ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Transcript

1 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΣΧΕ ΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΛΕΡΟΣ

2 Α.ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Α.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η Λέρος, το νησί της Αρτέμιδος, βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του Αιγαίου πελάγους και στο Βορειοδυτικό των Δωδεκανήσων, μεταξύ των νησιών Καλύμνου, Πάτμου και Λειψών. Ο Δήμος Λέρου εντάσσεται διοικητικά στην επαρχία Καλύμνου του Νομού Δωδεκανήσου της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Αποτελείται από ένα Δημοτικό Διαμέρισμα, που περιλαμβάνει, σύμφωνα με τα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε.: τη νήσο Λέρο τις νησίδες Λέβιθα και Φαρμακονήσι, που έχουν μόνιμο πληθυσμό. τις νησίδες Αρχάγγελος, Βελόνα, Γλάρος, Μαύρα, Μεγάλο Λιβάδι, Πηγανούσα, Πλάκα, Στρογγυλή και Τρυπητή, που δεν έχουν μόνιμο πληθυσμό. Απέχει περίπου 171 ναυτικά μίλια από το λιμάνι του Πειραιά, 101ν.μ από τη Ρόδο και 7 ν.μ από τη Μικρασιατική ακτή. Η Λέρος είναι το ένατο σε έκταση νησί του Νομού Δωδεκανήσου (έκταση 53 τ. χλμ. και μήκος ακτών 71 χλμ.). Είναι βραχώδες νησί με μικρές πεδινές εκτάσεις ανάμεσα στα διάφορα υψώματα. Οι ακτές του νησιού παρουσιάζουν έντονο διαμελισμό και σχηματίζουν ασφαλείς κόλπους. Στο νησί υπάρχουν 11 οικισμοί. Μεγαλύτεροι είναι η πρωτεύουσα του νησιού, η Αγία Μαρίνα και το Λακκί. Σύμφωνα με τον μετεωρολογικό σταθμό της Λέρου (Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία) προκύπτουν τα παρακάτω δεδομένα που αφορούν την χρονική περίοδο Η μέση ετήσια θερμοκρασία που καταγράφεται στον προαναφερθέντα μετεωρολογικό σταθμό ανέρχεται στους 18,55 C, ενώ οι μέσες μηνιαίες τιμές κυμαίνονται μεταξύ 11,04 C (Ιανουάριος) και 26,24 C (Αύγουστος). Η μέση ελάχιστη μηνιαία θερμοκρασία αέρα 7,35 C, καταγράφεται το μήνα Φεβρουάριο, ενώ η μέση μέγιστη μηνιαία θερμοκρασία καταγράφεται τον Αύγουστο και ανέρχεται σε 29,65 C. Όσον αφορά τις απόλυτες ελάχιστες και μέγιστες τιμές, η ελάχιστη καταγράφεται τον Φεβρουάριο και η τιμή της ανέρχεται στους 0,00 C, και η 1

3 μέγιστη τον Ιούλιο όπου ο υδράργυρος ανέρχεται μέχρι και τους 36,80 C. Το μέσο ύψος υετού καταγράφεται κατά το μήνα Νοέμβριο και η τιμή του ανέρχεται σε 965,63mm Επίσης όπως φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα, η μέση μηνιαία ένταση ανέμου καταγράφεται τον Μάρτιο με επικρατέστερη διεύθυνση τη Βόρεια και με τιμή 9,63 κόμβους. Η μέση ετήσια σχετική υγρασία, για την ευρύτερη περιοχή της Λέρου, ανέρχεται σε 66%. Μέση Μηνιαία Θερμοκρασία Μέση Μέγιστη Θερμοκρασία Μέση Ελάχιστη Θερμοκρασία Απολύτως Μέγιστη θερμοκρασία Απολύτως Ελάχιστη θερμοκρασία Μέση Σχετική Υγρασία (%) Μέσο ύψος υετού σε mm Μέση μηνιαία διεύθυνση ανέμων Μέση Ένταση ανέμου σε κόμβους ΙΑΝ ΦΕΒ ΜΑΡ ΑΠΡ ΜΑΪ ΙΟΥΝ ΙΟΥΛ ΑΥΓ ΣΕΠ ΟΚΤ ΝΟΕ ΔΕΚ 11,04 11,06 13,45 16,32 20,27 24,47 26,18 26,24 23,72 20,98 16,20 12,63 13,67 13,61 15,73 19,61 23,24 28,40 29,64 29,65 26,79 24,91 19,61 15,77 7,86 7,35 9,43 11,59 14,87 19,28 21,64 21,96 19,85 16,42 12,06 9,52 16,6 18,80 21,40 27,40 26,80 33,60 36,80 36,60 31,80 29,40 26,20 19,00 2,40 0,00 2,60 5,20 7,40 12,20 2,20 16,40 12,00 10,00 4,40 2,40 67,83 66,90 68,83 67,51 65,45 59,13 60,67 64,00 61,96 70,62 69,09 70,04 83,20 86,00 49,60 46,30 16,47 0,25 0,00 0,37 12,10 3,57 95,63 67,70 Β Β Β Β Β Β Β Β Β Β Β Β 8,57 9,52 9,63 7,16 6,59 7,28 8,33 7,68 8,25 6,68 8,76 9,23 Πηγή: Μετεωρολογικός Σταθμός Λέρου Α.2 ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Η Λέρος βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο του Αιγαίου πελάγους και στο Βορειοανατολικό της Δωδεκανήσου, μεταξύ της Νήσου Καλύμνου, της Νήσου Πάτμου και των Λειψών. Η νήσος Λέρος μαζί με τις συστάδες των μικρών νησιών που την περιβάλλουν αποτελούν ένα γεωγραφικό σύνολο ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους. Οι νησίδες Πηγανούσα, Μεγάλο Γλαρονήσι, Μικρό Γλαρονήσι, Λέρικο, της νήσου Λέρου με έκταση 62,00 Ha έχουν χαρακτηριστεί από την επιστημονική κοινότητα ως Ζώνες Ειδικής Προστασίας και έχουν ενταχθεί στο Δίκτυο Natura 2000 με Κωδικό GR Ομοίως και οι νήσοι Κίναρος και 2

4 Λέβιθα και οι νησίδες Λαδιά, Πλάκα, Γλάρος και Μαύρα, με έκταση 1457,00 Haμε Κωδικό GR Η πλούσια εδαφική πτύχωση και ο έντονος οριζόντιος διαμελισμός δημιουργούν βαθείς και προστατευόμενους όρμους, οι οποίοι προσφέρουν ασφαλείς συνθήκες για τον ελλιμενισμό σκαφών. Το έδαφος της Λέρου είναι λοφώδες με ψηλότερη κορυφή τη Σκουμπάρδα με υψόμετρο 328 μέτρα. Η Λέρος χαρακτηρίζεται από μεσογειακή χλωρίδα και άγρια, θαμνώδη βλάστηση. Εκτός από τις αγροτικές καλλιέργειες που είναι παντού εμφανείς, υπάρχουν δεντροστοιχίες ευκαλύπτων, δασικοί θύλακες πευκώνων και βραχώδη υψώματα. Όσον αφορά την πανίδα, ο Πράσινος φρύνος (Bufoviridis) είναι ένα είδος βατράχου που συναντάται στη Λέρο. Παράλληλα, εδώ ζουν η Ελληνική Χελώνα, 5 είδη σαυρών (Κροκοδειλάκι, Σαμιαμίδι, Οφίσωψ, Τρανόσαυρα, Αβλέφαρος), 9 είδη φιδιών (Έρυξ, Σαΐτα, Μαύρος εφιός, Ζαμενής, Θαμνόφιδο, Νερόφιδο, Αγιόφιδο, Σκουληκόφιδο, Οθωμανική οχιά) και 3 είδη θηλαστικών (Σκαντζόχοιρος, Δίχρωμη χωραφομυγαλίδα, Αγριοκούνελο). Α.3 ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Οι πολιτιστικές δραστηριότητες στο νησί αναπτύσσονται από τη Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης και Πρόνοιας Λέρου και από πρωτοβουλίες των δύο συλλόγων, ΑΡΤΕΜΙΣ και Θεατρική Ομάδα Λέρου. Η ΔΙΚΕΠΟΛ Λέρου, που έχει έδρα την Καμάρα διοργανώνει όλες τις πολιτιστικές και κοινωνικές εκδηλώσεις του Δήμου εντός και εκτός Λέρου κάθε χρόνο. Διατηρεί λέσχη φιλίας με δημιουργικά και μουσικά εργαστήρια καθώς και την φιλαρμονική. Ο σύλλογος "ΑΡΤΕΜΙΣ" δραστηριοποιείται στον τομέα των χορευτικών εκδηλώσεων, της λαϊκής και παραδοσιακής μουσικής, διαθέτει τμήματα παιδικής χορωδίας και αθλητικών δραστηριοτήτων καθώς και τμήμα βιβλιοθήκης. Η θεατρική Ομάδα Λέρου ασχολείται συστηματικά με το ανέβασμα θεατρικών παραστάσεων σε ετήσιους κύκλους, οι οποίοι παρουσιάζονται σε προγράμματα ερασιτεχνικών θιάσων που οργανώνονται από διάφορους Φορείς και οποίες παρουσιάζονται και εκτός Λέρου 3

5 Οι αξιόλογες πολιτιστικές εκδηλώσεις στον Πλάτανο και το Λακκί, που διοργανώνονται κάθε καλοκαίρι συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον κάθε επισκέπτη, όπως επίσης και τα πανηγύρια με ντόπια μουσικά και χορευτικά συγκροτήματα. Εξαιρετικό ενδιαφέρον στα πλαίσια των καλοκαιρινών πανηγυριών παρουσιάζει «Η Γιορτή του Αλωνάρη» που πραγματοποιείται στην παραλία της Γούρνας στα τέλη Ιουλίου όπου κατά τη διάρκειά της γίνεται αναπαράσταση του αλωνίσματος. Παρά το μικρό της έκτασής της η Λέρος διαθέτει πολλά αξιοθέατα, τα κυριότερα από τα οποία συνοψίζονται στα παρακάτω: Το Δημοτικό Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο "Μανώλης Ήσυχος" που στεγάζεται στον Πύργο Μπελλένη. Το Πολεμικό Μουσείο του Τούνελ Μερικιάς Το Αρχαιολογικό Μουσείο Λέρου στην Αγία Μαρίνα Το Κάστρο Παντελίου Ο Ναός της Αρτέμιδος στο Παρθένι Ο Ναός του Αγίου Ισιδώρου στην περιοχή Κόκκαλη. Η Παναγία η Καβουράδενα στον Ξηρόκαμπο Το Κάστρο των Λεπίδων (γνωστό ως Παλιόκαστρο) στον Ξηρόκαμπο Α.4 ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ Ο μόνιμος πληθυσμός της Λέρου σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011, ανέρχεται σε κατοίκους. Η εξέλιξη του πραγματικού πληθυσμού φαίνεται στον παρακάτω Πίνακα. Πραγματικός Πληθυσμός / ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΛΕΡΟΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Πηγή: Ελ. Στατ. 4

6 Στον Πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται η εξέλιξη του μόνιμου πληθυσμού την τελευταία δεκαετία. Μόνιμος Πληθυσμός / ΑΠΟΓΡΑΦΕΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΛΕΡΟΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ Πηγή: Ελ. Στατ. Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ότι οι απογραφές μέχρι τουλάχιστον και το 1981 περιλάμβαναν και τους νοσηλευόμενους στο ψυχιατρείο της Λέρου. Ο πληθυσμός του νησιού για παράδειγμα το 1981 ήταν κάτοικοι (απογραφή). Επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι την περίοδο όπου εμφανίστηκε έξαρση της εξωτερικής μετανάστευσης η Λέρος φαίνεται να παρουσιάζει αύξηση στον πληθυσμό της κατά 28,5%. Η άνοδος αυτή του πληθυσμού οφείλεται στην λειτουργία του Ψυχιατρείου και των Βασιλικών Τεχνικών Σχολών που λειτουργούσαν την περίοδο Από τον πίνακα φαίνεται ότι ο πληθυσμός παρουσίασε την εικοσαετία αυξομειώσεις, όμως έχει μία σχετική σταθερότητα τα τελευταία σαράντα χρόνια. Η ηλικιακή δομή του μόνιμου πληθυσμού φαίνεται στον παρακάτω πίνακα σύμφωνα με την απογραφή του πίνακα (2001). Ομάδες ηλικιών Άρρενες Θήλεις Σύνολο και άνω Σύνολο Πηγή: Ελ. Στατ. (2011) Η διάρθρωση της απασχόλησης του πληθυσμού κατά τομέα φαίνεται στον παρακάτω 5

7 Νησί Διάρθρωση Οικονομικά Ενεργού Πληθυσμού, 2001 Α γενής Β γενής Γ γενής Νέοι, μη δυνάμενοι να καταταγούν κατά κλάδο. Σύνολο ενεργού πληθυσμού Λέρος Σύνολο Νομού Δωδεκανήσου Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Πηγή: Ελ. Στατ. (2001) Τα στοιχεία του πίνακα επιβεβαιώνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού (66,5%) απασχολείται στον Τριτογενή τομέα και ιδιαίτερα σε επαγγέλματα που έχουν σχέση με το Ψυχοθεραπευτήριο όπως έμποροι, προμηθευτές κτλ. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΠΕΚΕΠΕ στη Λέρο υποβάλλονται 160 αιτήσεις για λήψη ενιαίας οικονομικής ενίσχυσης εκ των οποίων οι 54 αφορούν κατά κύριο επάγγελμα αγρότες καθώς αιτούνται επιπλέον και εξισωτική αποζημίωση. Α.5 ΥΠΟΔΟΜΕΣ Υπηρεσίες Στο νησί της Λέρου υπάρχουν Υπηρεσίες Δημοτικές και Δημόσιες. Στο Δήμο της Λέρου πέρα από τις βασικές Υπηρεσίες λειτουργούν και: Η Διεύθυνση τεχνικής υπηρεσίας Λέρου Οι Οικονομικές υπηρεσίες Το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Λέρου - Βιβλιοθήκη Δημόσιες υπηρεσίες του νησιού είναι: Το Λιμεναρχείο Η Αστυνομία Το Κρατικό Θεραπευτήριο Κέντρο Υγείας Λέρου και Το Ταχυδρομείο 6

8 Τέλος όσον αφορά την εκπαίδευση στη Λέρο λειτουργούν 5 Νηπιαγωγεία, 4 Δημοτικά σχολεία, 3 Γυμνάσια, 1 Λύκειο και 1 ΕΠΑ.Λ. Μεταφορών Το οδικό δίκτυο του νησιού καλύπτει σε σημαντικό βαθμό τις ανάγκες μεταφοράς προϊόντων και εφοδίων. Η ακτοπλοϊκή σύνδεση εξυπηρετείται από τα λιμάνια στο Λακκί και την Αγία Μαρίνα. Οι λιμενικές και θαλάσσιες δραστηριότητες καλύπτονται από το Λιμεναρχείο Λέρου το οποίο υπάγεται στο Λιμενικό Ταμείο Πάτμου. Το λιμάνι της Λέρου διαθέτει υπηρεσίες Τελωνείου, σύμφωνα με τα στοιχεία της Γενικής Γραμματείας Πληροφοριακών Συστημάτων και επομένως είναι δυνατό να εξυπηρετήσει κινήσεις εξωτερικού. Ύδρευσης - Άρδευσης Στο νησί υπάρχουν 6 γεωτρήσεις για την κάλυψη των υδρευτικών αναγκών του νησιού, με συνολικά προτεινόμενη αντλούμενη ποσότητα νερού τα 680κ.μ. / ημέρα. Η ποιότητα του νερού κατά τους θερινούς μήνες παρουσιάζει προβλήματα υφαλμύρωσης λόγω θαλάσσιας διείσδυσης. Στο νησί κατασκευάστηκε φράγμα ύδρευσης-άρδευσης (η μελέτη προέβλεπε την άρδευση συνολικά 320 στρ.) ωφέλιμου όγκου m 3 προκειμένου να τροφοδοτηθεί από τον χείμαρρο Παρθένι. Η κατασκευή του χρηματοδοτήθηκε από το ΙΙ ΚΠΣ και από Εθνικούς Πόρους και ολοκληρώθηκε το Το έργο παρουσίασε προβλήματα στεγανότητας και για αυτό δε λειτούργησε μέχρι σήμερα. Υπάρχει όμως, μελέτη αποκατάστασης στεγανότητας με τοποθέτηση μεμβράνης. Επίσης, έχει ολοκληρωθεί το δίκτυο μεταφοράς και διανομής του νερού. Όταν υλοποιηθούν οι εργασίες αποκατάστασης και λειτουργήσει το φράγμα στο Παρθένι, η Λέρος θα αποκτήσει συγκριτικό πλεονέκτημα για την ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα. 7

9 αφαλάτωσης. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι στο νησί υπάρχει αδειοδοτημένη μονάδα Τηλεπικοινωνιών και Ενέργειας Η ενεργειακή υποδομή αποτελείται σχεδόν αποκλειστικά από το δίκτυο της ηλεκτρικής ενέργειας. Η τροφοδοσία του νησιού με ηλεκτρική ενέργεια γίνεται με υποθαλάσσιο καλώδιο από την Κάλυμνο, ενώ δεν γίνεται χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Το δίκτυο του ΟΤΕ καλύπτει πλήρως τις σύγχρονες ανάγκες επικοινωνίας. Α.6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Σε αυτό το σημείο πρέπει να γίνει ειδική μνεία στον ρόλο του Κέντρου Θεραπείας Λέρου (Ψυχιατρείο) στην οικονομία της Λέρου. Από το 1957 όπου με Βασιλικό Διάταγμα ιδρύεται η «Αποικία ψυχοπαθών Λέρου» μέχρι και πριν από μερικά χρόνια, σημαντική ήταν η συμβολή της λειτουργίας του Ψυχιατρείου τόσο από άποψη εργατικού δυναμικού που απασχολούνταν στο Ίδρυμα, όσο και άλλων επαγγελμάτων που στηρίζονταν και εξαρτιόνταν άμεσα από τη λειτουργία του Ιδρύματος. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι το 1988 εργάζονταν άτομα στο θεραπευτήριο και άλλα 540 άτομα εκτός θεραπευτηρίου απασχολούνταν ως ενδιάμεσοι π.χ. έμποροι, προμηθευτές κτλ., ενώ στο Θεραπευτήριο φιλοξενούνταν ασθενείς. Δηλαδή επί συνόλου το Θεραπευτήριο στήριζε το 60% περίπου των οικονομικώς ενεργών πολιτών της Λέρου, ενώ πάνω από το 18% του πραγματικού πληθυσμού του νησιού, ήταν οι τρόφιμοι του Θεραπευτηρίου. Με την πάροδο των χρόνων βέβαια και με τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στον Οργανισμό, αποδυναμώθηκε η εξάρτηση της Ιδρυματικής οικονομίας της Λέρου. Το 2003 ιδρύεται ένας Κοινωνικός Συνεταιρισμός Περιορισμένης Ευθύνης (Κοι.Σ.Π.Ε.) του Ψυχοθεραπευτηρίου της Λέρου που φιλοδοξεί να δώσει καινοτόμες και δυναμικές λύσεις στο πρόβλημα της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού ατόμων με ψυχοκοινωνικά προβλήματα και το οποίο ασχολείται με δραστηριότητες του πρωτογενή και του δευτερογενή τομέα οι οποίες περιγράφονται αναλυτικά παρακάτω. 8

10 Α.6.1 ΠΡΩΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Στη Λέρο ο πρωτογενής τομέας είναι σχετικά περιορισμένος. Πολύ λίγοι είναι αυτοί που ασχολούνται αποκλειστικά με τη γεωργία. Οι περισσότεροι ασχολούνται για συμπληρωματικό εισόδημα. Παρόλα αυτά όμως είναι αρκετά τα προϊόντα που μπορεί να παράγει όπως για παράδειγμα πατάτες, ντομάτες, καρπούζια, πεπόνια, ελιές, εσπεριδοειδή και σταφύλια, σύκα φραγκόσυκα και γκαβάφες. Πεδινές γεωργικές εκτάσεις υπάρχουν στις περιοχές Πλεφούτι, Παρθένι, Γούρνες, Άλιντα Η κτηνοτροφία στο νησί περιλαμβάνει την αιγοπροβατοτροφία, τη βοοτροφία, την ορνιθοτροφία και την μελισσοκομία, οι οποίες είναι προσαρμοσμένες στα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής. Πρόκειται για προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας και οι μέθοδοι καλλιέργειας τους πλησιάζουν τις βιολογικές. Παρόλα αυτά κανένα από τα προϊόντα δεν έχει χαρακτηριστεί μέχρι σήμερα ως ποιοτικό ή γεωγραφικής ένδειξης λόγω και της μικρής κλίμακας της παραγωγής και έλλειψη της απαραίτητης υποδομής. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη Λέρο υπάρχει ενεργός Αγροτικός Συνεταιρισμός, ο οποίος προσπαθεί με όσα μέσα διαθέτει να σταθεί στο πλάι των παραγωγών. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι μέσα στις αγροτικές δράσεις του Κοι.Σ.Π.Ε. όσον αφορά τον πρωτογενή τομέα είναι και οι υπαίθριες και θερμοκηπιακές καλλιέργειες που πραγματοποιούνται σε τρία αγροκτήματα συνολικής έκτασης 9 στρεμμάτων (1 στρέμμα θερμοκήπιο). Η παραγωγή ανέρχεται στους 40 τόνους ετησίως ενώ καλλιεργούνται 20 διαφορετικά είδη κηπευτικών. Η παραγωγή προωθείται κυρίως στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου κατά 80% ενώ το 20% διατίθεται στην ελεύθερη αγορά. Σημειώνεται ότι το νησί έχει πλούσια μεταλλοφορία σιδήρου (εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα ορυκτών μαγνητίτη και αιματίτη). ΦΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Η γεωργική γη που δύναται να καλλιεργηθεί είναι στρ. σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα. Οι περιοχές που χαρακτηρίζονται ως βοσκότοποι είναι στρ. Ο βοσκότοπος όμως, που αξιοποιείται, σύμφωνα με τον κατάλογο του δικαιώματος βοσκής για 9

11 το 2013 του Δήμου Λέρου, είναι ,5στρ συμπεριλαμβανομένων και των εκτάσεων των νησίδων Λέβιθα και Φαρμακονήσι. Η έκταση των στρ. που χαρακτηρίζονται ως δάση δεν αποτελούνται από συμπαγείς συστάδες δασικών δέντρων αλλά πρόκειται για εκτάσεις που σχεδόν κατά το ήμισυ καλύπτονται από θαμνώδη και φρυγανώδη βλάστηση, οι οποίες μπορούν να αξιοποιηθούν στην κτηνοτροφία και τη μελισσοκομία και το υπόλοιπο ήμισυ από αραιή ή καθόλου βλάστηση Πιν. Χρήσεις γης (Στατιστική) Ν. Λέρος Ν. Δωδεκανήσου Έκταση Κατανομή Έκταση Κατανομή Χρήσεις (στρ.) (%) (στρ.) (%) Γεωργική γη Βοσκότοποι , Δάση Λοιπές εκτάσεις , Σύνολο Η καλλιεργημένη γεωργική γη είναι στρ. και από αυτήν αρδεύονται τα 462 στρ. Εκτός από τις δενδρώδεις καλλιέργειες που φαίνονται στον πίνακα υπάρχει και μεγάλος δένδρων τα οποία είναι διάσπαρτα. Η γεωργική δραστηριότητα ως προς τη φυτική παραγωγή εντοπίζεται στο εσωτερικό τμήμα της Λέρου, το οποίο αρδεύεται από ιδιωτικά πηγάδια- γεωτρήσεις. Η διάρθρωση των καλλιεργειών κατά κατηγορία και αναλυτικά φαίνεται στους παρακάτω πίνακες. Σύνολο έκτασης (στρ.) Αρδευόμενη Έκταση (στρ.) Κατηγορίες Καλλιεργειών Φυτά μεγάλης καλλιέργειας και λοιπές καλλιέργειες Κηπευτική γη, θερμοκήπια Αμπέλια Δενδρώδεις καλλιέργειες Αγρανάπαυση Σύνολο Γεωργικής Γης Πηγή: Ετήσιο γεωργικό δελτίο 2008 Ελ. Στατ. Τα κύρια γεωργικά προϊόντα της Λέρου φαίνονται στον Πίνακα που ακολουθεί 10

12 Κύρια γεωργικά προϊόντα της Λέρου. ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΚΤΑΣΗ (σε στρ.) ΠΑΡΑΓΩΓΗ (σε kgr) Σιτάρι σκληρό Κριθάρι Βρώμη Κουκιά Λαθούρια (Φάβες) Ηλίανθος Σόργο (σκούπα) Σόγια Βίκος Κριθάρι για σανό Βρώμη για σανό Βίκος για σανό Λοιπά σανά (από ρόβι,λαθούρια, μπιζέλια, φακή κλπ.) Μηδική (πολυετές τριφύλλι) Σόργο χλωρό Κριθάρι Βρώμη Καρπούζια Πεπόνια Πατάτες άνοιξης Πατάτες φθινοπώρου και χειμώνα Γλυκοπατάτες Λάχανα Κουνουπίδια Σπανάκι Κρεμμύδια χλωρά Κρεμύδια ξερά Σέλινο Σκόρδα ξερά Κουκιά χλωρά Παντζάρια Μαρούλια Αντίδια και ραδίκια Κοκκάρι Σέσκουλα Καρότα Τομάτες επιτραπέζιες για νωπή χρήση, υπαίθρου Φασολάκια χλωρά Κολοκυθάκια Αγγούρια υπαίθρου Αγγούρια υπό κάλυψη(θερμοκήπια) Μελιτζάνες υπαίθρου Πιπεριές για νωπή χρήση Αγκινάρες Σπαράγγια Ελαιόδενδρα για ελιές βρώσιμες Διάσπαρτα δέντρα Ελαιόδενδρα για ελιές ελαιοποιήσεως Λεμονιές

13 Πορτοκαλιές Μανταρινιές Αχλαδιές Διάσπαρτα δέντρα Μηλιές Διάσπαρτα δέντρα 100 Βερικοκιές Διάσπαρτα δέντρα Ροδακινιές Διάσπαρτα δέντρα Συκιές για νωπά σύκα Διάσπαρτα δέντρα Συκιές για ξερά σύκα Διάσπαρτα δέντρα Αμυγδαλιές Αμπέλια οινοπαραγωγής Αμπέλια επιτραπέζια Πηγή: Ετήσιο γεωργικό δελτίο 2008 Ελ. Στατ. Ελαιοκαλλιέργεια Σύμφωνα με στοιχεία του Ελαιοκομικού Μητρώου στη Λέρο υπάρχουν 494 ελαιοκαλλιεργητές που καλλιεργούν 861 τεμάχια συνολικής έκτασης 1.944,5στρ.με ελαιόδεντρα. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μία μεγάλη τάση φύτευσης ελαιοδέντρων, τα οποία λόγω του ότι δεν έχουν μπει ακόμη στην παραγωγή δεν έχουν καταγραφεί στο ελαιοκομικό Μητρώο. Αυτό σημαίνει πως ο πραγματικός αριθμός των ελαιοδέντρων στη Λέρο είναι πολύ περισσότερος από τον ήδη καταγεγραμμένο. Τα τελευταία χρόνια δεν εφαρμόζεται πρόγραμμα Δακοκτονίας στο νησί, λόγω του ότι δεν έχει εκδηλώσει ενδιαφέρον ο Δήμος. Οπότε η ελαιοκαλλιέργεια μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε βιολογική, μιας και δεν εφαρμόζεται σχεδόν καμία χημική μέθοδος φυτοπροστασίας. Ο παραγόμενος ελαιόκαρπος χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο για παραγωγή ελαιολάδου και λιγότερο για παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς. Στην Λέρο λειτουργεί ένα τριφασικό-φυγοκεντρικό ελαιοτριβείο το οποίο καλύπτει τις ανάγκες των ελαιοπαραγωγών, αλλά και των γύρω νησιών (π.χ. των Λειψών). 12

14 Κηπευτικά Η ύπαρξη αρδευτικού νερού έχει ευνοήσει την καλλιέργεια κηπευτικών με παραγωγή προϊόντων (πατάτα, τομάτα και λοιπά κηπευτικά) άριστης ποιότητας, των οποίων η κατανάλωση γίνεται στην τοπική αγορά. Ο γεωργικός εξοπλισμός που φαίνεται στον παρακάτω πίνακα κρίνεται ικανοποιητικός για την εκτέλεση των καλλιεργητικών εργασιών και καλύπτει τις ανάγκες σε εξοπλισμό του νησιού. ΓΕΩΡΓΙΚΟΣ ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ Τύπος γεωργικού μηχανήματος Αριθμός Γεωργικοί ελκυστήρες 5 Μονοαξονικοί ελκυστήρες (φρέζες) 75 Ψεκαστήρες υψηλής πίεσης 8 Ψεκαστήρες επινώτιοι 5 Θειωτήρες 1 Κομπίνες 2 Θεριστικές απλές 3 Χορτοσυλλέκτες 3 Πατατοεξαγωγείς 5 Αντλίες (βενζινοκίνητη) 20 Αντλίες (ηλεκτροκίνητη) 400 Αμελκτικές μηχανές (φορητές) 3 Κλαδευτικά 250 Πηγή: Ετήσιο στατιστικό δελτίο 2009 Ελ. Στατ. 13

15 ΖΩΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ Είδος Αριθμός Ζώων Ίπποι 56 Ημίονοι 40 Όνοι 96 Πρόβατα (οικόσιτα) 150 Πρόβατα (κοπαδιάρικα) Αίγες (οικόσιτες) 250 Αίγες (κοπαδιάρικες) Χοίροι (Αναπαραγωγής) 50 Χοίροι (Κρεατοπαραγωγής) 800 Κουνέλια 100 Κότες (οριθοτροφείου) Κότες (χωρικής εκτροφής) Βοοειδή εγχώρια αβελτίωτα (αρσενικά) 10 Βοοειδή εγχώρια αβελτίωτα (θηλυκά) 30 Βοοειδή εγχώρια βελτιωμένα (αρσενικά) 25 Βοοειδή εγχώρια βελτιωμένα (θηλυκά) 30 Βοοειδή ξενικά (αρσενικά) 55 Βοοειδή ξενικά(θηλυκά) 170 Πάπιες 80 Γαλοπούλες 140 Μελίσσια Πηγή: Ετήσιο στατιστικό δελτίο 2009 Ελ. Στατ. Οι κλάδοι της ζωικής παραγωγής έχουν εξαιρετικό οικονομικό ενδιαφέρον στη Λέρο μιας και είναι σε θέση να καλύψουν της ανάγκες όχι μόνο της οικογενειακής κατανάλωσης αλλά και να αποτελέσουν μια πολύ καλή πηγή εσόδων για τους κτηνοτρόφους. Αιγοπροβατοτροφία Στο νησί υπάρχουν 16 εκμεταλλεύσεις και εκτρέφονται συνολικά αιγοπρόβατα σύμφωνα με το μητρώο της Κτηνιατρικής. Από τον παρακάτω πίνακα φαίνεται ότι τα πρόβατα είναι μόνο 655 ενώ οι αίγες είναι πολύ περισσότερες και ανέρχονται σε

16 ΑΙΓΟΠΡΟΒΑΤΟΤΡΟΦΙΚΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΩΝ ΕΚΜΕΤΑΛ- ΛΕΥΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ ΖΩΩΝ ΑΙΓΕΣ ΠΡΟΒΑΤΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 1 ΕΩΣ 10 ΖΩΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 11 ΕΩΣ 100 ΖΩΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 101 ΕΩΣ 150 ΖΩΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 150 ΕΩΣ 300 ΖΩΑ Πηγή: Μητρώο Κτηνιατρικής Από τη διάρθρωση των εκμεταλλεύσεων διαπιστώνεται ότι οι περισσότερες μονάδες είναι σχετικά μικρές και ο αριθμός των ζώων κυμαίνεται από 11 έως 100. Υπάρχουν 3 κτηνοτρόφοι, οι οποίοι έχουν στην κατοχή τους συνολικά 767 αιγοπρόβατα και τους έχει παραχωρηθεί Δημοτικός Βοσκότοπος συνολικής έκτασης 1.150,5 στρ. στη νησίδα «Λέβιθα» και άλλοι 3 κτηνοτρόφοι με 400 αιγοπρόβατα στους οποίους έχει παραχωρηθεί Δημοτικός Βοσκότοπος συνολικής έκτασης 600στρ. στη νησίδα «Φαρμακονήσι». Καμία κτηνοτροφική μονάδα στη Λέρο δεν διαθέτει άδεια λειτουργίας. Οι χώροι ενσταυλισμού είναι πρόχειροι (ιδιοκατασκευασμένοι), λειτουργούν με υποτυπώδεις υποδομές, και χρησιμοποιούνται κυρίως για τη διαχείμαση των ζώων. Η διατροφή των ζώων στηρίζεται κυρίως στη βόσκηση. Συμπληρωματική τροφή δίνεται την περίοδο της διαχείμανσης. Άλλωστε στη Λέρο λειτουργούν 4 καταστήματα εμπορίας ζωοτροφών. Σύμφωνα με τον πίνακα (φυτικής παραγωγής ) καλλιεργούνται 900 στρ. για παραγωγή ζωοτροφών. Κάθε κοπάδι είναι εγκατεστημένο μόνιμα στην ίδια περιοχή όλο το χρόνο, με δυσμενείς επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον και αυτό οδηγεί στην υποβάθμιση των βοσκοτόπων. Το 2003 εκπονήθηκε η μελέτη «Βοσκοϊκανότητα των Βοσκοτόπων της Λέρου», με πρωτοβουλία του Δήμου Τήλου, προκειμένου το νησί να συμμετάσχει στο πρόγραμμα Εκτατικοποίησης της Κτηνοτροφίας. Τα συμπεράσματα και οι προτάσεις της μελέτης εξακολουθούν να είναι επίκαιρα, διότι μειώθηκε μεν η έκταση των βοσκοτόπων σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ κατά στρέμματα, όμως ο αριθμός των ζώων που διατηρείται στους βοσκοτόπους του νησιού, ο οποίος είναι μειωμένος κατά περίπου ζώα σε σχέση με το 15

17 2004, που εντάχθηκε το νησί στο Πρόγραμμα της Εκτατικοποίησης της Κτηνοτροφίας, εξακολουθεί να παραμένει μεγάλος. Αυτό σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη «ελεύθερη» βόσκηση κυρίως ημιάγριων γιδιών τα οποία δεν μπορούν να καταμετρηθούν, αλλά διατρέφονται από το βοσκότοπο, καθώς και την χαμηλή παραγωγική ικανότητα των βοσκοτόπων της Λέρου, οδηγεί σε σταδιακή υποβάθμιση της τελευταίας, στην εξαφάνιση των καλών λειμωνικών φυτών και αποτελεί απειλή για τη συγκράτηση του νερού και την προστασία του εδάφους. Ο κύριος προσανατολισμός της κτηνοτροφίας του νησιού είναι η παραγωγή κρέατος ενώ η αξιοποίηση του γάλακτος εμφανίζει δυσχέρειες, καθώς δεν υπάρχει τυροκομείο. Τα τυριά παράγονται με παραδοσιακά μέσα και δεν μπορούν να τυποποιηθούν ώστε να διασφαλιστεί η δημόσια υγεία και να διευκολυνθεί η διάθεσή τους στην αγορά. Η διατήρηση τόσο μεγάλου αριθμού ζώων χωρίς να γίνεται σωστή εκμετάλλευση του κοπαδιού οφείλεται στη χορήγηση των οικονομικών ενισχύσεων από την Ε.Ε με τη μορφή που δίνονται μέχρι σήμερα. Το σύστημα θα αλλάξει με την εφαρμογή της νέας ΚΑΠ και είναι απαραίτητη η προσαρμογή των κτηνοτρόφων στα νέα δεδομένα. Ο μεγαλύτερος όγκος της παραγωγής καταναλώνεται τοπικά. Μεγάλη διευκόλυνση για το νησί επιτέλεσε η λειτουργία του σφαγείου, το οποίο έχει μία μόνο γραμμή (για αιγοπρόβατα), αλλά έδωσε τη δυνατότητα στους κτηνοτρόφους να διοχετεύουν τα σφάγιά τους τόσο στη Δωδεκανησιακή αγορά, όσο και εκτός των συνόρων του Νομού. Σύμφωνα με στοιχεία της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας οι σφαγές για το 2012 έφθασαν τα ερίφια, 168 αίγες, 845 αρνιά και 17 προβατίνες. Βοοτροφία Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα Ζωικής Παραγωγής, στο νησί υπάρχουν εκτρέφονται συνολικά 310 βοοειδή εκ των οποίων 90 είναι αρσενικά και 230 θηλυκά. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Μητρώου της Κτηνιατρικής, το οποίο, υπάρχουν, 54 κτηνοτρόφοι βοοειδών, οι οποίοι εκτρέφουν συνολικά βοοειδή εκ των οποίων τα 665 αρσενικά και τα 722 θηλυκά. Ούτως ή άλλως βέβαια εξαιτίας της έλλειψης γραμμής για βοοειδή στο σφαγείο της Λέρου, εκτός του ότι οι κτηνοτρόφοι είναι αναγκασμένοι να μεταφέρουν τα ζώα ζωντανά στα γύρω νησιά που διαθέτουν σφαγείο με γραμμή για βοοειδή, και να τα επιστρέφουν σε 16

18 ψυκτικούς θαλάμους ψυγεία- πράγμα το οποίο αυξάνει το κόστος και μειώνει το τελικό εισόδημα των παραγωγών, δεν υπάρχει και δυνατότητα τήρησης αξιόπιστων στατιστικών στοιχείων για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Με βάση λοιπόν τα παραπάνω κρίνεται επιτακτική η ανάγκη προσθήκης μίας ακόμη γραμμής για βοοειδή στο σφαγείο της Λέρου. Χοιροτροφία Παρά το ότι στη Λέρο εκτρέφονται χοιρινά, κανένας παραγωγός δεν έχει μητρώο στη Διεύθυνση Κτηνιατρικής και κανένας δεν έχει άδεια εγκατάστασης κτηνοτροφικής μονάδας. Ορνιθοτροφία Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεύθυνσης Κτηνιατρικής, στη Λέρο λειτουργεί ένα ορνιθοτροφείο μικτής κατεύθυνσης, το οποίο διαθέτει ένα θάλαμο με δυναμικότητα ωοπαραγωγά κοτόπουλα ετησίως και τρεις θαλάμους με δυναμικότητα κρεοπαραγωγικά κοτόπουλα ετησίως. Η παραγωγή διοχετεύεται στην τοπική αγορά τόσο σε ιδιόκτητο σημείο πώλησης όσο και σε άλλα εμπορικά καταστήματα του νησιού. Μελισσοκομία Στο νησί δραστηριοποιούνται 36 μελισσοκόμοι με συνολικό αριθμό κυψελών σύμφωνα με το μητρώο μελισσοκομικών εκμεταλλεύσεων της Διεύθυνσης Αγροτικής Οικονομίας. Από τα στοιχεία του παρακάτω πίνακα είναι φανερό ότι η πλειοψηφία των μελισσοκόμων διατηρεί μικρό αριθμό κυψελών και στοχεύει στην απόκτηση συμπληρωματικού εισοδήματος. ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΟ ΚΥΨΕΛΩΝ 1 ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 1 ΕΩΣ 30 ΚΥΨΕΛΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 31 ΕΩΣ 100 ΚΥΨΕΛΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 101 ΕΩΣ 200 ΚΥΨΕΛΕΣ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΕΙΣ ΜΕ 201 ΚΑΙ ΑΝΩ ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: Τμ. Φυτικής & Ζωικής Παραγωγής Δ/νσης Αγροτικής Οικονομίας 17

19 Η παραγωγή μελιού είναι αρκετή, διότι υπάρχει ανθοφορία καθ όλη τη διάρκεια του έτους, την οποία εκμεταλλεύονται οι παραγωγοί μετακινώντας τα μελισσοσμήνη τους τόσο εντός του νησιού, όσο και στα γύρω νησιά Κάλυμνο και Πάτμο, παράγοντας κυρίως θυμαρίσιο μέλι εξαιρετικής ποιότητας. Η παραγωγή κυμαίνεται από κιλά μέλι την κυψέλη και είτε αγοράζεται από το Κοι.Σ.Π.Ε., τυποποιείται και διατίθεται στην τοπική αγορά της Λέρου, στη Ρόδο ή/και εξάγεται στο εξωτερικό, είτε διατίθεται χωρίς τυποποίηση από τους ίδιους τους μελισσοκόμους. Αυτό δείχνει ότι υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης του κλάδου. ΑΛΙΕΙΑ Στην νήσο Λέρο δραστηριοποιούνται τριακόσιοι δεκαεννέα (319) επαγγελματίες αλιείς, με εκατόν πενήντα τρία (153) επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη. Από τα παραπάνω επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη τα εκατόν πενήντα (150) είναι παράκτιας αλιείας, μικρού μεγέθους και περιορισμένων αλιευτικών δυνατοτήτων. Τα υπόλοιπα τρία (3) ανήκουν στην κατηγορία της μέσης αλιείας από τα οποία δυο είναι γρι-γρι (κυκλωτικά δίχτυα), και μια (1) μηχανότρατα. Ο αριθμός των ερασιτεχνικών σκαφών ανέρχεται περίπου στα τριακόσια (300) σκάφη. Στα αλιευτικά πεδία που εκτίνονται στην ευρύτερη περιοχή της νήσου Λέρου δραστηριοποιούνται σε ετήσια βάση και πέντε (5) με (10) δέκα επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη (μηχανότρατες), από άλλες περιοχές (Πειραιάς, Χαλκίδα) κυρίως κατά την περίοδο Φεβρουάριο - Μάρτιο. Τα αλιευτικά πεδία του νησιού κατά τους καλοκαιρινούς μήνες είναι πόλος έλξης για του ερασιτέχνες αλιείς, οι οποίοι συνωστίζονται στην ευρύτερη περιοχή και λειτουργούν ανταγωνίστηκα προς τους επαγγελματίες παράκτιας αλιείας που έχουν περιορισμένες αλιευτικές δυνατότητες. Στη νήσο Λέρο δραστηριοποιούνται πέντε (5) φορείς με σύνολο έντεκα (11) θέσεις εκτροφής (πλωτές μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας). 18

20 Η νήσος Λέρος διαθέτει δυο αλιευτικά καταφύγια στις περιοχές Παντέλη και Ξηρόκαμπος αντίστοιχα. Στο αλιευτικό καταφύγιο στην περιοχή Παντέλη οι ελλείψεις που παρουσιάζονται είναι ο επιτοίχιος χαμηλός φωτισμός, η τροχήλατη δεξαμενή για τα κατάλοιπα των σκαφών και ο χώρος ανέλκυσης καθέλκυσης σκαφών (γλίστρα). Αντίστοιχα στο αλιευτικό καταφύγιο Ξυροκάμπου οι ελλείψεις που παρουσιάζονται είναι ο επιτοίχιος χαμηλός φωτισμός, η τροχήλατη δεξαμενή για τα κατάλοιπα των σκαφών, ο χώρος ανέλκυσης καθέλκυσης σκαφών (γλίστρα), καθώς και οι εγκαταστάσεις για πυροπροστασία. Οι ποσότητες και το είδος αλιευμάτων που διατίθενται στην νήσο Λέρο είναι συνάρτηση τόσο του εποχιακού χαρακτήρα τους όσο και της τουριστικής κίνησης. Τους καλοκαιρινούς μήνες, και ιδίως από τον Ιούνιο έως τον Σεπτέμβριο διευρύνεται το εμπορικό κανάλι των άμεσων πωλήσεων των αλιευμάτων σε εστιατόρια και ξενοδοχεία. Δραστηριότητες που σχετίζονται με την τυποποίηση και μεταποίηση αλιευτικών προϊόντων σε εμπορική κλίμακα υφίστανται στο νησί, και συγκεκριμένα μια (1) εγκεκριμένη εγκατάσταση μεταποίησης αλιευμάτων (καπνιστά, αλίπαστα, κονσερβοποιημένα). Τέλος σε επίπεδο οικιακής οικονομίας εφαρμόζεται εντατικά η παραγωγή παραδοσιακών αλίπαστων και άλλων ιχθυοπαρασκευασμάτων. Στον πίνακα που ακολουθεί δίνονται στοιχεία με τον αριθμό σκαφών, τις κατηγορίες αλιείας και τα είδη πλοίων που δραστηριοποιούνται στον κλάδο. Ενεργός Επαγγελματικός Στόλος που είναι εγγεγραμμένος στα Νηολόγια, Λεμβολόγια και Βιβλία εγγραφής Μικρών σκαφών της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Κατηγορία Αλιείας Είδος Πλοίου Λιμάνι Νηολόγησης Αριθμός Σκαφών Πλήρωμα Παράκτια Μέση Δίχτυα / Παραγάδια Μηχανότρατα Γρι- Γρι Τράτες Οστρακαλιευτικό Λακκί - Λέρος Σύνολο Δωδεκανήσου Σύνολο Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου Πηγή:Εθνικό Αλιευτικό Μητρώο (2013) 19

21 Α.6.2 ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Στη Λέρο λειτουργούν δύο οινοποιεία τα οποία διαχειρίζονται περίπου 150 τόνους σταφύλια ετησίως και παράγουν συνολικά περί τους 90 τόνους κρασί ετησίως, σύμφωνα με τα στοιχεία των Δηλώσεων Παραγωγής Οίνων και Γλευκών, τα οποία τηρούνται στη Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας. Επίσης στο νησί λειτουργεί μία Βιοτεχνία που φτιάχνει παστά ψάρια. Είναι άλλωστε γνωστός ο περίφημος παστός κολιός της Λέρου, από την εποχή που δεν υπήρχαν τα μέσα και οι τρόποι για να διοχετευθούν οι μεγάλες ψαριές των αλιέων στις αγορές εκτός νησιού, οπότε οι ντόπιοι προέβησαν στην τεχνική του παστώματος. Κατ αυτόν τον τρόπο το παστό της Λέρου έγινε το παραδοσιακό της προϊόν. Στη Λέρο υπάρχει ένα τυποποιητήριο μελιού το οποίο συνέβαλε εξαιρετικά στην ανάπτυξη και στη στήριξη του πρωτογενή τομέα και ειδικότερα της Μελισσοκομίας και στην ανάδειξη και προβολή των παραδοσιακών προϊόντων του νησιού, μιας και η Λέρος διαθέτει εξαιρετικής ποιότητας Θυμαρίσιο μέλι σε ικανοποιητικές ποσότητες. Στις δραστηριότητες του Κοι.Σ.Π.Ε υπάγεται και η λειτουργία εργαστηρίου ζαχαροπλαστικής του όπου οι εργαζόμενοι σε καθημερινή βάση ασχολούνται με την παραγωγή ειδών ζαχαροπλαστικής και snack. Τα παραγόμενα προϊόντα προωθούνται στα δύο κυλικεία του Ιδρύματος καθώς και στην ελεύθερη αγορά. Επίσης στο εργαστήριο τυποποίησης μελιού του Κοι.Σ.Π.Ε, το οποίο μάλιστα φέρει πιστοποίηση ως προς το ότι ικανοποιεί τις απαιτήσεις του προτύπου DINEN ISO 22000:2005 συμβάλλει στην ανάπτυξη και στη στήριξη του πρωτογενή τομέα και ειδικότερα της Μελισσοκομίας και στην ανάδειξη και προβολή των παραδοσιακών προϊόντων του νησιού, μιας και η Λέρος διαθέτει εξαιρετικής ποιότητας Θυμαρίσιο μέλι σε ικανοποιητικές ποσότητες. Τέλος στη Λέρο λειτουργούν τρία συσκευαστήρια νωπών αλιευμάτων. Η μία μονάδα έχει δυναμικότητα 1,5 τόνο ψάρια ημερησίως και συσκευάζει λαυράκια, τσιπούρες και κρανιούς. Λειτουργεί από τον Ιανουάριο έως και τον Ιούνιο περίπου όπου συγκεντρώνεται η παραγωγή της μονάδας πάχυνσης. Η δεύτερη μονάδα έχει δυναμικότητα 300 τόνους ψάρια ετησίως, λειτουργεί 220 ημέρες το χρόνο και συσκευάζει μόνο λαυράκια και τσιπούρες και η 20

22 τρίτη έχει δυναμικότητα κάτω των 10 τόνων ετησίως και συσκευάζει νωπά αλιεύματα κυρίως λαυράκια και τσιπούρες Παρά το ότι η Λέρος έχει περίφημα τυριά όπως η φρέσκια ή ξερή Μυτζήθρα, καλυμμένη με την τυριά, ένα μίγμα δηλαδή από μούστο, λάδι και θυμάρι, καθώς και άλλα όπως το λαδότυρο και το κρασότυρο, δεν λειτουργεί κανένα επίσημο τυροκομείο με αποτέλεσμα τα προϊόντα αυτά να μην μπορούν να διοχετευθούν στην αγορά. Η Λέρος έχει επίσης εξαίσια και γευστικά παραδοσιακά γλυκά όπως τα πουγκάκια με γέμιση πικραμύγδαλου, τα ξεροτήγανα, η πατσαβουρόπιτα, οι σβίγγοι και οι λέρικες τυρόπιτες με μυτζήθρα, τα οποία μπορεί κανείς να βρει στα τοπικά μαγαζιά. 21

23 Α.6.3 ΤΡΙΤΟΓΕΝΗΣ ΤΟΜΕΑΣ Ο Τριτογενής τομέας είναι αρκετά αναπτυγμένος στο νησί με τον Τουρισμό και το Εμπόριο να κατέχουν εξέχουσα θέση. Τουρισμός Η Λέρος ξεχωρίζει τόσο για την ιδιαιτερότητα του φυσικού της τοπίου, όσο και για την εξαιρετικής αρχιτεκτονικής σημασίας οικισμούς της. Ενδεικτικά σημειώνεται ότι οι εξής πέντε οικισμοί Αγία Μαρίνα, Άλινδα, Λακκί, Παρθένι και Πλάτανος έχουν ανακηρυχθεί παραδοσιακοί. Στη Λέρο δεν υπάρχουν περιπατητικές διαδρομές με σήμανση, ωστόσο έχει δρομολογηθεί έργο που ονομάζεται «Χαρτογράφηση και Αποτύπωση των Μνημείων Ιστορικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς», σύμφωνα με το οποίο θα ανακατασκευαστούν οι οδοί - μονοπάτια που οδηγούν στα σημαντικότερα μνημεία του νησιού και στα οποία ήδη έχουν τοποθετηθεί πέτρινα κιόσκια για τις στάσεις των περιπατητών. Το νησί διαθέτει οργανωμένες παραλίες στα Άλιντα, στο Παντέλι στον Βρωμόλιθο, καθώς και στη Γούρνα, στον Ξηρόκαμπο, στο Μπλεφούτι και στα Δυό Λιοσκάρια, όπου σε πολλές υπάρχουν ταβέρνες, ομπρέλες και ξαπλώστρες. Υπάρχουν δύο εξοπλισμένες και οργανωμένες, κατά τους διεθνείς κανονισμούς, σχολές καταδύσεων στο νησί, μιας και η Λέρος είναι ένας παράδεισος για καταδύσεις. Ο υποβρύχιος πλούτος από τα ναυάγια κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου, λειτουργεί ως μαγνήτης για τον τουρισμό μιας και αποτελεί ένα μοναδικό υποθαλάσσιο μουσείο. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το άθλημα της ιστιοπλοΐας στη Λέρο. Χάρη στα μεγάλα και καλά εξοπλισμένα λιμάνια της αποτελεί ιδανικό προορισμό και βάση για την εξερεύνηση των γύρω νησιών. Με τις οργανωμένες μαρίνες της με χώρους διαχείμανσης, συντήρησης και επισκευής ιστιοπλοϊκών σκαφών, αποτελεί ισχυρό πόλο έλξης για πολλά σκάφη και μεγάλες ομάδες σκαφών, αφού το νησί είναι σημαντικός κόμβος στο ράλι Αιγαίου ή άλλων εθνικών και διεθνών διαδρομών. Εκτός από τα αγκυροβόλια η Λέρος διαθέτει και ιστιοπλοϊκό όμιλο στο Λακκί, όπου γίνονται μαθήματα ιστιοπλοΐας για αρχάριους και προχωρημένους. 22

24 Τέλος με τέσσερα συνεδριακά κέντρα υψηλών προδιαγραφών, από άποψη οπτικοακουστικής και κτιριακής υποδομής, να λειτουργούν στο νησί, είναι ικανή να φιλοξενήσει τη διοργάνωση συνεδρίων, ημερίδων και σεμιναρίων στα διεθνή πρότυπα. Η τουριστική υποδομή είναι αναπτυγμένη κυρίως στο κεντρικό και νότιο τμήμα του νησιού και ιδιαίτερα στα Άλιντα, στο Λακκί, στο Παντέλι, στο Κριθώνι όπου βρίσκονται τα περισσότερα τουριστικά καταλύματα (ξενοδοχεία, ξενώνες, ενοικιαζόμενα δωμάτια κ.λπ.), ταβέρνες και άλλα καταστήματα που εξυπηρετούν τους τουρίστες, αλλά και στο Βρωμόλιθο, στον Ξηρόκαμπο και στην Αγία Μαρίνα. Στον πίνακα που ακολουθεί φαίνεται η υπάρχουσα υποδομή διανυκτέρευσης επισκεπτών. ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑΚΗ ΥΠΟΔΟΜΗ ΜΟΝΑΔΕΣ ΔΩΜΑΤΙΑ ΚΛΙΝΕΣ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΑ ΛΟΙΠΑ ΚΑΤΑΛΥΜΑΤΑ ΣΥΝΟΛΟ Πηγή: Ξενοδοχειακό Επιμελητήριο Ελλάδος, Ομοσπονδία Ενοικιαζόμενων Δωματίων Δωδεκανήσου Η εστίαση των επισκεπτών γίνεται είτε στα καταλύματα και ξενοδοχεία της περιοχής ή στα εστιατόρια. Στο νησί δραστηριοποιούνται 62 επιχειρήσεις εστίασης σύμφωνα με τα στοιχεία του μητρώου επιχειρήσεων της Ελ. Στατ. του έτους Μεταφορές Συγκοινωνία Η Λέρος αποτελεί νησί της λεγόμενης άγονης γραμμής. Η απευθείας επικοινωνία με το λιμάνι του Πειραιά γίνεται σε εβδομαδιαία βάση και η διάρκεια του ταξιδιού είναι περίπου 9 ώρες. Η συχνότητα των δρομολογίων είναι 3 φορές την εβδομάδα. Επίσης συνδέεται με τη Σύρο 2 φορές την εβδομάδα. Επίσης, πλοία της Ροδίτικης εταιρίας Dodekanιsos seaways συνδέουν τη Λέρο με τη Ρόδο και άλλα επτά νησιά (Κω, Κάλυμνο, Λειψούς, Αγαθονήσι, Πάτμο, Σύμη) με κάποια σε ημερήσια και με κάποια άλλα (π.χ. Αγαθονήσι) σε εβδομαδιαία βάση, πράγμα το οποίο συντέλεσε σημαντικά στην μετακίνηση τουριστών και ντόπιων. Το χειμώνα όμως, παρατηρούνται σοβαρά προβλήματα στη συγκοινωνία λόγω καιρικών συνθηκών που μειώνουν τις προσεγγίσεις. 23

25 Συχνότητα δρομολογίων σύνδεσης Λέρου με νησιά και Πειραιά ΛΙΜΑΝΙ ΑΝΑΧΩΡΗΣΗΣ ΛΙΜΑΝΙ ΑΦΙΞΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΑ ΕΤΑΙΡΙΑ ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ ΔΡΟΜΟΛΟΓΙΑ ΛΕΡΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑΣ Blue Star Ferries 3 ΛΕΡΟΣ ΡΟΔΟΣ Blue Star Ferries 3 Dodekanisos Seaways 7 ΛΕΡΟΣ ΚΩΣ Blue Star Ferries 3 Dodekanisos Seaways 7 ΛΕΡΟΣ ΠΑΤΜΟΣ Blue Star Ferries 3 Dodekanisos Seaways 6 ΛΕΡΟΣ ΑΓΑΘΟΝΗΣΙ Dodekanisos Seaways 1 ΛΕΡΟΣ ΚΑΛΥΜΝΟΣ Dodekanisos Seaways 7 ΛΕΡΟΣ ΛΕΙΨΟΙ Dodekanisos Seaways 7 ΛΕΡΟΣ ΣΥΜΗ Dodekanisos Seaways 6 ΛΕΡΟΣ ΣΥΡΟΣ Blue Star Ferries 2 ΠΗΓΗ: directferries.gr Στον Πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται η κίνηση των επιβατών στο αεροδρόμιο της Λέρου κατά τα έτη Όπως προκύπτει από τα στοιχεία του Πίνακα την τελευταία τριετία έχουν μεν αυξηθεί σταδιακά οι πτήσεις από και προς το αεροδρόμιο της Λέρου, η κίνηση των επιβατών όμως παρουσιάζει διακυμάνσεις, με το 2011 να φαίνεται η καλύτερη χρονιά της τριετίας. Πάντως είναι εμφανές πως η κίνηση κατά τους θερινούς είναι υπερδιπλάσια των υπόλοιπων μηνών. 24

26 ΚΙΝΗΣΗ 2010 ΚΙΝΗΣΗ 2011 ΚΙΝΗΣΗ 2012 ΑΕΡ/ΦΗ ΕΠΙΒΑΤΕΣ ΑΕΡ/ΦΗ ΕΠΙΒΑΤΕΣ ΑΕΡ/ΦΗ ΕΠΙΒΑΤΕΣ Αφ-Αν Αφίξ Αναχ. Αφ-Αν Αφίξ Αναχ. Αφ-Αν Αφίξ Αναχ. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟ ΦΕΒΡΟΥΑΡ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΕΚΕΜΒΡΙΟ ΣΥΝΟΛΑ ΠΗΓΗ: Ιστοσελίδα Πολιτικής Αεροπορίας Στον παρακάτω πίνακα όπου καταγράφεται η κίνηση των επιβατών στο λιμάνι της Λέρου όσον αφορά τα επιβατικά πλοία, τα οχηματαγωγά, το καταμαράν και το δελφίνι, φαίνεται η τραγική μείωση της κίνησης το έτος 2012 σε ποσοστό που ξεπερνάει το 60%. Επίσης σύμφωνα με τα στοιχεία του έτους 2011 φαίνεται ότι ενώ η τουριστική κίνηση διαρκούσε από τον Ιούνιο έως και τον Νοέμβριο, το έτος 2012 συρρικνώθηκε κυρίως στο δίμηνο Ιουλίου Αυγούστου. ΕΤΟΣ ΛΙΜΕΝΑΣ ΛΕΡΟΥ ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ ΑΠΟΒΙΒΑΣΗ ΕΠΙΒΙΒΑΣΗ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ ΜΑΙΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ ΙΟΥΛΙΟΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΛΙΜΕΝΟΣ Πηγή: Λιμεναρχείο Λέρου 25

27 Β. ΑΝΑΛΥΣΗ SWOT ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ 1. Η ποιότητα των προϊόντων που παράγονται είναι αρκετά καλή. Ο τρόπος παραγωγής τους πλησιάζει τις βιολογικές μεθόδους παραγωγής. 2. Κατασκευή έργων ενίσχυσης του υδατικού δυναμικού στο νησί και υποδομών που μπορούν να στηρίξουν και να επεκτείνουν την γεωργική παραγωγή 3. Υπάρχει γεωργική έκταση κατάλληλη για την ανάπτυξη γεωργικής δραστηριότητας 4. Ύπαρξη εποχιακής αυτοφυούς βλάστησης (ποώδη, φρυγανώδη) που ευνοεί την παραγωγή εξαιρετικής ποιότητας θυμαρίσιου μελιού 5. Παραγωγή εξαιρετικής ποιότητας αιγοπρόβειου κρέατος λόγω της εκτατικής εκτροφής και της μειωμένης χρήσης χημικών ουσιών (φυτοφάρμακα, λιπάσματα) στις περιορισμένες καλλιεργούμενες εκτάσεις του νησιού 6. Η καλή κατάσταση της θαλάσσιας βιοποικιλότητας 7. Ευνοϊκές κλιματολογικές και περιβαλλοντικές συνθήκες 8. Μονάδας επεξεργασίας του ελαιοκάρπου 9. Ύπαρξη σφαγείου στο νησί. 10. Νομαδική μελισσοκομία με αποτέλεσμα μεγαλύτερη παραγωγή ΑΔΥΝΑΤΑ ΣΗΜΕΙΑ 1. Ανταγωνισμός για την απασχόληση του εργατικού δυναμικού στον Πρωτογενή τομέα από το Ψυχοθεραπευτήριο και τον τουρισμό. 2. Απασχόληση του εργατικού δυναμικού με τον Πρωτογενή τομέα για συμπληρωματικό εισόδημα ή ως part-time. 3. Έλλειψη συνεργατισμού μεταξύ των λιγοστών παραγωγών 4. Δυσκολίες προσβασιμότητας το χειμώνα 5. Αυξημένο κόστος παραγωγής λόγω νησιωτικότητας 6. Η έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης των ατόμων που απασχολούνται στον πρωτογενή τομέα 26

28 7. Μηδενική απόδοση της λιμνοδεξαμένης λόγω λειτουργικών προβλημάτων και μικρή έκταση αρδευόμενων καλλιεργειών. 8. Η εκτροφή των αιγοπροβάτων γίνεται με μοναδικό προσανατολισμό την παραγωγή κρέατος. 9. Υπέρβαση ορίου της βοσκοϊκανότητας του νησιού 10. Υψηλή χρήση αγορά ζωοτροφών. 11. Εποχικότητα της αλιευτικής δραστηριότητας και της ζήτησης αλιευτικών προϊόντων 12. Η έλλειψη οικολογικής συνείδησης και εφαρμογή απαγορευμένων μεθόδων και πρακτικών αλιείας. 13. Ανεπαρκής ενημέρωση και έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης των αγροτών 14. Μη αποτελεσματική οργάνωση του δικτύου εμπορίας και διακίνησης νωπών γεωργικών προϊόντων. 15. Δυσκολία προσβασιμότητας ειδικά κατά τη χειμερινή περίοδο. ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ 1. Οι φυσικές ομορφιές του νησιού, η πλούσια χλωρίδα και πανίδα καθώς και τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής αποτελούν ιδιαιτερότητα του νησιού και ισχυρό πόλο έλξης επισκεπτών. 2. Η ανάπτυξη του Δευτερογενή τομέα, η οποία στηρίζει τον Πρωτογενή. 3. Ο τουρισμός θα μπορούσε να προσφέρει δυνατότητα απορρόφησης της τοπικής παραγωγής 4. Η σύγχρονη τεχνολογία προσφέρει την δυνατότητα δημιουργίας μικρών μονάδων επεξεργασίας ζωικών προϊόντων (τυροκομεία) προσαρμοσμένων στην παραγωγή του νησιού. 5. Η ζήτηση ποιοτικών και παραδοσιακών προϊόντων διασφαλίζει την οικονομική βιωσιμότητα των πολύ μικρών επιχειρήσεων 6. Οι σημαντικές προοπτικές του νησιού για την ανάπτυξη εναλλακτικού αλιευτικού τουρισμού και υποδομών μικρής κλίμακας 27

29 ΚΙΝΔΥΝΟΙ 1. Η ρευστότητα των δρομολογίων δυσκολεύει τη διάθεση των προϊόντων εκτός του νησιού. 2. Η εισαγωγή φθηνών νωπών προϊόντων καθιστά τα ντόπια προϊόντα μη ανταγωνιστικά 3. Η ισχυρή εξάρτηση της οικονομίας του νησιού από τη λειτουργία του Ψυχοθεραπευτηρίου. 4. Υποβάθμιση του περιβάλλοντος από το υφιστάμενο σύστημα βόσκησης με αρνητικές επιπτώσεις στη μελισσοκομία και την κτηνοτροφία. 5. Η γειτνίαση των αλιευτικών δραστικοτήτων με άλλες ανταγωνιστικές χρήσεις και η ευαισθησία του φυσικού περιβάλλοντος 28

30 Γ.ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Η λειτουργία του Ψυχοθεραπευτηρίου στη Λέρο, έχει μετατοπίσει το κέντρο βάρους της οικονομίας σε δραστηριότητες συναφείς με το Ίδρυμα και οδήγησε τον πρωτογενή τομέα σε συρρίκνωση. Αν θέλουμε όμως, να μιλάμε για ισόρροπη ανάπτυξη του νησιού είναι απαραίτητη η ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα με στόχο την κάλυψη των διατροφικών αναγκών του στο μέτρο του δυνατού, την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων και τη διασύνδεση του με τον τουρισμό και τις εξαγωγές. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί στοχεύοντας στις παρακάτω δράσεις: ΔΗΜΟΣΙΟΙ ΦΟΡΕΙΣ 1. Πλήρης αξιοποίηση του φράγματος στο νησί με στόχο την παροχή αρδευτικού νερού και την εκμηδένιση πιθανών απωλειών του, μια και το νερό αποτελεί βασικό πόρο για την ανάπτυξη του πρωτογενή τομέα. 2. Παραχώρηση από το Δήμο του Ιταλικού κτιρίου στο Λακκί, όπου θα διαμορφωθεί σε χώρο πώλησης τοπικών αγροτικών προϊόντων από τους παραγωγούς του νησιού και θα λειτουργεί σαν farmers- market, ώστε να δοθεί η ευκαιρία προώθησης, επιλογής και καλής παρουσίασης των αγροτικών προϊόντων στον επισκέπτη-καταναλωτή. 3. Δημιουργία ΤΟΕΒ που θα αναλάβει τη διαχείριση και τη συντήρηση της λιμνοδεξαμενής. 4. Κατασκευή επιπλέον γραμμής για βοοειδή στο υφιστάμενο σφαγείο. Στη Λέρο υπάρχει μεγάλος αριθμός βοοειδών αλλά η έλλειψη της βασικής υποδομής στο νησί δημιουργεί σοβαρά προβλήματα. 5. Εφαρμογή του συστήματος βόσκησης που προτείνεται στη μελέτη Βοσκοϊκανότητας, με ευθύνη του Δήμου που είναι και ο διαχειριστής των δημοτικών βοσκοτόπων. 6. Περιορισμός του ζωικού κεφαλαίου στα όρια της βοσκοϊκανότητας του νησιού με εφαρμογή υποχρεωτικού προγράμματος εκτατικοποίησης. 7. Μελέτη και δυνατότητα αξιοποίησης φυσικών πόρων και ενέργειας (αιολική, ηλιακή, κυματική) και χρήση τους στην αγροτική παραγωγή. 8. Σύνδεση του Πρωτογενή τομέα με την Καινοτομία και την Τεχνολογία (π.χ. χρήση ΑΠΕ). 29

31 9. Ενεργοποίηση της διαχείρισης των βοσκοτόπων με αλλαγή των θέσεων των κτηνοτρόφων από χρόνο σε χρόνο, ώστε να υπάρξει ικανό χρονικό διάστημα αναβλάστησης των φυτών του βοσκοτόπου. ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ 1. Δημιουργία αναβαθμίδων, ώστε να δημιουργηθούν και άλλες γεωργικές εκτάσεις δεδομένου του σχετικώς ομαλού ανάγλυφου και της ειδικής φύσης των εδαφών του νησιού. 2. Ιδρυση μονάδων καλλιέργειας, επεξεργασίας και τυποποίησης αρωματικών φυτών. 3. Λόγω του ότι υπάρχει διάσπαρτη δόμηση στο νησί, η οποία εξελίσσεται θα πρέπει να προχωρήσουν οι αδειοδοτήσεις των κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων για να μην υπάρξουν προβλήματα συνύπαρξης των οικισμών με τις εκμεταλλεύσεις. 4. Μείωση του κόστους παραγωγής κρέατος, η οποία θα πραγματοποιηθεί κυρίως με τη μείωση του κόστους αγοράς ζωοτροφών εφόσον επεκταθεί η καλλιέργειας κτηνοτροφικών φυτών, με οργάνωση του δικτύου κτηνοτροφών και χώρων αποθήκευσής των, με τη γενετική βελτίωση του ζωικού κεφαλαίου, με τη σωστή και αδιάκοπη λειτουργία του σφαγείου με δυνατότητα διατήρησης και κατάψυξης των κρεάτων. 5. Προτείνεται η αλλαγή κατεύθυνσης των κτηνοτροφικών μονάδων ώστε παράλληλα με το κρέας να παράγεται και να αξιοποιείται το γάλα. Ίδρυση τυροκομείου παραγωγής κυρίως «γίδινου» γάλακτος και συναφών γαλακτοκομικών προϊόντων μιας και συγκαταλέγονται στις πιο υγιεινές τροφές (τροφές διαίτης) με σκοπό κυρίως την εξαγωγή. 6. Εφόσον υπάρχει αρκετός πληθυσμός χοιρινών στη Λέρο θα ήταν εξαιρετικά χρήσιμη η ίδρυση μικρών έστω οικογενειακής μορφής χοιροτροφικών μονάδων, με κατάλληλες υποδομές όπως σφαγείο, εργαστήριο επεξεργασίας και συσκευασίας χοιρινού κρέατος. 7. Εφόσον δεν εφαρμόζονται χημικές μέθοδοι φυτοπροστασίας στην ελαιοκαλλιέργεια, θα μπορούσε να παραχθεί βιολογικό ελαιόλαδο ώστε να διατεθεί στην αγορά σε καλύτερες τιμές και να αποκτήσει μεγαλύτερη εμπορική αξία. Αυτό βέβαια προϋποθέτει μετατροπή του τριφασικού ελαιοτριβείου σε διφασικό με 30

32 εκσυγχρονισμό των μηχανημάτων, διαδικασία που κρίνεται σχετικά εύκολη σε σχέση με τα πλεονεκτήματα που πρόκειται να επιφέρει. 8. Ίδρυση μονάδας τυποποίησης ελαιολάδου, ώστε να μπορεί να διατεθεί στην αγορά και ιδιαίτερα στην τουριστική αγορά το ντόπιο ελαιόλαδο. 9. Μονάδες ψυκτικών θαλάμων και αποθηκών, οι οποίες θα διευκολύνουν τους παραγωγούς γεωργικών και αλιευτικών προϊόντων. 10. Επέκταση σε άλλες αγορές με την προϋπόθεση ότι τα γεωργικά προϊόντα θα είναι άριστης ποιότητας και χαμηλού κόστους παραγωγής, γιατί είναι ήδη υψηλό το κόστος μεταφοράς των Λεριώτικων προϊόντων. 11. Βελτίωση της χλωρίδας των βοσκοτόπων και κατασκευή μικρών τεχνικών έργων (ποτίστρες, στέγαστρα κτλ) 12. Ενίσχυση της παραγωγής αλιευμάτων, ιχθυοκαλλιεργειών, θερμοκηπιακών καλλιεργειών πρώιμων καλλιεργειών (τομάτα, αγγούρι κτλ.), πρώιμων οπωροκηπευτικών (πεπόνι, καρπούζι, μπανάνες, ακτινίδια), ανθοκομικών (π.χ. τριαντάφυλλων) με προορισμό την εξαγωγή κυρίως των τελευταίων. 13. Μονάδα παραγωγής φουά γκρα με σκοπό την εξαγωγή. Οι εγκαταστάσεις απαιτούν κτίρια προ-ανάπτυξης, κτίρια εντατικής ανάπτυξης, σφαγείο, αίθουσα μηχανικού τεμαχισμού και φούρνους καπνίσματος. 14. Διατήρηση και περεταίρω ανάπτυξη της πανίδας με τη δημιουργία Εκτροφείου Θηραμάτων με κάποιες στοιχειώδεις κατασκευές (περίφραξη, οικισμοί, ειδικές εγκαταστάσεις για θηράματα κτλ.) το οποίο θα συντελέσει παράλληλα και στην τόνωση του τουριστικού ενδιαφέροντος, μιας και η Λέρος είναι γνωστή ως νησί της θεάς του κυνηγιού Άρτεμης. 15. Ανάπτυξη του Αλιευτικού Τουρισμού με τη φιλοξενία ατόμων - τα οποία δεν ανήκουν στο πλήρωμα του σκάφους - σε επαγγελματικά αλιευτικά σκάφη με σκοπό την αναψυχή, την επίδειξη αλιευτικών μεθόδων, τη σίτιση και γενικά την παροχή τουριστικών υπηρεσιών που συνδέονται με την αλιεία. 16. Ίδρυση και λειτουργία βιολογικών μονάδων ιχθυοκαλλιέργειας μικρής κλίμακας από ομάδες αλιέων. 31

33 17. Δημιουργία, μικρής κλίμακας, εγκαταστάσεων τυποποίησης, μεταποίησης και εμπορίας αλιευτικών προϊόντων (συσκευαστήρια, ψυκτικοί καιαποθηκευτικοί χώροι) για την παραγωγή παραδοσιακών αλίπαστων και άλλων ιχθυοπαρασκευασμάτων. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1. Προτείνεται η εκπαίδευση των νέων που επιθυμούν να ασχοληθούν με τον πρωτογενή τομέα αλλά και των ατόμων που ήδη απασχολούνται, ώστε να γνωρίσουν και να εφαρμόσουν τις νέες τεχνικές που δεν εφαρμόζονται στο νησί. 2. Προτείνεται η ενημέρωση σε κοινοτικά προγράμματα για ιδιωτικές επενδύσεις και επιδοτήσεις καθώς και σε θέματα που αφορούν νομικό πλαίσιο για άδειες λειτουργίας και ανάπτυξη συλλογικών δομών. 3. Προτείνεται η δημιουργία επιμορφωτικών προγραμμάτων και σεμιναρίων με σκοπό την αναβάθμιση του ανθρώπινου δυναμικού ώστε να εφαρμόζονται πιο σύγχρονες μέθοδοι παραγωγής. 32

34 LEROS SHIPWRECKS BY PETER COLLINGS SSI PRO

35 2

36 Λέρος Introduction Not for the first time I have been invited to new and exciting locations to research, identify and promote a collection of shipwrecks. The recent change of policy with Greek Archaeology sites has opened up many wreck sites throughout the Aegean and Leros is, I hope the first of many to come. If this island is unique in its atmosphere and culture, then so is its history, both above and below the surface of the warm clear waters of the Aegean. Nowhere else have I been able to dive on German, English, Greek and Italian war casualties in one area! In this title I have tried to encompass the spirit of the island, its lively yet somehow relaxed charm, while showcasing the rich history. WW2 for many is a fascinating subject and its events are so well documented throughout the island in public and private collections, monuments and museums, as well as the remains of the Battle of Leros - The Malta of the Aegean. Although the diving service of Kostas at Hydrovois Diving is very well established, I suspect that there are more treasures waiting to be found. Already the initial survey has shown up several targets and although some are deep, others may someday add to the list herein. I look forward to updating this, the 16th title in our E book series, with those new discoveries and hope that you the reader enjoy your journey through this historic Island, above and below the waves. 3

37 Acknowledgements Having travelled the world over several times, I can state without question that I have never been made more welcome or met more friendly and generous people than here on Leros. During my all- to- brief stay I have met so many people from all walks of life who made this venture so worthwhile and memorable. They hasten my return... My special thanks go to; Carolina at Leros Active. Kostas at Hydrovious Dive. Apostolis Karpathakis at Psaropoula Taverna Pandeli. Dimitris Karpathakis at Taverna Patimenos, Pandeli. Fam.Mavraki at Taverna Alinda, Alinda.Dimitris Spyrou at To Steki, Alinda. Dina and Thanassis at Aquamarine, Alinda.Katerina Koumbarou at Chrissoula Hotel, Alinda. Ioannis Paraponiaris Deposito Di Guerra.Nikitas Koumbaros at Sun Rental. Nikos Francescos at Francescos Motorent. Anna and Kostas at Pizza House Broutzi. Marietta for the tour way up there! The E book concept The idea of the E-Book series came about after seeing so many incorrect publications quoting the wrong identity of the Tile Wreck at Abu Nuhas in the Egyptian Red Sea. Despite a plethora of undeniable facts presented by myself and members of the Red Sea Wreck Academy, self-proclaiming experts still, for reasons known only to them, continued to quote the Marcus as the Chrisoula K. It was archive photographs from Howard Rosenstein and the location of the ships bell, which added weight to Stephan Jablonski s accounts of the sinkings. This new material gave us enough to produce the first E-book in 2008.Being free from restrictions it soon found its way around the world and was passed on from diver to diver. It had the desired effect. Now more and more reports carry the correct identity. Sadly some don t! It was also an opportunity to give something back to diving. Of course there was also controversy over the identity and purpose of the Russian Wreck at Zabagad, and this lead to the second title. Thistlegorm Revealed is a leader for the new publication Sunderland To Suez -The Story Of The Thistlegorm, out now. Suez Wrecks highlights the achievements of our regular wreck hunting trips up into the Gulf and Egyptian Shipwrecks gives a glimpse of the forthcoming book featuring over 200 wrecks in Egyptian waters. The demand for other area s with a healthy collection of shipwrecks has lead to publications featuring Truk Lagoon, Maldives Malta, Coron and Palau. So now we have a total of 16 titles available, and more on the way, yours to enjoy and pass on to anyone who may be interested. Don t forget we run regular expeditions and safaris to all these featured wrecks. Safe diving. Peter Collings. 4

38 CONTENTS INTRODUCTION page 3 THE ISLAND OF LEROS page 7 WRECK LOCATION MAP page 6 RHN VASILISSA OLGA page14 LC 3 LANDING CRAFT page 17 ANTI SUB NET TENDER page 24 POINEER UNDBOOTE GERMAN LANDING CRAFT page 30 HEINKEL HE 111 German Bomber page 38 ARADO AR 196 Seaplane page 42 JUNKERS JU 88 German Bomber page 46 MOLCH (Salamander or Newt) ONE MAN MINI SUB page 51 HMS DULVERTON Destroyer page 52 HMS ECLIPSE page 53 HMS INTRPID page 54 HMS HURWORTH page 56 HMS TROOPER page 57 IRM EURO Destroyer page 58 DIVING SERVICES page 59 APRES DIVE page 60 MUSEUMS page 61 DINNING OUT page 63 5

39 Queen Olga 6

40 Leros is a Greek island of the Dodecanese of the southern Aegean Sea. The island is 74 square kilometres (29 sq mi) and has a coastline of 71 km (44 mi). Nearby islands are Patmos, Lipsi, Kalymnos, and the small islets of Agia Kyriaki, Farmakos, Levitha and Kinaros,. It is known for its imposing medieval castle of the Knights of Saint John. The largest town is Agia Marina. 7

41 History After the Peloponnesian War Leros came under the sovereignty of the Spartans. The island had a famous sanctuary of the goddess Artemis. It then followed the fate of the rest of the Dodecanese Islands during the years of Alexander the Great and his successors, the Roman years and the Byzantine period. After the division of the Roman Empire, Leros was part of the Byzantine Empire. During the Byzantine Age, the island was incorporated into the Theme of Samos. During the thirteenth century, the island was occupied by the Genoese and then by the Venetians. In the year 1309, the Knights of St John seized and fortified Leros. In 1505, the Ottoman Admiral Kemal Reis, with three galleys and seventeen other warships, besieged the castle but could not capture it. The operation was repeated in 1508 with more ships, but again nothing was achieved. Finally, on 24 December 1522, following the siege of Rhodes, a treaty was signed between Sultan Suleiman and the Grand Master of the Knights, Philippe Villiers de L'Isle-Adam, and Leros, along with all the Aegean possessions of the Order, passed into Ottoman hands which ruled the island with brief interruptions during a period of four hundred years. During the Greek Revolution of 1821, the island was liberated and became an important base for the re-supplying of the Greek Navy. With the Treaty of London 1830 the islands were once again given over to the Ottoman Empire and under TurkishAdministration until In 1912, during the Libyan War against the Ottoman Empire, the Italians occupied all of the Dodecanese islands (except Kastelorizo). On May 12, 1912 the island was seized by the sailors of the Italian Navy cruiser "San Giorgio". The Greek inhabitants of the islands declared the autonomy of the islands under the title "The Aegean State", with the aim of unification with Greece, but with the outbreak of the First World War, these moves came to nothing, and the Italians retained control of the islands. From 1916 to 1918, the British used Leros as a naval base. In the Venizelos-Tittoni Agreement of 1919, the island was to be returned to Greece, along with all of the Dodecanese except Rhodes, but after the Greek defeat in the Greco-Turkish War the Italians cancelled the agreement. As a result the Treaty of Lausanne confirmed the Italian possession of Leros and the Dodecanese. During the 31 years that the Italians remained in Leros, they set up a great plan to build and fortify the island, since its strategic position and its large natural harbours (the largest of which, Lakki, is the largest deep water harbour in the Mediterranean Sea), made it an ideal naval base. The fortification of Leros and the creation of a major naval base at Lakki, ensured that the Italians had control over an area of vital interest to the Allies (the Aegean, the Dardanelles and the Near East). 8

42 From 1940, when Italy entered the Second World War on the side of Germany, Leros suffered bombing raids by the British Royal Air Force. As a result of the excellent anchorage provided to warships by the many natural coves, the island was the second most bombed during World War Two (after Crete). During Italian rule, Leros, with its excellent deep-water port of Lakki (Portolago), was transformed into a heavily-fortified aeronautical and naval base, "the Corregidor of the Mediterranean", as Mussolini boasted. The island was base for some Italian naval units, specifically: 4ª squadriglia cacciatorpediniere (4th destroyer flotilla) with the sole destroyer Euro; III Flottiglia Mas (third MAS Flottilla) with two motor torpedo boats and six MAS; XXXIX Minesweeper Flottilla with eleven boats; Additional vessels included, seven steamships, two minelayers and three Marinefährprahm of German project. Motoscafo Armato Silurante (Italian: "Torpedo Armed Motorboat"), commonly abbreviated as MAS was a class of fast torpedo armed vessel used by the Regia Marina (the Royal Navy of Italy) MAS were essentially motorboats with displacements of tonnes (depending on the class), a 10-man crew, and armament composed of two torpedoes, machine guns and occasionally a light gun. 9

43 After the fall of Greece in April 1941 and the Allied loss of the island of Crete in May, Greece and its many islands were occupied by German and Italian forces. With the surrender of Italy on 8 September 1943 however, the Greek islands, which were seen as strategically vital by Churchill, became reachable for the first time since the loss of Crete. On 8 September 1943, as Italy could not continue the war on the German side, it signed an armistice and came over to the Allied camp. After the Italian armistice, British reinforcements arrived on Leros and other Dodecanese islands and the island suffered continuous German aerial bombardment. 10

44 One of the largest attacks was on the Greek Navy's flagship, the Queen Olga, sunk by German bombers on Sunday September 26, 1943, along with HMS Intrepid, while they were anchored in Portolago. This signalled the start of ther Battle of Leros. It was to last for 52 days ending in operation Taifun. The island of Leros was finally captured by German troops during operation Taifun in airborne and amphibious assaults between November The forces involved were paratrooper units and a battalion from the elite Brandenburg division. The ground troops were supported by bombers of the Luftwaffe. Among them I.and II. group of Stuka-Wing 3. I. Group operated from Megara Air Base. After the fall of Leros, which was received with shock by the British public, Samos and the other smaller islands were evacuated. The Germans bombed Samos with Stukas, prompting the 2,500-strong Italian garrison to surrender on 22 November. Along with the occupation of the smaller islands of Patmos, Fournoi and Ikaria on 18 November, the Germans thus completed their re-conquest of the Dodecanese, which they were to continue to hold until the end of the war. The Battle of Leros was considered by some to be the last great defeat of the British Army in World War II, and one of the last German victories. The German victory was predominantly due to their possession of complete air superiority, which caused great losses to the Allies, especially in ships, and enabled the Germans to supply and support their own forces effectively. The whole operation was criticised by many at the time as another useless "Gallipoli"-like disaster, and the blame was laid at Churchill's door. 11

45 The withdrawal of the American fighters had sealed the fate of Leros. With no air support and heavily attacked by enemy aircraft, the three battalions had fought for five days until they were exhausted and could fight no more. The Commander-in-Chief, Ninth Army, General Wilson, reported to the Prime Minister: "Leros has fallen, after a very gallant struggle against overwhelming air attack. It was a near thing between success and failure. Very little was needed to turn the scale in our favour and to bring off a triumph." Casualties; Approximately 520 GERMANS (300 PARATROOPERS), 187 ALLIES, 164 ITALIANS,68 GREEK OFFICERS & SAILORS FROM "VASSILISSA OLGA" & 20 CIVILIANS 12

46 51 ST BOMBER WING EDELWIESS Much of the bombing of Leros can be attributed to the 51 st bomber wing of the Luftwaffe. Stab/KG 51 and I./KG 51 were formed on 1 May 1939 at Landsberg am Lech, and the formation was completed on 20 August The units were initially designated KG 255. and equipped with the Dornier Do 17Ps, and later reequipped with Heinkel He 111Hs in August The unit spent most of the summer training and recruiting personnel from the flight schools, and the Geschwader did not see much action during the Polish Campaign. II./KG 51 was formed between 1 December 1939 and 15 April This Gruppen was equipped with the infamous Junkers Ju 88.- Bomber, pictured above. III./KG 51 was also formed during this time. Formation began on 1 September 1939 and was completed in May Based on Argos and later Rhodos, II. Group of Kampfgeschwader 51 with Ju 88 were available for air strikes due to their range. The Luftwaffe unleashed continuous attacks on Leros, enjoying complete air superiority, and caused many casualties among the ground forces and sank the British destroyer HMS Intrepid, the Greek destroyer Vasilissa Olga on 26 September, and the Italian destroyer Euro on 1 October. 13

47 THE WRECKS VASILISSA OLGA (D 15)- ΒΠ Βασίλισσα Όλγα 14

48 Built by Yarrow and Co in 1937, The Vasilissa Olga (D15) was completed by 1939 and was a modified G class destroyer. She was known as the Queen Olga. Her displacement was 1414 tons, she was fitted with 3 Yarrow drum boilers, and 2 Parsons turbines into Shafts: 2 (twin screw), Power: 34,000 hp She was 97 x 9.7 x 2.7, had a speed of 35 knots and a range of 480 miles She had a compliment of 145.Armament4 5 in, in T/T, 1 3 in A/A, 6 20 mm A/A, A/S device added; Vasilissa Olga (Greek: ΒΠ Βασίλισσα Όλγα) was a Greek destroyer of the Vasilefs Georgios (modified G) class, which served with the Royal Hellenic Navy during the Second World War, becoming its most distinguished and successful ship until her loss in She was named after Queen Olga of Greece, the wife of King George I, and was the second ship to bear this name. Built by Yarrow & Company (Scotstoun, Scotland), along with her sister ship, the Vasilefs Georgios, she was the most modern ship of the Greek Navy at the outbreak of the Second World War. She participated in the naval operations of the Greco-Italian War, in convoy escort duty and in the first and third naval raids against Italian shipping in the Strait of Otranto (14 15 November 1940, and 4 5 January 1941). After the German invasion of Greece, along with several other ships, she escaped to Alexandria in May She was assigned the British pennant number H 84, and after undergoing modernization in Calcutta (November-December 1941), she returned to active duty in the Mediterranean Sea. Under her captain, Lt. Cmdr. G. Blessas, she enjoyed several successes: On December 14, 1942, she sank the Italian Adua-class submarine Uarsciek (620 tons) off Malta, along with the British destroyer HMS Petard. [1] On January 19, 1943, Olga, along with the British destroyers HMS Pakenham and HMS Nubian, intercepted and sank the Italian transport ship Stromboli (475 tons) off the Libyan coast. 15

49 On June 2, 1943, Olga and the British destroyer HMS Jervis sank the Italian Spica class torpedo boat Castore (ca. 790 tons) off Cape Spartivento. Olga also participated in the capture of Pantelleria and the Allied invasion of Sicily. During the Allied operations during the Dodecanese Campaign in the Aegean Sea in September 1943, together with the British destroyers HMS Faulknor and Eclipse, she sank a German convoy, consisting of the transports Pluto (2,000 tons) and Paolo (4,000 tons), near Astypalea. During the Battle of Leros, she transported members of the Long Range Desert Group to the island, but on September 26, she was attacked and sunk by 25 Junkers Ju 88 bombers in the Gulf of Lakki in Leros. Cmdr. Blessas, 6 officers and 65 other members of the crew perished with the ship. A monument has been erected in Lakki in honour of the ship. THE WRECK TODAY There is now doubt that the wreck has been well dispersed. Several accounts of her salvage and indeed that of Intrepid and Euro abound. One recalls a company being contracted to raise the vessels and another was that freelancers set about stripping the wrecks. Whichever story is true Intrepid and Euro are no more and Olga is a veritable scrapyard. The most prominent section is what appears to be her bow, which is vertical, and stands a couple of metres proud of the seabed. Hence onward the wreckage is scattered over a wide area and consists of plates and piping. Occasionally a recognisable feature appears, such as the gun mountscircular cog tracks fore and aft, although it is difficult to distinguish the stern-the wreckage simply disappears into the sand. The entire wreck is criss crossed with fishing wire, and this makes any close up inspections difficult. Visibility is not crisp as with the wrecks outside of the harbour. Sea bed in the region of 36 metres and there are a few bream around the wreck. Because of its location in the harbour special permission has to be obtained to dive the wreck.. 16

50 LC3 LANDING CRAFT (LC923) (Higgins) Lying in a depth of 32 metres, close to Merika harbour is a completely intact landing craft. Although British in design, LC923, she was captured by the Germans at Alida and re coded as GD 05.One report states that she was scuttled after the war, but damage to her hull forward of the starboard aft deck would suggest she was sunk by shell fire. Developed from an original American design, this version had an armoured wheelhouse fitted above the engine, and was mainly used as a troop carrier during assault landings. They saw action throughout the Second World War. 17

51 The Higgins type LC3 Landing craft had a 10-foot (3.0 m) wide load area at the front and a small armoured (1/4 inch steel) wheelhouse on the aft decking over the engine room. It had a displacement: 52 tons (loaded); 23 tons (empty) Length: 50 feet (15 m) Beam: 14 feet (4.3 m) Draft: 3 feet (0.91 m) (forward); 4 feet (1.2 m) (aft) Speed: 8 knots (9.2 mph) (loaded); 11 knots (13 mph) (empty) Armament: two.50-cal M2 Browning machine guns Crew: 4 Sitting on a silty sea bed at a depth of 36 metres, the landing craft is upright and since her sinking the ramp has fallen forward. Under the ramp Groupers and bream in large numbers have made their home from this unnatural cave. Her small wheel house stands proud but her controls, like her propeller, are missing. The bulk head between the loading deck and the engine room has rotted away allowing access. The diesel engine sits on the port side. Many small Cardinal fish shelter in the interior. After exploring her engine it is possible to ascend up onto the aft deck. Much of the hull is intact except for the single shell hole. 18

52 The wreck is covered in a skin of yellow, orange and red concretion-sea squirts, plume worms and bryazones. Some beautiful nudibranchs live in the sea firs and there are the obligatory bristle or fire worms. Due to its small size it affords some excellent photo opportunities, especially with wide angle (16mm or less) lenses. The wreck is usually buoyed and visible from 20 metres. Little or no current exists around the wreck. 19

53 LC 3 Landing Craft Hull covered in marine growth Engine room access. Wheelhouse. Stern Ramp in down position. Cargo or troop deck Cave under ramp & keel. Sand & silt 38 mtrs (much fish life) 20

54 21

55 A fascinating eco system can be found around the hull and keel of the landing craft. Many invertebrate species can be found including nudibranchs (left), fireworms of bristleworms (centre) and tube worms (right).sponge bryazone, and seasquirts encrust the structure. ITALIAN CARGO SHIP (UNKNOWN) Another vessel which seems to have been completely removed. Reported to be an Italian cargo ship, what little remains can be found just off the jetty at Merikia in 34 mtrs. Scattered plates and a few pipes are all that remain. Wreckage sits no more than a meter off the sea bed, but does attract a good population of fish life BARGE WRECK Again of Italian Origin, this barge was used in the operation of the anti- submarine nets and can be found at the entrance of Lakki Bay at Aggistri. Lying flat on the sea bed, there is a flat platform with mooring cleats and winch gear, between the hull and sea bed there are many safe havens for fish and the hull is covered in coral growth (38-41m) 22

56 UNKNOWN WRECK SOUTH OF CAPE. During the recent survey of the waters around Leros, the sonar side scan revealed an as yet unidentified shipwreck lying in 60 metres of water. An exploratory dive is planned to learn more about this un-dived wreck, and research into its identity is ongoing. Given the amount of documentation available, a list of suspects can be drawn up, and conversely, many know casualties eliminated from our enquiries. Initial thoughts is that it may be one of the Italian motor torpedo boats (MAS) still unaccounted for. 23

57 ANTI SUBMARINE NET TENDING VESSEL Close to the fish farms at Partemi is a very unusual vessel. This converted ship, of Italian origin served as an anti-submarine net tender almost a floating platform for the winches required for the job. The raised fo c sle shows the cables running forward to the nets, but anchor chains are missing. In the aft corners are strange dome shaped castings, purpose unknown. Steps lead down to the fore deck and both fo c sle doors are ajar but seized. Access denied! Two cargo holds are separated by a huge winch, part of the equipment required for closing the nets. The second hold is ripped open on the port side. This is where the torpedo struck. Access to the lower (tween) decks can be gained through these openings. Aft of these holds companionways run aft down both sides of the superstructure. Her superstructure lacks a funnel and bridge deck, indeed there is no sign of where her funnel once stood and there are no wing bridges. Her Galley is found at the front of the remaining superstructure, the access door situated on her port side with the serving hatch forward. A metal canopy hangs above the openings.the single story superstructure is flanked by outward companionways and all the decking has disappeared, leaving a skeletal frame work. Directly aft of the deck house is the engine room entrance canopy, and twin ventilator roofs, complete with portholes. The Engine has been removed. 24

58 25

59 STERN SECTION BOW SECTION ANCHOR CHAINS RUNNING AFT POOP DECK ACCESS. ENGINE ROOM ACCESS DOOR TORPEDO HOLE & HOLD TWIN E.R. VENTILATORS SUPERSTRUCTURE & COMPANIONWAYS STEERING QUADRANT GALLEY MUCH DEBRIS ON SEA BED, PORT SIDE. FO C SLE BOW TWO LARGE WINCHES ON SEA BED LARGE WINCH ON SEABED LARGE WINCH ON DECK FORWARD FORE DECK AFT OF STERN COMPANIONWAY (S BOARD) SEABED 42 MTRS HOLD 26

60 The poop or aft deck has the remains of her accommodation below decks, and at the time of writing, an intact wash hand basin remains partly buried in the silt. Due to the lack of wooden decking this area too is easily accessible. Judging from the location of portholes the aft section was used for crew s accommodation. The stern is very rounded and chains run aft from both quarters. 20mtrs off the stern are 2 more huge winches, used in moving the anti- submarine nets. The steering quadrant remains on the aft (poop) deck as does the rudder but the propeller has been removed. Lying off the starboard side amidships, on the seabed, is another huge winch. Presumably caused by the explosion from the torpedo strike. The lack of machinery has so far prevented the recovery of any on site clues as to her original identity. Despite a huge amount of documentation on this war period, nothing has been found to indicate her origins. Further dives into her interior may produce some clues. 27

61 The stern has a very distinctive shape-very rounded and curved, and this feature may aid in her identification. Note the two anchor chains running aft (picture left).her bow is more traditional, although two strange dome shaped structures are located above her fo c sle, port and starboard. The lack of her anchor winch indicates more modifications from her original purpose. There is also no wheelhouse bridge or indeed a funnel casing, suggesting that these were removed along with the engine during the conversion. 28

62 Evidence of her final purpose lies on the sea bed, starboard amidships (photo left) and between for two forward holds,(photo right) two huge winches used for the movement of the nets. Judging from the pair of winches lying of her stern, she was positioned between two net which were drawn and opened as required. An example of the nets can be seen in the Tunnel Museum, and indeed on the seabed at the entrance to Lakki Harbour. The intrigue as to her name, identity and former life adds to the excitement of diving this very unique and unusual vessel. Sitting upright on the seabed she is easy to explore and orientation / navigation is easy. It takes several dives to fully explore the vessel, and she is suitable for extended range and decompression diving. 29

63 PIONIERLANDUNGSBOOTE - GERMAN LANDING CRAFT 30

64 SPECIFICATIONS. The great pioneer-landing Craft 41 was 19.3 m long, 5.93 m wide and had a loaded draft of 1.00 m. The curb weight was 35 tons. It was driven by two Deutz SA M-6 engines with 120 hp, which accelerated the boat for up to 19 mph. The boats were constructed in two mirror-symmetrical halves lengthwise split in order to be loaded on to wagon trains. This design mean that an amphibious landing force could be deployed overland-and indeed Hitlers Lost Fleet an ill-fated attempt to cut off the supply routes to Russia via the Black sea-utilized the prefabricated design, both in landing craft and U boats. ( Authors note: we found several of these storm boats which had been scuttled during our Black Sea Expedition of 2009).There were many variants of the basic design, some used as anti- aircraft platforms, others filled with artillery to aid in close quarter infantry support. The version mentioned here was a personnel carrier, lightly armed with an anti- aircraft machine gun. 31

65 SINKING After a long period intense bombing, the first attempted landings took place on November 12 th The attack had the code name "Enterprise Taifun" and it included 4 teams of battle, that each one brought the name of its leader' and had given points of disembark. The team Von Saldern, which included the 11/16 battalion of grenadiers of the 22th constitution of Luftwaffe was targeted to land at the gulf of Kryfo. Team Schadlich, that included the 1 company Kustenjager disembarked at Pitiki. Team Doerr, included forces of the 440th constitution of grenadiers that disembarked in the gulf of Vagia's. Team Aschoff disembarked forces of the 440th constitution of grenadiers in southern utmost of the Gulf of Goyrna. A fleet of 5 troop transport vessels capable of transporting 150/170 men each one, 13 landing crafts ( PIONIERLANDUNGSBOOTE) able to carry 70 men, 5 barges for transport of materials and 9 speedboats of 30 men each. The German invasion fleet left Koss around 22:00 the previous day, from the harbour of Mastihari and from Kalymnos. Between Telendoy and Kalymnos they encountered the English minesweeper BMYS - 72 which they captured and taken to Kalymnos. In the region of Easterly Leros MJ 456,spotted the Germans. Returning to the gulf of Alinta it notified the Guard but because of problems in communication the information was not transmitted to all artillery. The Italian side reports that the fleet war noticed from the Us 555 together with the Us 559. In any case in 3:00 English MJ 456 informed the guard for the Eastern formation. The western formation: the real reaction of defence began the first hours where the ships were seen from the artillery in the south, the " Ducci ^at Katsoyni, and the Saint Georgioy at Skoymparda against the western hostile formation that went for landing at Goyrna and achieved to force them to turn back. The Eastern formation. It was separated in three parts. The first fires from the Italians in the Eastern formation from the artillery 127 at Merovigli. However around 6:00 and under continuous fire began the landing. The landing crafts that transported III/440th battalion after the intense fire of artillery 899 at Mplefoyti were forced to turn back to Farmakonisi, apart from one that sank at the island Strogili and 35 surviving men swam to the island and later were caught by Italian boats. The LC was hit and caught fire, out of control it kept hitting the rocks at Strongili. Then a direct hit split her in two and she sank with many casualties. 32

66 WRECK TODAY The wreck lies in two halves in 18 mtrs. on the south side of Strongili, in very clear water. Swimming along the entire length of the wreck indicates just how big these storm boats were. All of the wooden flooring has long since disappeared due to the marine organisms, torrido worms eating through the saturated wood. This leaves an iron framework which is both photogenic and fun to swim through and explore. 33

67 34

68 35

69 The starboard half of the wreck still bears her anti-aircraft gun and this can be found at the stern, where the wheelhouse deck would have been. Just in front of tis her diesel engines can be found, along with bilge pumps and all the relevant pipework. All around and inside the wreck are artefacts of personal effect-magazine clips, helmets, guns and water bottles. Much lies hidden beneath the sand. Museum pieces! Left to right; Rifle, mug, magazine clip, helmets 36

70 A huge bait ball of sardines passes overhead as divers look on in wonder. 37

71 THE AIRCRAFT WRECKS HEINKEL HE111 38

72 The Heinkel He 111 was designed by Siegfried and Walter Günter in the early 1930s in violation of the Treaty of Versailles. it masqueraded as a transport aircraft, though its actual purpose was to provide the Luftwaffe with a fast medium bomber it proved capable of sustaining heavy damage and remaining airborne. As the war progressed, the He 111 was used in a variety of roles on every front in the European Theatre. It was used as a strategic bomber during the Battle of Britain, a torpedo bomber during the Battle of the Atlantic, and a medium bomber and a transport aircraft on the Western, Eastern, Mediterranean, Middle Eastern, and North African Fronts Crew: 5/6, Length: 17.5 m (57' 5"),Wingspan: m (74 ft 2 in),height: 4.10 m (13' 5⅜"), Wing area: m² ( ft²),empty weight: 5,400 kg (11,905lb lb),loaded weight: 9,610 kg (21,186 lb), Power plant: 2 BMW VI liquid-cooled inverted V-12, (660 hp) each. Maximum speed: 310 km/h (193 mph), Range: 2,400 (1,491 mi),service ceiling: 4,800 m (15,750 ft),wing loading: kg/m² (22.45 lb/ft²) 39

73 The wreckage Not much is known about this aircraft. It lies at a depth of 16 mtrs. at Mplefoyti. It is possible that it has been dragged up unto the shallows by a fishing trawler. Sadly, only the central fuselage section and wing stubs are to be found. The interior section is very intact and many aspects on the navigator/bombardiers work station are evident. It is easy to imagine the cramped working stations of the crew from the remains. The over wing observation windows allow light to enter into the interior which is covered in a concretion of red and orange. There are many small fish living within the fuselage section and under the wings. Care is required when entering as there are many cables hanging down and the unwary diver could be entangled. The conditions allow for a long dive and a great opportunity to record this iconic WW2 Aircraft. Upright on a grassy/sandy plain, the wreckage is bathed in strong sunlight and is a haunting vision of World War 11.The aircraft as yet has not been identified, but clues must abound. 40

74 41

75 ARADO SEAPLANE AR198 Crew: Two (pilot and observer)length: 11.0 m (36 ft 1 in) Wingspan: 12.4 m (40 ft 0 in) Height: 4.45 m (14 ft 7 in) Wing area: 28.4 m² (306 ft²) Empty weight: 2,990 kg (6,592 lb) Max. take-off weight: 3,720 kg (8,200 lb) Power plant: 1 BMW 132K 9-cylinder radial engine, 960 PS (706 kw, 947 hp) Performance; Maximum speed: 311 km/h (193 mph), Range: 1,080 km (670 mi), Service ceiling: 7,010 m (23,000 ft). Rate of climb: 300 m/min (980 ft/min).wing loading: 98.2 kg/m² (20.1 lb/ft²), Armament Guns: mm (0.312 in) MG 15 machine gun, mm (0.312 in) MG 17 machine gun 2 20 mm MG FF cannons, Bombs: 2 50 kg (110 lb) bombs 42

76 Designed by Walter Blume in 1937 as a general purpose aircraft for the Kriegsmarine. The aircraft was highly successful and popular with its pilots and they saw action in almost every seaborne conflict, Infamous vessels such as the Admiral Hipper and the Bismark used them in both reconocence and bombing roles. They were also used in anti-submarine missions. The wreckage lies just to the right (east) of the landing for the small church on Agia Kyriaki. The fuselage of this 2 seater aircraft lies on a clean slope in 16mtrs. Due to its construction her aluminium frame is all that remains.the wings have broken off at the stubs, her engine gone and the floats missing. All probably due to impact. Never the less this an interesting dive as a third of the day or for beginners. Both cockpit seats remain and the yolk control is still in place in front of the forward seat. The rear seat faces aft, this would be the gunners seat, The machine gun mount can still be seen. The struts of the floats keep the main body raised with the tail sloping to the rocks behind. Sections have taken on an orange mantle of concretion and sponge and sea squirts grow on other parts. All around the cockpit friendly damsel fish dance in large numbers-standing out against the blue Aegean Sea. 43

77 44

78 45

79 JUNKERS JU 52 TRANSPORT Jagdgeschwader 27, The Junkers Ju 52 (nicknamed Tante Ju ("Auntie Ju") and Iron Annie) was a German tri-motor transport aircraft manufactured from 1932 to In a military role, it flew with the Luftwaffe as a troop and cargo transport and briefly as a medium bomber. Designed by Ernst Zindel, The Ju 52 first saw military service in the Spanish Civil War against the Spanish Republic. It was again used as a bomber during the bombing of Warsaw during the Invasion of Poland of September The Luftwaffe then relied on the Ju 52 for transport roles during World War II, including paratrooper drops were built. 46

80 Crew: 3 (two pilots, radio operator)capacity: 18 troops Length: m (62 ft 0 in),wingspan: m (95 ft 10 in), Height: 4.5 m (14 ft 10 in) Wing area: m² (1,190 ft²) Empty weight: 6,510 kg (14,325 lb) Loaded : 9,200 kg (20,270 lb)max. takeoff weight: 10,990 kg (24,200 lb) Power plant: 3 BMW 132T radial engines, 533 kw (715 hp) each Performance; Maximum speed: 265 km/h (165 mph) at sea level, Cruise speed: 211 km/h (132 mph), Range: 870 km (540 mi)service ceiling: 5,490 m (18,000 ft),rate of climb: 17 minutes to 3,050 m (10,000 ft) Armament Guns: * 1 13 mm (.51 in) MG 131 machine gun in a dorsal position, mm (.312 in) MG 15 machine guns, Bombs: up to 500 kilograms (1,100 lb) of bombs 47

81 The first vision of this iconic WW1 German aircraft comes into view at around 45 mtrs. Clear water and the strong Mediterranean sun helps produce such a haunting image. Despite being upside down and covered in a trawl, this is a challenging and worthwhile dive. 48

82 On the 13 th November 1943,a flight of Junkers 52 from 6 th squadron carrying troops was fired on by anti-aircraft fire. One aircraft was hit in the tail causing severe damage and loss of life and crash landed in the sea near Zimi., on the Eastside of Leros. Now lying upside down in 56 metres of clear water, this is a challenging dive to explore this iconic aircraft. At 36 metres the shadow of the plane comes into view, outlined against a bright seabed. Her side door sits invitingly open, and inside the intact, if upside down interior is a blaze f orange and red sea squirts, Her side guns hang with ammunition belts still visible and numerous instrument panels still remain. It is possible to explore forward to the cockpit bulkhead, but after of the doorway the cabin is very narrow due to a partition and the narrowing of the fuselage. This section can be viewed from outside as the tail is broken off. The areas under her wings, eerily draped in net are again very colourful and are home to many large groupers and bream. Two of her 3 engines can be located again shrouded in fishing net. Her wings reach out into the blue. The cockpit is slightly crushed but again difficult to access due to the netting. Plans are afoot to remove the netting, but at this depth requires very careful planning. 49

83 The paratroopers door bacons exploration-upside down and confined with drooping cables and sharp metal, this is not the place for the ill equipped or poorly trained. (right)the view out from the observation window. 50

84 MOLCH, MINI SUBMARINE SALAMANDER The Molch or "newt" was a series of, one-man submarines used during World War II. Built in 1944, it was the first mini-submarine of the Kriegsmarine, but was not successful in combat operations and suffered heavy losses. Based on torpedo technology, it carried two G7e torpedoes attached externally on either side of the craft. It was fully electrical and was created for coastal operations, with a range of 64 km (40 mi) at 5 knots (9.3 km/h; 5.8 mph). The front section of the boat held a large battery. Behind the battery was the operator's position, which sat between two small trimming tanks. Behind the operator sat the electric motor. The complicated system of tanks made it difficult to control during combat operations. The first of 393 boats were delivered on June 12, 1944 and were built by AG Weser in Bremen. The remains of one of these vessels can be found at Poseidon s Garden, although the wreckage mainly consists of the conning tower and plates. 51

85 HMS DULVERTON A Hunt class Royal Navy destroyer (L63)built by A Stephen and Sons, Glasgow, launched and commission in 1941.Sunk by a glider bomb from a German Do.217 aircraft off Kos, Dodecanese in position 36º50'N, 27º30'E. The glider bomb struck HMS Dulverton (Cdr. Stuart Austen Buss, MVO, DSC, RN) abreast the bridge, inflicting Serious damage and starting extensive fires. The destroyer sustained heavy casualties, but her consorts took off six Officers and 114 ratings before she was scuttled two hours later by HMS Belvoir. Three officers, including Captain and 75 ratings were lost with HMS Dulverton. The Henschel Hs 293A was a sophisticated un manned glider bomb, designed as an anti- ship missile, usually mounted on a bomber and aimed at the Target by the planes bombardier. Radio controlled it could be directed towards its target with deadly accuracy. 52

86 HMS ECLIPSE HMS ECLIPSE (H08) was a British Royal Navy Destroyer of the Type Class E built in 1933 by William Denny & Brothers, Dumbarton, Scotland, Yard No 1264.She had a displacement of 1940 tons, 329ft long, 32ft beam, draught 12ft 6 ins. She was powered by Steam turbine 36000hp-giving 35.5 knots. She had a range of 6000 miles and a compliment of 145. ARMAMENT inch/45 (120 mm) Mk XVIII (4 1), 8 Vickers.50 machine guns (2 4), inch machine guns (5 1), 8 21 inch (533 mm) torpedo tubes (2 4), 2 depth charge racks, 60 depth charges On the 24th October 1943 she was mined and sunk off Kalymnos, Greece N E N ECoordinates: N E N E. She broke in two and sank within five minutes with the loss of 119 of the ship's company and 134 troops. 53

87 HMS INTREPID HMS INTREPID was an I class destroyer built (D10), built by J. Samuel White, Cowes, Isle of Wight, and launched 17 December 19361, She displaced 1,390 tons, was 323ft (98.5 m) long, 33ft (10.1 m) beam, 12ft 5 in (3.8 m) draught. DRIVEN BY 2 shafts, Parsons geared steam turbines,3 Admiralty 3-drum water-tube boilers, with a speed of 36 knots (67 km/h; 41 mph).she had a range of 5,530 miles. She had a compliment of 145,Her armament included; inch (120 mm) guns, inch (12.7 mm) machine guns, inch (533 mm) torpedo tubes, 20 depth charges, 1 rail and 2 throwers, 60 Mines 54

88 Intrepid attacked and sank the German submarine U-45 south-west of Ireland on 14 October 1939 in company with the destroyers HMS Ivanhoe and HMS Inglefield. She participated in the pursuit and destruction of the German battleship Bismarck in May 1941, and in Operation Pedestal, the escorting of a convoy to Malta in August Intrepid was attacked by German Ju 88 aircraft and sunk in Leros harbour in the Aegean Sea on 27 September This was the second ship lost under the command of Commander Charles de Winton Kitcat during the war. Kitcat was in command of HMS Imperial when she was lost while evacuating troops from Crete in

89 HMS HURWORTH HURWORTH was one of the second group, or Type 2 'Hunts'. She was ordered on 20 December 1939, Admiralty Job No J4207, and built by Vickers-Armstrong, with engines from Parsons Marine Steam Turbine Co. in Newcastle. HURWORTH along with MIDDLETON were laid down on the same day, 10 April she was launched on 16 April 1941he had a displacement of 1050 tons, 279ft long,31ft. beam and 8ft 3 ins draught. Her twin Parsons turbines could deliver snp giving a speed of 27 knots. She had a range of 3560 miles and a compliment of 168. Armament comprised of: 6 QF 4 in Mark XVI on twin mounts Mk. XIX, 4 QF 2 pdr Mk. VIII on quad mount MK.VII, 2 20 mm Oerlikons on single mounts P Mk. III 110 depth charges, two throwers, three racks. 56

90 HMS TROOPER weight (tons): 1560 disp (subm) dimensions : 84.3 x 7.8 x 4.5 m engine: 2 x diesel (2500 hp), 2 x electric (1450 hp), twin screw armament: 10 T.T. (6 fwd, 4 aft), 1 deck gun 4"/100mm power: 5000 h.p. speed: 15.5 knots HMS Trooper Penant N91 was built at Scotts Shipbuilding & Engineering Co. (Greenock, Scotland (Lt. John Somerton Wraith, DSO, DSC, RN) launched on 5th March 142. She sailed from Beirut on 26 September 1943 for a patrol in the Aegean Sea off the Dodecanese islands, including the Leros area. She failed to return on 17th October and was reported overdue on that day. She is presumed lost on German mines East of Leros. The exact date of her loss is not known. It must have been between 14 and 17 October14 Oct 1943 At dawn HMS Trooper is sighted in Alinda Bay (Leros) by the schooner LS 8 (T/A/Lt.Cdr. A.C.C. Seligman, RNR) of the Levant Flotilla and they exchange signals. The Germans had laid several minefields about 10 miles east of Alinda Bay and it is quite possible that she was mined there. 57

91 IRN EURO Built by CT Riva Trigoso. Launched on 7 July 1927 for the Regina Marina as a Turbine class destroyer, and completed on 22 December She had a displacement of 1,070 long tons (1,090 t) standard, Length:93.2 m (305ft 9 in)beam:9.2 m (30ft 2 in)draught:3 m (9ft 10 in) Propulsion consisted of 2 shaft Parsons type geared turbines 3 boilers40,000 hp (29,800 kw) giving her a speed of 35 knots. She had a range of 3,200 nm (5,900 km) at 14 kn (16 mph; 26 km/h).her compliment was 179 crew and officers. Armament consisted of mm (4.7 in) guns (2 2), 2 40 mm pom-pom anti-aircraft guns, mm machine guns, mm (21 in) torpedo tubes (3 2) and was capable of laying 52 mines. She was attacked and sunk by German aircraft while in Lakki harbour on 1 October 1943.The wreck was completely salvaged after the end of World War 11. Very little remains of the wreck today. 58

92 SUBMARINE NET LAKKI HARBOUR In an attempt to prevent German submarines from entering the harbours, the Italians devised several methods to deter them. One was glass balls of phosphorescence. These floated unseen and when broken alerted the defences. Another was steel nets made of interlocked rings and these were placed across the entrances to several harbours. Winches were generally used to open and close these deadly traps. One example is the huge system spanning the entrance to Lakki harbour and these can be visited at a depth of up to 40 metres. A huge buoy still hangs in mid water at Lakki and the bottom is littered with drums and even mines. A strange and eerie dive. DIVING SERVICES Diving operations, training and guided tours are operated by Hydrovius Dive, conveniently located in a sheltered bay between Agios Marina and Alinda. Owned and run by Kostos all of the dives site mentioned herein are available, and are usually executed from the launch pictured below. The fully equipped dive centre is located only a few meters from the jetty and has a classroom, showers and changing facilities. Several training sites are only a short boat ride from the centre. With the help of a reliable weather forecast, Kostas can relocate the boat as required. Kostas vast experience ensures that locating the wrecks using a shot is reliable and accurate. Full diving services are offered, from basic training technical diving. 59

93 APRES DIVES Any one interested in the history of World War 11, will marvel at the amount of documentation artifacts and remains of the battle of Leros. Selected tours of the island will reveal much of the island fortifications, command centres, gun emplacements and monuments to all the nations involved- Greek, Italian, British and even the aggressors, Germans. High in the mountains of Leros, evidence of the defence of the island can be found, and a guided tour is highly recommended. The views are truly spectacular. For the fit and hardy these also offer some exhilarating treks through the Leros country side; Check out the recommended walks available from LEROS ACTIVE, who have produced a superb guide pack of routes. 60

94 MUSEUMS There are several museums which are worthy of a visit and are filled with many interesting aspects of the Battle of Leros and local history. Tunnel museum As its name would suggest this museum is housed in an old command centre, and displays every aspect of the conflict. Superb dioramas depicting battles and war memorabilia spread throughout the complex provide hours of interest. Artefacts from every aspect of the battle can be found here, in addition to some more modern historical military equipment. A continuous a/v presentation runs in one of the tunnels, now a small cinema. Located in the town of Lakki. 61

95 Belini Tower Once used as a German Hospital, this 3 story building can be found in Alina. The ground floor deals with local history, while the upper floors display many artefacts from the dinking of the OLGA and INTREPID. Deposto Di Guerra Perhaps the most interesting of all museums is the privately owned collections of Ioannis Paraponiaris. As well as a plethora of war memorabilia, there are models of aircraft, scenic dioramas depicting the likes of the Italian float plane base, weapons including an 88mm anti-aircraft gun, sections of aircraft and personal effects. The walls are adorned with archive photos from the battle. Highly recommended! 62

96 DINNING OUT Leros is a small compact island and you are never far away from any area of interest. So exploring her culinary delights is easy. Here are a few examples of the superb food and drink to be enjoyed in idyllic surroundings. Try them all!!!!!!!!!!!!! 63

97 64

98 EDEN VILLAS VIP HOUSES ALINDA LEROS Tel: Web: 65

99 OTHER TITLES IN OUR E BOOK SERIES; THISTLEGORM REVEALED THE RUSSIAN WRECK SUEZ SHIPWRECKS THE TILE WRECK HER TRUE STORY "EGYPTIAN SHIPWRECKS -A PREVIEW" SHIPWRECKS OF THE MALDIVES MALTA SHIPWRECKS SHIPWRECKS OF TRUK LAGOON PACIFIC SHIPWRECKS SHIPWRECKS OF SOUTHERN EGYPT EGYPT S TOP 20 SHIPWRECKS! SHIPWRECKS OF SCAPA FLOW SHIPWRECKS OF THE ABC & SPICE ISLANDS THEY NEVER CAME BACK THE ROSALIE MOLLER IN DEPTH GUIDE SAFAGA SHIPWRECKS SHIPWRECKS OF TIRAN FORTHCOMING TITLES DIVE QUESIR "THE FAMOUS FIVE THE S.S. TURKIA BARBADOS SHIPWRECKS WRECKS OF THE FLORIDA KEYS AROUND THE WORLD IN 80 WRECKS EGYPTIAN SHIPWRECKS VOL 1 -THE RED SEA EGYPTIAN SHIPWRECKS VOL 2 -THE GULFS EGYPTIAN SHIPWRECKS VOL 3 MED COAST About the Author; Peter began diving in 1970.In 1983 he wrote the first of 25 diving related books, and has won several international awards for his publications and underwater photography. His articles and photographs have appeared consistently thought the international diving press, 66

100 A BSAC Advanced instructor, ( Red Sea Wreck Academy) SSI PRO 5000 DIVER and TDI Advance Trimix diver, Peter has lead over 500 wreck and photo safaris around the world, logging over 6500 dives, and along with his regular team of experts has located and identified many of the shipwrecks in Egyptian waters. Peter has worked closely with several tourist Authorities such as ESTA, Istria, Chuuk and most recently Leros active. Several more locations are earmarked in this series of guides which promote tourism through shipwrecks. For more information deeplens@aol.com, OUR SPONCORS Without the continued support of the following sponsors we would not have been able to produce this series of E book Guides: APEKS, AMBIENT DIVING,AP VALVES, ESTA,MYFLEX HOSES, OTTER DRY SUITS, SEA &SEA. 67