«ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΥΠΟΣ»

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΟ «ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΥΠΟΣ» ΔΟΥΚΑ ΝΙΚΟΛΕΤΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΚΤΟΡΕΣ : ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ:

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή...3 Κεφάλαιο Πρώτο Ορισμός του προστατευόμενου δικαιώματος της ιδιωτικής ζωής. Α. Προσέγγιση του δικαιώματος της προσωπικότητας Διάκριση δικαιώματος και αξίωσης..6 Β. Το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής > υπό το πρίσμα του συνταγματικού δικαίου...8 > υπό το πρίσμα του αστικού δικαίου..14 Γ. Δικαίωμα και αξίωση Κεφάλαιο Δεύτερο Ορισμός του προστατευόμενου δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης.. 17 Α. Η ελευθερία του λόγου 1.Έννοια και περιεχόμενο του δικαιώματος του λόγου Φορείς και αποδέκτες του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης...21 Β. Η ελευθερία του τύπου Συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου Έκταση της συνταγματικής προστασίας Φορείς του συνταγματικού δικαιώματος Όρια και περιορισμοί του τύπου Καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος της ελευθεροτυπίας...33 Κεφάλαιο Τρίτο Ιδιωτική ζωή και Ελευθερία του Τύπου. 34 Α. Ελεύθερη ανάπτυξη προσωπικότητας κι ελευθερία του τύπου 35 Β. Άρση σύγκρουσης Θεωρίες - Η επιλογή της νομολογίας: Στάθμιση συμφερόντων- Αρχή αναλογικότητας Θεωρία της στάθμισης συγκρουόμενων συμφερόντων Θεωρία των διασήμων προσώπων Θεωρία των θεμιτών αναγκών της κοινότητας για πληροφόρηση 43 Συμπερασματικά

3 Περίληψη..46 Λήμματα...47 Νομολογία > Για ελευθερία του τύπου και ιδιωτική ζωή > Για εξύβριση, δυσμενή κριτική και ελευθερία του τύπου. 50 Βιβλιογραφία Αρθρογραφία 53 3

4 Εισαγωγή O σεβασμός και η προστασία της αξιοπρέπειας, της ιδιωτικής ζωής και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας αποτελούν πρωταρχική επιδίωξη κάθε δημοκρατικής κοινωνίας. Ο ιδιωτικός βίος είναι μια από τις εκφάνσεις της προσωπικότητας που απολάβουν ιδιαίτερης συνταγματικής κατοχύρωσης. Χαρακτηριστικό του δικαιώματος επί του ιδιωτικού βίου είναι ότι, ενώ πηγάζει από το γενικότερο δικαίωμα-πλαίσιο της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας, περιλαμβάνει και αυτό περαιτέρω μια σειρά εννόμων αγαθών, τα οποία, σε άλλες έννομες τάξεις ανάγονται σε αυτοτελή δικαιώματα, όπως το δικαίωμα της ανωνυμίας και το δικαίωμα μη προβολής της ιδιωτικής ζωής. Παράλληλα, όπως είναι γνωστό με το πέρασμα του εικοστού αιώνα παρατηρήθηκε μια ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας σε όλους τους τομείς ανάπτυξης και σε όλα τα μέσα. Φυσική απόρροια αυτού του γεγονότος ήταν και η σταδιακή επίδραση των νέων τεχνολογιών, με αποτέλεσμα την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό και στο χώρο του τύπου καθώς και στα μέσα που ο τελευταίος χρησιμοποιεί. Ο Τύπος έχει χαρακτηρισθεί ως τέταρτη εξουσία από την άποψη ενός συνταγματικού πλάσματος. Η δύναμη του είναι κυριολεκτικά απέραντη, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς τον βαθμό κατά τον οποίο επηρεάζει, καθοδηγεί και διαμορφώνει την κοινή γνώμη. Από την άλλη πλευρά, η δύναμη αυτή που ο τύπος έχει, εγκυμονεί κινδύνους, όπως οτιδήποτε γιγαντώνεται, ξεφεύγει ορίου και μέτρων και διαπλέκεται με το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ένας από τους τομείς όπου ο τύπος κερδίζει έδαφος και παρεμβαίνει όλο και περισσότερο είναι η ιδιωτική ζωή, η οποία αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα κάθε πολίτη μιας ευνομούμενης και δημοκρατικής πολιτείας. Η τελευταία, δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό και έκταση καταδολιεύεται και αποτελεί όλο και συχνότερα αντικείμενο προσβολών και καταστρατηγήσεων από τον τύπο. 4

5 Σκοπός της εργασίας που ακολουθεί, συμπεριλαμβανομένης της ανάπτυξης της ιδιωτικής ζωής και της ελευθερίας του τύπου, είναι η ανάπτυξη του προβλήματος που προκύπτει, από τη σύγκρουση του δικαιώματος της ιδιωτικής ζωής με την ελευθερία του τύπου, με συνέπεια την ανάγκη να περιοριστεί το ένα από τα δύο αυτά συνταγματικά δικαιώματα. Από την μια πλευρά η ελευθερία του τύπου, ως επιμέρους έκφανση της γενικότερης ελευθερίας της έκφρασης και από την άλλη πλευρά το απαραβίαστο της προσωπικής, ιδιωτικής ζωής του ατόμου, δημιουργούν δυο πεδία ισχυρά, αυτόνομα, αλλά και ταυτόχρονα αλληλένδετα. Η σύγκρουση αυτή μεταξύ των δύο παραπάνω δικαιωμάτων, μπορεί να λυθεί μόνο με στάθμιση και διαχωρισμό των δύο εννόμων αγαθών- στάθμιση που μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσα από ένα είδος εξειδίκευσης και ουσιαστικού ορισμού και προσδιορισμού των δύο. 5

6 Κεφάλαιο Πρώτο Ορισμός του προστατευόμενου δικαιώματος της ιδιωτικής ζωής. Α. Προσέγγιση του δικαιώματος της προσωπικότητας Διάκριση δικαιώματος και αξίωσης. Η ανθρώπινη συμπεριφορά αποτελεί το σημείο αναφοράς μιας οργανωμένης κοινωνίας και των κανόνων δικαίου που παράγονται στο πλαίσιο αυτής. Είναι ευνόητο πως για να λειτουργεί ορθά μια οργανωμένη κοινωνία θα πρέπει να προστατεύεται η ατομικότητα κάθε ενός μέλους της. Η ατομικότητα κάθε προσώπου, δηλαδή η προσωπικότητα αυτού προστατεύεται σήμερα τόσο στο πεδίο του συνταγματικού, όσο και στο πεδίο του ιδιωτικού δικαίου και ειδικότερα στο πεδίο του αστικού δικαίου. Η έννοια της προσωπικότητας διακρίνεται από την έννοια του δικαιώματος στην προσωπικότητα. Η προσωπικότητα προσδιορίζει την ικανότητα δικαίου δηλαδή την ικανότητα του προσώπου να συμμετέχει στις έννομες σχέσεις της κοινωνίας και να καθίσταται φορέας δικαιωμάτων και υποχρεώσεων και διακρίνεται από το δικαίωμα της προσωπικότητας, με το οποίο προστατεύονται όλα τα αγαθά που συνιστούν την ανθρώπινη υπόσταση 1 και προσδιορίζουν την σωματική, ψυχική, πνευματική και κοινωνική ατομικότητα του κάθε ενός φυσικού προσώπου. Εκ των ανωτέρω προκύπτει ότι είναι αδύνατο να προσδιοριστούν ειδικότερα και απολύτως συγκεκριμένα όλα τα αγαθά που συνιστούν το δικαίωμα στην προσωπικότητα.. 1 Κων.Ασπρογέρακα- Γρίβα, Γενικές Αρχές του Αστικού Δικαίου, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα,

7 Άλλωστε η εξέλιξη της κοινωνικής συμβίωσης έχει ως αποτέλεσμα την γένεση νέων αγαθών τα οποία προσδιορίζουν την ατομικότητα του προσώπου 2. Ενδεικτικά, μπορούν ν αναφερθούν τα σωματικά αγαθά -ζωή, υγεία- τα ψυχικά αγαθά -ψυχική υγεία, συναισθηματικός κόσμος- η τιμή δηλαδή η αξία που αποδίδεται σε κάθε άνθρωπο από την κοινωνία κ.α. Από το δικαίωμα στην προσωπικότητα, απ την εξουσία δηλαδή που μια οργανωμένη κοινωνία απονέμει στο άτομο, προκειμένου το τελευταίο να ικανοποιήσει τα έννομα συμφέροντά που συνιστούν το δικαίωμα στην προσωπικότητα 3 απορρέουν συγκεκριμένες αξιώσεις, συγκεκριμένα δηλαδή μέσα με τα οποία θα αποκατασταθεί το δικαίωμα, σε περίπτωση προσβολής του, στην αρμόζουσα κατάστασή του. Έτσι, με αφορμή το δικαίωμα στην προσωπικότητα διαπιστώνουμε την λειτουργία δύο ακ όμη βασικ ών όρων του δικαίου- των εννοιών του δικαιώματος και της αξίωσης. Οι έννοιες αυτές αποτελούν θεμελιώδεις και όχι απλά τεχνικούς όρους της νομικής επιστήμης, αποτελούν στοιχεία προσδιοριστικά της οργανωμένης κοινωνίας. Συγκριτικά με την έννοια της αξίωσης, το δικαίωμα αποτελεί έννοια γένους- κι αυτό γιατί η αξίωση αποτελεί είδος δικαιώματος. Συγκεκριμένα, αξίωση είναι «το δικαίωμα να απαιτήσει κάποιος από κάποιον άλλο μια πράξη ή μια παράλειψη». Η έννοια του δικαιώματος απαντάται τόσο στο πεδίο του συνταγματικού, όσο και στο πεδίο του αστικού δικαίου. 2 Α. Γεωργιάδη- Μ. Σταθόπουλου, Αστικός Κώδικας, κατ άρθρο ερμηνεία, εκδ. Αφοι Π.Σάκκουλα, Ι. Σπυριδάκης, Γενικές Αρχές, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα,. 7

8 Β. Το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής > υπό το πρίσμα του συνταγματικού δικαίου. Το δικαίωμα στην προσωπικότητα υπό το συνταγματικό δίκαιο θεμελιώνεται και προστατεύεται από ένα πλέγμα διατάξεων. Καταρχήν το άρθρο 2 1 του Συντάγματος περιέχεται η θεμελιώδης αρχή ότι «ο σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της Πολιτείας». Αποτελεί, λοιπόν, συνταγματική απαίτηση να μην υποβιβάζεται ο κάθε άνθρωπος σε απλό μέσο επίτευξης σκοπών. Φορείς του άνωθεν δικαιώματος είναι όλοι οι άνθρωποι ανεξαρτήτως φυλής, θρησκείας και ιθαγένειας. Περαιτέρω, στο Σύνταγμα περιλαμβάνεται η επίσης θεμελιώδης διάταξη του άρθρου 5 1, με την οποία κατοχυρώνεται η ελεύθερη ανάπτυξη στην προσωπικότητα υπέρ καθενός πολίτη, με την προϋπόθεση να μην προσβάλλονται δικαιώματα τρίτων και να μην παραβιάζεται το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη. Αυτό το γενικό δικαίωμα ελευθερίας που εμπεριέχεται στο άρθρο 5 1 συμπληρώνει μαζί με τα άλλα επιμέρους δικαιώματα που κατοχυρώνονται στο σύνταγμα την προστασία της προσωπικότητας 4. Φορέας του δικαιώματος στην προσωπικότητα είναι επίσης ο κάθε άνθρωπος και αποδέκτες τόσο η κρατική εξουσία, όσο κι οι ιδιώτες. Όπως προκύπτει από την διατύπωση της διάταξης 9 του Συντάγματος, φορείς του δικαιώματος προστασίας της προσωπικής ζωής είναι φυσικά πρόσωπα και μόνο, αφού «η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστος». Εξάλλου τα νομικά πρόσωπα δεν έχουν ιδιωτική ζωή και ασφαλώς ούτε και οικογενειακή. Το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής το απολαμβάνουν όχι μόνο ο Έλληνες πολίτες, αλλά και οι αλλοδαποί. 4 Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 2002, 2 η έκδ. 8

9 Η διάταξη αυτή προστατεύει τον ιδιώτη από προσβολές από την πλευρά των φορέων της κρατικής εξουσίας, ενώ από τις προσβολές των άλλων ιδιωτών, προστατεύεται από ποινικές και αστικές διατάξεις που προβλέπουν και κυρώσεις στην περίπτωση παραβιάσεως τους. Φυσικά οποιαδήποτε σύμβαση με την οποία κάποιο πρόσωπο παραιτείται από το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής του ζωής προς όφελος άλλου προσώπου, θα αντέβαινε στα χρηστά ήθη και θα ήταν άκυρη. 5 Το συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα στην προσωπικότητα εξασφαλίζει τη δυνατότητα στον καθένα να αναπτύσσει ελευθέρα την προσωπική του ζωή, να συμμετέχει στην οικονομική, κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας (Σ 5 1),να αποκτά και να μην στερείται παρά σε εξαιρετικές περιπτώσεις που το δημόσιο συμφέρον το επιβάλλει περιουσία και ιδιοκτησία (Σ 17), να μην καταδιώκεται και φυλακίζεται αναιτιολόγητα και κατά παράβαση των νομοθετικών διατάξεων (Σ5 2 και 6). Παράλληλα, κατά το άρθρο 9 παρ. 1 εδ. 2 του Συντάγματος «η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστος», όπως προαναφέρθηκε. Η διάταξη αυτή καλύπτει όλες τις πλευρές της ιδιωτικής σφαίρας, εκτός από το άσυλο της κατοικίας και την ελευθερία της επικοινωνίας αφενός και την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης αφετέρου, πλευρές οι οποίες κατοχυρώνονται από ειδικές διατάξεις. Το παρόν δικαίωμα είναι ευρύτερο από το άσυλο της κατοικίας γιατί δεν περιορίζεται στην είσοδο στην κατοικία, αλλά απαγορεύει και άλλες παραβιάσεις, π.χ την οπτικοακουστική κατασκόπευση ή την δημιουργία θορύβου ή την παροχή πληροφοριών που αφορούν αδικαιολόγητα την ιδιωτική σφαίρα. Ως ιδιωτική και οικογενειακή ζωή κατά την έννοια του άρθρου 9 παρ. 1 του Συντάγματος θα μπορούσε να θεωρηθεί μια γενικά παραδεκτή, σύμφωνα με τις επικρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις «σφαίρα του απορρήτου» του ατόμου, όπως π.χ σωματικά ελαττώματα ή προβλήματα της υγείας του, ενδοοικογενειακές έριδες κ.λ.π. 6 5 Δαγτόγλου Π, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Α Εκδόσεις Σάκκουλα 2005 Αθήνα- Κομοτηνή. 6 Μιχαηλίδης Νουάρος. Το απαραβίαστο του ιδιωτικού βίου και η ελευθερία του τύπου, Το Σ

10 Η έκταση της παραπάνω σφαίρας είναι δυνατό να διευρυνθεί ή μειωθεί κατά περίπτωση, ανάλογα με τη βούληση του ίδιου του ενδιαφερομένου, υπό την προϋπόθεση ότι έτσι δεν προσβάλλονται άλλα συνταγματικά προστατευόμενα αγαθά ή δικαιώματα τρίτων. Αντίθετα δεν φαίνεται ορθό να υπαχθεί στην «οικογενειακή και ιδιωτική ζωή» κατά το Σύνταγμα ο ευρύτερος κύκλος των θεμάτων προσωπικού χαρακτήρα, των οποίων η ρύθμιση κατά τις κοινωνικές αντιλήψεις και τη βούληση του ενδιαφερομένου ανήκει στον ίδιο και απαγορεύεται η ανάμιξη τρίτων χωρίς τη συναίνεση του. Τέτοια είναι π.χ ο τρόπος διαβίωσης, οι σχέσεις με συγγενείς και φίλους κλπ. Τα θέματα αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι υπάγονται στην έννοια της προσωπικότητας κατά το άρθρο 5 παρ. 1 Συντ., αφού ενυπάρχει πάντως σε αυτά και μια διάσταση συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Η ιδιωτική ζωή, αντιπαρατάσσεται στη δημόσια ζωή, δηλαδή στην κοινωνική ή επαγγελματική ζωή στον βαθμό που συμπεριλαμβάνει τις σχέσεις του ατόμου με ανοιχτό, καταρχήν, κύκλο προσώπων ή αποσκοπεί να επηρεάσει τα κοινά ή δημόσια πράγματα. Ιδιωτική ζωή αντιθέτως είναι εκείνη που περιορίζεται στο ίδιο το άτομο, την οικογένεια και τον στενό κύκλο των φίλων και γνωστών του. Ιδιωτική ζωή σε σύγκριση με την οικογενειακή ζωή είναι η ατομική ζωή, η ζωή δηλαδή του ατόμου καθεαυτό σε σύγκριση με τη ζωή του ατόμου ως μέλους οικογενείας. Συχνά όμως η έννοια της ιδιωτικής ζωής συμπεριλαμβάνει και την οικογενειακή. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι σφαίρα του ιδιωτικού βίου είναι ο χώρος που αυτοπροσδιορίζει κάθε άτομο, προκειμένου να ασκεί μέσα σε αυτόν τις προσωπικές και οικογενειακές του δραστηριότητες απερίσπαστο από παρεμβάσεις και παρενοχλήσεις τρίτων. O χώρος αυτός εκτείνεται μεταξύ του ευρύτερου πλαισίου της κοινωνικής και επαγγελματικής ζωής ενός προσώπου και του απόρρητου χώρου της αυστηρά προσωπικής ζωής. Η έκταση του ιδιωτικού βίου συγκαθορίζεται από τις τρέχουσες κοινωνικές αντιλήψεις στο συγκεκριμένο χρόνο και στο συγκεκριμένο πεδίο δράσης, αφού ληφθεί υπόψη η θέση του ενδιαφερομένου προσώπου στον κοινωνικό περίγυρο. Ο προσδιορισμός, επομένως του ιδιωτικού βίου είναι αποτέλεσμα συνδυασμού τόσο του αυτοπροσδιορισμού από το φορέα του δικαιώματος όσο και ενός αντικειμενικού καθορισμού βάσει σταθερών κριτηρίων, όπως οι κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις. Ο χώρος στον οποίο συγκλίνουν ο 10

11 αυτοπροσδιορισμός και ο αντικειμενικός καθορισμός του ιδιωτικού βίου, αποτελεί το αντικείμενο του δικαιώματος του ιδιωτικού βίου. Από την αρχή του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, απορρέουν δικαιώματα που έχουν αμυντική και προστατευτική διάσταση. Το κράτος υποχρεούται όχι μόνο να μην παραβιάζει το ίδιο, αλλά να φροντίζει για το απαραβίαστο, να προστατεύει δηλαδή την ιδιωτική και οικογενειακή ζωή από απειλές άλλων. Η απόλυτη, erga omnes ενέργεια της αρχής του απαραβίαστου της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής προκύπτει και από αυτήν την ίδια την λεκτική διατύπωση της διάταξης 7. Η διακήρυξη του απαραβίαστου της ιδιωτικής ζωής σημαίνει ότι στη ζωή καθενός ανθρώπου υπάρχει ένας πυρήνας στον οποίο κυριαρχεί αυτός μόνος και στον οποίο δεν μπορεί να διεισδύσει το κράτος. Όρια και περιεχόμενο της ιδιωτικής του ζωής καθορίζει καταρχάς μόνο του κάθε άτομο. Πρόκειται λοιπόν για απαγόρευση της δημοσιοποιήσεως της ζωής του ανθρώπου. Απαγορεύεται επομένως κάθε κρατική παρέμβαση που ενδέχεται να επιφέρει αναγκαστική συμβίωση ή συστέγαση, αναγκαστική διαμόρφωση της ιδιωτικής ζωής, οπτικοακουστική παρακολούθηση, υποχρέωση του ατόμου να αποκαλύπτει στοιχεία της ιδιωτικής ζωής ή χρήση μεθόδων ή συσκευών που εκβιάζουν την αποκάλυψη αυτή, παρά τη θέληση του ατόμου. Όσον αφορά στο απαραβίαστο της οικογενειακής ζωής, σημαίνει ότι κάθε άνθρωπος έχει το ατομικό δικαίωμα να δημιουργήσει οικογένεια και να διαμορφώσει ανενόχλητα τη ζωή του στο πλαίσιο της. Όλα τα παραπάνω δικαιώματα κατοχυρώνονται ρητά στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Διεθνές Σύμφωνο ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, που έχουν νομική δεσμευτικότητα στην Ελλάδα 8. Το δικαίωμα συνεπώς της προστασίας της ιδιωτικής ζωής κ αι του απαραβίαστου αυτής θεμελιώνεται κυρίως, όπως ήδη έχει αναφερθεί, στο άρθρο 2 παρ. 1 και 9 παρ. 1 του Συντάγματος, τα οποία καθιερώνουν την προστασία της αξίας του ανθρώπου και το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής, αλλά και στο άρθρο 9 Α του Συντάγματος, το οποίο 7 Δημητρόπουλος Α. Συνταγματικά Δικαιώματα, Ι Εκδοση 2004 Αθήνα. 8 Άρθρα 12 ΕΣΔΑ, 23 παρ.2 ΔΣΑΚΔ. 11

12 εξασφαλίζει την προστασία των προσωπικών δεδομένων, στο άρθρο 19, με το οποίο προστατεύεται το απόρρητο των επιστολών και της ελεύθερης ανταπόκρισης και επικοινωνίας, καθώς και στο άρθρο 93 παρ.2 του Συντάγματος που επιτρέπει εξαίρεση από την αρχή της δημοσιότητας των δικαστηρίων όταν συντρέχουν ειδικοί λόγοι για την προστασία του ιδιωτικού ή οικογενειακού βίου των διαδίκων. Ακόμη και η κατοχύρωση της ελευθερίας της εργασίας (22 1 και 4) συνιστά ιδιαίτερη εκδήλωση της κατοχύρωσης του δικαιώματος στην προσωπικότητα καθώς, μέσω της ελεύθερης επιλογής και άσκησης επαγγέλματος κάθε άνθρωπος αναπτύσσει την προσωπικότητά του, αλλά και η προστασία του περιβάλλοντος (Σ 24 1) καθώς η προσωπικότητα του κάθε ανθρώπου λειτουργεί, αναπτύσσεται και προοδεύει μόνο σε υγιείς περιβαλλοντολογικές συνθήκες. Σε διεθνές επίπεδο, για την προστασία του ιδιωτικού βίου, μεριμνά η νομικά η μη δεσμευτική Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου που υιοθετήθηκε από την Γενική Συνέλευση των Η.Ε, την Το άρθρο 12 ορίζει ότι «κανείς δεν επιτρέπεται να υποστεί αυθαίρετες επεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, την οικογένεια, την κατοικία ή την αλληλογραφία του. Καθένας έχει το δικαίωμα να τον προστατεύουν οι νόμοι από επεμβάσεις και προσβολές αυτού του είδους 9». Το πρότυπο του άρθρου 12, ακολούθησε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία υπογράφηκε στη Ρώμη το 1950 από τα κράτη μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης και με βάση το άρθρο 28 παρ. 1 του Συντάγματος έχει υπέρτερη του απλού νόμου ισχύ. Το δικαίωμα της ιδιωτικής ζωής κατοχυρώνεται στο άρθρο 8 10, το οποίο προστατεύει τέσσερις κύκλους δικαιωμάτων που εκφράζονται με τις αυτόνομες έννοιες, αντίστοιχα του ιδιωτικού βίου, του οικογενειακού βίου, της κατοικίας και τις αλληλογραφίας. Επίσης ο ιδιωτικός βίος κατοχυρώνεται και στο Διεθνές Σύμφωνο γα ι τα Ατομικ ά κ αι Πολιτικ ά Δικ αιώματα που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Η.Ε στην Νέα Υόρκη την (κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.2462/1997) και ορίζει στο άρθρο 17 ότι «κανείς δεν υπόκειται σε αυθαίρετες ή παράνομες 9 Μαυριά Κ- Παντελή Α. Συνταγματικά Κείμενα ελληνικά και ξένα, Εκδόσεις Σάκκουλα 1990, Αθήνα- Κομοτηνή. 12

13 παρενοχλήσεις της ιδιωτικής του ζωής, της οικογένειας, της κατοικίας ή της αλληλογραφίας του, ούτε σε παράνομες προσβολές της τιμής και της υπόληψης του. Κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα προστασίας από το νόμο έναντι τέτοιων παρενοχλήσεων ή προσβολών». Παρατηρούμε λοιπόν ότι με βάση δύο θεμελιώδης διατάξεις του Συντάγματος, ήτοι αυτή του άρθρου 2 1 και αυτή του άρθρου 5 1, σε συνδυασμό με ένα ευρύτατο πλέγμα επιμέρους διατάξεων, τόσο εσωτερικώς θεσπισμένου δικαίου, όσο και δικαίου προερχόμενου, γενικότερα, από ευρωπαϊκές και διεθνείς συμφωνίες και συμβάσεις, η προσωπικότητα προστατεύεται από το θεμελιώδη νόμο της πολιτείας πολυδιάστατα και ευρύτατα. Αξίζει βέβαια να σημειωθεί ότι στο επίπεδο του συνταγματικού δικαίου το δικαίωμα στην προσωπικότητα δεν προστατεύεται με την χορήγηση σχετικών αξιώσεων, οι οποίες θ αναφερθούν αναλυτικά παρακάτω, αλλά μέσω της ύπαρξης ενός ευρύτερου πλαισίου. Ειδικότερα έχει αναπτυχθεί ολόκληρη προβληματική για το πόσο τα συνταγματικά κατοχυρωμένα ατομικά δικαιώματα και μεταξύ αυτών και το δικαίωμα στην προσωπικότητα, παρέχουν στον ιδιώτη αγώγιμη αξίωση εναντίον άλλου ιδιώτη. Επ αυτού του ζητήματος έχει ασχοληθεί η θεωρία της τριτενέργειας ή άλλως της απόλυτης ενέργειας των ατομικών δικαιωμάτων. Η εν λόγω θεωρία προσπαθεί να δώσει απάντηση στο κατά πόσο τα ατομικά δικαιώματα που προστατεύουν τον ιδιώτη έναντι της κρατικής εξουσίας (κάθετη ενέργεια ατομικών δικαιωμάτων), μπορούν να ισχύσουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών (οριζόντια ενέργεια) δηλαδή κατά πόσο μπορούν να προστατεύσουν το άτομο έναντι τρίτων (να τριτενεργήσουν 11 ). Περαιτέρω, γίνεται διάκριση μεταξύ άμεσης και έμμεσης τριτενέργειας, η οποία διάκριση αφορά στον τρόπο εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων στις ιδιωτικές σχέσεις. Ως άμεση νοείται η τριτενέργεια στις περιπτώσεις εκείνες στις οποίες ο ιδιώτης επικαλείται ευθέως κάποια συνταγματική διάταξη για να θεμελιώσει 10 Άρθρο 8 ΕΣΔΑ: «κάθε πρόσωπο έχει δικαίωμα στο σεβασμό της ιδιωτικής και οικογενειακής του ζωής, της κατοικίας του και των ανταποκρίσεων του. Δεν επιτρέπεται να υπάρξει επέμβαση δημόσιας αρχής κατά την άσκηση του δικαιώματος αυτού, παρά μόνο εάν η επέμβαση αυτή προβλέπεται από το νόμο και αποτελεί μέτρο το οποίο, σε μια δημοκρατική κοινωνία, είναι αναγκαίο για την εθνική ασφάλεια, τη δημόσια ασφάλεια, την οικονομική ευημερία της χώρας, την προστασία της τάξεως και την πρόληψη ποινικών αδικημάτων, την προστασία της υγείας ή της ηθικής καθώς και των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων.» 13

14 ένα δικαίωμα ή μια υποχρέωση, ενώ ως έμμεση εκείνη, στην περίπτωση κατά την οποία τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται στις ιδιωτικές σχέσεις έμμεσα, μέσα από γενικές ρήτρες και αόριστες νομικές έννοιες, οι οποίες περιέχονται σε κανόνες ιδιωτικού δικαίου, όπως η καλή πίστη, τα χρηστά ήθη κ.λ.π. Το ισχύον Σύνταγμα με το άρθρο 25 1 αποδέχεται την άμεση τριτενέργεια μόνο αναφορικά με συγκεκριμένα δικαιώματα στα οποία μπορεί να εφαρμοστεί η οριζόντια ενέργεια «στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Στα δικαιώματα που δεν προσιδιάζει η οριζόντια ενέργεια, οι διατάξεις του Συντάγματος εφαρμόζονται έμμεσα στις ιδιωτικές σχέσεις μέσα από την χρησιμοποίηση αόριστων νομικών εννοιών. Η αποδοχή της τριτενέργειας δεν έχει βέβαια ως αποτέλεσμα την υποκατάσταση του ιδιωτικού δικαίου από το συνταγματικό. Ο ιδιώτης καταφεύγει στην τριτενέργεια όταν ο κοινός νομοθέτης είτε έχει παραλείψει να ασκήσει τη συνταγματική του αρμοδιότητα ή και υποχρέωση να ρυθμίσει και προστατεύσει τα θεμελιώδη δικαιώματα είτε την άσκησε πλημμελώς, είτε κατά τρόπο που αντιβαίνει στο Σύνταγμα. > υπό το πρίσμα του αστικού δικαίου Περαιτέρω, από την άποψη του αστικού δικαίου, δεν προσφέρεται ήσσονος σημασίας προστασία του δικαιώματος στην προσωπικότητα. Ειδικότερα, το δικαίωμα στην προσωπικότητα υπό το πρίσμα του αστικού δικαίου είναι δικαίωμα προσωπικό, δηλαδή παρέχεται για την ικανοποίηση ηθικού συμφέροντος, δικαίωμα απόλυτο, δηλαδή ο φορέας έχει άμεση εξουσία και μπορεί να στραφεί κατά πάντων, όσων προσβάλλουν το δικαίωμά του και προσωποπαγές, δηλαδή συνδέεται σε τέτοιο βαθμό με το δικαιούχο ώστε να είναι αμεταβίβαστο και ακληρονόμητο. Αποτελεί το σύνολο των όρων που προσδιορίζουν την ατομικότητα κάθε 11 Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά δικαιώματα, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα 14

15 προσώπου, την εξουσία για την ανάπτυξη όλων αυτών των όρων (θετικό περιεχόμενο δικαιώματος), αλλά και την εξουσία του προσώπου να απαιτεί από τους τρίτους να σέβονται την ατομικότητα αυτή και να αποκρούει κάθε δράση που προσβάλλει την ατομικότητα του. Το περιεχόμενο του δικαιώματος στην προσωπικότητα προσδιορίζεται από τα αγαθά που προστατεύονται από αυτό, όπως είναι η υγεία, η ζωή, η σωματική ακεραιότητα, ο συναισθηματικός κόσμος, η τιμή, η ελευθερία Γ. Δικαίωμα και αξίωση. Δικαίωμα, όπως προαναφέραμε, είναι η εξουσία που απονέμει το δίκαιο σε ένα φυσικό πρόσωπο για την ικανοποίηση των εννόμων συμφερόντων του 12. Η εν λόγω ευχέρεια παρέχεται από κανόνα δικαίου στο φορέα του δικαιώματος, προκειμένου να επιδιώξει την ικανοποίηση των εννόμων συμφερόντων του. Από τον ως άνω ορισμό προκύπτει ότι στοιχεία της έννοιας του δικαιώματος αποτελούν: α) η εξουσία β) η εξουσία που απονέμεται από το δίκαιο και γ) η εξουσία, που είναι κατάλληλη για την εξυπηρέτηση έννομα προστατευόμενου συμφέροντος. Το υποκείμενο του δικαιώματος, το οποίο όπως προαναφέραμε μπορεί να είναι μόνο φυσικό πρόσωπο, αποκαλείται δικαιούχος. Αντικείμενο του δικαιώματος αποτελεί το σημείο αναφοράς της εξουσίας που δίνεται μέσω του δικαιώματος στο δικαιούχο 13. Γενεσιουργός λόγος του δικαιώματος είναι ο κανόνας δικαίου, το ίδιο το δικαίωμα συνίσταται όταν συντρέξουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία σύμφωνα με το νόμο. Βασικό θέμα που απασχολεί την άσκηση του δικαιώματος, είναι ο τρόπος άσκησης του. Το δικαίωμα δεν μπορεί να ασκείται άκριτα και εις βάρος των τρίτων, δεν πρέπει δηλαδή να ασκείται καταχρηστικά -αντίθετα στην καλή πίστη, τα χρηστά ήθη και τον κοινωνικό και οικονομικό σκοπό του δικαιώματος. 15

16 Το δικαίωμα διακρίνεται από έννοιες όπως το έννομο συμφέρον, τις φυσικές ελευθερίες κ.α. Θεμελιώδης ωστόσο είναι η διάκριση της έννοιας δικαίωμα από την έννοια της αξίωσης. Στο άρθρο 247 του Αστικού Κώδικα ορίζεται ότι αξίωση είναι «το δικαίωμα να απαιτήσει κάποιος από άλλον μια πράξη ή μια παράλειψη». Εκ της προαναφερομένης διατυπώσεως προκύπτει ότι η αξίωση αποτελεί έννοια είδους σε σχέση με το δικαίωμα, καθώς η αξίωση αποτελεί είδος δικαιώματος. Βασικά στοιχεία της έννοιας της αξιώσεως είναι: α) η εξουσία του δικαιούχου κατά άλλου προσώπου β) το ορισμένο του προσώπου που είναι φορέας της αξίωσης και γ) περιεχόμενο της να είναι η πράξη ή η παράλειψη. Έτσι, η αξίωση αποτελεί το μέσο με το οποίο ένα πρόσωπο επιτυγχάνει να διασφαλίσει και να αποκαταστήσει το δικαίωμά του. Τα ανωτέρω αφορούν την αξίωση από την πλευρά του ουσιαστικού δικαίου. Η αξίωση υπό το πρίσμα του ουσιαστικού δικαίου, διακρίνεται από την έννοια της δικονομικής αξίωσης, από τον προβαλλόμενο δηλαδη εκ του ενάγοντος νομικό ισχυρισμό και το υποβαλλόμενο αίτημα δικαστικής αρωγής. Από το δικαίωμα μπορούν να απορρέουν περισσότερες αξιώσεις δηλαδή περισσότερες της μιας απαιτήσεις με τις οποίες ο δικαιούχος μπορεί να απαιτήσει από τρίτους να πράξουν ή να παραλείψουν συγκεκριμένη ενέργεια. 12 Ι. Σπυριδάκης, Γενικές Αρχές, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα. 13 Ι. Σπυριδάκης, Γενικές Αρχές, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλα. 16

17 Κεφάλαιο Δεύτερο Ορισμός του προστατευόμενου δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης. Η διεθνής και εθνική νομολογία έχουν αναγνωρίσει τη σπουδαιότητα της ελευθερίας του λόγου και του τύπου σε μία δημοκρατική κοινωνία. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε πολλές υποθέσεις ασχολήθηκε με την υποχρέωση των μέσων ενημέρωσης να κρατούν το κοινό ενήμερο, αλλά και με το δικαίωμα του κοινού να λαμβάνει πληροφορίες. Σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος, «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους». Η υπερνομοθετική κατοχύρωση του δικαιώματος αυτού αποτελεί εξειδίκευση του θεμελιώδους δικαιώματος του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγματος περί της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική της χώρας. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (Μ.Μ.Ε.) οφείλουν να δημοσιοποιούν γεγονότα της πολιτικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, συμβάλλοντας έτσι στη διαμόρφωση του δημοκρατικού φρονήματος των πολιτών, ενώ ταυτόχρονα ασκούν κριτική στην πολιτική εξουσία. Άλλωστε, η πρωταρχική αποστολή του τύπου είναι η δημοσίευση γεγονότων που αφορούν στο κοινωνικό σύνολο και απαιτούν δημόσιο διάλογο, με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων. Άρα, μέσω του τύπου διαμορφώνονται και εκφράζονται οι πολιτικές ιδέες, αλλά και οι πολιτιστικές και ηθικές αξίες της κοινωνίας. Σύμφωνα με το άρθρο 14 παρ. 2 του Συντάγματος «Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται». Ο ελεύθερος, ασφαλής και ανεξάρτητος τύπος αποτελεί ένα από τα βασικά θεμέλια της δημοκρατίας και της ειρήνης. Οι κυβερνήσεις, οι διεθνείς οργανισμοί, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η κοινωνία των πολιτών, όλοι συνεισφέρουν στη στήριξη αυτών των θεμελίων. 17

18 Α. Η ελευθερία του λόγου 1.Έννοια και περιεχόμενο του δικαιώματος του λόγου Η γενικότερη ελευθερία των ιδεών αναλύεται σε τρεις μερικότερες ελευθερίες: την ελευθερία της σκέψης, την ελευθερία της συνείδησης και την ελευθερία της έκφρασης. Η γνώμη προστατεύεται ανεξάρτητα από τα μέσα και τον τρόπο έκφρασής της. Το Σύνταγμα ρητά ορίζει ότι προστατεύεται η γραπτή και η προφορική έκφραση της γνώμης. Ελευθερία έκφρασης σημαίνει ελευθερία επιλογής του τρόπου έκφρασης. Ο συντακτικός νομοθέτης προστατεύει την ελευθερία έκφρασης ως θετική ελευθερία υπό την έννοια της με οποιοδήποτε τρόπο εξωτερίκευσης της συνείδησης. Παράλληλα, προστατεύεται και η αρνητική ελευθερία έκφρασης. Ο φορέας του δικαιώματος δεν είναι υποχρεωμένος να εξωτερικεύσει τα πιστεύω του, αλλά δικαιούται να απέχει από οποιαδήποτε έκφραση, δηλαδή να αποσιωπήσει 14. Το δικαίωμα της ελεύθερης εκφράσεως περιλαμβάνει και την ελευθερία συλλογής και διαδόσεως ιδεών και πληροφοριών, χωρίς να είναι δυνατή η επέμβαση των δημόσιων αρχών. Η ελευθερία της σκέψης και του λόγου περιλαμβάνει κυρίως την ελευθερία της πολιτικής σκέψης και της άσκησης κριτικής στη δράση των κρατικών οργάνων αναφέρεται και στο άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, η οποία υιοθετήθηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης το 1950 με σκοπό την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Το άρθρο 10 είναι το εξής: 1. «Παν πρόσωπον έχει δικαίωμα εις την ελευθερίαν εκφράσεως. Το δικαίωμα τούτο περιλαμβάνει την ελευθερίαν γνώμης ως και την ελευθερίαν λήψεως ή μεταδόσεως πληροφοριών ή ιδεών, άνευ επεμβάσεως δημοσίων αρχών και ασχέτως συνόρων. Το παρόν άρθρον δεν κωλύει τα Κράτη από του να υποβάλωσι τας επιχειρήσεις ραδιοφωνίας κινηματογράφου ή τηλεοράσεως εις κανονισμούς εκδόσεως αδειών λειτουργίας». 15. Η ελευθερία της έκφρασης 14. Δημητρόπουλος, Α., «Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος», Αθήνα, Καράκωστας Β., «Νομική Βιβλιοθήκη», Κομοτηνή,

19 2. «Η άσκησις των ελευθεριών τούτων, συνεπαγομένων καθήκοντα και ευθύνας δύναται να υπαχθή εις ωρισμένας διατυπώσεις, όρους, περιορισμούς, κυρώσεις, προβλεπομένους υπό του νόμου και αποτελούντας αναγκαία μέτρα εν δημοκρατική κοινωνία δια την εθνικήν ασφάλειαν, την εδαφικήν ακεραιότητα ή την δημοσίαν ασφάλειαν την προάσπισιν της τάξεως και πρόληψιν του εγκλήματος, την προστασίαν της υγείας ή της ηθικής, την προστασίαν της υπολήψεως ή των δικαιωμάτων των τρίτων, την παρεμπόδισιν της κοινολογήσεως εμπιστευτικών πληροφοριών ή την διασφάλισιν του κύρους και αμεροληψίας της δικαστικής εξουσίας». Η παράγραφος 2 προνοεί για την επιβολή εύλογων περιορισμών στην άσκηση του δικαιώματος. Ας τονισθεί, όμως, ότι με τους ορισμούς της παραγράφου 1 του ίδιου άρθρου, η εμβέλεια και η λειτουργικότητα του δικαιώματος ενισχύεται, καθόσον καθίσταται αναμφίβολο, ότι το δικαίωμα δεν αναφέρεται μόνο στην έκφραση και στη διάδοση των προσωπικών στοχασμών του φορέα του δικαιώματος, αλλά και στη λήψη ή μετάδοση πληροφοριών. Χωρίς τον εμπλουτισμό αυτό, το δικαίωμα έκφρασης και διάδοσης των στοχασμών θα ήταν ατελές και σε ορισμένες περιπτώσεις και αναποτελεσματικό, εάν δεν θα είχε ο φορέας του δικαιώματος ελευθερία πρόσβασης σε πληροφορίες αναγκαίες για τη διαμόρφωση των προσωπικών του απόψεων 16. Στο δεύτερο μέρος του Συντάγματος περιλαμβάνονται τα ατομικά και τα κοινωνικά δικαιώματα του ανθρώπου και ειδικότερα το άρθρο 14 θεμελιώνει και προασπίζει το αναφαίρετο δικαίωμα κάθε πολίτη να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη και τους στοχασμούς του: «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του κράτους». Η κατοχύρωση αυτου του δικαιώματος αποτελεί εξειδίκευση του θεμελιώδους δικαιώματος του άρθρου 5 παρ. 1 του Συντάγματος περί ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας: 16. Καράκωστας Β., «Νομική Βιβλιοθήκη», Κομοτηνή,

20 «Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη». Το Σύνταγμα απαριθμεί ενδεικτικά την προφορική, τη γραπτή και την μέσω του τύπου έκφραση γνώμης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην τελευταία, εφόσον στην παρ. 2 του άρθρου 14 η ελευθερία του τύπου κατοχυρώνεται και ως θεσμική εγγύηση. Υπό αυτό το πρίσμα, πέρα από το ατομικό δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης μέσω του τύπου, καθιερώνεται η ελευθεροτυπία ως θεσμός, με αποτέλεσμα να προστατεύονται συνταγματικά και οι σκοποί και εν γένει η αποστολή του συγκεκριμένου αυτού θεσμού, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο αναγορεύεται σε συνταγματικά προστατευόμενο δημόσιο συμφέρον. Ακόμη, δεν επιτρέπεται η καταχρηστική άσκηση του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης. Από τις γενικές αυτές ρήτρες προκύπτουν δεσμεύσεις, που δε συνιστούν περιορισμούς του περιεχομένου της ελευθερίας έκφρασης, αλλά κατά κάποιον τρόπο περιορισμούς. Πρόκειται, δηλ. για μορφές έκφρασης αποδοκιμαζόμενες, που βρίσκονται πέρα από το προστατευόμενο συνταγματικό όριο του δικαιώματος, στις οποίες ανήκουν η προσβολή της τιμής, η εξύβριση, η συκοφαντία, η δυσφήμηση. Η ελευθερία έκφρασης δεν παρέχει δυνατότητα εξύβρισης ή δυσφήμησης, καθόσον οριοθετείται από τα δικαιώματα των άλλων (δικαίωμα προσωπικότητας άρθρο 5 παρ.1 του Συντάγματος) ενδεχομένως κατά περίπτωση και από τα χρηστά ήθη αλλά και από τις διατάξεις των σύμφωνων με το Σύνταγμα νόμων που απαγορεύουν την εξύβριση 17. Το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης και του λόγου κατοχυρώνεται, επίσης από το άρθρο 19 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα από το 1948, όπου αναφέρονται τα εξής: «Καθένας έχει το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, που σημαίνει το δικαίωμα να μην υφίσταται δυσμενείς συνέπειες για τις γνώμες του, και το δικαίωμα να αναζητεί, να παίρνει και να διαδίδει πληροφορίες και ιδέες, με οποιοδήποτε μέσο έκφρασης, και από όλο τον κόσμο». 17. Δημητρόπουλος, Α., «Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος», Αθήνα,

21 Από το Διεθνές Σύμφωνο (που κυρώθηκε καθυστερημένα από την Ελλάδα με τον ν 2462/1997) των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων το 1966 προσθέτει τη φράση «γραπτώς ή διά του τύπου» στην κατοχύρωση της ελευθερίας της γνώμης και της πληροφορίας (άρθρο 18), αλλά τίποτα περισσότερο και, τέλος, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθερίων του 1950 κατοχυρώνει την ελευθερία της γνώμης και της πληροφορίας Φορείς και αποδέκτες του δικαιώματος της ελεύθερης έκφρασης Σύμφωνα με τη συνταγματική διατύπωση φορείς του δικαιώματος είναι οι Έλληνες και οι αλλοδαποί, όπως καθίσταται σαφές από την ίδια τη διατύπωση του άρθρου 14 παρ. 1 του Συντάγματος 19. Για ορισμένα από τα φυσικά και νομικά πρόσωπα (πολιτικά κόμματα, συνδικαλιστικές οργανώσεις) η συνταγματική αυτή προστασία έχει ιδιαίτερη βαρύτητα 20. Ακόμη φορείς είναι τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, αφού συχνά με την έκφραση της συλλογικής γνώμης προωθούνται αποτελεσματικά οι σκοποί τους (π.χ. ψήφισμα της γενικής συνέλευσης σωματείου ή έκδοση ανακοίνωσης από τη διοίκηση του), αλλά και ενώσεις προσώπων χωρίς νομική προσωπικότητα, όπως ιδίως τα πολιτικά κόμματα. Επίσης τα νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου μπορούν να είναι φορείς του δικαιώματος αυτού, π.χ. οι Σύγκλητοι των Α.Ε.Ι. μπορούν να εκφέρουν τη γνώμη τους, ως εκφραστές των αντίστοιχων ιδρυμάτων, για θεσμικές μεταρρυθμίσεις ή οικονομικά μέτρα που σχεδιάζει το Υπουργείο Παιδείας να επιβάλει στην ανώτατη εκπαίδευση. 18.Ρούκουνας Εμμανουήλ, Διεθνής Προστασία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, εκδόσεις «Βιβλιοπωλείον της Εστίας» 1995, Αθήνα 19. Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Δημητρόπουλος, Α., «Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος», Αθήνα,

22 Αποδέκτης της ισχύος του δικαιώματος δεν είναι μόνο η κρατική εξουσία, αλλά και οι ιδιώτες, αφενός διότι το άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος δεν φαίνεται να διαφοροποιεί ανάλογα με την κατεύθυνση από την οποία προέρχεται η κατά της ελευθερίας απειλή, αφετέρου διότι η τελευταία μπορεί να προκύψει ακριβώς από αυτούς. Σε μία ταξικά δομημένη και στηριγμένη στον καταμερισμό εργασίας κοινωνία είναι πρόδηλο ότι η πρόσβαση στα φώτα της δημοσιότητας, που αν μη τι άλλο απαιτεί οπωσδήποτε ελεύθερο χρόνο, ανεπτυγμένες δημόσιες σχέσεις κ.ο.κ., είναι άνισα κατανεμημένη στα μέλη της. Τα πάγια αυτά δεδομένα επιτείνονται σήμερα από το γεγονός ότι πλέον τόσο η εκδοτική εφημερίδων, περιοδικών κ.λπ. δραστηριότητα όσο και η ίδρυση και λειτουργία ραδιοτηλεοπτικών σταθμών προϋποθέτουν μεγάλη οικονομική επένδυση. Συνεπώς είναι απαραίτητη καταρχάς η κατοχύρωση του δικαιώματος ελεύθερης έκφρασης απέναντι στους ποικίλους αυτούς φορείς ιδιωτικής εξουσίας 21. Ως προστατευτικό δικαίωμα η ελευθερία των ιδεών στρέφεται προς το κράτος για τη λήψη των απαραίτητων μέτρων για την προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Η ελευθερία του λόγου αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας, καθώς αποτελεί το σπουδαιότερο μέσο έκφρασης και επικοινωνίας των ανθρώπων. Η κατάργηση ή, έστω, ο περιορισμός της ελευθερίας του λόγου θίγει επομένως την ίδια την ανθρώπινη προσωπικότητα. Η ελευθερία του λόγου δεν ανταποκρίνεται μόνο σε μια εσωτερική ανάγκη του ανθρώπου, αλλά αποτελεί και, τη σπουδαιότερη ίσως, προϋπόθεση της δημοκρατίας. Χωρίς ελευθερία του λόγου, δεν είναι δυνατή καμία δημοκρατική διαδικασία. Γι αυτό, άλλωστε, τα οποιασδήποτε μορφής και εντάσεως αντιδημοκρατικά ή κατ επίφασιν φιλελεύθερα καθεστώτα καταργούν την ελευθερία του λόγου. Από την άλλη πλευρά, είναι βεβαίως προφανές ότι η ελευθερία του λόγου έχει σημασία ιδιαίτερα για τους αντιφρονούντες, αφού η ελευθερία να εξυμνεί κανείς την - εκάστοτε και σε οποιοδήποτε επίπεδο εξουσία δεν αμφισβητήθηκε ποτέ από κανέναν. Η ελευθερία του λόγου αποκτά, λοιπόν, ουσιαστικό περιεχόμενο κυρίως όσον αφορά στην άσκηση κριτικής. 21. Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα

23 Η κριτική καθ εαυτή επιβάλλεται να είναι πάντοτε ελεύθερη, ανεξάρτητα από το αντικείμενό της. Παρεμπόδιση της άσκησης κριτικής σημαίνει κατάλυση της ελευθερίας του λόγου, η οποία σημαίνει κατάργηση της ίδιας της δημοκρατίας. Β. Η ελευθερία του τύπου Ο συντακτικός νομοθέτης του 1975 έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην ελευθερία του τύπου, ως επιμέρους μορφή εκδήλωσης της εν γένει ελευθερίας της έκφρασης, τόσο στην ίδια την παρ. 1 και την παρ. 2 όσο και στις ιδιαιτέρως λεπτομερείς- διατάξεις των παρ. 3 έως 9 του άρθρου 14. Και για την ελευθερία του τύπου ισχύουν βέβαια όσα έχουν εκτεθεί σχετικά με την ελευθερία της έκφρασης, ιδίως σε ό,τι αφορά τη σημασία της για τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος και τις συνέπειες που απορρέουν από αυτή όπως η διπλή φύση των παραπάνω ελευθεριών, ως ατομικών δικαιωμάτων αλλά και θεσμικών εγγυήσεων. Συνεπώς, όπως δέχεται η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, το κράτος υποχρεούται όχι μόνο να απέχει από κάθε ενέργεια που μπορεί να αναιρέσει ή παρακωλύσει ουσιωδώς την άσκηση του δικαιώματος, αλλά και να λαμβάνει τα κατά περίπτωση πρόσφορα (θετικά) μέτρα για τη διευκόλυνση της άσκησης του. 1. Συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου Ο τύπος ως ειδικό γραπτό μέσο ευρύτατης διάδοσης, ιδεών, στοχασμών, μηνυμάτων, και κάθε είδους πληροφοριών είναι πλέον θεσμικό κεκτημένο της σύγχρονης δημοκρατικής κοινωνίας. Το σχετικό άρθρο 14 του Συντάγματος έχει διανύσει μεγάλη πορεία μέσα στο χρόνο. Από το 1844 έως το 1975 το περιεχόμενό του τροποποιήθηκε και χαρακτηρίστηκε άλλοτε αυστηρό και άλλοτε φιλελεύθερο. Οι τροποποιήσεις αυτές συνδέονταν άμεσα με την ιστορική εξέλιξη του πολιτικο-συνταγματικού συστήματος και τη διαμόρφωση του τύπου μέσα από αυτό. Η ισχύουσα σημερινή διάταξη συνδυάζει φιλελεύθερα χαρακτηριστικά με άλλα εντελώς αναχρονιστικά και περιοριστικά. Το Σύνταγμα του 1975 διατήρησε σχεδόν όλα τα περιοριστικά της ελευθερίας 23

24 του τύπου μέτρα, τα οποία δεν εθίγησαν κατά την αναθεώρηση του 1986, του 2001 και του Η αναθεώρηση του 2001 δε συμπεριέλαβε τολμηρές παρεμβάσεις και αφαίρεση όσων διατάξεων δε συνάδουν με το φιλελευθερισμό, που προσήκει σ ένα ευνομούμενο δημοκρατικό κράτος. Το άρθρο 14 του Συντάγματος δεν τροποποιήθηκε κατά την αναθεώρηση του 2008 και, συνεπώς, έχει ως εξής: «1. Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του Κράτους. 2. Ο τύπος είναι ελεύθερος. Η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό μέτρο απαγορεύονται. 3. Η κατάσχεση εφημερίδων και άλλων εντύπων, είτε πριν από την κυκλοφορία είτε ύστερα από αυτή, απαγορεύεται. Κατ' εξαίρεση επιτρέπεται η κατάσχεση, με παραγγελία του εισαγγελέα, μετά την κυκλοφορία: α) για προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, β) για προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, γ) για δημοσίευμα που αποκαλύπτει πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του Κράτους, δ) για άσεμνα δημοσιεύματα που προσβάλλουν ολοφάνερα τη δημόσια αιδώ, στις περιπτώσεις που ορίζει ο νόμος. 4. Σ' όλες τις περιπτώσεις της προηγούμενης παραγράφου ο εισαγγελέας, μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες από την κατάσχεση, οφείλει να υποβάλει την υπόθεση στο δικαστικό συμβούλιο, και αυτό, μέσα σε άλλες είκοσι τέσσερις ώρες, οφείλει να αποφασίσει για τη διατήρηση ή την άρση της κατάσχεσης, διαφορετικά η κατάσχεση αίρεται αυτοδικαίως. Τα ένδικα μέσα της έφεσης και της αναίρεσης επιτρέπονται στον εκδότη της εφημερίδας ή άλλου εντύπου που κατασχέθηκε και στον εισαγγελέα. 5. Καθένας ο οποίος θίγεται από ανακριβές δημοσίευμα ή εκπομπή έχει δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση πλήρους και άμεσης επανόρθωσης. Καθένας ο οποίος θίγεται από υβριστικό ή δυσφημιστικό δημοσίευμα ή εκπομπή έχει, επίσης, 24

25 δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άμεσης δημοσίευσης ή μετάδοσης της απάντησης. Νόμος ορίζει τον τρόπο με τον οποίο ασκείται το δικαίωμα απάντησης και διασφαλίζεται η πλήρης και άμεση επανόρθωση ή η δημοσίευση και μετάδοση της απάντησης. 6. Το δικαστήριο, ύστερα από τρεις τουλάχιστον καταδίκες μέσα σε μία πενταετία για διάπραξη των εγκλημάτων που προβλέπονται στην παράγραφο 3, διατάσσει την οριστική ή προσωρινή παύση της έκδοσης του εντύπου και, σε βαριές περιπτώσεις, την απαγόρευση της άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος από το πρόσωπο που καταδικάστηκε, όπως νόμος ορίζει. Η παύση ή η απαγόρευση αρχίζουν αφότου η καταδικαστική απόφαση γίνει αμετάκλητη. 7. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την αστική και ποινική ευθύνη του τύπου και των άλλων μέσων ενημέρωσης και με την ταχεία εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. 8. Νόμος ορίζει τις προϋποθέσεις και τα προσόντα για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. 9. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η οικονομική κατάσταση και τα μέσα χρηματοδότησης των μέσων ενημέρωσης πρέπει να γίνονται γνωστά, όπως νόμος ορίζει. Νόμος προβλέπει τα μέτρα και τους περιορισμούς που είναι αναγκαίοι για την πλήρη διασφάλιση της διαφάνειας και της πολυφωνίας στην ενημέρωση. Απαγορεύεται η συγκέντρωση του ελέγχου περισσότερων μέσων ενημέρωσης της αυτής ή άλλης μορφής. Απαγορεύεται ειδικότερα η συγκέντρωση περισσότερων του ενός ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης της αυτής μορφής, όπως νόμος ορίζει. Η ιδιότητα του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού μετόχου ή του διευθυντικού στελέχους επιχείρησης μέσων ενημέρωσης είναι ασυμβίβαστη με την ιδιότητα του ιδιοκτήτη, του εταίρου, του βασικού μετόχου ή του διευθυντικού στελέχους επιχείρησης που αναλαμβάνει έναντι του δημοσίου ή νομικού προσώπου του ευρύτερου δημόσιου τομέα την εκτέλεση έργων ή προμηθειών ή την παροχή υπηρεσιών. Η απαγόρευση του προηγούμενου εδαφίου καταλαμβάνει και κάθε είδους παρένθετα πρόσωπα, όπως συζύγους, συγγενείς, οικονομικά εξαρτημένα άτομα ή εταιρείες. Νόμος ορίζει τις ειδικότερες ρυθμίσεις, τις κυρώσεις που 25

26 μπορεί να φθάνουν μέχρι την ανάκληση της άδειας ραδιοφωνικού ή τηλεοπτικού σταθμού και μέχρι την απαγόρευση σύναψης ή την ακύρωση της σχετικής σύμβασης, καθώς και τους τρόπους ελέγχου και τις εγγυήσεις αποτροπής των καταστρατηγήσεων των προηγούμενων εδαφίων.» Η απαγόρευση της λογοκρισίας και κάθε άλλου προληπτικού μέτρου στην παρ. 2 είναι απόλυτη. Από τη συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας του τύπου, προκύπτει η υποχρέωση του κράτους για λήψη μέτρων θετικού περιεχομένου, με τα οποία διασφαλίζεται η άσκηση του δικαιώματος. Υπό αυτήν την έννοια η συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος, αφενός απαγορεύει τις κρατικές επεμβάσεις και κυρίως την άσκηση λογοκρισίας (αποθετική δηλ. υποχρέωση του κράτους) και αφετέρου επιβάλλει ως θετική υποχρέωση την εξασφάλιση εκ μέρους του κράτους τόσο των υλικών προϋποθέσεων, (λ.χ. τρόπος κυκλοφορίας των εφημερίδων, τρόπος διάθεσής τους κ.λπ.), οι οποίες θα επιτρέψουν την άσκηση ελεύθερης δημοσιογραφίας, όσο και των μη υλικών προϋποθέσεων (δηλ. την εξασφάλιση της δυνατότητας προσβάσεως στις πηγές πληροφορήσεως και την παροχή πληροφοριών από το ίδιο το κράτος). Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η παράλληλη ισχύς του ατομικού δικαιώματος και της θεσμικής εγγυήσεως, διαφοροποιεί και την έννοια του τύπου στις διατάξεις του Συντάγματος. Έτσι, σύμφωνα με την έννοια του άρθρου 14 παρ. 1 του Συντάγματος η λέξη «τύπος» σημαίνει κάθε μορφής αποτύπωμα έκφρασης γνώμης ή λόγου, ανεξάρτητα από τον σκοπό διαδόσεως. Αντίθετα, στην παρ. 2 του ίδιου άρθρου η έννοια του «τύπου» περιλαμβάνει όλα τα έντυπα, που είναι κατάλληλα και προορισμένα για διάδοση. Η ελευθερία του τύπου περιλαμβάνει: α) την ελευθερία συλλογής, επιλογής και επεξεργασίας πληροφοριών και πάσης φύσεως στοιχείων β) την ελευθερία συντάξεως, εκτυπώσεως, κυκλοφορίας, διανομής εντύπων στο εσωτερικό και το εξωτερικό γ) την ελευθερία της με κάθε μέσο δημοσιεύσεως ειδήσεων, σχολίων, πληροφοριών, διαφημίσεων, κ.λπ. και τις συναφείς ελευθερίες ιδρύσεως και λειτουργίας επιχειρήσεων τύπου, επιλογής και ασκήσεως του δημοσιογραφικού επαγγέλματος και άλλων συναφών επαγγελμάτων, 26

27 καθώς και την ελευθερία ιδρύσεως και λειτουργίας δημοσιογραφικών και συναφών οργανώσεων. 2. Έκταση της συνταγματικής προστασίας Ο όρος τύπος ερμηνεύεται υπό την ευρεία έννοια, περιλαμβάνοντας την τυπογραφία, τη λιθογραφία και τη φωτογραφία και γενικά κάθε μηχανικό ή χημικό μέσο με το οποίο επιτυγχάνεται η παραγωγή μεγάλου αριθμού όμοιων αντιτύπων, γραπτών κειμένων, εικόνων κ.λπ., σε χαρτί, ύφασμα, μέταλλο, πλαστικό, γυαλί ή άλλη ύλη). Η ελευθερία του τύπου καταλαμβάνει όλα τα στάδια, από την προετοιμασία της έκδοσης του εντύπου έως και την ανάγνωση του από το κοινό 22. Η έκδοση εφημερίδων ή άλλων εντύπων μπορεί να γίνει από τον καθένα, χωρίς περιορισμούς ως προς την εθνικότητά του, ως προς το αν πρόκειται για φυσικό ή νομικό πρόσωπο, για ανήλικο (μαθητικές «εφημερίδες») κ.λπ. Μοναδικός περιορισμός που θα μπορούσε να γίνει δεκτός είναι ότι όχι μόνο δεν έχουν καταρχήν συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, αλλά αντίθετα συνάγεται έμμεσα απαγόρευση έκδοσης πολιτικών ή οικονομικών εφημερίδων από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου ή και ιδιωτικού δικαίου των οποίων η πλειοψηφία των μετόχων ελέγχεται από το κράτος. Ελεύθερη είναι και η συλλογή πληροφοριών, χωρίς εννοείται να παραβιάζονται διατάξεις του Συντάγματος η των «γενικών νόμων», η διαμόρφωση του περιεχομένου και ακόμη η επιλογή του σχήματος αριθμού σελίδων και αντιτύπων και γενικά της μορφής του εντύπου. Στα θέματα αυτά πάντως η νομολογία δέχεται την ύπαρξη περιορισμών, όπως την ύπαρξη υποχρέωσης των δημοσιογράφων για μαρτυρία σχετικά με όσα περιήλθαν σε γνώση τους κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους. Ελεύθερη είναι και η στελέχωση των εφημερίδων, περιοδικών και λοιπών εντύπων με συντακτικό προσωπικό, το οποίο δεν είναι απαραίτητο να αποτελείται από επαγγελματίες δημοσιογράφους. 22.Σύμφωνα με το άρθρο 15 παράγραφος 1 του Συντάγματος «Οι προστατευτικές για τον τύπο διατάξεις του προηγούμενου άρθρου δεν εφαρμόζονται στον κινηματογράφο, τη φωνογραφία, τη ραδιοφωνία, την τηλεόραση και κάθε άλλο παρεμφερές μέσο μετάδοσης λόγου ή παράστασης». 27

28 Η αναφορά του άρθρου 14 παρ. 8 του Συντάγματος στον καθορισμό με νόμο των προϋποθέσεων και προσόντων για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος δεν έχει την έννοια ότι όσοι δεν συγκεντρώνουν τις παραπάνω προϋποθέσεις και προσόντα δεν θα μπορούν να δημοσιεύουν άρθρα, σχόλια κ.λπ. στον τύπο. Τέτοια ερμηνεία θα ήταν ευθέως αντίθετη προς τις διατάξεις των παρ. 1 και 2 του άρθρου 14, αφού θα περιόριζε σε μικρό αριθμό προσώπων την ελευθερία έκφρασης μέσω του τύπου. Συνεπώς με το νόμο αυτό μπορούν να ρυθμισθούν ασφαλιστικά, συνταξιοδοτικά, μισθολογικά και άλλα επαγγελματικά θέματα των δημοσιογράφων, καθώς και η συμμετοχή τους στις οικείες επαγγελματικές ενώσεις, και να ορισθεί ότι όσοι δε συγκεντρώνουν τις νόμιμες προϋποθέσεις και προσόντα δεν απολαμβάνουν των σχετικών δικαιωμάτων. Δεν μπορεί όμως να απαγορευθεί η μόνιμη ή έκτακτη συνεργασία εφημερίδων, περιοδικών κ.λπ. και με άλλα πρόσωπα, εκτός του κύκλου των επαγγελματιών δημοσιογράφων. Εξάλλου η νομολογία δέχεται ότι είναι δυνητική για τον κοινό νομοθέτη η θέσπιση του νόμου της παρ. 8 ή η πρόβλεψη ελεύθερης άσκησης του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, πράγμα που συμβαίνει στην πράξη μετά την κατάργηση με το άρθρο 1 παρ. 1 Ν. 780/1978 του δικτατορικού ν.δ. 1004/1971 «περί δημοσιογραφικού επαγγέλματος». Η ελευθερία του δημοσιογράφου έναντι του εκδότη συνίσταται στο ότι δεν μπορεί να υποχρεωθεί να γράψει οτιδήποτε αντίθετο προς τις προσωπικές του απόψεις, προκειμένου να ακολουθήσει τη γραμμή της εφημερίδας, ούτε βέβαια δεσμεύεται στην έκφραση των απόψεών του εκτός της εφημερίδας. Δεν εκτείνεται όμως καταρχήν σε ελευθερία να δημοσιεύσει τις γνώμες του στο έντυπο, όπου εργάζεται, εφόσον βρίσκονται σε αντίθεση προς την παραπάνω γραμμή, όπως αυτή καθορίζεται από τον εργοδότη στο πλαίσιο του διευθυντικού δικαιώματος. Ακόμη, η ελευθερία του τύπου περιλαμβάνει την ελευθερία κυκλοφορίας, διανομής και πώλησης των εντύπων. Έχει κριθεί έτσι ότι είναι αντισυνταγματική η εξάρτηση της κυκλοφορίας προκηρύξεων και άλλων εντύπων από άδεια της αστυνομικής αρχής. 28

29 Με το ίδιο σκεπτικό αντισυνταγματική πρέπει να θεωρηθεί και η απαίτηση προηγούμενης διοικητικής άδειας για εξαγωγή προς κυκλοφορία στο εξωτερικό εφημερίδων και περιοδικών 23. Γενικότερα η ελευθερία του τύπου πρέπει να θεωρηθεί ότι περιλαμβάνει, ως αναγκαίως προαπαιτούμενες τις ειδικότερες ελευθερίες ιδίως της ίδρυσης και λειτουργίας τυπογραφείων και σχετικών εκδοτικών επιχειρήσεων, της κυκλοφορίας και διανομής των εντύπων καθώς και της άσκησης δημοσιογραφικού επαγγέλματος. 3. Φορείς του συνταγματικού δικαιώματος Χωρίς αμφιβολία, η ελευθεροτυπία είναι συνυφασμένη με την αδέσμευτη έκφραση σκέψεων, την κριτική ως στοιχείο της σκέψης και του λόγου, την ακώλητη μετάδοση αληθών πληροφοριών, ειδήσεων και ιδεών καθώς και το διάλογο ως έκφραση της πολυφωνίας και του πλουραλισμού των απόψεων που επικρατούν σε μια δημοκρατική κοινωνία. Οι θεμελιώδεις αυτές αρχές βοηθούν στην ολοκληρωμένη θεώρηση κάθε θέματος, και -αν λειτουργήσουν σωστά-προάγουν σίγουρα την δημοκρατία 24. Φορείς ή υποκείμενα της ελευθερίας του τύπου είναι φυσικά ή νομικά πρόσωπα που ασκούν κατ επάγγελμα ή ευκαιριακά οποιαδήποτε δραστηριότητα ή έργο σχετιζόμενο ή συναρτώμενο με τον τύπο. Αποκλείονται το κράτος και οι άλλοι φορείς της δημόσιας εξουσίας, επειδή η ελευθερία του τύπου όπως και κάθε ατομική ελευθερία δεν είναι δικαίωμα του κράτους, αλλά δικαίωμα έναντι του κράτους και των άλλων φορέων δημόσιας εξουσίας. Συγκεκριμένα, φορείς του δικαιώματος είναι κάθε φυσικό πρόσωπο, δηλαδή όσοι ασκούν επάγγελμα σχετικό με τον τύπο καθώς και οι αναγνώστες. Οι δραστηριότητες του τύπου μπορούν να ασκηθούν και από νομικό πρόσωπο (π.χ. ανώνυμη εταιρία ή ιδιωτικό ίδρυμα), το οποίο μπορεί να είναι υποκείμενο της ελευθερίας του τύπου και μπορεί να την επικαλεστεί. Για να μην αποφεύγεται όμως η ανάληψη ποινικής ή αστικής ευθύνης, ο νόμος μπορεί να ορίζει ότι ανεξάρτητα από την ιδιότητα του ιδιοκτήτη ως 23. Κ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα Δημητρόπουλος, Α., «Συνταγματικά Δικαιώματα Ειδικό Μέρος», Αθήνα,