεβαρημένο σύστημα απονομής δικαιοσύνης, όμως;», «Δεν γίνεται όμως κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε ένα πρόβλημα να το περιγράφουμε σε έναν νέο νόμο, αδιαφορώντας αν ήδη αντιμετωπίζεται από τους υπάρχοντες που δεν εφαρμόζονται. (Αν δεν κάνω λάθος, από το 1974 ώς σήμερα, αισίως πρέπει να έχουμε φθάσει ή να πλησιάζουμε τους νόμους...). Ας μη μας διαφεύγει η ειρωνεία ότι και στην αιτιολογική έκθεση του νομοσχεδίου αναγνωρίζεται ότι ο 927/1979 «έχει εφαρμοστεί ελάχιστα». Ε, λοιπόν, ας τον εφαρμόσουμε επιτέλους! Και εφόσον κριθεί απαραίτητο να βελτιωθεί σε σημεία του, να περιληφθούν και άλλες μορφές διακρίσεων, π.χ. κατά του γενετήσιου 244

245 Λ45 Λ46 Λ47 Λ50 Λ51 Λ52 προσανατολισμού, ή να γίνουν αυστηρότερες οι ποινές, ας γίνει αυτό με μια τροπολογία», «Πάντως, ας βρεθεί ένας τρόπος να ικανοποιηθεί και ο Α. Ρουπακιώτης, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα επανέλθει με νομοσχέδιο για τον γάμο των ομοφυλοφίλων και εκεί είναι που θα γίνει το τρελό σύστριγκλο» «[ ] επίδοξους δικτάτορες [ ]», «Τα φυλετικά, ρατσιστικά εγκλήματα, είναι ισοδύναμα με το κοινό πολιτικό έγκλημα», «Μάλιστα, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών (εγκρίθηκε το 1966 και τέθηκε σε ισχύ το 1969) έχει δημοσιευθεί στην πρωτότυπη γλώσσα, στη γαλλική, από την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος!» «Με πέντε μόνον άρθρα [ ]», «Ενδιαφέρον παρουσιάζει η προτεινόμενη ρύθμιση [ ]», «Η πρόταση [ ] διαφέρει [ ] στο ότι συμπληρώνει την υπάρχουσα νομοθεσία, πρόκειται για τον νόμο 927 του 1979, χωρίς να πρόκειται εξ υπαρχής για νέο αντιρατσιστικό νόμο» «Χαμηλούς τόνους διατήρησε η Μουσουλμανική Ενωση Ελλάδας χθες [ ]», «[ ] χρησιμοποιώντας χυδαία φρασεολογία [ ]», «[ ] με το δεύτερο σημείωμα να δείχνει ότι οι αποστολείς διαπνέονται από θρησκευτικό μίσος», «Πρόκειται για έμμεση απάντηση στην έντονη φημολογία σχετικά με τη δραστηριοποίηση ομάδας Μαύρων Πανθήρων στην Αθήνα» «[ ] ακόμα σε κατάσταση σοκ από τα όσα απίστευτα έλαβαν χώρα [ ]», «[ ] πρωτοφανές περιστατικό [ ]», «[ ] σε μία ακόμα επίθεση [ ] φτάνοντας στο σημείο να υποστηρίξει ότι «η γυμνότης είναι αδίκημα»» «[ ] η φράση «αντιρατσιστικό νομοσχέδιο» τείνει να γίνει το νέο συντομότερο ανέκδοτο των ημερών [ ]», «[ ] συνιστούν απτές αποδείξεις ότι τέτοιου είδους νόμοι είναι εξ ορισμού άχρηστοι, αν δεν υπάρξουν αυτό που οι Αμερικανοί αποκαλούν «grassroots» κινήματα, δηλαδή μια δυναμική αφύπνιση της κοινωνίας των πολιτών», «Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να συνταχθεί νέο σχέδιο νόμου, ακριβώς για να καταδείξει τη βούληση του «συνταγματικού τόξου» να διατρανώσει τη δυσανεξία του σε ξενοφοβικές, σεξιστικές, ομοφοβικές και γενικότερα μισαλλόδοξες, βίαιες ενέργειες. Αλλά δεν αρκεί. Η ψήφιση ενός νόμου είναι ημίμετρο σε σχέση με το μέγεθος της ευρύτερης πρόκλησης, που αποτελεί η καταπολέμηση του ρατσισμού», «[ ] υπάρχουν εξίσου αισιόδοξα δείγματα και από μεμονωμένους συνειδητοποιημένους πολίτες [ ]» «Ισως γι αυτό, σε συνδυασμό μάλιστα με σοβαρές ελλείψεις υλικοτεχνικού χαρακτήρα, είναι εντέλει αναποτελεσματικές» 245

246 «Αν μισείς έναν άνθρωπο, μισείς κάτι μέσα του που είναι τμήμα του εαυτού σου. Ότι δεν είναι τμήμα του εαυτού μας δεν μας αναστατώνει» (If you hate a person, you hate something in him that is part of yourself. What isn t part of ourselves doesn t disturb us) Hermann Hesse 246