ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ Αποτελεσματικότητα ορισμένων εντομοκτόνων για την καταπολέμηση του δάκου της ελιάς Bactrocera oleae, (Diptera:Tephritidae), και επίδραση τους στην ωφέλιμη πανίδα των ελαιοδένδρων ΔΡΑΚΟΝΤΗΣ ΠΟΥΤΟΥΡΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 2 ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 63 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 117

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ελιά και η καλλιέργειά της χρονολογούνται στην Ελλάδα από την αρχαιότητα (Λέτσας 1949, Κακριδής 1986 από Γούργα και άλλοι, 2002). Η σημασία της είναι μεγάλη για πολλές περιοχές, αφού παρέχει εισόδημα και εποχική εργασία σε κατοίκους άγονων, ξηρικών και νησιωτικών περιοχών (Σφακιωτάκης, 1993; Σφακιωτάκης 2001). Η συνολική έκταση των ελαιώνων στη χώρα είναι στρέμματα (Ε.Σ.Υ.Ε 2001α), με ετήσια παραγωγή τόνους (FAO, 2004). Η μεγαλύτερη συγκέντρωση ελαιοδέντρων για την παραγωγή λαδιού παρουσιάζεται στις ξηρότερες και θερμότερες περιοχές της χώρας. Η παραγωγή σε ελαιόλαδο φτάνει τους τόνους περίπου, γεγονός που κατατάσσει την Ελλάδα στην τρίτη θέση παγκοσμίως. Η βρώσιμη ελιά παράγεται σε δροσερότερες και γονιμότερες περιοχές. Η συνολική παραγωγή της χώρας σε βρώσιμη ελιά είναι περίπου τόνοι. Η χώρα μας είναι δεύτερη στον κόσμο σε εξαγωγές βρώσιμης ελιάς μετά την Ισπανία (FAO, 2004). Όσον αφορά την κατανάλωση ελαιολάδου η χώρα μας έχει την υψηλότερη παγκοσμίως και φτάνει τα 20 κιλά περίπου κατά κεφαλή ετησίως. Το ελαιόλαδο καλύπτει περίπου το 80% της συνολικής κατανάλωσης λιπών και ελαίων στην Ελλάδα (Μάττας 2001). Η καλλιεργούμενη ελιά ανήκει στο είδος Olea europea L. (Οικ. Oleaceae) Είναι υποτροπικό, αείφυλλο είδος, που αναπτύσσεται σε θάμνο ή δέντρο και ζει δεκάδες ή και εκατοντάδες χρόνια. Τα φύλλα της είναι μικρά, απλά, αντίθετα, λογχοειδή, άμισχα, δερματώδη, πράσινα και λεία στην πάνω επιφάνεια και σταχτιά, σκεπασμένα με χνούδι στην κάτω επιφάνεια. Τα άνθη, τα οποία είναι τέλεια και ατελή (στημονώδη) φέρονται σε βοτριώδεις ταξιανθίες που εκπτύσσονται από τις μασχάλες των φύλλων. Ο καρπός είναι δρύπη και σχηματίζεται από τους ιστούς των καρπόφυλλων και αποτελείται από τα εξής μέρη (εικόνα 1): 5

4 Εικόνα 1. Κατά μήκος τομή καρπού ελιάς (Από Χατζηγεωργίου,1998 και αναφορές που δίνει) -το εξωκάρπιο ή φλοιό που αποτελείται από μια σειρά επιδερμικών κυττάρων με παχιά εφυμενίδα, -το μεσοκάρπιο ή σάρκα που αποτελεί το εδώδιμο μέρος και το μέρος που γίνεται η ελαιογένεση, και -το ενδοκάρπιο ή πυρήνα που αποτελείται από λιθώδη κύτταρα τα εξωτερικά κύτταρα του ενδοκαρπίου κατά την ωρίμαση συρρικνώνονται και σχηματίζουν γλυφές, οι οποίες αποτελούν ταξινομικό χαρακτήρα. Μέσα στο ενδοκάρπιο υπάρχει το σπέρμα. Ο καρπός αυξάνεται σταδιακά και η αύξηση του διακρίνεται σε τρία στάδια, ανάλογα με το μέρος του καρπού που αναπτύσσεται, ενώ η καμπύλη αύξησης του καρπού, έχει τη μορφή διπλής σιγμοειδούς καμπύλης. Το πρώτο στάδιο (Ιούνιος - Ιούλιος) χαρακτηρίζεται από ταχεία αύξηση κυρίως του ενδοκαρπίου και μικρότερη αύξηση του μεσοκαρπίου. Κατά το δεύτερο στάδιο (Αύγουστος - Σεπτέμβριος) η ταχύτητα αύξησης του καρπού είναι βραδύτερη, αρχίζει η ανάπτυξη του μεσοκαρπίου ενώ ταυτόχρονα ολοκληρώνεται η ανάπτυξη και σκλήρυνση του ενδοκαρπίου. Με την ολοκλήρωση της σκλήρυνσης του ενδοκαρπίου ξεκινάει το τρίτο στάδιο αύξησης του καρπού (Οκτώβριος) κατά το οποίο παρατηρείται μεγάλη 6

5 αύξηση του νωπού βάρους λόγω τάνυσης των κυττάρων του μεσοκαρπίου, ενώ παράλληλα ξεκινάει η ελαιογέννεση στο μεσοκάρπιο και η μεταβολή του χρώματος του καρπού. Πανίδα του ελαιώνα (Αρθρόποδα και άλλα ζώα) COLEOPTERA Hybebaeus flavipes F. Flabellomalachius hispanus (Perris) Ditomus capita s.sp. haagi (Heyden) Metadromius myrmidon (Fairmaire) Paradromius linearis (Ol.) Dromius meridonalis Dejean Lyonichus quadrillum (Duftschmid) Lebia trimaculata (Villers) Malthinus sp. Lepidophallus hespericus (Er.) Ebaeus glabricollis Mulsant et Rey Troglops capitatus Erichson Calathus ambiguus s.sp. chevrolati Gauthier Trechus quadristriatus (Schrank) Licinus punctatulus (F.) Syntomus fuscomaculatus (Motschulsky) Mesolestes scapularis (Dejean) Anthicidae gen. sp. Malthodes sp. Aleochara (Heterochara) olivieni Fauv. Oxypoda (Bessoprea) ferruginea (Er.) Hyperaspini Plarynaspis luteorubra Goeze Adalia decempunctata Linne Scymnus suturalis Thunberg HYMENOPTERA Aphenogaster gibbosa Latr. Camponotus cruentatus Latr. Camponotus piceus (Leach) Camponotus foreli Em. Cataglyphis rosenhauri Em. Cremastogaster sculellaris Ol. Formica subrufa Roger Lasius niger (L.) Messor barbarus L. Plagiolepis pygmaea (Latr.) Tetramorium caespitum L. Aphenogaster senilis Mayr Camponotus sylvaticus Ol. Camponotus lateralis Ol. Camponotus micans Nyl, Calobopsis truncate (Spin.) Cremastogaster auberti Em. Linepithema humile (Mayr) Lasius alienus (Foerst) Pheidole pallidula Nyl. Tapinoma nigerrimum Nyl. Tetramorium semilaevis Andre 7

6 Coccidulini, Chilocorini Coccinella septempunctata L. DICTYOPTERA Empusa pennata (Thunberg) Mantis religiosa Linne Iris oratoria L. Fam. Amelinae NEUROPTERA Chrysoperla carnea Stephens Mallada flavifrons Brauer M. prasinus Burmeister Cunctochrysa baetica Holzel Harraphidia laufferi Navas Chrysopa formosa Brauer Mallada genei Rambur Rexa lordina Navas Neuroleon nemausiensis Borkhausen Ohmella baetica Rambur HETEROPTERA Deraeocoris punctum Rambur Phytocoris viberti Horvath Brachynotocoris ferreri n.sp. Orius cf. laticollis (Reuter) Pyrrhocoris apterus (Linne) Phytocoris sp. Orthops cervinus Herrich-Schaffer Anthocoris nemoratis (F.) O. laevigatus (Feiber) Nezara viridula (Linne) DERMAPTERA Forficula auricularia L. DIPTERA Syrphus sp. THYSANOPTERA Aeolothrips intermedius Bagnal 8

7 1.2. Ο δάκος της ελιάς Μορφολογικά χαρακτηριστικά Ο δάκος της ελιάς, Bactrocera oleae (Gmelin), ανήκει στην τάξη των εντόμων Diptera, οικογένεια Tephritidae. To ενήλικο έχει μήκος περίπου 5 mm ενώ ο γενικός χρωματισμός του είναι καστανός. Ο θώρακας είναι στα νώτα σκοτεινότερος και έχει συνήθως 3 κατά μήκος σκοτεινές γραμμές, υπόλευκο ή υποκίτρινο το scutellum και επίσης υπόλευκες ή υποκίτρινες κηλίδες στα πλάγια. Οι πτέρυγες είναι διαφανείς, ιριδίζουσες, με ένα σκοτεινό στίγμα (πτερόστιγμα) στην άκρη. Ο ωοθέτης του θηλυκού είναι ευδιάκριτος. Το αυγό είναι στενόμακρο, (περίπου 0,8 x 0,2 mm), κάπως οξύ στον έναν πόλο, και λευκό. Η προνύμφη είναι υπόλευκη ή ανοιχτοκίτρινη, τελικού μήκους 7-8 mm, με το πρόσθιο μέρος του σώματος στενότερο από το οπίσθιο. Δεν έχει κεφαλική κάψα και στο πρόσθιο μέρος του σώματος είναι σκοτεινόχρωμα μόνο τα στοματικά άγκιστρα και ο λοιπός κεφαλοφαρυγγικός σκελετός. Η νύμφη είναι ελλειψοειδής, (περίπου 4,5 x 2,5 mm), ανοιχτοκαστανή, με περίβλημα το σκληρυμένο δερμάτιο της αναπτυγμένης προνύμφης (Τζανακάκης, 1980, Μπρούμας και Κατσόγιαννος, 2002) Βιολογία-φαινολογία Το έντομο έχει 3-4 γενιές στις περισσότερες περιοχές της χώρας μας. Διαχειμάζει ως ενήλικο σε προφυλαγμένες θέσεις ή ως νύμφη στο έδαφος σε βάθος 9

8 1-6 cm. Σε περιοχές με ήπιο χειμώνα και εφόσον υπάρχει στα δέντρα καρπός, είναι δυνατόν να συνυπάρχουν στον ελαιώνα όλα τα στάδια το εντόμου (Τζανακάκης 1980). Από τις νύμφες του εδάφους βγαίνουν τα πρώτα ενήλικα άτομα του δάκου την άνοιξη τα οποία πετούν σε μεγάλες αποστάσεις και τρέφονται από μελιτώδεις εκκρίσεις του λεκανίου (και άλλων κοκκοειδών), καθώς και από ζαχαρούχους χυμούς φρούτων (Μπρούμας και Κατσόγιαννος, 2002). Η ωοτοκία αρχίζει συνήθως τον Ιούλιο. Τότε οι καρποί της ελιάς είναι στο κατάλληλο μέγεθος και έχουν τον κατάλληλο βαθμό ωρίμανσης, είναι δηλαδή αρκετά μαλακοί για να τρυπηθούν από τον ωοθέτη και έχει αρχίσει να πήζει ο πυρήνας. Το θηλυκό αφού ανοίξει με τον ωοθέτη του την οπή ωοτοκίας, εισάγει στο μεσοκάρπιο ένα αυγό (κατά κανόνα). Όμως σε περιπτώσεις πολύ πυκνού πληθυσμού του εντόμου ή λίγων καρπών παρατηρούνται και περισσότερες από μια οπές ωοτοκίας ανά καρπό. Κάθε θηλυκό μπορεί να τοποθετήσει μέχρι 12 αυγά την ημέρα και συνολικά αυγά. Μετά από 3-7 ημέρες εκκολάπτονται οι νεαρές προνύμφες οι οποίες ορύσσουν στοές στο μεσοκάρπιο και τρέφονται από την σάρκα του καρπού, αφήνοντας άθικτη την επιδερμίδα. Συμπληρώνει την ανάπτυξή της σε ημέρες. Η νύμφωση πραγματοποιείται το μεν θέρος συνήθως μέσα στον καρπό, το δε φθινόπωρο και το χειμώνα στο έδαφος σε μικρό βάθος. Η νύμφωση στο έδαφος ή στους καρπούς φαίνεται να σχετίζεται με τη κατάσταση ωριμότητας του καρπού. Συνήθως νυμφώνεται στο έδαφος όταν ο καρπός έχει προχωρήσει στην ωρίμανσή του. Σε μερικές περιπτώσεις κατά την διάρκεια των καυτών μηνών του καλοκαιριού νυμφώνεται στους καρπούς πιθανόν λόγω του ότι αυτοί παρέχουν απαραίτητη υγρασία περισσότερο από ότι το έδαφος (Sharaf, 1980). Η νύμφη ολοκληρώνει την ανάπτυξή της σε 7-10 ημέρες. Ο βιολογικός κύκλος του εντόμου συμπληρώνεται σε περίπου ένα μήνα. Η δραστηριότητα του εντόμου σχετίζεται άμεσα με τις κλιματικές συνθήκες. Σε θερμοκρασίες άνω των 30 ο C αναστέλλονται οι ωοτοκίες, ενώ πάνω από 35 ο C διακόπτεται κάθε δραστηριότητα του εντόμου. Οι ωοτοκίες αναστέλλονται επίσης όταν η σχετική υγρασία είναι χαμηλή (50-60%). Έτσι κατά τις ζεστές και ξηρές ημέρες του καλοκαιριού παρατηρούνται συχνά άγονα νύγματα δάκου στους ελαιόκαρπους (Μπρούμας και Κατσόγιαννος, 2002). Οι θερμικές απαιτήσεις του δάκου (ημεροβαθμοί) έχουν εκτιμηθεί στην Κέρκυρα ως εξής: για τα αυγά 47 πάνω από το όριο των 6.3 ο C, για τις προνύμφες 209 πάνω από το όριο των 8 ο C, και για τις νύμφες πάνω από το όριο των 8 ο C (Fletcher and Kapatos, 1982). 10

9 Η πορεία του πληθυσμού έχει μελετηθεί σε αρκετές περιοχές της Ελλάδας. Στην Κρήτη τα ενήλικα είναι δραστήρια καθ όλη τη διάρκεια του έτους, με τα μέγιστα των συλλήψεων να παρουσιάζονται την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου και κατά την διάρκεια του φθινοπώρου. Στις ορεινές περιοχές οι συλλήψεις αρχίζουν τον Μάρτιο- Απρίλιο με το μέγιστο τον Μάιο-Ιούνιο και συνεχίζονται μέχρι τον Οκτώβριο. Το ποσοστό των ώριμων θηλυκών είναι πολύ μειωμένο κατά την περίοδο από τα τέλη Μαΐου μέχρι αρχές καλοκαιριού. Η προσβολή ξεκινά τέλη Μαΐου στις πεδιάδες και αυξάνεται γρήγορα. Το νυμφικό στάδιο μπορεί να διαρκέσει 5-6 μήνες ανάλογα με τον βιότοπο και τον χρόνο πτώσης της προνύμφης στο έδαφος αλλά γενικά η εμφάνιση των ενηλίκων συνεχίζεται μέχρι Απρίλιο-Μάιο στις πεδιάδες ενώ στις ορεινές περιοχές μέχρι τον Ιούνιο. Η θνησιμότητα των νυμφών στο έδαφος η οποία μπορεί να φτάσει το 100% ποικίλει ανάλογα με την δομή του εδάφους και τον χρόνο νύμφωσης. Υψηλή θνησιμότητα ενηλίκων παρατηρείται κατά την διάρκεια του καλοκαιριού από Ιούλιο-Αύγουστο εξαιτίας των δυσμενών κλιματικών συνθηκών της υψηλής θερμοκρασίας και της χαμηλής υγρασίας. Κατά την διάρκεια του τέλους φθινοπώρου και χειμώνα εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών και των βροχών τα ενήλικα είναι ανενεργά και η επαναδραστηριοποίησή τους ξεκινά τον Απρίλιο με μέγιστο τον Μάιο-Ιούνιο. Το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας των νυμφών που παρατηρείται την περίοδο Μαρτίου Απριλίου οφείλεται κυρίως στο σκληρό στρώμα της επιφάνειας του εδάφους, ενώ σε εδάφη καλύτερα αεριζόμενα το ποσοστό θνησιμότητας είναι μικρότερο και σχετίζεται περισσότερο με την θερμοκρασία. Υψηλή θνησιμότητα ενηλίκων παρατηρείται συνήθως κατά την διάρκεια του καλοκαιριού, κυρίως μετά τον Ιούνιο σε θερμοκρασίες άνω των 30 ο C και σχετική υγρασία κάτω από 60%. Η θνησιμότητα ήταν ακόμα μεγαλύτερη τον Ιούλιο σε θερμοκρασίες 39.6 ο C και μέση σχετική υγρασία 46.3% (Michelakis, 1986). Στην Κέρκυρα το έντομο συνήθως έχει τέσσερις γενεές τον χρόνο, όπου τα μέγιστα των πτήσεων παρατηρούνται τέλη Αυγούστου-αρχές Σεπτεμβρίου, Νοέμβριο, Φεβρουάριο-Μάρτιο και αρχές Ιουνίου. Τα μέγιστα αυτά ανταποκρίνονται στις τέσσερις κύριες περιόδους ωοτοκίας που συντελούνται τέλη Ιουλίου-αρχές Αυγούστου, Σεπτέμβριο, μέσα Οκτωβρίου-Δεκέμβριο, και Απρίλιο-Μάιο. Με τις υψηλές θερμοκρασίες που παρατηρούνται τέλη καλοκαιριού, η υψηλή θνησιμότητα και η καθυστερημένη ωρίμανση του πληθυσμού που εμφανίζεται τον Αύγουστο μειώνει τα επίπεδα προσβολής. Μεγάλο ποσοστό προνυμφών της πρώτης γενιάς τον Αύγουστο νυμφώνεται στους καρπούς αλλά από εκεί και πέρα ένα αυξημένο 11

10 ποσοστό νυμφώνεται στο έδαφος. Ουσιαστικά κατά την διάρκεια της άνοιξης όλες οι προνύμφες νυμφώνονται έτσι. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός διαχειμάζει ως νύμφη στο έδαφος, αν και κατά τους χειμερινούς μήνες μπορούν να βρεθούν όλα τα στάδια του εντόμου (Kapatos and Fletcher, 1984) Στην Λιβύη το έντομο έχει τέσσερις γενεές. Ωοτοκεί στους καρπούς αρχές Ιουνίου, αρχές Ιουλίου, αρχές Αυγούστου, και τέλη Σεπτεμβρίου-αρχές Οκτωβρίου. Οι δύο πρώτες γενεές συμπληρώνουν τον κύκλο τους σε ένα μήνα, αφού συναντούν ευνοϊκές περιβαλλοντολογικές συνθήκες για αυτό. Αντίθετα οι δύο επόμενες χρειάζονται περίπου δύο μήνες για την συμπλήρωση του κύκλου τους λόγω των υψηλών θερμοκρασιών του Αυγούστου και του Σεπτεμβρίου αλλά και των χαμηλών θερμοκρασιών και των βροχών του φθινοπώρου (Sharaf, 1980). Οι χαμηλές θερμοκρασίες από μόνες τους δεν συνιστούν σημαντικό παράγοντα θνησιμότητας των νυμφών. Οι προνύμφες όμως φαίνεται να είναι πολύ ευαίσθητες σε αυτές. Σε κατακλυζόμενα εδάφη παρατηρείται υψηλή θνησιμότητα στις προνύμφες και αδυναμία νύμφωσης, καθώς επίσης θνησιμότητα και στις νύμφες. Επίσης σκληρά εδάφη μειώνουν την επιβίωση των νυμφών και προκαλούν υψηλή θνησιμότητα στα νεοεξερχόμενα ενήλικα, στο δρόμο τους για την επιφάνεια (Neuenschwander et al, 1981). Οι παράγοντες θνησιμότητας ποικίλουν από γενιά σε γενιά και από έτος σε έτος. Στην Κέρκυρα η συνολική επιβίωση, από αυγό μέχρι νεοεξερχόμενο ενήλικο είναι σημαντικά υψηλότερη στην 4 η γενιά από ότι στις πρώτες τρεις, ενώ οι κύριοι παράγοντες θνησιμότητας βρέθηκε πως είναι οι υψηλές θερμοκρασίες κατά το διάστημα τέλη Ιουλίου με Αύγουστο, οι οποίες προκαλούν υψηλή θνησιμότητα αυγών και νεαρών προνυμφών, ο παρασιτισμός προνυμφών τρίτου σταδίου από τα Eupelmus urozonus και Pnigalio mediterraneus μεταξύ Αυγούστου και Νοεμβρίου, καθώς και παράγοντες που επηρεάζουν την θνησιμότητα των νυμφών στο έδαφος το καλοκαίρι και τον χειμώνα (αρπακτικότητα, υψηλές θερμοκρασίες, ειδικά σε έδαφος που εκτίθενται στην ηλιακή ακτινοβολία, το καλοκαίρι και χαμηλές το χειμώνα. Όσο αφορά το μέγεθος του πληθυσμού η παραλλακτικότητα του αριθμού των αυγών που εναποτίθενται φαίνεται να είναι ο κυριότερος παράγοντας που την επηρεάζει, ενώ η θνησιμότητα και η μετακίνηση των ενηλίκων παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στο μέγεθος και την διακύμανσή του (Kapatos and Fletcher, 1986). Το έντομο σχετίζεται στενά σε όλα τα στάδια ανάπτυξής του με συμβιωτικά βακτήρια (Manousis and Ellar, 1988). Φαίνεται ότι η προνύμφη χρειάζεται την 12

11 παρουσία συμβιωτικών βακτηρίων για να αναπτυχθεί στον καρπό. Τα βακτήρια αυτά φαίνεται να βοηθούν την προνύμφη να χρησιμοποιήσει τις πρωτεΐνες του μεσοκαρπίου της ελιάς (Τζανακάκης, 1980). Είναι ραβδοειδή και αρνητικά κατά Gram, και ο ρόλος τους φαίνεται να είναι η υδρόλυση των πρωτεϊνών. Έχουν την δυνατότητα, χρησιμοποιώντας ουρία και ουρικό οξύ ως πηγές αζώτου, να συνθέσουν τουλάχιστον δυο αμινοξέα, ασπαρτικό οξύ και λευκίνη (Bateman, 1972). Κατά την ωοτοκία τα βακτήρια αυτά που βρίσκονται και στο εσωτερικό του ωοθέτη επαλείφονται στο αυγό και από εκεί μπαίνουν και στον πεπτικό σωλήνα της νεαρής προνύμφης (Τζανακάκης, 1980). Ως συμβιωτικό βακτήριο αναφέρεται το Pseudomonas savastanoi (Sharaf, 1980; Bateman, 1972), αν και υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες για αυτό (Γαμβριάς κ.α., 1970) Ωοτοκία To έντομο θεωρείται ότι είναι μονοφάγο. Όμως στο εργαστήριο έχει βρεθεί να ωοτοκεί σε καρπούς τομάτας και άλλους καρπούς. Μάλιστα σε κάποιους ώριμους, κόκκινους καρπούς τομάτας κατέστη δυνατή η ανάπτυξη προνυμφών, και τα προκύψαντα ενήλικα παρουσίασαν ικανοποιητική ωοπαραγωγή και γονιμότητα (Tzanakakis, 1974). Η προσέλκυση του εντόμου προς τον ξενιστή αλλά και η επιλογή για ωοτοκία επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες. Έχει βρεθεί ότι χημικά ερεθίσματα έχουν το κυριότερο αποτέλεσμα. Τα ερεθίσματα αυτά λαμβάνονται από δέκτες στις κεραίες και στους ταρσούς. Η σκληρότητα της επιφάνειας του καρπού έχει επίσης ένα σημαντικό ρυθμιστικό ρόλο. Αυτό το χαρακτηριστικό λαμβάνεται μόνο από δέκτες στις κεραίες. Η σκληρότητα του καρπού φαίνεται να μην έχει επίδραση (Haniotakis and Voyadjoglou, 1978). Στην τελική επιλογή τα χαρακτηριστικά που συμβάλλουν είναι το σχήμα, το χρώμα, το φόντο και το μέγεθος του καρπού. Φαίνεται πως κάποια φυσικά ή χημικά χαρακτηριστικά των φύλλων και των κλάδων της ελιάς παίζουν ρόλο όσο αφορά την άφιξη στον ξενιστή, ενώ για την τελική επιλογή εμπλέκεται η όραση και όχι η οσμή (Prokopy and Haniotakis, 1976). Όμως ο πιο σημαντικός παράγοντας φαίνεται να είναι η παρουσία χυμού ελιάς η οποία μειώνει την ωοτοκία αλλά δεν την εμποδίζει τελείως. (Haniotakis and Voyadjoglou, 1978). H δεκτικότητα του καρπού για προσέλκυση αυξάνεται με το μέγεθος του καρπού μέχρι το όριο των 3.5 gr. Σε σχετικά ανώριμους πράσινους καρπούς 13

12 υψηλότερου βάρους παρέμεινε περίπου ίδια, σε υπερώριμους μαύρους καρπούς μειώθηκε. Η προσέλκυση αποδίδεται σε χημικά χαρακτηριστικά της ελιάς και επηρεάζεται από την επικάλυψη της επιφάνειας που αποτελείται κυρίως από αλιφατικούς κηρούς (Neuenschwander et al, 1985). Σε καρπούς που στερούνται της επικάλυψης αυτής παρουσιάστηκε υψηλός βαθμός ωοτοκίας, καθώς τα δυο κυριότερα συστατικά αυτής φαίνεται να έχουν αρνητική επίδραση στην δεκτικότητα του καρπού (Kombargi et al, 1998). Τα θηλυκά του δάκου προτιμούν να εναποθέτουν τα αυγά τους σε πράσινους καρπούς όπου δεν έχουν ωοτοκήσει προηγουμένως. Μετά την εναπόθεση επαλείφουν την επιφάνεια του καρπού με χυμό που εκκρίνεται από την οπή ωοτοκίας, ο οποίος λειτουργεί ως ουσία αποτρεπτική της ωοτοκίας (Haniotakis and Voyadjoglou, 1978 και πηγές που αναφέρει). Το γεγονός ότι το έντομο προτιμά να ωοτοκεί σε πράσινους καρπούς παρά σε μαύρους πιθανόν να οφείλεται όχι μόνο στην σκληρότητα αλλά σε κάποιο μέτρο πιθανόν στο διαφορετικό χρώμα (Orphanidis and Soultanopoulos, 1962). Η πιθανότητα να υπάρχουν μια ή περισσότερες ωοτοκίες στον ίδιο καρπό φαίνεται να εξαρτάται από το βάρος. Πάντως το γεγονός αυτό μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, όχι τόσο λόγω μιας γενικής αύξησης της προσβολής, αλλά λόγω των βιοχημικών αλλαγών κατά την διάρκεια της ωρίμανσης, όπου παράγονται ελκυστικές και απωθητικές ουσίες (Dominici et al, 1986). Μεταξύ του αριθμού νυγμάτων και της σκληρότητας της επιφάνειας του ελαιοκάρπου υπάρχει αντίστροφη συσχέτιση (Ορφανίδης κ.α., 1958). Πάντως η δεκτικότητα του καρπού ποικίλει ανάλογα με την ποικιλία και μέσα στην ποικιλία, αλλά γενικά οι καρποί των εδώδιμων ποικιλιών είναι πιο δεκτικοί από τους μικρούς καρπούς των ελαιοποιήσιμων ποικιλιών (Michelakis, 1987) Σύζευξη Η σεξουαλική προσέλκυση στον δάκο της ελιάς, σε αντίθεση με άλλα έντομα της οικογένειας tephritidae, παρακινείται από τα θηλυκά, και στην προσέλκυση αυτή υπεύθυνη είναι μια φερομόνη φύλου (Haniotakis et al, 1977). To κύριο συστατικό της έχει δειχθεί ότι είναι το 1.7-dioxaspiro [5.5] undacane (Baker et al, 1980), με το ( R )- (-) εναντιομερές να παρουσιάζει την κύρια προσελκυστική δράση (Haniotakis et al, 1986a). Ο ημερήσιος ρυθμός και η εποχή της εμφάνισης της προσέλκυσης συμπίπτει με την σύζευξη που δείχνει ότι αυτοί οι δύο παράγοντες σχετίζονται. Η 14

13 σεξουαλική έλξη φαίνεται να ρυθμίζεται από την ένταση του φωτός. (Haniotakis, 1974). Τα θηλυκά αρχίζουν να προσελκύουν αρσενικά από την δεύτερη ημέρα ζωής ως ενήλικα, ενώ τα αρσενικά ανταποκρίνονται στην έλξη από την τρίτη ημέρα ζωής ως ενήλικα. Η σεξουαλική έλξη φτάνει στο μέγιστο την έβδομη μέχρι την ενδέκατη ημέρα και αρχίζει να μειώνεται από την 17 η ημέρα. Τα συζευγμένα θηλυκά χάνουν την προσελκυστική τους ικανότητα για μια περίοδο τουλάχιστον έξι ημερών (Haniotakis, 1974). Δεν έχει παρατηρηθεί άλλου είδους σεξουαλικής έλξης στο είδος ενώ η θερμοκρασία φαίνεται να είναι περιοριστικός παράγοντας στην έκφραση της προσέλκυσης (Haniotakis, 1977). Την εποχή που τα ενήλικα αρσενικά και θηλυκά άτομα είναι σεξουαλικά ώριμα σχηματίζονται σταγόνες κίτρινης ελαιώδους ουσίας στο απευθυσμένο, και όταν είναι σεξουαλικά ενεργά μια χαρακτηριστική οσμή εύκολα αντιληπτή από τον άνθρωπο ελευθερώνεται από τα αρσενικά και μια διαφορετική ασθενέστερη οσμή απελευθερώνεται από τα θηλυκά (Economopoulos et al, 1971). Τα αρσενικά του δάκου είναι πολυγαμικά και μπορούν να κάνουν συζεύξεις με πλήρη μεταβίβαση σπέρματος καθημερινά. Τα θηλυκά είναι ολιγογαμικά δηλαδή συζεύγονται 1-2 και σπανιότερα 3 φορές κατά την διάρκεια της ζωής τους (Ζέρβας, 1982). Η αναπαραγωγική δραστηριότητα των θηλυκών μειώνεται πολύ κατά την διάρκεια του χειμώνα εξαιτίας των χαμηλών θερμοκρασιών και των βροχών (Michelakis, 1987) Ζημιές Οι ζημιές που προκαλούνται στην ελαιοπαραγωγή είναι και ποσοτικές και ποιοτικές. Ως ποσοτική ζημιά αναφέρεται η πρόωρη καρπόπτωση και η κατανάλωση της σάρκας του καρπού ενώ η ποιοτική συνίσταται στην αύξηση της οξύτητας του ελαιολάδου που προκαλείται από μύκητες και βακτήρια που εισέρχονται στον καρπό από τις οπές εξόδου (Michelakis and Neuenschwander, 1982). Το πιο σημαντικό από όλα φαίνεται να είναι η πρόωρη καρπόπτωση που προκαλείται από το τρίτο προνυμφικό στάδιο ενώ η κατανάλωση της σάρκας από την προνύμφη δεν είναι μεγάλης οικονομικής σημασίας (Kapatos and Fletcher, 1983). Καρποί με οπές εξόδου των προνυμφών πέφτουν σε μεγαλύτερο ποσοστό από καρπούς που έχουν νεκρές η ζωντανές προνύμφες (Michelakis and Neuenschwander, 1982). Για την αύξηση της οξύτητας ο πιο σημαντικός παράγοντας είναι ο χρόνος μεταξύ καρπόπτωσης και συλλογής. Το αποτέλεσμα είναι μεγαλύτερο σε προσβεβλημένους 15

14 καρπούς και μάλιστα με οπές εξόδου (Michelakis and Neuenschwander, 1982). Το δέντρο αναπληρώνει τις απώλειες λόγω καρπόπτωσης, δια της αύξησης του βάρους και της ελαιοπεριεκτικότητας των καρπών που απομένουν (10% τον Αύγουστο και 5% τον Σεπτέμβριο) (Michelakis and Neuenschwander, 1982), ωστόσο η αναπλήρωση αυτή δεν φαίνεται να είναι σημαντική στην αποτίμηση της ζημιάς (Kapatos and Fletcher, 1983a). Έμμεση ζημιά προκαλείται επίσης από τον μύκητα Macrophoma dalmatica ο οποίος αναπτύσσεται γύρω από την οπή ωοτοκίας, αλλά και από το συμβιωτικό βακτήριο Pseudomonas savastanoi (Sharaf, 1980) Καταπολέμηση Η καταπολέμηση του δάκου της ελιάς βασίζεται στη χώρα μας κυρίως στην χημική καταπολέμηση. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι η προληπτική και η θεραπευτική (Τζανακάκης, 1980). Συνήθως εφαρμόζονται δολωματικοί από εδάφους ψεκασμοί, υπό την αιγίδα του κράτους, οι οποίοι θεωρούνται ότι είναι συμβατοί με τις αρχές και τις επιδιώξεις της ολοκληρωμένης καταπολέμησης (Κατσόγιαννος, 1999). Στους δολωματικούς ψεκασμούς οι υδρολυμένες πρωτεΐνες έχουν βρεθεί να παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο και να αυξάνουν την αποτελεσματικότητα αυτών (Steiner, 1952). Ωστόσο δολωματικοί αεροψεκασμοί έχουν βρεθεί να επιφέρουν ορισμένες δυσμενείς επιδράσεις όπως την εμφάνιση και εξάπλωση του λεκανίου της ελιάς (Saissetia oleae) και κατά συνέπεια της καπνιάς (Ηρακλέους, 1989), ενώ τα υπολείμματα των εντομοκτόνων που χρησιμοποιούνται υποβαθμίζουν την ποιότητα του λαδιού της ελιάς, αφού έχει βρεθεί ότι κάτω από συνήθεις συνθήκες αποθήκευσης έχουν ημιπερίοδο ζωής 69 ημέρες (Λέντζα-Ρίζου, 1989). Στα πλαίσια της ολοκληρωμένης καταπολέμησης έχουν δοκιμαστεί διάφορες μέθοδοι όπως η τεχνική στείρωσης εντόμων (Cavalloro and Delrio, 1973; Oρφανίδης κ.α., 1966), η παρεμπόδιση σύζευξης (Jones et al, 1982), αποτρεπτικά και απωθητικά ωοτοκίας (Prophetou-Athanasiadou et al, 1991), ρυθμιστές ανάπτυξης (Oρφανίδης και Καπετανάκης, 1979), παρεμπόδιση συμβιωτικών βακτηρίων με στρεπτομυκίνη (Tzanakakis and Stavrinides, 1973), οι οποίες είτε δεν έδωσαν ικανοποιητικά αποτελέσματα, είτε έχουν περιορισμένες δυνατότητες εφαρμογής, οπότε να απαιτείται περαιτέρω έρευνα πάνω σε αυτές. Η βιολογική καταπολέμηση βασίστηκε τόσο στην χρησιμοποίηση ιθαγενών παρασίτων όσο και στην εισαγωγή εξωτικών φυσικών εχθρών. Τα πιο ενθαρρυντικά αποτελέσματα έδωσε το ενδοπαράσιτο Opius concolor (Szepl) (από την Βόρεια 16

15 Αφρική), όμως απαιτείται περαιτέρω έρευνα (Kapatos et al, 1977). Ως ιθαγενή παράσιτα του δάκου στη χώρα μας αναφέρονται τα φυτοφάγα (εκτοπαράσιτα) Υμενόπτερα Chalcidoidae Eupelmus urozonus (Dalm), Pnigalio mediterraneus (Fer & Del), Eurytoma martellii (Dom), Cytroptyx latipes (Rond) κ.α., τα οποία όμως δεν φαίνονται να παίζουν σημαντικό ρόλο στην βιολογική καταπολέμηση, καθώς και τα αρπακτικά είδη των Carabidae Carabus banoni (Dej), Licinus aegypriacus (Chaud), Pterostichus creticus (Friv) κ.α. Επίσης έχει ερευνηθεί η δράση εντομοπαθογόνων οργανισμών όπως βακτηρίων (Pseudomonas putida), μυκήτων (Beauveria bassiana), πρωτόζωων (Octosporea muscae domestidae), αλλά και ιών χωρίς όμως ικανοποιητικά αποτελέσματα (Μπρούμας, 1995 και πηγές που αναφέρει). Επίσης τοξίνες του Bacillus Thuringiensis σε εργαστηριακές μελέτες μείωσαν σημαντικά την διάρκεια των ενηλίκων, ενώ επηρέασαν σημαντικά και άλλες παραμέτρους του βιολογικού κύκλου του εντόμου όπως περίοδο ωοτοκίας, ωοπαραγωγή, εκκολαπτικότητα αυγών, και νύμφωση, ενώ εφαρμογή στον αγρό, με ψεκασμό σπορίων και κρυστάλλων, επετεύχθη σημαντική προστασία της ελαιοπαραγωγής (Navrozidis et al, 2000) Εντομοκτόνα Οι εντομοκτόνες ουσίες και γενικότερα τα γεωργικά φάρμακα επέτρεψαν στους καλλιεργητές του εικοστού αιώνα να αυξήσουν κατά μεγάλο ποσοστό την παραγωγή αγροτικών προϊόντων χρησιμοποιώντας λιγότερη εργασία και μικρότερες εκτάσεις (Seiber et al. 1999). Η μοντέρνα παραγωγή αγροτικών προϊόντων χρησιμοποιεί εκτεταμένα συστήματα μόνο- ή ολιγοκαλλιέργειας προκειμένου να μεγιστοποιήσει την αποτελεσματικότητα παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας των προϊόντων. Ωστόσο τα παραπάνω συστήματα παραγωγής υπόκεινται σε προσβολές από πλήθος εντομολογικών εχθρών, σε μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με τα λιγότερο παραγωγικά συστήματα του παρελθόντος, ώστε η αντιμετώπιση τους να αποτελεί παράγοντα κλειδί στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων υψηλής ποιότητας (Klassen 2000). Προσιτές σε κόστος, εύκολες στην εφαρμογή και εξαιρετικά αποτελεσματικές οι πρώτες συνθετικές εντομοκτόνες ουσίες, με κυριότερο εκπρόσωπο το DDT, μείωσαν κατά πολύ την εμφάνιση ασθενειών με φορείς τα έντομα και αύξησαν κατακόρυφα την γεωργική παραγωγή (Bottrell 1979). Ωστόσο τα οφέλη από την 17

16 εκτεταμένη χρήση των παραπάνω ουσιών συνοδεύτηκαν από κάποιες ανεπιθύμητες συνέπειες κατά την εξέλιξη της βιομηχανίας των εντομοκτόνων ουσιών (Funderburk et al. 1993). Αυτές ακριβώς οι δυσμενείς συνέπειες είχαν ως αποτέλεσμα έντονο προβληματισμό στον χώρο της σύνθεσης και παραγωγής εντομοκτόνων ουσιών, ενώ παράλληλα επέφεραν την σύλληψη και υιοθέτηση νέων στρατηγικών όπως της ολοκληρωμένης διαχείρισης εχθρών των καλλιεργούμενων φυτών (ΙΡΜ) (Forney 1999). Όταν η έκθεση σε μια εντομοκτόνο ουσία αυξάνει, πληθυσμοί εντόμων-εχθρών καθίστανται ανθεκτικοί στην παραπάνω ουσία και σε αρκετές περιπτώσεις μεταβιβάζουν την παραπάνω ανθεκτικότητα και στις επόμενες γενεές (Forney 1999). Βαθμιαία το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού του είδους-εχθρού καθίσταται ανθεκτικό σε εντομοκτόνες ουσίες που στο παρελθόν ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικές. Η ανθεκτικότητα σε εντομοκτόνες ουσίες παρατηρήθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του αιώνα (Perkins 1982), όμως οι περισσότερες περιπτώσεις ανθεκτικότητας έχουν καταγραφεί τα τελευταία σαράντα έτη με την ανάπτυξη των νέων συνθετικών εντομοκτόνων ουσιών (Georghiou 1986). 18

17 Δολωματικοί ψεκασμοί και εντομοκτόνα σκευάσματα Το 1960 άρχισαν να διενεργούνται δολωματικοί ψεκασμοί σε μεγάλες ελαιοκομικές εκτάσεις της χώρας μας. Οι ψεκασμοί αυτοί γίνονται με επινώτιους συνήθως ψεκαστήρες από το έδαφος. Από τα μέσα όμως της δεκαετίας του 1970, παράλληλα με τους ψεκασμούς από το έδαφος, άρχισε η εφαρμογή και δολωματικών αεροψεκασμών με ειδικά ψεκαστικά αεροπλάνα ή ελικόπτερα που διενεργούνταν από ιδιωτικές εταιρίες, με κρατική εποπτεία. Η εφαρμογή των αεροψεκασμών επεκτάθηκε ραγδαία, κυρίως λόγω της έλλειψης εργατικών χεριών για την διεξαγωγή ψεκασμών εδάφους. Λόγω όμως των δυσμενών επιπτώσεων που είχαν οι αεροψεκασμοί στο περιβάλλον και των άλλων μειονεκτημάτων τους, η διεξαγωγή τους στη χώρα μας απαγορεύτηκε πρόσφατα (1997). Για λεπτομέρειες εφαρμογής δακοκτόνων μέτρων, περιλαμβανομένων των αεροψεκασμών, βλ. Μπρούμας (1994) και Ζιώγας (1996). Η διεξαγωγή των δολωματικών ψεκασμών εποπτεύεται από τα Ταμεία Προστασίας Ελαιοπαραγωγής που είναι νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και υπάγονται στις κατά τόπους Διευθύνσεις Αγροτικής Ανάπτυξης ή τις Διευθύνσεις Γεωργίας, του Υπουργείου Γεωργίας. Οι ψεκασμοί αυτοί, γίνονται σε μια περιοχή, μόνο εφόσον το ποσοστό καρποφορίας κατά την έναρξη της ελαιοκομικής περιόδου είναι ανώτερο του 25% και 20% μιας πλήρους εσοδείας για τις ελαιοποιήσιμες και τις βρώσιμες ποικιλίες ελιάς αντίστοιχα. Για την εκτέλεση των εργασιών "δακοκτονίας", όπως κοινώς ονομάζονται τα κρατικά μέτρα καταπολέμησης του δάκου, προσλαμβάνεται εποχικό προσωπικό. Μια ευρύτερη ελαιοκομική περιοχή ενός νομού διαχωρίζεται σε "τομείς", καθένας από τους οποίους περιλαμβάνει περίπου ελαιόδεντρα, και υποδιαιρείται σε μικρότερες μονάδες. Οι τομείς εποπτεύονται από εποχικά προσλαμβανόμενους γεωπόνους, το-μεάρχες δακοκτονίας. Στις υποδιαιρέσεις των τομέων γίνεται σύσταση "συνεργείων" δακοκτονίας που συγκροτούνται από εποχικό προσωπικό της περιοχής. Ενα συνεργείο δακοκτονίας (Εικ. 297) απαρτίζεται από τον αρχιεργάτη, τους μεταφορείς (με ημιόνους ή μηχανοκίνητα μέσα), τους ψεκαστές και τον παγιδοθέτη. Οι δολωματικοί ψεκασμοί διενεργούνται από το έδαφος με επινώτιους ψεκαστήρες με ακροφύσια χωρίς βελόνες (Εικ. 298). Το ψεκαστικό υγρό περιέχει κατάλληλο οργανοφωσφορούχο εντομοκτόνο (dimethoate, fen-thion κ.ά.) σε 19

18 συγκέντρωση 0,3% και υδρολυμένη πρωτεΐνη ή άλλο προϊόν με παρόμοια ελκυστική δράση (Alma Dacus, Atropaz, Buminal, Dacona, Daconyl, Dacus Bait, Entomela, Entomozyl, Staley, Zitan κ.ά.) 2% και σε περίπτωση μεγάλης πυκνότητας δακοπληθυσμού 3%. Στους δολωματικούς ψεκασμούς από εδάφους και με κανονική πυκνότητα δένδρων, ψεκασμός γίνεται μόνο σε ένα τμήμα της κόμης κάθε τρίτου δέντρου, υπό μορφή χοντρών σταγόνων και σε ποσότητα περίπου 300 κ.ε. ανά δέντρο. Για τον καθορισμό του χρόνου διεξαγωγής του Ιου δολωματικού ψεκασμού του έτους (μέσα Ιουνίου - αρχές Ιουλίου), που πρέπει να είναι γενικός (σε ολόκληρη την περιοχή) και να ολοκληρωθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα (7-10 ημέρες), λαμβάνονται υπόψη διάφορα κριτήρια. Μεταξύ αυτών είναι η πυκνότητα του ενήλικου πληθυσμού του δάκου, η αναλογία φύλου (περίπου 1:1 αρσενικά προς θηλυκά), η παρουσία ώριμων ωαρίων στα θηλυκά (άνω του 5%), η δεκτικότητα του καρπού για ωοτοκία (ξυλοποίηση μεσοκαρπίου) και ευνοϊκές για την ωοτοκία του δάκου καιρικές συνθήκες. Για την παρακολούθηση της πορείας του ενήλικου πληθυσμού, εδώ και αρκετές δεκαετίες χρησιμοποιούνται στη χώρα μας γυάλινες "δακοπαγίδες" τύπου McPhail (Εικ. 299). Ως ελκυστικό, περιέχουν υδατικό διάλυμα φωσφορικού ή θειικού αμμωνίου 2% και σε ορισμένες πειραματικές περιπτώσεις διάλυμα υδρολυμένης πρωτεΐνης 4% και βόρακα 1,5%. Στην περιοχή κάθε "συνεργείου" αναρτούνται συνήθως 50 παγίδες, μία ανά 1000 περίπου δέντρα. Ελεγχος των παγίδων και αλλαγή του ελκυστικού υγρού γίνεται ανά πενθήμερο, από ειδικά εκπαιδευμένους "παγιδοθέτες". Γίνεται καταμέτρηση των συλληφθέντων αρσενικών και θηλυκών δάκων (Εικ. 300), καθώς και έλεγχος για ώριμα ωάρια στις ωοθήκες των θηλυκών. Διεξαγωγή ψεκασμών συνιστάται όταν συλλαμβάνονται 5-20 δάκοι ανά παγίδα ανά πενθήμερο, ανάλογα με την ποικιλία της ελιάς και το ποσοστό καρποφορίας των δέντρων. Εκτός από τον πρώτο ψεκασμό που είναι γενικός σε όλη την περιφέρεια, κατά τη διάρκεια της "δακικής" περιόδου μπορεί να διεξαχθούν και άλλοι γενικοί ή τοπικοί ψεκασμοί. Για την εφαρμογή τους, εκτός από τις συλλήψεις των παγίδων συνεκτιμάται και το ποσοστό προσβολής του ελαιοκάρπου, που προσδιορίζεται με τακτικές δειγματοληψίες καρπών. Ο τελευταίος ψεκασμός πρέπει να εφαρμόζεται τουλάχιστον 20 ημέρες για το fenthion ή 15 ημέρες για το dimethoate πριν από την έναρξη συλλογής του ελαιοκάρπου. Σύμφωνα πάντως με την ακολουθούμενη τακτική τα τελευταία 20

19 χρόνια, ο ψεκασμός αυτός εφαρμόζεται συνήθως 30 περίπου ημέρες πριν από την έναρξη συλλογής του ελαιοκάρπου (Ζιώγας 1996). Στον τελευταίο ψεκασμό και για την αποφυγή υπολειμμάτων εντομοκτόνων στο λάδι και στις ελιές, χρησιμοποιείται το dimethoate που είναι και υδατοδιαλυτό ώστε μεγάλο μέρος του φεύγει στο ελαιοτριβείο με την υδάτινη φάση, και επίσης αποδομείται γρηγορότερα από το fenthion που είναι μόνο λιποδιαλυτό. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι δολωματικοί ψεκασμοί από εδάφους είναι μια πρακτική που έχει ελάχιστες δυσμενείς επιπτώσεις στο οικοσύστημα γενικότερα και την ωφέλιμη πανίδα ειδικότερα και ως εκ τούτου είναι απολύτως συμβατή με τις αρχές και τις επιδιώξεις της ολοκληρωμένης καταπολέμησης Επίδραση των εντομοκτόνων σκευασμάτων στην ωφέλιμη πανίδα Η εκτεταμένη και αλόγιστη χρήση των πρώτων συνθετικών εντομοκτόνων ουσιών χωρίς εκλεκτικό φάσμα δράσης, επέφερε την καταστροφή ενός σημαντικού τμήματος της ωφέλιμης εντομοπανίδας και των φυσικών εχθρών πολλών ειδών εντόμων, με αποτέλεσμα τις πληθυσμιακές εξάρσεις είτε ειδών εντόμων που θεωρούνταν κύριοι εχθροί των καλλιεργειών, είτε άλλων δευτερεύουσας σημασίας εχθρών, εξαιτίας της θανάτωσης των φυσικών τους εχθρών και άλλων αρπακτικών ειδών εντόμων. Η κατανόηση του παραπάνω προβλήματος απαιτούσε μια περισσότερο ολοκληρωμένη κατανόηση της οικολογίας πληθυσμών των εντόμων-εχθρών (Perkins et al. 1997). Μια αύξηση του πληθυσμού του είδουςεχθρού που παρατηρούνταν αρκετές φορές μετά από την εφαρμογή μιας εντομοκτόνου ουσίας, αποτέλεσε την πρώτη ένδειξη για την διαπίστωση του προβλήματος, Τελικά πειραματικές και θεωρητικές εργασίες που διεξήχθησαν για τρεις δεκαετίες ( ), απέδειξαν ότι η θανάτωση πληθυσμών ωφέλιμων ειδών εντόμων (αρπακτικά είδη, επικονιαστές κ.α) οφείλονταν στην διευρυμένη χρήση εντομοκτόνων ουσιών χωρίς εκλεκτικό φάσμα δράσης (Folsom 1927, Boyce 1936, Clausen 1936, Sweetman 1936, Steiner 1938, Thompson 1939, DeBach 1946, Ripper 1956, Perkins 1982 από Perkins 1997). Τα συνθετικά πυρεθροειδή ή πυρεθρινοειδή είναι η τέταρτη μεγάλη ομάδα οργανικών συνθετικών εντομοκτόνων (βλέπε Τζανακάκης, 1980 και 1995). Αναπτύχθηκαν στα τέλη του Είναι ευρέως φάσματος εντομοκτόνα και χρησιμοποιούνται για την καταπολέμηση πολλών ειδών βλαβερών αρθροπόδων (Elliot, 1977) 21

20 Σήμερα οι εντομοκτόνες ουσίες δεν θεωρούνται ως η μοναδική λύση, αλλά ως ένα σημαντικό τμήμα της επίλυσης του προβλήματος της καταπολέμησης των εντόμων στα διάφορα είδη των καλλιεργούμενων φυτών. Παρά το γεγονός ότι τα συνθετικά εντομοκτόνα αποτελούν το σημαντικότερο μέσο καταπολέμησης των εντόμων-εχθρών (Oerke 1994), η έρευνα στον τομέα εξεύρεσης και σύνθεσης νέων ουσιών με εντομοκτόνο δράση κατέληξε σε νέες χημικές και μη ουσίες, οι οποίες διαθέτουν εκλεκτική δράση, είναι αποτελεσματικές σε εξαιρετικά χαμηλές δόσεις και εμπεριέχουν μικρότερους κινδύνους για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Μάλιστα η διακίνηση και χρήση των παραπάνω ουσιών έχει αυξηθεί σε σχέση με εκείνη των παλαιότερων δραστικών ουσιών που εφαρμόζονταν σε μεγαλύτερες δόσεις, ήταν κατά πολύ τοξικότερες και με μεγαλύτερη εμμονή στο περιβάλλον (Kuhr et al. 1998). 1.1 Σκοπός της διατριβής Στην παρούσα εργασία μελετήθηκε η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας οκτώ διαφορετικών εντομοκτόνων ουσιών, dimethoate, alpha-cypermethrin, betacyfluthrin, deltamethrin, ζ- zeta-cypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς, σε ελαιώνες στο κοινοτικό διαμέρισμα Καληράχης της νήσου Θάσου, του Νομού Καβάλας, το 2004, καθώς και η επίδραση τους στην πανίδα των ελαιοδένδρων. Η μελέτη ήταν συγκριτική ανάμεσα στις εντομοκτόνες ουσίες. 22

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας ορισμένων εντομοκτόνων σκευασμάτων για την καταπολέμηση του δάκου της ελιάς Bactrocera oleae, (Diptera:Tephritidae), Σκοπός των πειραμάτων ήταν η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας οκτώ διαφορετικών εντομοκτόνων ουσιών, dimethoate, alpha-cypermethrin, betacyfluthrin, deltamethrin, ζ- zeta-cypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς, σε ελαιώνες στο κοινοτικό διαμέρισμα Καληράχης της νήσου Θάσου, του Νομού Καβάλας, το Η μελέτη ήταν συγκριτική ανάμεσα στις εντομοκτόνες ουσίες 2.1. Υλικά και Μέθοδοι Περιοχή διεξαγωγής του πειράματος και εντομοκτόνα σκευάσματα. Τα πειράματα αποτελεσματικότητας των οκτώ διαφορετικών εντομοκτόνων ουσιών, dimethoate, alpha-cypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethrin, ζ- zetacypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς, πραγματοποιήθηκαν σε ελαιώνες στο κοινοτικό διαμέρισμα Καληράχης της νήσου Θάσου, του Νομού Καβάλας. Τα ελαιόδεντρα ήταν ποικιλίας Θασίτικη (Θρούμπα). Τα περισσότερα από αυτά ήταν ξηρικά, Για το σκοπό αυτό, επιλέχθηκαν ελαιόδεντρα, τα οποία κατελάμβαναν συνολικά περίπου 4000 στρέμματα, δεδομένου ότι η μέση πυκνότητα φύτευσης είναι 18 ελαιόδενδρα ανά στρέμμα. Tο σχέδιο πειραματισμού που εφαρμόστηκε ήταν των τυχαιοποιημένων πλήρων ομάδων σύμφωνα με το οποίο οι πειραματικοί ελαιώνες χωρίστηκε σε 4 επαναλήψεις και κάθε επανάληψη περιελάμβανε 8 επεμβάσεις: dimethoate, alpha-cypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethrin, ζ- zeta-cypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς. Το fenthion καθώς και τα υπόλοιπα εντομοκτόνα, αντικαταστάθηκαν με το Dimethoate (dimethoate), μετά την ελαιοποίηση του ελαιοκάρπου. Μέσα στο κείμενο θα χρησιμοποιούνται τα εμπορικά ονόματα των εντομοκτόνων σκευασμάτων. Στον πίνακα 1 23

22 απεικονίζεται το πειραματικό σχέδιο των πλήρων τυχαιοποιημένων ομάδων, σύμφωνα με το οποίο διενεργήθηκαν οι ψεκασμοί, καθώς και η αντιστοίχιση των τεσσάρων επαναλήψεων των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών στα 32 περίπου ισοδύναμα πειραματικά τεμάχια των ελαιώνων της Καληράχης Θάσου (εικ. 1). Kάθε πειραματικό τεμάχιο περιελάμβανε ελαιόδεντρα περίπου. Πρέπει να επισημάνουμε ότι λόγω του ανάγλυφου της ελαιοκομικής περιοχής Καληράχης και της ιδιαιτερότητας της όσον αφορά στην ευαισθησία τους στην προσβολή της ελιάς από το δάκο, κρίναμε ότι έπρεπε να μοιραστούν οι επαναλήψεις σε όλες τις περιοχές, ώστε συνολικά τα εντομοκτόνα σκευάσματα να εφαρμοστούν τόσο σε περιοχές που έχουν χαρακτηριστεί ως εστίες όσο και σε περιοχές μέτριες όσον αφορά την προσβολή τους από το δάκο της ελιάς (πίνακας 2). Εικόνα 1: Γενική άποψη της ελαιοκομικής περιοχής Καληράχης Θάσου. 24

23 Πίνακας 1. Πειραματικό σχέδιο πλήρων τυχαιοποιημένων ομάδων, σύμφωνα με το οποίο διενεργήθηκαν οι ψεκασμοί, καθώς και αντιστοίχιση των τεσσάρων επαναλήψεων των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών στο περίπου ισοδύναμα 32 πειραματικά τεμάχια των ελαιώνων της Καληράχης Θάσου Επανάληψη 1 Επανάληψη 2 Επανάληψη 3 Επανάληψη 4 1 Dimethoate Karate 10CS Dimethoate Decis Flow Fury Buldock Lebaycid Dimethoate Decis Flow Dimethoate Fury Success (GF-120) Success (GF-120) Decis Flow Success (GF-120) Fastac Buldock Fury Fastac Lebaycid Karate 10CS Lebaycid Karate 10CS Buldock Lebaycid Fastac Decis Flow Fury Fastac Success (GF-120) Buldock Karate 10CS 25

24 Πίνακας 2. Κατανομή των πειραματικών τεμαχίων στους ελαιώνες του κοινοτικού διαμερίσματος, ανάλογα με την τοποθεσία και τα Συνεργεία της δακοκτονίας Φάρμακο Επανάληψη Χαρακτηρισμός τοποθεσίας σε ότι αφορά το υψόμετρο ΣΥΝΕΡΓΕΙΟ Buldock1 1 Πεδινή Γ Buldock2 2 Ορεινή Α Buldock3 3 Πεδινή Β Buldock4 4 Ημιορεινή Γ Decis flow1 1 Πεδινή Γ Decis Flow2 2 Πεδινή Α Decis Flow4 4 Πεδινή Γ Decis Flow4 3 Ημιορεινή Β Dimethoate1 1 Πεδινή Γ Dimethoate2 2 Πεδινή Α Dimethoate3 3 Ημιορεινή Β Dimethoate4 4 Ημιορεινή Α Fastac1 1 Πεδινή Γ Fastac2 2 Πεδινή Α Fastac3 3 Ημιορεινή Β Fastac4 4 Πεδινή Β Fury1 1 Πεδινή Γ Fury2 2 Ορεινή Α Fury3 3 Πεδινή Β Fury4 4 Πεδινή Α Karate1 1 Πεδινή Γ Karate2 2 Πεδινή Α Karate3 3 Πεδινή Β Karate4 4 Ημιορεινή Γ Lebaycid1 1 Πεδινή Γ Lebaycid2 2 Ημιορεινή Α Lebaycid3 3 Πεδινή Β Lebaycid4 4 Πεδινή Α Success (GF-120) 1 1 Πεδινή Α Success (GF-120) 2 2 Πεδινή Β Success (GF120) 3 3 Ημιορεινή Β Success (GF120) 4 4 Ημιορεινή Γ 26

25 Οι οκτώ δραστικές εντομοκτόνες ουσίες των οποίων η αποτελεσματικότητα αξιολογήθηκε στην ενότητα αυτή των πειραμάτων ήταν dimethoate, alphacypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethri n,zeta-cypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς.το fenthion καθώς και τα υπόλοιπα εντομοκτόνα, αντικαταστάθηκαν με το Dimethoate (dimethoate), μετά την ελαιοποίηση του ελαιοκάρπου. Μέσα στο κείμενο θα χρησιμοποιούνται τα εμπορικά ονόματα των εντομοκτόνων σκευασμάτων. Στη συνέχεια οι παραπάνω οκτώ δραστικές ουσίες ομαδοποιήθηκαν περαιτέρω, ανάλογα με τον τρόπο δράσης τους, σε τρεις κατηγορίες προκειμένου να μελετηθεί όχι μόνο η αποτελεσματικότητα κάθε σκευάσματος χωριστά, αλλά και κάθε ομάδας εντομοκτόνων σκευασμάτων (πίνακας 3). Πίνακας 3. Δραστικές ουσίες, εμπορικά ονόματα σκευασμάτων, χρησιμοποιούμενες και δόσεις εφαρμογής των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών που χρησιμοποιήθηκαν στα πειράματα. Δραστική ουσία Εμπορικό όνομα Δόση/100 λίτρα νερού Κατηγορία εντομοκτόνου ουσίας fenthion Lebaycid 500 EC 600 ml Οργανοφωσφορικά dimethoate Dimethoate ml EC Alpha-cypermethrin Fastac 10 SC 300 ml Συνθετικά πυρεθροειδή beta-cyfluthrin Bulldock ml SC deltamethrin Decis flow 2.5, 365 ml zeta-cypermethrin, Fury 10 EW 300 ml L-cyalothrin 10 % β/o SUCCESS GF-120 KARATE with 10 CS 300 ml Spinosad 3000 ml εντομοκτόνα 3^ γενιάς Στο SUCCESS GF-120 το δόλωμα ήταν ενσωματωμένο στο εντομοκτόνο σκεύασμα, ενώ σε όλα τα άλλα εντομοκτόνα σκευάσματα προστέθηκε κατά την Παρασκευή του ψεκαστικού διαλύματος. 27

26 Περιγραφή εντομοκτόνων σκευασμάτων 1. Karate (L-cyalothrin 10 % β/ο ) 2. Buldock. (betacifluthrin). (Bayer Ελλάς ΑΕΒΕ) Συμπυκνωμένο εναιώρημα, 2,58% δ.ο (β/ο) και με δόση 350 cc/ 100 lt ψεκαστικού διαλύματος. Προορίζεται για αποκλειστική χρήση του Υπουργείου Γεωργίας σε πειραματικές εφαρμογές. Δεν έχει γίνει έλεγχος υπολειμμάτων στο ελαιόλαδο. 3. Decis Flow. (deltamethrin). (AgrEVO Ελλάς ΑΕΒΕ) Αιώρημα με 2,5% δ.ο. (β/ο) και σε δόση 365cc/ 100 lt ψεκαστικού διαλύματος. Δεν έχει έγκριση κυκλοφορίας για δολωματικούς ψεκασμούς στην ελιά. Δεν έχει γίνει έλεγχος υπολειμμάτων στο ελαιόλαδο. 4. Fastac Alfa-cypermethrin 100g/l και με δόση 300cc/ 100lt ψεκαστικού διαλύματος (Cyanamid). Δεν έχει γίνει έλεγχος υπολειμμάτων στο ελαιόλαδο. 5. Fury 10 EW. (zeta-cypermethrin) FMC Hellas ΕΠΕ. Γαλάκτωμα σε νερό σε αναλογία 10 (β/ο) σε 20-25% δ.ο και με δόση 300cc/ 100lt ψεκαστικού διαλύματος. Δεν έχει έγκριση κυκλοφορίας για δολωματικούς ψεκασμούς στην ελιά. Δεν έχει γίνει έλεγχος υπολειμμάτων στο ελαιόλαδο. 6. Lebaycid (fenthion) Λιποδιαλυτό εντομοκτόνο με 50% δ.ο. και σε δόση 600cc σκευάσματος/100lt ψεκαστικού διαλύματος 7. Dimethoate 40 EC (dimethoate) Yδατοδιαλυτό εντομοκτόνο με 40% δ.ο και σε δόση 750cc σκευάσματος/100lt ψεκαστικού διαλύματος. 8. SUCCESS GF-120 Τα εντομοκτόνα Lebaycid (fenthion) ή Dimethoate 40 EC (dimethoate) χρησιμοποιήθηκαν ως προϊόντα αναφοράς Προετοιμασία ψεκαστικού διαλύματος και εφαρμογή δολωματικών ψεκασμών Για την προετοιμασία του ψεκαστικού υγρού των εντομοκτόνων ουσιών που βρίσκονταν σε υγρή μορφή (διαλύματα, γαλακτώματα) χρησιμοποιήθηκαν ογκομετρικοί σωλήνες. Οι εντομοκτόνες ουσίες εφαρμόστηκαν με επινώτιους ψεκαστήρες (Εικ. 2), οι οποίοι αγοράστηκαν για τις ανάγκες των πειραμάτων. 28

27 Κάθε ψεκαστήρας ήταν χωρητικότητας 20 lit και έφερε ογκομετρητή, ο οποίος ήταν χρήσιμος για να εφαρμοστούν οι ακριβείς δόσεις ψεκαστικού υγρού ανά δένδρο, καθώς επίσης και ένα ακροφύσιο εξάρτημα διαμέτρου 1,25 χιλ. με το οποίο ρυθμίστηκε η πίεση ψεκασμού στα 3,5 bars. Εικόνα 2. Επινώτιοι ψεκαστήρες Στα τριάντα δύο πειραματικά τεμάχια (8 εντομοκτόνα σκευάσματα χ 4 επαναλήψεις των 4000 ελαιοδένδρων) εφαρμόστηκαν δολωματικοί από εδάφους ψεκασμοί στο σύνολο των δέντρων. Το ψεκαστικό διάλυμα αποτελείτο από 2,5% υδρολυμένη πρωτεΐνη (Dacus bait) και το κατάλληλο εντομοκτόνο. Kάθε δένδρο του ελαιώνα που ψεκαζόταν δεχόταν ποσότητα περίπου 300 κ.εκ. δολώματος και κάθε πειραματικό τεμάχιο δεχόταν συνολικά περίπου Kg ψεκαστικού διαλύματος. O 1ος γενικός ψεκασμός πραγματοποιήθηκε από 7 έως και 14 Ιουλίου, με χρήση των αντίστοιχων εντομοκτόνων σκευασμάτων ανά πειραματικό τεμάχιο. Στις 11 Νοεμβρίου έγινε η συλλογή των παγίδων καθώς και η τελευταία καταμέτρηση του δακοπληθυσμού στις διάφορες επεμβάσεις. 29

28 Κριτήρια εφαρμογής των ψεκασμών Τα κριτήρια εφαρμογής των ψεκασμών ήταν τα ακόλουθα 1. Με καταμέτρηση του αριθμού των συλλαμβανομένων ατόμων ανά παγίδα κάθε 5 μέρες, σύμφωνα με το πρόγραμμα δακοκτονίας 2. Με δειγματοληψίες καρπών από τα δέντρα ή καρπών πεσμένων στο έδαφος κάθε 15 ημέρες τους μήνες Aύγουστο, Σεπτέμβριο και Oκτώβριο και μία δειγματοληψία στις 15 Nοεμβρίου Παρακολούθηση της πορείας των συλλήψεων του δάκου Ο έλεγχος των συλλήψεων γινόταν με δίκτυο παγίδων McPhail, με ελκυστική ουσία υδατικό διάλυμα θειικής αμμωνίας 2%. Σε κάθε πειραματικό τεμάχιο αναρτήθηκαν 11 παγίδες McPhail. Για την παρακολούθηση της πορείας του δακοπληθυσμού έγινε την 21η Ιουνίου 2004, ανάρτηση γυάλινων παγίδων McPhail σε όλα τα πειραματικά τεμάχια. Τοποθετήθηκαν τελικά σε κάθε πειραματικό τεμάχιο 11 παγίδες McPhail. Οι παγίδες αναρτήθηκαν στο εσωτερικό της κόμης του δέντρου σε ένα ύψος 2 μέτρων (εικ. 3). Εικόνα 3. Ανάρτηση παγίδας McPhail στα ελαιόδενδρα 30

29 H αλλαγή των παγίδων McPhail και η καταμέτρηση των δάκων γινόταν κάθε 5 ημέρες. Κατά την αλλαγή των παγίδων το περιεχόμενο κάθε παγίδας άδειαζε μέσα σε πλαστικό βαζάκι των 300 κ.εκ.. Τα βαζάκια μεταφέρονταν στο εργαστήριο, όπου αυθημερόν γινόταν η εξέτασή του περιεχομένου των παγίδων και η καταγραφή του αριθμού των ενηλίκων συλληφθέντων αρσενικών και θηλυκών δάκων της ελιάς. Στη συνέχεια τα θηλυκά ανατέμνονταν κάτω από το στερεομικροσκόπιο και εξετάζονταν για την αναπαραγωγική τους κατάσταση. Ως κριτήριο για την αναπαραγωγική τους ωριμότητα θεωρήθηκε το εάν τα θηλυκά είχαν ώριμες ωοθήκες, δηλαδή εάν οι ωοθήκες τους είχαν ώριμα ωάρια (αυγά έτοιμα να ωοτοκηθούν) και φυσικά σε τι αριθμό. Τα ανατμηθέντα θηλυκά εξετάζονταν και εάν είχαν άδειες κοιλιές, γεγονός που σήμαινε ότι είχαν ωοτοκήσει. Καταγράφονταν επίσης και τα άλλα έντομα που υπήρχαν στην παγίδα και όπου αυτό ήταν εφικτό ταξινομούνταν κατά τάξη εντόμων ή άλλη ταξινομική υποδιαίρεση και χαρακτηρίζονταν ως ωφέλιμα ή βλαβερά (Πίνακας 4). Η καταγραφή των συλλήψεων γινόταν ανά πέντε ημέρες. Η αρχή έγινε στις 26 Ιουνίου 2004 και περατώθηκε στις 11 Νοεμβρίου. Συνεπώς υπήρξαν 27 ημερομηνίες παρακολούθησης. Οι ημερομηνίες χωρίστηκαν σε 3 χρονικές περιόδους με βάση την πορεία συλλήψεων : 1 η χρονική περίοδος: 1 η 9 η ημερομηνία. (26 Ιουνίου έως 11 Αυγούστου) 2 η χρονική περίοδος: 10 η -18 η ημερομηνία. (16 Αυγούστου έως 26 Σεπτεμβρίου) 3 η χρονική περίοδος: 19 η -27 η ημερομηνία. (1 Οκτωβρίου έως 11 Νοεμβρίου) 31

30 Πίνακας 4. Πρωτόκολλο καταγραφής των συλλήψεων ενήλικων Δάκων της ελιάς σε παγίδας MacPhail στην κοινότητα Καληράχης (Θάσος) το 2004 Τοποθεσία: Ημερομηνία αλλαγής Εντομοκτόνο Επανάληψη Σύνολο Δάκων Μέσος όρος Αριθμός συλληφθέντων δάκων θηλυκά Α Αριθμός συλληφθέντων δάκων αρσενικά Σύνολο συλληφθέντων δάκων Θηλυκά Με ώριμες ωοθήκες Άλλα Έντομα Αριθμός άλλων εντόμων Παρακολούθηση της προσβολής του ελαιοκάρπου (δακοπροσβολή) Για τον υπολογισμό του ποσοστού δακοπροσβολής πραγματοποιήθηκαν συνολικά 7 δειγματοληψίες ελαιοκάρπου, πάνω από τα δένδρα, κάθε 15 ημέρες από 5 Αυγούστου έως και 4 Νοεμβρίου 2004, καθώς και με συλλογή των πεσμένων καρπών από τα ίδια δένδρα. Kάθε πειραματικό τεμάχιο χωρίστηκε σε 4 κέντρα δειγματοληψίας (K.Δ.) των 1000 δέντρων περίπου το καθένα και από κάθε κέντρο δειγματοληψίας επιλέχθηκαν και επισημάνθηκαν τυχαία 40 ελαιόδεντρα (πίνακας 5). H δειγματοληψία αφορούσε την λήψη 24 καρπών από κάθε ένα από τα 40 δέντρα του κέντρου. Oι καρποί λαμβάνονταν από τέσσαρες θέσεις (υψηλές και χαμηλές) κάθε ελαιοδέντρου, που αντιστοιχούσαν στα 4 σημεία του ορίζοντα. Aπό κάθε πειραματικό τεμάχιο λαμβάνονταν συνολικά 24 καρποί X 40 δένδρα X 4 K.Δ. = 3840 καρποί ανά ημερομηνία (Πίνακας 5). 32

31 Οι καρποί μεταφέρονταν στο εργαστήριο όπου εξετάζονταν για νύγματα του δάκου της ελιάς. Οι καρποί οι οποίοι έφεραν νύγματα εξετάζονταν στη συνέχεια κάτω από το στερεομικροσκόπιο και καταγραφόταν το στάδιο του εντόμου: μη εκκολαφθέν αυγό, εκκολαφθέν αυγό, προνύμφες 1ου, 2ου και 3ου σταδίου νεκρές ή ζωντανές, νύμφες και οπές εξόδου. Ως " γόνιμη ή ζωντανή προσβολή" του ελαιοκάρπου θεωρήθηκε το σύνολο των ζωντανών σταδίων του εντόμου, δηλαδή αυγά, ζωντανές προνύμφες, και νύμφες. Ως " συνολική προσβολή" του ελαιοκάρπου θεωρήθηκε το σύνολο των σταδίων του εντόμου, δηλαδή αυγά, ζωντανές και νεκρές προνύμφες ή προνυμφικές στοές, νύμφες ή/και οπές εξόδου. Δειγματοληψία ελαιοκάρπου από το έδαφος (πεσμένοι καρποί). Παράλληλα με τη δειγματοληψία των καρπών από τα 40 ελαιόδεντρα, γινόταν συλλογή των πεσμένων ελαιοκάρπων σε ελαιόπανα τα οποία είχαν απλωθεί, κάτω από 40 επιλεγέντα ελαιόδεντρα, στα μέσα Ιουλίου. Τα ελαιόπανα ήταν πλαστικά, διαστάσεων 5 Χ 6 μ. Ανάλογα με το μέγεθος των ελαιοδέντρων, τοποθετήθηκαν ένα ή δύο ελαιόπανα ανά δένδρο. Κάθε 15 ημέρες, γινόταν συλλογή όλων των πεσμένων καρπών. Οι καρποί οι οποίοι έφεραν νύγματα του εντόμου εξετάζονταν στη συνέχεια κάτω από το στερεοσκόπιο και καταγραφόταν η παρουσία του σταδίου του εντόμου όπως περιγράφηκε παραπάνω. Ως όριο ανεκτής πυκνότητας για την εφαρμογή των ψεκασμών θεωρήθηκαν οι τρεις (3) δάκοι ανά παγίδα (μέσος όρος από 11 παγίδες). Λαμβανόταν επίσης υπόψιν η αναλογία φύλου καθώς και ο μέσος όρος θηλυκών με ώριμες ωοθήκες, καθώς επίσης και το μέγεθος της δακοπροσβολής 33

32 Πίνακας 5. Αριθμός δένδρων ανά Κέντρο Δειγματοληψίας, καθώς και ανά επανάληψη Αριθμός δένδρων ανά πειραματικό τεμάχιο (= ανά επανάληψη και ανά επέμβαση) Κέντρα Δειγματοληψίας* ανά Πειραματικό τεμάχιο Σύνολο Επέμβαση δένδρων ανά πειραματικό τεμάχιο ATO IAB * Dimethoate 1000* Buldock 1000* Decis flow 1000* Fastac 1000* Fury 1000* Lebaycid Dimethoate 1000 * Σύνολο δένδρων ανά επανάληψη Πειραματικό τεμάχιο + επεμβάσεις) Στατιστική ανάλυση Υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στις επαναλήψεις του ίδιου εντομοκτόνου σκευάσματος, λόγω της ιδιομορφίας και του ανάγλυφου των περιοχών Οι διαφορές αυτές όμως δεν ήταν στατιστικά σημαντικές σε επίπεδο 5%. Επομένως τα δεδομένα επεξεργάστηκαν και αναλύθηκαν στατιστικά ως μέσοι όροι των 4 επαναλήψεων (πειραματικά τεμάχια) και έτσι παρουσιάζονται στους επόμενους πίνακες και σχολιάζονται στο κείμενο. Για τη μελέτη της επίδρασης στον αριθμό των συλλαμβανομένων εντόμων καθώς και στο μέγεθος της προσβολής στον ελαιόκαρπο από το δάκο της ελιάς, των παραγόντων εντομοκτόνο σκεύασμα και ημερομηνία δειγματοληψίας. χρησιμοποιήθηκε η διπλή ανάλυση παραλλακτικότητας. Οι ημερομηνίες χωρίστηκαν σε 3 χρονικές περιόδους με βάση την πορεία συλλήψεων: 1 η χρονική περίοδος: 1 η 9 η ημερομηνία. (26 Ιουνίου έως 11 Αυγούστου) 2 η χρονική περίοδος: 10 η -18 η ημερομηνία. (16 Αυγούστου έως 26 Σεπτεμβρίου) 3 η χρονική περίοδος: 19 η -27 η ημερομηνία. (1 Οκτωβρίου έως 11 Νοεμβρίου) 34

33 Στις περιπτώσεις που υπήρχε στατιστικώς σημαντική επίδραση κάποιου παράγοντα, χρονική περίοδος, εντομοκτόνο σκεύασμα χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA). Η πολλαπλή σύγκριση των μέσων όρων πραγματοποιήθηκε με το κριτήριο SNK (student-newman-keuls). Πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας έγινε μετατροπή των δεδομένων σε x + 1,προκειμένου να ισχύουν οι προϋποθέσεις κατανομής της ANOVA (κανονική κατανομή, ομοιογένεια διακυμάνσεων) (Πετρίδης 1989). Τα ποσοστά % των προσβεβλημένων καρπών από τα δειγματοληπτικά κέντρα των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών μετατράπηκαν πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας σε ημ- 1 p (γωνιακός μετασχηματισμός), όπου ημ- 1 =αντίστροφο ημίτονο και p = ποσοστό % προσβεβλημένων καρπών, προκειμένου να τηρηθούν οι προϋποθέσεις της στατιστικής ανάλυσης για κανονική κατανομή των δεδομένων ύστερα από τον έλεγχο κανονικότητας με το test του Barlett (Little and Hills, 1978). Η αρίθμηση των πινάκων και διαγραμμάτων στα Αποτελέσματα αρχίζει από το 1. 35

34 2.2. Αποτελέσματα Πορεία εξέλιξης των συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων της ελιάς στις παγίδες Αριθμός συλλαμβανομένων ενηλίκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. (Γενικοί μέσοι όροι, ανεξάρτητα ημερομηνίας δειγματοληψίας) Οι μέσοι όροι για τα ενήλικα, τα θηλυκά και τα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες, καθώς και η αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) υπολογίστηκαν συνολικά από όλες τις ημερομηνίες, δηλαδή από την 26η Ιουνίου έως και την 11 η Νοεμβρίου 2004 από 1188 παγίδων (=4 επαναλήψεις χ 11 παγίδες χ 27 ημερομηνίες). Τα αποτελέσματα των πειραμάτων για την μελέτη της αποτελεσματικότητας των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών έδειξαν ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για όλες τις μελετώμενες μεταβλητές. Μέσοι όροι ενηλίκων: Συγκεκριμένα η ανάλυση παραλλακτικότηρας έδειξε ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα σε ότι αφορά τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων (F=1,046, df=7, Ρ=0,400). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 1. Όπως φαίνεται από τον πίνακα 1 το 2004, σε ότι αφορά το σύνολο των ενηλίκων (αρσενικά και θηλυκά) το μικρότερο μέσο όρο δάκων ανά παγίδα παρουσίασαν τα πειραματικά τεμάχια που κατά τον πρώτο γενικό ψεκασμό ψεκάστηκαν με Fastac (3,52) και Decis Flow (3,6) και ακολουθούν τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate (4,15), Buldock (4,38), Success GF120 (5,02), Fury (5,41), Lebaycid (5,51) και Dimethoate (5,84), χωρίς όμως οι διαφορές να είναι στατιστικά σημαντικές Μέσοι όροι θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων θηλυκών (F=1,165, df=7, Ρ=0,324), καθώς και για τον αριθμό των ενηλίκων θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. (F=1,282, df=7, Ρ=0,260, (πίνακας 1). Ο μέσος όρος των θηλυκών κυμάνθηκε από 1,52 στο Fastac έως 2,69 στο Fury, ενώ ο μέσος όρος των θηλυκών με ώριμες ωοθήκες κυμάνθηκε από 0,87 στο Decis Flow έως 1,99 στο Success GF120 (πίνακας 1). 36

35 Αναλογία φύλου Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για την αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) (F=1,002, df=7, Ρ=0,431) (πίνακας 1) καθώς και για το ποσοστό των ενηλίκων θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των θηλυκών (F=1,600, df=7, Ρ=0,137, (πίνακας) Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 1. Η αναλογία φύλου (θηλυκά / αρσενικά) για κάθε εντομοκτόνο σκεύασμα, από την 26 η Ιουνίου έως και την 11 η Νοεμβρίου 2004, κυμάνθηκε από 0,7 στο Fastac έως 1,19 στο Success GF-120. Ποσοστό θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων. Η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA), έδειξε ότι υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για ποσοστό θηλυκών (F=3,162, df=7, Ρ=0,003), και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (F=2,944, df=7, Ρ=0,006), (διάγραμμα 1). Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Fastac παρατηρήθηκε στατιστικά μικρότερο ποσοστό θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων από ότι στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate και Success GF-120. Αριθμός διενεργηθέντων ψεκασμών. Ο αριθμός των ψεκασμών ανά εντομοκτόνο σκεύασμα κυμάνθηκε από 4,5 ψεκασμούς στα πειραματικά τεμάχια του Decis Flow έως 6,75 στα πειραματικά τεμάχια του Dimethoate (Πίνακας 1) 37

36 Πίνακας 1. Μέσος όρος ενηλίκων δάκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail από 26 Ιουνίου έως και 11 Νοεμβρίου 2004, στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate (από την αρχή της δακικής περιόδου), Fastac, Fury, Spinosad και Lebaycid, αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) καθώς και αριθμός ψεκασμών ανά επανάληψη (πειραματικό τεμάχιο) Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 1188 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ27 ημερομηνίες) Εντομοκτόνο σκεύασμα* Δραστική ουσία Μέσος όρος ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα±se Αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικ ά)±se Αριθμός ψεκασμών που δέχθηκε κάθε μεταχείριση συνολικά Karate L-cyalothrin 4,15 ± 1,07 a 2,17 ± 0,58 a 1,39 ± 0,43 a 1,16 ± 0,28 a 5,75 Fastac Fury Buldock betacyfluthrin 4,38 ± 0,94 a 1,88 ± 0,37 a 0,99 ± 0,28 a 1,05 ± 0,19 a 5,5 Decis Flow deltamethrin 3,60 ± 0,74 a 1,54 ± 0,33 a 0,87 ± 0,28 a 0,87 ± 0,10 a 4,5 Alphacypermethrin zetacypermethrin 3,52 ± 0,73 a 1,52 ± 0,36 a 0,95 ± 0,36 a 0,70 ± 0,08 a 5 5,41 ± 1,04 a 2,69 ± 0,53 a 1,48 ± 0,42 a 1,08 ± 0,16 a 6,25 Dimethoate Dimethoate 5,84 ± 0,86 a 2,58 ± 0,51 a 1,85 ± 0,51 a 0,85 ± 0,12 a 6,75 Lebaycid fenthion 5,51 ± 0,87 a 2,36 ± 0,46 a 1,80 ± 0,44 a 1,09 ± 0,27 a 6,5 Success (GF- 120) spinosad 5,02 ± 0,61 a 2,67 ± 0,38 a 1,99 ± 0,36 a 1,19 ± 0,12 a 5,75 38

37 70,0 θηλυκά θηλυκά με ώριμες ωοθήκες Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο τω ενηλίκων ανά παγίδα±se 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 a a ab ab ab ab b b ab ab ab ab ab ab a a 0,0 Karate Buldock Decis Flow Fastac Fury Εντομοκτόνο σκεύασμα Dimethoate Lebaycid Success (GF- 120) Διάγραμμα 1. Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων δάκων της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail από 26 Ιουνίου έως και 16 Νοεμβρίου 2004, στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate, Fastac, Fury, Success GF-120 και Lebaycid. Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 1188 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ27 ημερομηνίες) 39

38 Μελέτη των συλλήψεων σε σχέση με τον χρόνο. Η καταγραφή των συλλήψεων γινόταν ανά πέντε ημέρες. Η αρχή έγινε στις 16 και 17 Ιουλίου και περατώθηκε στις 8 και 9 Νοεμβρίου. Συνεπώς υπήρξαν 16 ημερομηνίες παρακολούθησης. Οι ημερομηνίες χωρίστηκαν σε 3 χρονικές περιόδους με βάση την πορεία συλλήψεων (Διάγραμμα 14). 1 η χρονική περίοδος: 1 η 8 η ημερομηνία (26 Ιουνίου έως 11 Αυγούστου) 2 η χρονική περίοδος: 9 η -11 η ημερομηνία. (16 Αυγούστου έως 26 Σεπτεμβρίου) 3 η χρονική περίοδος: 12 η -16 η ημερομηνία (1 Οκτωβρίου ως 11 Νοεμβρίου) Αριθμός συλλαμβανομένων ενηλίκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. Από την ανάλυση παραλλακτικότητας (Two way ANOVA) σε ότι αφορά τον αριθμό συλλαμβανομένων ενηλίκων θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στους πειραματικούς ελαιώνες της Καληράχης Θάσου για το χρονικό διάστημα από 26 Ιουνίου έως και 11 Νοεμβρίου 2004, φαίνεται ότι o αριθμός συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων της ελιάς, θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών ενηλίκων με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα διέφερε σημαντικά μεταξύ των τριών περιόδων δειγματοληψίας. Αντίθετα το εντομοκτόνο σκεύασμα και η αλληλεπίδραση της πλευράς του δένδρου με την ημερομηνία δειγματοληψίας δεν είχαν σημαντική επίδραση στον αριθμό συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων της ελιάς, θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών ενηλίκων με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα (Πίνακες 2, 3 και 4). Πίνακας 2. Διπλή ανάλυση παραλλακτικότητας, παραγόντων που επηρεάζουν τον αριθμό συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων της ελιάς, στους πειραματικούς ελαιώνες της Καληράχης Θάσου για το χρονικό διάστημα από 26 Ιουνίου έως και 11 Νοεμβρίου Πηγή παραλλακτικότητας Β.Ε. F P Χρονική περίοδος δειγματοληψίας 2 22,74 0,0001 Εντομοκτόνο σκεύασμα 7 1,247 0,279 Χρονική περίοδος * Εντομοκτόνο σκεύασμα 14 1,114 0,348 Σφάλμα

39 Πίνακας 3. Διπλή ανάλυση παραλλακτικότητας, παραγόντων που επηρεάζουν τον αριθμό συλλαμβανομένων θηλυκών ενηλίκων δάκων της ελιάς, στους πειραματικούς ελαιώνες της Καληράχης Θάσου για το χρονικό διάστημα από 26 Ιουνίου έως και 11 Νοεμβρίου Πηγή παραλλακτικότητας Β.Ε. F P Χρονική περίοδος δειγματοληψίας 2 23,183 0,0001 Εντομοκτόνο σκεύασμα 7 1,467 0,181 Χρονική περίοδος * Εντομοκτόνο σκεύασμα 14 1,687 0,061 Σφάλμα 215 Πίνακας 4. Διπλή ανάλυση παραλλακτικότητας, παραγόντων που επηρεάζουν τον αριθμό συλλαμβανομένων θηλυκών ενηλίκων δάκων με ώριμες ωοθήκες, στους πειραματικούς ελαιώνες της Καληράχης Θάσου για το χρονικό διάστημα από 26 Ιουνίου έως και 11 Νοεμβρίου Πηγή παραλλακτικότητας Β.Ε. F P Χρονική περίοδος δειγματοληψίας 2 49,861 0,0001 Εντομοκτόνο σκεύασμα 7 1,934 0,066 Χρονική περίοδος * Εντομοκτόνο σκεύασμα 14 1,570 0,091 Σφάλμα Αξιολόγηση αποτελεσματικότητας εντομοκτόνων ουσιών κατά την πρώτη δακική περίοδο Οι μέσοι όροι για τα ενήλικα, τα θηλυκά και τα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες, καθώς και η αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) υπολογίστηκαν συνολικά από όλες τις ημερομηνίες, δηλαδή από την 26η Ιουνίου έως και την 11 η Αυγούστου 2004 από 396 παγίδων (=4 επαναλήψεις χ 11 παγίδες χ 9 ημερομηνίες). Τα αποτελέσματα των πειραμάτων για την μελέτη της αποτελεσματικότητας των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών έδειξαν ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τις περισσότερες από τις μελετώμενες μεταβλητές. Μέσοι όροι ενηλίκων: Συγκεκριμένα η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA) έδειξε ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα σε ότι αφορά τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων (F=0,886 df=7, Ρ=0,523). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 5. Όπως φαίνεται από τον πίνακα 5 41

40 το 2004, σε ότι αφορά το σύνολο των ενηλίκων (αρσενικά και θηλυκά) το μικρότερο μέσο όρο δάκων ανά παγίδα παρουσίασαν τα πειραματικά τεμάχια που κατά τον πρώτο γενικό ψεκασμό ψεκάστηκαν με Karate (2,48) και Fastac (2,66), και ακολουθούν τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Decis Flow (3,57), Success GF120 (4,00), Buldock (4,49), Dimethoate (4,77), Lebaycid (4,97) και Fury (6,45), χωρίς όμως οι διαφορές να είναι στατιστικά σημαντικές Μέσοι όροι θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων θηλυκών (F=1,365, df=7, Ρ=0,235), καθώς και για τον αριθμό των ενηλίκων θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. (F=1,068, df=7, Ρ=0,394, (πίνακας 5). Ο μέσος όρος των θηλυκών κυμάνθηκε από 0,85 στο Fastac έως 2,83 στο Fury, ενώ ο μέσος όρος των θηλυκών με ώριμες ωοθήκες κυμάνθηκε από 0,14 στο Fastac και στο Karate έως 0,67 στο Buldock (πίνακας 5). Αναλογία φύλου Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για την αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) (F=1,437, df=7, Ρ=0,206) (πίνακας 5). Η αναλογία φύλου (θηλυκά / αρσενικά) για κάθε εντομοκτόνο σκεύασμα, από την 26 η Ιουνίου έως και την 11 η Αυγούστου 2004, κυμάνθηκε από 0,55 στο Fastac έως 1,41 στο Buldock. Ποσοστό θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων. Η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA), έδειξε ότι υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για το ποσοστό θηλυκών (F=3,147, df=7, Ρ=0,006), και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (F=2,113, df=7, Ρ=0,020), (διάγραμμα 2). Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Buldock παρατηρήθηκε στατιστικά μεγαλύτερο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων από ότι στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate, Fastac και Lebaycid. Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Fury και Success GF- 120 παρατηρήθηκε στατιστικά μεγαλύτερο ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων από ότι στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate, Buldock, Decis Flow, Fastac, Dimethoate και Lebaycid. Αριθμός διενεργηθέντων ψεκασμών. Ο αριθμός των ψεκασμών ανά εντομοκτόνο σκεύασμα κυμάνθηκε από 1,5 ψεκασμούς στα πειραματικά τεμάχια του Karate έως 2,5 στα πειραματικά τεμάχια του Fury και Buldock (Πίνακας 5). 42

41 Πίνακας 5. Μέσος όρος ενηλίκων δάκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 1 η δακική περίοδο (26 Ιουνίου έως και 11 Αυγούστου), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate (από την αρχή της δακικής περιόδου), Fastac, Fury, Spinosad και Lebaycid, αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) καθώς και αριθμός ψεκασμών ανά επανάληψη (πειραματικό τεμάχιο) Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες) Εντομοκτόνο σκεύασμα* Δραστική ουσία Μέσος όρος ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα±se Αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά )±SE Αριθμός ψεκασμών που δέχθηκε κάθε μεταχείριση συνολικά Karate L-cyalothrin 2,48 ± 0,76 a 1,08 ± 0,37 a 0,14 ± 0,10 a 0,69 ± 0,16 a 1,5 Fastac Fury Buldock betacyfluthrin 4,49 ± 1,58 a 2,03 ± 0,76 a 0,67 ± 0,29 a 1,41 ± 0,6 a 2,5 Decis Flow deltamethrin 3,57 ± 1,37 a 1,54 ± 0,60 a 0,23 ± 0,13 a 0,79 ± 0,09 a 1,75 Alphacypermethrin zetacypermethrin 2,66 ± 1,04 a 0,85 ± 0,30 a 0,14 ± 0,11 a 0,55 ± 0,14 a 1,25 6,45 ± 2,13 a 2,83 ± 0,88 a 0,58 ± 0,32 a 1,22 ± 0,44 a 2,5 Dimethoate Dimethoate 4,77 ± 1,02 a 1,54 ± 0,34 a 0,67 ± 0,40 a 0,74 ± 0,27 a 2,0 Lebaycid fenthion 4,97 ± 1,67 a 1,14 ± 0,28 a 0,24 ± 0,13 a 0,64 ± 0,08 a 2,0 Success (GF- 120) spinosad 4,00 ± 0,94 a 1,77 ± 0,43 a 0,62 ± 0,19 a 0,82 ± 0,06 a 2,0 43

42 Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων ανά παγίδα±se 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 37,09a 8,74 ab 54,91b 14,85 ab 42,98ab 5,75 a Ποσοστό θηλυκών Ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες 27,33a 5,09 a 45,71ab 23,27 c 35,67ab 15,63 b 29,12a 9,96 ab 44,50ab 20,26 c 0,0 Karate Buldock Decis Flow Fastac Fury Εντομοκτόνο σκεύασμα Dimethoate Lebaycid Spinosad Διάγραμμα 2. Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων δάκων της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 1η δακική περίοδο (26 Ιουνίου έως και 11 Αυγούστου 2004), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate, Fastac, Fury, Success GF-120 και Lebaycid. Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες) 44

43 Αξιολόγηση αποτελεσματικότητας εντομοκτόνων ουσιών κατά την δεύτερη δακική περίοδο Οι μέσοι όροι για τα ενήλικα, τα θηλυκά και τα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες, καθώς και η αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) υπολογίστηκαν συνολικά από όλες τις ημερομηνίες, δηλαδή από την 26η Ιουνίου έως και την 11 η Αυγούστου 2004 από 396 παγίδων (=4 επαναλήψεις χ 11 παγίδες χ 9 ημερομηνίες). Τα αποτελέσματα των πειραμάτων για την μελέτη της αποτελεσματικότητας των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών έδειξαν ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για όλες τις μελετώμενες μεταβλητές. Μέσοι όροι ενηλίκων: Συγκεκριμένα η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA) έδειξε ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα σε ότι αφορά τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων (F=0,879 df=7, Ρ=0,528). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 6. Όπως φαίνεται από τον πίνακα 6 το 2004, σε ότι αφορά το σύνολο των ενηλίκων (αρσενικά και θηλυκά) το μικρότερο μέσο όρο δάκων ανά παγίδα παρουσίασαν τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Success GF120 (5,00), ενώ το μεγαλύτερο τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Dimethoate (10,23), χωρίς όμως οι διαφορές να είναι στατιστικά σημαντικές Μέσοι όροι θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων θηλυκών (F=1,041, df=7, Ρ=0,412), καθώς και για τον αριθμό των ενηλίκων θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. (F=0,936, df=7, Ρ=0,485, (πίνακας 6). Ο μέσος όρος των θηλυκών κυμάνθηκε από 2,52 στο Decis Flow έως 5,18 στο Dimethoate, ενώ ο μέσος όρος των θηλυκών με ώριμες ωοθήκες κυμάνθηκε από 2,05 στο Buldock έως 4,26 στο Dimethoate (πίνακας 6). Αναλογία φύλου Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για την αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) (F=0,785, df=7, Ρ=0,603) (πίνακας 6). Η αναλογία φύλου (θηλυκά / αρσενικά) για κάθε εντομοκτόνο σκεύασμα, από την 26 η Ιουνίου έως και 45

44 την 11 η Αυγούστου 2004, κυμάνθηκε από 0,85 στο Buldock έως 1,30 στο Success GF-120. Ποσοστό θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων. Η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA), έδειξε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για το ποσοστό θηλυκών (F=1,574, df=7, Ρ=0,159), και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (F=1,288, df=7, Ρ=0,270), (διάγραμμα 3). Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate παρατηρήθηκε μεγαλύτερο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων (59,58 %) από ότι στα άλλα πειραματικά τεμάχια ενώ το μικρότερο παρατηρήθηκε στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Buldock και Fastac. Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate παρατηρήθηκε επίσης μεγαλύτερο ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (45,26 %) από ότι στα άλλα πειραματικά τεμάχια ενώ το μικρότερο παρατηρήθηκε στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Buldock χωρίς όμως οι διαφορές να είναι στατιστικά σημαντικές Αριθμός διενεργηθέντων ψεκασμών. Ο αριθμός των ψεκασμών ανά εντομοκτόνο σκεύασμα κυμάνθηκε από 2,25 ψεκασμούς στα πειραματικά τεμάχια του Buldock και Decis Flow έως 4,5 στα πειραματικά τεμάχια του Dimethoate(Πίνακας 6). 46

45 Πίνακας 6. Μέσος όρος ενηλίκων δάκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 2 η δακική περίοδο (16 Αυγούστου έως και 26 Σεπτεμβρίου 2004), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate (από την αρχή της δακικής περιόδου), Fastac, Fury, Spinosad και Lebaycid, αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) καθώς και αριθμός ψεκασμών ανά επανάληψη (πειραματικό τεμάχιο) Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες) Εντομοκτόνο σκεύασμα* Δραστική ουσία Μέσος όρος ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα±se Αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά )±SE Αριθμός ψεκασμών που δέχθηκε κάθε μεταχείριση συνολικά Karate L-cyalothrin 7,80 ± 2,79 a 4,28 ± 1,48 a 3,31 ± 1,02 a 1,25 ± 0,12 a 3,25 Fastac Fury Buldock betacyfluthrin 6,72 ± 2,13 a 2,69 ± 0,70 a 2,05 ± 0,66 a 0,85 ± 0,07 a 2,25 Decis Flow deltamethrin 5,73 ± 1,50 a 2,52 ± 0,65 a 2,17 ± 0,66 a 1,05 ± 0,25 a 2,25 Alphacypermethrin zetacypermethrin 5,78 ± 1,67 a 2,79 ± 0,89 a 2,38 ± 0,93 a 0,89 ± 0,13 a 2,75 6,85 ± 2,01 a 3,78 ± 1,20 a 3,24 ± 0,99 a 1,18 ± 0,13 a 3,0 Dimethoate Dimethoate 10,23 ± 1,48 a 5,18 ± 1,05 a 4,26 ± 1,10 a 1,06 ± 0,21 a 4,5 Lebaycid fenthion 8,54 ± 1,46 a 4,36 ± 1,03 a 4,00 ± 0,88 a 1,06 ± 0,17 a 4,0 Success (GF- 120) spinosad 5,00 ± 1,02 a 2,64 ± 0,56 a 2,47 ± 0,58 a 1,30 ± 0,25 a 2,75 47

46 Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων ανά παγίδα±se 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 Ποσοστό θηλυκών Ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες 0,0 Karate Buldock Decis Flow Fastac Fury Εντομοκτόνο σκεύασμα Dimethoate Lebaycid Spinosad Διάγραμμα 3. Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων δάκων της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 2η δακική περίοδο (16 Αυγούστου έως και 26 Σεπτεμβρίου 2004), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate, Fastac, Fury, Success GF-120 και Lebaycid. Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες) 48

47 Αξιολόγηση αποτελεσματικότητας εντομοκτόνων ουσιών κατά την τρίτη δακική περίοδο Η τρίτη δακική περίοδος (1 Οκτωβρίου έως και 11 Νοεμβρίου 2004) χαρακτηρίζεται από το ότι όλα τα εντομοκτόνα σκευάσματα αντικαταστάθηκαν από το Dimethoate και από το ότι οι τελευταίοι ψεκασμοί έγιναν έως και την 16 η Οκτωβρίου, δεδομένου ότι η ελαιοσυλλογή στους ελαιώνες της Καληράχης Θάσου άρχισε στις 16 Νοεμβρίου 2004, δηλαδή περίπου ένα μήνα από τον τελευταίο δολωματικό ψεκασμό. Επομένως οι οποιασδήποτε διαφορές σε ότι αφορά την αποτελεσματικότητα μεταξύ των εντομοκτόνων σκευασμάτων δεν μπορεί να αποδοθούν άμεσα στη δράση των εντομοκτόνων. Οι μέσοι όροι για τα ενήλικα, τα θηλυκά και τα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες, καθώς και η αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) υπολογίστηκαν συνολικά από όλες τις ημερομηνίες, δηλαδή από την 1 Οκτωβρίου έως και την 11 Νοεμβρίου 2004 από 396 παγίδων (=4 επαναλήψεις χ 11 παγίδες χ 9 ημερομηνίες). Η πολλαπλή σύγκριση των μέσων όρων πραγματοποιήθηκε με το κριτήριο SNK (student-newman-keuls). Πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας έγινε μετατροπή των δεδομένων σε x + 1, προκειμένου να ισχύουν οι προϋποθέσεις κατανομής της ANOVA (κανονική κατανομή, ομοιογένεια διακυμάνσεων) (Πετρίδης 1989). Τα ποσοστά % των θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες μετατράπηκαν πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας σε ημ- 1 p (γωνιακός μετασχηματισμός), όπου ημ- 1 =αντίστροφο ημίτονο και p = ποσοστό % των θηλυκών, προκειμένου να τηρηθούν οι προϋποθέσεις της στατιστικής ανάλυσης για κανονική κατανομή των δεδομένων ύστερα από τον έλεγχο κανονικότητας με το test του Barlett (Little and Hills, 1978). Τα αποτελέσματα των πειραμάτων για την μελέτη της αποτελεσματικότητας των οκτώ εντομοκτόνων ουσιών έδειξαν ότι υπήρχαν στατιστικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τις περισσότερες από τις μελετώμενες μεταβλητές. Μέσοι όροι ενηλίκων: Συγκεκριμένα η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA) έδειξε ότι υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα σε ότι αφορά τον 49

48 αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων δάκων (F=4,236 df=7, Ρ=0,001). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στον πίνακα 7. Όπως φαίνεται από τον πίνακα 7 το 2004, σε ότι αφορά το σύνολο των ενηλίκων (αρσενικά και θηλυκά) στατιστικά μεγαλύτερο μέσο όρο δάκων ανά παγίδα παρουσίασαν τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Success GF120 (6,06), από όλα τα άλλα εντομοκτόνα σκευάσματα. Μέσοι όροι θηλυκών ενηλίκων και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές υπήρχαν επίσης μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για τον αριθμό των συλλαμβανομένων ενηλίκων θηλυκών (F=5,303, df=7, Ρ=0,0001), καθώς και για τον αριθμό των ενηλίκων θηλυκών με ώριμες ωοθήκες. (F=7,841, df=7, Ρ=0,0001, (πίνακας 7). Όπως φαίνεται από τον πίνακα 7, σε ότι αφορά τα θηλυκά και τα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες, στατιστικά μεγαλύτερο μέσο όρο δάκων ανά παγίδα παρουσίασαν τα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Success GF120 σε σχέση με όλα τα άλλα εντομοκτόνα σκευάσματα. Αναλογία φύλου Στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για την αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) (F=1,257 5, df=7, Ρ=0,287) (πίνακας 7). Η αναλογία φύλου (θηλυκά / αρσενικά) για κάθε εντομοκτόνο σκεύασμα, από την 1 η Οκτωβρίου έως και την 11 η Νοεμβρίου 2004, κυμάνθηκε από 0,74 στο Dimethoate έως 1,76 στο Karate και στο Lebaycid. Ποσοστό θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων. Η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA), έδειξε ότι στατιστικά σημαντικές διαφορές δεν υπήρχαν μεταξύ των μεταχειρίσεων με τα διάφορα εντομοκτόνα σκευάσματα για το ποσοστό θηλυκών (F=2,083, df=7, Ρ=0,058), ενώ υπήρχαν στατιστικές διαφορές σε ότι αφορά το ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (F=3,946, df=7, Ρ=0,001), (διάγραμμα 4). Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate παρατηρήθηκε μεγαλύτερο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων (65,20 %) από ότι στα άλλα πειραματικά τεμάχια ενώ το μικρότερο παρατηρήθηκε στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Fastac, Dimethoate και Decis Flow, χωρίς οι διαφορές να είναι στατιστικώς σημαντικές. Στα πειραματικά τεμάχια που ψεκάστηκαν με Karate παρατηρήθηκε επίσης μεγαλύτερο ποσοστό 50

49 θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων (45,26 %) από ότι στα άλλα πειραματικά τεμάχια,χωρίς όμως οι διαφορές να είναι στατιστικά σημαντικές Αριθμός διενεργηθέντων ψεκασμών. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω οι ψεκασμοί έγιναν με το Dimethoate Ο αριθμός των ψεκασμών ανά εντομοκτόνο σκεύασμα κυμάνθηκε από 0,25 ψεκασμούς στα πειραματικά τεμάχια του Dimethoate έως 1 στα πειραματικά τεμάχια του Karate, Fastac και Success GF (Πίνακας 7). 51

50 Πίνακας 7. Μέσος όρος ενηλίκων δάκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 3 η δακική περίοδο (1 Οκτωβρίου έως και 11 Νοεμβρίου 2004), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate (από την αρχή της δακικής περιόδου), Fastac, Fury, Spinosad και Lebaycid, αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά) καθώς και αριθμός ψεκασμών ανά επανάληψη (πειραματικό τεμάχιο) Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες). Πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας έγινε μετατροπή των δεδομένων σε x + 1, αλλά στον πίνακα τα στοιχεία παρουσιάζονται ως μέσοι όροι πριν από τη μετατροπή Εντομοκτόνο σκεύασμα* Δραστική ουσία Μέσος όρος ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών ενηλίκων ανά παγίδα±se Μέσος όρος θηλυκών με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα±se Αναλογία φύλου (θηλυκά/αρσενικά )±SE Αριθμός ψεκασμών που δέχθηκε κάθε μεταχείριση συνολικά* Karate L-cyalothrin 2,16 ± 0,60 a 1,16 ± 0,34 a 0,71 ± 0,20 a 1,76 ± 1,04 a 1,0 Fastac Fury Buldock betacyfluthrin 1,95 ± 0,42 a 0,91 ± 0,18 a 0,25 ± 0,05 a 0,92 ± 0,12 a 0,75 Decis Flow deltamethrin 1,51 ± 0,37 a 0,54 ± 0,10 a 0,21 ± 0,04 a 0,76 ± 0,16 a 0,50 Alphacypermethrin zetacypermethrin 2,13 ± 0,63 a 0,92 ± 0,31 a 0,33 ± 0,13 a 0,76 ± 0,12 a 1,0 2,94 ± 0,86 a 1,46 ± 0,40 a 0,62 ± 0,21 a 0,80 ± 0,14 a 0,75 Dimethoate Dimethoate 2,52 ± 0,37 a 1,01 ± 0,18 a 0,63 ± 0,18 a 0,74 ± 0,10 a 0,25 Lebaycid fenthion 3,01 ± 0,66 a 1,58 ± 0,45 a 1,17 ± 0,40 a 1,76 ± 0,76 a 0,50 Success (GF- 120) spinosad 6,06 ± 1,18 b 3,61 ± 0,84 b 2,89 ± 0,71 b 1,46 ± 0,19 a 1,0 * Όλοι οι ψεκασμοί έγιναν με Dimethoate έως και ην 16 η Οκτωβρίου

51 Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων ανά παγίδα±se 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 Ποσοστό θηλυκών Ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες 0,0 Karate Buldock Decis Flow Fastac Fury Εντομοκτόνο σκεύασμα Dimethoate Lebaycid Spinosad Διάγραμμα 4. Μέσο ποσοστό θηλυκών στο σύνολο των ενηλίκων δάκων της ελιάς, Bactrocera oleae, ανά παγίδα Macphail την 3η δακική περίοδο (1 Οκτωβρίου έως και 11 Νοεμβρίου 2004), στα πειραματικά τεμάχια των εντομοκτόνων (Karate, Buldock, Decis flow, Dimethoate, Fastac, Fury, Success GF-120 και Lebaycid. Οι μέσοι όροι για κάθε εντομοκτόνο υπολογίσθηκαν από 396 παγίδες(=4 επαναλήψειςχ11 παγίδεςχ9 ημερομηνίες). Πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας έγινε μετατροπή των δεδομένων σε ημ- 1 p, αλλά στον πίνακα τα στοιχεία παρουσιάζονται ως μέσοι όροι πριν από τη μετατροπή. Όλοι οι ψεκασμοί έγιναν με Dimethoate έως και ην 16 η Οκτωβρίου

52 Πορεία των συλλήψεων ανά ημερομηνία Στα διαγράμματα που ακολουθούν φαίνεται η πορεία των συλλήψεων από την 26 η Ιουνίου έως και την 11 Νοεμβρίου 2004 για όλα τα εντομοκτόνα. Σε όλα τα πειραματικά τεμάχια, ανεξάρτητα από το εντομοκτόνο σκεύασμα, παρατηρήθηκαν 3-4 σαφή μέγιστα πτήσης (εμφάνισης) του πληθυσμού, που ακολουθήθηκαν από σαφή μείωση έως και μηδενισμό του πληθυσμού. Στα πειραματικά τεμάχια ορισμένων εντομοκτόνων παρατηρήθηκε και ένα τέταρτο μέγιστο τον Οκτώβριο. Το πρώτο μέγιστο παρατηρήθηκε από 26 Ιουνίου έως και 16 Ιουλίου, δηλαδή πριν και αμέσως μετά τον πρώτο γενικό ψεκασμό, ο οποίος όπως αναφέρθηκε στο Κεφάλαιο Υλικά και Μέθοδοι, έγινε με τα αντίστοιχα εντομοκτόνα σκευάσματα. Από τις 21 Ιουλίου έως και 6 Αυγούστου σε όλα τα πειραματικά τεμάχια ο πληθυσμός του δάκου της ελιάς κυμάνθηκε σε σχετικά χαμηλά επίπεδα. Το δεύτερο μέγιστο παρατηρήθηκε από 11 έως 26 Αυγούστου. Το τρίτο μέγιστο παρατηρήθηκε από 11 έως 26 Σεπτεμβρίου. Οι μεγαλύτεροι πληθυσμοί των ενηλίκων δάκων της ελιάς εμφανίστηκαν τον Αύγουστο, 54

53 Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 Karate 2004 Σύνολο ψεκασμών 23 Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες 5,0 0, /6 12/7 21/7 1/8 11/8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 11/10 21/10 1/11 11/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 Buldock 2004 Σύνολο ψεκασμών 22 Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί 5,0 0, /6 12/7 21/7 1/8 11/8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 Ημερομηνία δειγματοληψίας 11/10 21/10 1/11 11/11 Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 26/6 Spinosad Σύνολο ψεκασμών /7 21/7 1 1/8 3 11/8 4 21/ /9 11/9 21/9 1/10 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί 11/10 21/10 1/11 11/11 55

54 Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 26/6 Decis Flow 2004: Σύνολο ψεκασμών /7 21/7 1/ /8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί 11/10 21/10 1/11 11/11 Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 4 Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί Fastac 2004: Σύνολο ψεκασμών /6 12/7 21/7 1/8 11/8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 11/10 21/10 1/11 11/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 26/6 Fury 2004 Σύνολο ψεκασμών / /7 1/8 11/8 21/ /9 11/9 21/9 1/10 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί 3 11/10 21/10 1/11 11/11 56

55 Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί Dimethoate 2004: Σύνολο ψεκασμών /6 12/7 21/7 1/8 11/8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 11/10 21/10 1/11 11/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Μέσος όρος συλληφθέντων ενηλίκων 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 4 Ενήλικα Θηλυκά Θηλυκά με ώριμες Ψεκασμοί Lebaycid : Σύνολο ψεκασμών 26 26/6 12/7 21/7 1/8 11/8 21/8 1/9 11/9 21/9 1/10 11/10 21/10 1/11 11/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Διάγραμμα 5. Συλλήψεις ενηλίκων του δάκου της ελιάς σε παγίδες τύπου McPhail του ενήλικου δάκου της ελιάς Bactrocera oleae στα πειραματικά τεμάχια που δέχθηκαν ψεκασμούς με τα εντομοκτόνα σκευάσματα Karate, Buldock, Spinosad, Decis Flow, Fastac, Fury, Dimethoate και Lebaycid στην κοινότητα Καληράχης Θάσου του Νομού Καβάλας, το

56 Δακοπροσβολή 1. Η δακοπροσβολή κυμάνθηκε σε σχετικά χαμηλά επίπεδα κυρίως τον Ιούλιο και Αύγουστο σε όλα τα εντομοκτόνα σκευάσματα, ενώ παρατηρήθηκε σε σχετικά υψηλά επίπεδα σε αψέκαστο ελαιώνα. 2. Οι διαφορές ανάμεσα στα εντομοκτόνα σε ότι αφορά στο ποσοστό δακοπροσβολής δεν ήταν οι ίδιες καθόλη τη διάρκεια της δακικής περιόδου. 3. Δεδομένου ότι όλα τα εντομοκτόνα σκευάσματα αντικαταστάθηκαν από το Dimethoate στις 27 Σεπτεμβρίου δεν μπορεί να εξαχθούν σαφή συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα των εντομοκτόνων από τα δεδομένα της δειγματοληψίας Οκτωβρίου και Νοεμβρίου. 4. Τα ποσοστά δακοπροσβολής, μόνο ως ενδεικτικά της αποτελεσματικότητας των εντομοκτόνων σκευασμάτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Ενδεικτικά επομένως αναφέρουμε ότι στα πειραματικά τεμάχια των οκτώ (8) εντομοκτόνων σκευασμάτων: Karate, Buldock, Success, Decis Flow, Fastac, Fury, Dimethoate και Lebaycid τα εντομοκτόνα μπορούν να καταταχθούν από το πιο αποτελεσματικό έως το λιγότερο αποτελεσματικό ως ακολούθως: Decis Flow, Fastac, Karate, Success, Fury, Dimethoate και Lebaycid. (διάγραμμα 6 ) 58

57 30 25 Ζώσα Προσβολή Karate Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων ΣυνολΠροσβολή 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ζώσα Προσβολή Buldock Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων ΣυνολΠροσβολή 0-5 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων Ζώσα Προσβολή ΣυνολΠροσβολή Decis Flow -5 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας 59

58 30 25 Ζώσα Προσβολή Fastac Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων ΣυνολΠροσβολή 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων Ζώσα Προσβολή ΣυνολΠροσβολή Fury -5 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ζώσα Προσβολή Dimethoate Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων ΣυνολΠροσβολή 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας 60

59 30 25 Ζώσα Προσβολή Success Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων ΣυνολΠροσβολή 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων Ζώσα Προσβολή ΣυνολΠροσβολή Lebaycid 0-5 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων Ζώσα Προσβολή ΣυνολΠροσβολή Μάρτυρας 5/8 17/8 30/8 14/9 30/9 16/10 4/11 Ημερομηνία δειγματοληψίας Διάγραμμα 4a. Ποσοστό (%) προσβεβλημένων ελαιoκάρπων, από το δάκο της ελιάς, Bactrocera oleae, ποικιλίας Θασίτικης, στα πειραματικά τεμάχια που δέχονταν επεμβάσεις με τα σκευάσματα Karate,Buldock, Decis Flow, Fastac, Fury, Dimethoate, Lebaycid καιsuccess GF-120, στην Κοινότητα Καληράχης Θάσου, το 2004.Οι καρποί συλλέγονταν από το ελαιόδενδρο. Σε κάθε ημερομηνία εξετάζονταν 3840 ανά επανάληψη (καρποί (40 δένδρα*24 καρποί* 4 δειγματοληπτικά κέντρα)) 61

60 ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΟΚΤΟΝΩΝ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΩΝ Τα έως τώρα αποτελέσματα μας έδειξαν ότι δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές για όλες τις μεταβλητές που μελετήθηκαν (ενήλικα, ενήλικα θηλυκά, ενήλικα θηλυκά με ώριμες ωοθήκες ανά παγίδα και ανά ημερομηνία, ποσοστό θηλυκών και ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων, ποσοστό προσβεβλημένων καρπών καθώς και αριθμό ψεκασμών με τα εντομοκτόνα). Με βάση τα αποτελέσματά μας (μέσοι όροι συλληφθέντων ενήλικων δάκων, θηλυκών και θηλυκών με ώριμες ωοθήκες, ποσοστό θηλυκών και ποσοστό θηλυκών με ώριμες ωοθήκες στο σύνολο των ενηλίκων, ποσοστό προσβεβλημένων καρπών καθώς και αριθμό ψεκασμών με τα εντομοκτόνα), καθώς και επίπεδο πληθυσμού την 1 η Ιουλίου, πριν την έναρξη των ψεκασμών, Ενδεικτικά τα εντομοκτόνα παρόλο ότι δεν υπήρχαν στατιστικά σημαντικές διαφορές μπορούν να καταταχθούν με βάση την αποτελεσματικότητα ως ακολούθως: Ομάδα 1 η: Decis Flow, Fastac, Karate, Ομάδα 2 η: Buldock, Success GF-120, Fury, Ομάδα 3 η: Dimethoate και Lebaycid 62

61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Aξιολόγηση της τοξικής επίδρασης ορισμένων εντομοκτόνων σκευασμάτων του σε ωφέλιμα Αρθρόποδα και γενικότερα στην πανίδα των ελαιοδένδρων 3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της διατριβής στο Κεφάλαιο αυτό ήταν η αξιολόγηση της τοξικής επίδρασης οκτώ διαφορετικών εντομοκτόνων ουσιών, dimethoate, alphacypermethrin, beta-cyfluthrin, deltamethrin, zeta-cypermethrin, lambda cyhalothrin, Spinosad και το fenthion ως προϊόν αναφοράς, σε ωφέλιμα Αρθρόποδα και γενικότερα στην πανίδα των ελαιοδένδρων σε ελαιώνα στην ελαιοκομική περιοχή του Δημοτικού Διαμερίσματος Καληράχης της νήσου Θάσου το

62 3.2. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Περιοχή πειραματικός ελαιώνας Τα πειράματα σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν σύμφωνα με τις οδηγίες 108, 135 και 152 της EPPO το σε ελαιώνα στην ελαιοκομική περιοχή του Δημοτικού Διαμερίσματος Καληράχης της νήσου Θάσου. Ο ελαιώνας είναι πεδινός και απέχει περίπου 200 μέτρα από τη θάλασσα. Η μία του πλευρά εφάπτεται με τον επαρχιακό περιφερειακό δρόμο της Θάσου και οι άλλες τρεις με αγροτικούς δρόμους που εφάπτονται με γειτονικούς ελαιώνες και με ένα μικρό άλσος με πευκόδενδρα. Τα ελαιόδενδρα του πειραματικού ελαιώνα ήταν μεσαίου μεγέθους, ποικιλίας θρούμπα Θάσου, και είναι εγκαταστημένα με τυχαία φύτευση. Η πυκνότητα των δένδρων είναι 18 δένδρα ανά στρέμμα. Στον ελαιώνα δεν έγιναν δολωματικοί ψεκασμοί τα δύο προηγούμενα χρόνια, αλλά εφαρμόστηκε μαζική παγίδευση για την καταπολέμηση του δάκου Επιλογή και σήμανση των δένδρων Για την εκτίμηση της επίδρασης των εντομοκτόνων σκευασμάτων στα ωφέλιμα Αρθρόποδα και γενικότερα στην πανίδα, επιλέχτηκαν με τη μέθοδο των τυχαίων αριθμών 90 ελαιόδενδρα, στα οποία εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί με τα οκτώ (8) εντομοκτόνα σκευάσματα (βλέπε πρωτόκολλο) συμπεριλαμβανομένου και του μάρτυρα (αψέκαστα δένδρα) Έγιναν 10 επαναλήψεις. Η σήμανση των επιλεγμένων δένδρων έγινε με τρεις τρόπους ώστε να είναι εύκολος και γρήγορος ο εντοπισμός τους για την εφαρμογή του ψεκαστικού υγρού και για τη μετέπειτα συλλογή των εντόμων. Για το λόγο αυτό σε κάθε επιλεγμένο δένδρο έγιναν τα εξής: α) τοποθέτηση χάρτινης καρτέλας στον κορμό, όπου αναγραφόταν ο αριθμός της επανάληψης, ο αριθμός του δένδρου και το εντομοκτόνο σκεύασμα που χρησιμοποιήθηκε (Εικ. 2), β) σήμανση των κορμών με διαφορετικό συνδυασμό χρωμάτων για κάθε εντομοκτόνο (Εικ. 2), γ) ανάρτηση χρωματιστής κορδέλας σε έναν κλάδο, στην οποία αναγράφονταν και πάλι τα παραπάνω στοιχεία. 64

63 Εικόνα 2: Σήμανση του δένδρου με την τοποθέτηση καρτέλας και με χρωματισμό του κορμού (Α) και με κορδέλα (Β) Κατασκευή και ανάρτηση χοανών Για τη συλλογή των εντόμων και των άλλων ζώων τοποθετήθηκαν ειδικοί υποδοχείς χοάνες σε σχήμα ανεστραμμένου κώνου με διάμετρο μικρής και μεγάλης βάσης 0,3 m και 1,1 m αντίστοιχα και ύψος 1,4 m. Ο σκελετός κάθε υποδοχέα κατασκευάστηκε από δύο μεταλλικά στεφάνια (δακτυλίους), που σχημάτισαν τις βάσεις του κώνου, τα οποία ενώθηκαν μεταξύ τους με τέσσερις κάθετες μεταλλικές ράβδους. Για τη διαμόρφωση της χοάνης ο μεταλλικός σκελετός επενδύθηκε με άσπρο πανί (εικ. 3). Στη στεφάνη με τη μεγαλύτερη διάμετρο τοποθετήθηκαν τέσσερα σχοινιά σε ίσες αποστάσεις μεταξύ τους μήκους 1,3 m το καθένα, με τα οποία έγινε η στήριξη των υποδοχέων στους κλώνους των δένδρων. 65

64 Εικόνα 3: Χοάνη συλλογής των αρθροπόδων Στο κάτω μέρος της χοάνης τοποθετήθηκε πλαστική σακούλα διαστάσεων 10χ20 εκ. για τη συλλογή των Αρθροπόδων και άλλων ζώων (Εικ. 4). Στο κάτω μέρος κάθε σακούλας ανοίχτηκαν πολύ μικρές οπές, ώστε σε περίπτωση βροχόπτωσης να υπάρχει δυνατότητα διαφυγής του νερού. Στη συνέχεια η σακούλα προσαρμόστηκε πάνω στη στεφάνη της χοάνης μη τη βοήθεια κολλητικής ταινίας. Για να είναι η συλλογή των εντόμων ευκολότερη, στην κάτω γωνία του σακούλας ανοίχτηκε οπή διαμέτρου 2-3 εκ. μέσω της οποίας γινόταν η αφαίρεση των εντόμων. Κατόπιν η σακούλα έκλεινε με τη χρήση κολλητικής ταινίας (Εικ. 4). Αλλαγή της σακούλας από τη βάση της χοάνης γινόταν κάθε φορά που κρινόταν απαραίτητο και κυρίως μετά από φθορά του. 66

65 Εικόνα 4: Η πλαστική σακούλα συλλογής των αρθροπόδων Πριν τον ψεκασμό σε κάθε δένδρο αναρτήθηκαν δύο χοάνες οι οποίες συνολικά κάλυπταν εμβαδόν περίπου 2 m 2. Η τοποθέτησή τους έγινε στην πλευρά του δένδρου με την πιο πυκνή βλάστηση και με τη βοήθεια των σχοινιών ρυθμίστηκε η απόστασή τους από το έδαφος στα 0,5 m περίπου (Εικ. 5 και 6). Εικόνα 5: Ανάρτηση δύο χοανών σε κάθε δένδρο με τη σακούλα συλλογής στο κάτω μέρος τους. 67

66 Εικόνα 7: Πειραματικό τεμάχιο Για την καλύτερη συλλογή των αρθροπόδων, κάτω από το ψεκασμένο τμήμα του δένδρου τοποθετήθηκαν πλαστικά τεμάχια διαστάσεων 7χ6 εκ. Τα έντομα που συλλέγονταν από τα πλαστικά λιόπανα καταγράφονταν χωριστά Εντομοκτόνα σκευάσματα Τα εντομοκτόνα σκευάσματα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν τα ίδια που χρησιμοποιήθηκαν για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας: Bulldock 025SC (P-cyfluthrin,2.5%p/o), Decis flow 2.5 (deltamethrin, 2.5%β/ο), Dimethoate 40 EC (dimethoate 40% β/ο), Fastac 10 SC (a-cypermethrin, 10% β/ο), Fury 10 EW (ζ-cypermethrin, 10% β/ο), Κarate σε δόση 125 cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος, Lebaycid 50 EC (fenthion 50% β/ο), Spinosad (GF-120). Ο μάρτυρας ψεκάστηκε με δόλωμα 2,5% Ως ελκυστικό τροφής (δόλωμα) χρησιμοποιήθηκε υδρολυμένη πρωτεΐνη σε αναλογία 2% β/ο στο ψεκαστικό διάλυμα, 1. Bulldock 025SC(P-cyfluthrin,2.5%p/o).Μη διασυστηματικό λιποδιαλυτό πυρεθρινοειδές εντομοκτόνο σε δόση 350cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. 2. Decis flow 2.5 (deltamethrin, 2.5%β/ο).Μη διασυστηματικό λιποδιαλυτό πυρεθρινοειδές εντομοκτόνο σε δόση 365cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. 68

67 3. Dimethoate 40 EC (dimethoate 40% β/ο) Διασυστηματικό υδατοδιαλυτό οργανοφωσφωρικό εντομοκτόνο, σε δόση 750cc σκευάσματος/100 It ψεκαστικού διαλύματος. 4. Fastac 10 SC (a-cypermethrin, 10% β/ο). Μη διασυστηματικό λιποδιαλυτό πυρεθρινοειδές εντομοκτόνο μη διεισδυτικό σε δόση 300cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. 5. Fury 10 EW (ζ-cypermethrin, 10% β/ο). Πυρεθρινοειδές λιποδιαλυτό.εντομοκτόνο σε δόση 300cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. 6. Κarate σε δόση 125 cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος 7..Lebaycid 50 EC (fenthion 50% β/ο) Διασυστηματικό λιποδιαλυτό οργανοφωσφωρικό εντομοκτόνο, σε δόση 600cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. 8. Success GF-120 (Spinosad). Τοξίνη SPINOSYN A& Β του βακτηρίου Saccharopolyspora spinosa σε δόση 3000 cc σκευάσματος/loolt ψεκαστικού διαλύματος. Το σκεύασμα αυτό έχει ενσωματωμένο και το δόλωμα. 9. ΜΑΡΤΥΡΑΣ ψεκασμός με δόλωμα 2,5% Ως ελκυστικό τροφής (δόλωμα) χρησιμοποιήθηκε υδρολυμένη πρωτεΐνη σε αναλογία 2% β/ο στο ψεκαστικό διάλυμα, Παρασκευή του ψεκαστικού υγρού Για την προετοιμασία του ψεκαστικού διαλύματος χρησιμοποιήθηκαν ογκομετρικά δοχεία και σωλήνες 10, 100, 200 και 500 ml. Η παρασκευή του ψεκαστικού υγρού έγινε απευθείας μέσα στους επινώτιους ψεκαστήρες με τους οποίους εφαρμόστηκαν οι εντομοκτόνες ουσίες. Χρησιμοποιήθηκε ένας ψεκαστήρας για κάθε εντομοκτόνο αφού προηγουμένως σημάνθηκε κατάλληλα. Κάθε ψεκαστήρας ήταν χωρητικότητας 20 lit και έφερε ογκομετρητή, ο οποίος ήταν χρήσιμος για να εφαρμοστούν οι ακριβείς δόσεις ψεκαστικού υγρού ανά δένδρο, καθώς επίσης και ένα ακροφύσιο εξάρτημα διαμέτρου 1,25 χιλ. με το οποίο ρυθμίστηκε η πίεση ψεκασμού στα 3,5 bars. 69

68 Ψεκασμός των επιλεγμένων δένδρων Στα ελαιόδενδρα εφαρμόστηκαν δολωματικοί ψεκασμοί εδάφους με τα αναφερθέντα εντομοκτόνα σκευάσματα. Ανάλογα με το μέγεθος του δένδρου, ψεκαζόταν το ένα τρίτο (1/3) ή το ένα τέταρτο (1/4) του δένδρου. Ο ψεκασμός γινόταν στην πλευρά της κόμης του δένδρου κάτω από την οποία ήταν αναρτημένες οι χοάνες (Εικ. 7). Ο ψεκαστής ψέκαζε όλα τα δένδρα που είχαν επιλεγεί για την ίδια εντομοκτόνο ουσία (10 επαναλήψεις) και μετά προχωρούσε στην εφαρμογή του επόμενου εντομοκτόνου διαλύματος το οποίο ήταν έτοιμο σε άλλον ψεκαστήρα. Η δόση του ψεκαστικού υγρού ήταν κ. εκ. ανά δένδρο. Έγιναν δύο ψεκασμοί. Ο πρώτος ψεκασμός έγινε την 3 η Αυγούστου 2004 και ο δεύτερος την 6 η Σεπτεμβρίου Eκτίμηση του δυναμικού του πληθυσμού των δένδρων Σε κάθε επανάληψη σε ένα δένδρο έγιναν ρίψεις ("sondages") με το εντομοκτόνο DDVP Dedevap 50 SL (περιεκτικότητας 50% σε δραστική ουσία dichlorvos), στη συνιστώμενη από τον παρασκευαστή Οίκο δόση των 200 cc σκευάσματος ανά 100 λίτρα ψεκαστικού υγρού. Ψεκάστηκε το μισό της κόμης του δέντρου κάτω από την οποία τοποθετήθηκαν 2 υποδοχείς (χοάνες, όπως και για τα άλλα εντομοκτόνα σκευάσματα). Η συλλογή των νεκρών εντόμων γινόταν στα χρονικά διαστήματα των 1h, 2h 24h και 48h μετά τον ψεκασμό του δέντρου Συλλογή των Αρθροπόδων και άλλων ζώων Η Συλλογή των Αρθροπόδων και άλλων ζώων γινόταν σε σακουλάκια (Εικ. 9) μέσα στα οποία τοποθετήθηκαν μικρές καρτέλες (Εικ. 10). Σ αυτές τις καρτέλες αναγράφονταν ο αριθμός του δένδρου, ο αριθμός της επανάληψης, το εντομοκτόνο σκεύασμα με το οποίο έγινε ο ψεκασμός του δένδρου, η ημερομηνία ψεκασμού και η ημερομηνία συλλογής. Μετά το άδειασμα του σακούλας συλλογής στο σακουλάκι, γινόταν έλεγχος για τυχόν εναπομείναντα έντομα, τα οποία αφαιρούνταν με τη βοήθεια πινέλου και λαβίδας. Στη συνέχεια, αφού πρώτα μεταφέρονταν στο χώρο του εργαστηρίου, γινόταν η τοποθέτησή τους μέσα σε πλαστικά φιαλίδια, όπου διατηρήθηκαν έως την ημέρα εξέτασής τους. Στα φιαλίδια αναγράφονταν τα ίδια στοιχεία όπως και στις καρτέλες. Οι δειγματοληψίες γινόταν καθημερινά τις πρώτες 10 ημέρες μετά τον ψεκασμό και κάθε δύο ημέρες τις επόμενες 10 ημέρες. Συνολικά έγιναν 15 δειγματοληψίες. 70

69 71

70 63

71 Αναγνώριση των Αρθροπόδων και άλλων ζώων Η αναγνώριση και καταμέτρηση των Αρθροπόδων ή άλλων ζώων έγινε σε δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση, στον εργαστηριακό χώρο της Θάσου, έγινε καταγραφή των πολυπληθών (π.χ. μυρμήγκια, ψύλλες, μύγες, αράχνες) και εύκολα αναγνωρίσιμων εντόμων και άλλων ζώων (π.χ. αράχνες, ψαλίδες, δάκος, προνύμφες πυρηνοτρήτη, Chilocorus, Formicidae, Coccinellidae). Στη δεύτερη φάση έγινε η φωτογράφησή τους καθώς επίσης και η πλήρης καταγραφή και η αναγνώρισή τους, στο Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Ζωολογίας και Παρασιτολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με τη βοήθεια κλείδων ειδικών για τάξη, υποτάξη, οικογένεια. Έγινε η κατάταξη των Αρθροπόδων ή άλλων ζώων στην κλάση, τάξη, οικογένεια και όπου ήταν δυνατόν προσδιορίστηκε το γένος και το είδος του ζώου Στατιστική ανάλυση Για τη μελέτη της επίδρασης των εντομοκτόνων σκευασμάτων στον αριθμό των συλλαμβανομένων εντόμων των παραγόντων εντομοκτόνο σκεύασμα και ημερομηνία δειγματοληψίας, χρησιμοποιήθηκε η διπλή ανάλυση παραλλακτικότητας. Στις περιπτώσεις που υπήρχε στατιστικώς σημαντική επίδραση κάποιου παράγοντα, ημερομηνία, εντομοκτόνο σκεύασμα χρησιμοποιήθηκε η ανάλυση παραλλακτικότητας (ANOVA). Η πολλαπλή σύγκριση των μέσων όρων πραγματοποιήθηκε με το κριτήριο SNK (student-newman- Keuls). Πριν από την ανάλυση της παραλλακτικότητας έγινε μετατροπή των δεδομένων σε x + 1, προκειμένου να ισχύουν οι προϋποθέσεις κατανομής της ANOVA (κανονική κατανομή, ομοιογένεια διακυμάνσεων) (Πετρίδης 1989). Η αρίθμηση των πινάκων και διαγραμμάτων στα Αποτελέσματα αρχίζει από το 1. 72

72 3.3. Αποτελέσματα Ψεκασμός Σεπτεμβρίου Γενικά αποτελέσματα Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της επίδρασης των εντομοκτόνων σκευασμάτων. Στο κείμενο και στους πίνακες θα αναφέρονται με τους ακόλουθους κωδικούς: Το εντομοκτόνο Spinosad GF κ.εκ./ HL θα αναφέρονται ως GF Μάρτυρας: Ψεκασμός με νερό 2. GF3000: GF κ.εκ./ HL 3. Buldock 4. Decis 5. Fastac 6. Fury 7. Karate Dimethoate 9. Lebaycid Όπως φαίνεται από τις εικόνες. και ον πίνακα 1 τα αρθρόποδα που καταγράφηκαν ήταν τα ακόλουθα: Ωφέλιμα: Κολεόπτερα της οικογένειας Coccinellidae κυρίως το Chilocorus bipustulatus και το Shymmus sp Νευρόπτερα Chrysopidae Παρασιτοειδή Υμενόπτερα, Syrphidae Βλαβερά έντομα ελιάς Bactrocera oleae, Saissetia oleae, Prays oleae, Euphyllura phillyreae Άλλα Έντομα Μυρμήγκια, Coleoptera Dermaptera Diptera Cicadellidae Heteroptera Hymenoptera Lepidoptera 73

73 και Αράχνες Δεν καταγράφηκαν μέλισσες Έντομα και άλλα Αρθρόποδα που καταγράφηκαν Coleoptera :Coccinellidae Εικόνα 1: Ενήλικο Chilocorus bipustullatus 74

74 Εικόνα 2: Ενήλικα του γένους Scymnus Εικόνα 3. Ενήλικα Coccinellidae Εικόνα 4: Ενήλικα Κολεόπτερα Curculionidae 75

75 Εικόνα 5: Ενήλικα Κολεόπτερα Carabidae Scolytidae Εικόνα 6: Ενήλικα Κολεόπτερα Cleridae Εικόνα 7: Ενήλικα Κολεόπτερα 76

76 Εικόνα 9. Homoptera Psyllidae Εικόνα 8. Heteroptera: Cicadellidae 77

77 Miridae Pentatomidae Orius sp Εικόνα 10. Hymenoptera 78

78 Braconidae Ichneumonidae 79

79 Εικόνα 11. Formicidae 80

80 Εικόνα 12 Εικόνα 13 Εικόνα 14 81

81 Εικόνα 16 82