ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ STATUS NEGATIVUS, ACTIVUS, SOCIALIS: ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΚΡΙΣΗΣ ΣΗΜΕΡΑ Μάθημα: Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα Καθηγητής: Ανδρέας Δημητρόπουλος Μαθητής: Νικόλαος Μάλαμας Αριθμός Μητρώου: Ακαδημαϊκό Έτος: Εξάμηνο: Τέταρτο (Εαρινό) 1

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓH...3 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Η Θεωρία των Status Η Θεωρία των Θεσμικών Εγγυήσεων Κριτική Θεωρίας του Georg Jellinek Οι Κατηγορίες των Δικαιωμάτων Α)Τα Ατομικά Δικαιώματα Β)Τα Κοινωνικά Δικαιώματα Γ)Τα Πολιτικά Δικαιώματα Οι Γενιές των Δικαιωμάτων...19 Η Νομική Φύση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων A)Η Θεωρία του Θετικού δικαίου ή Νομικού Θετικισμού B)Η θεωρία του Φυσικού Δικαίου ή Υπερθετικού Δικαίου...21 Οι Τρεις Μερικότερες Διαστάσεις των Δικαιωμάτων Α)H Αμυντική Διάσταση Β)H Προστατευτική Διάσταση Γ)H Διασφαλιστική Διάσταση Παραίτηση από τα Δικαιώματα ΕΠΙΛΟΓΟΣ...30 ΠΕΡΙΛΗΨΗ-SUMMARY...31 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Α)Αποφάσεις Β)Αποσπάσματα Αποφάσεων ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει τη σύγχρονη οπτική ως προς τα συνταγματικά δικαιώματα, η οποία συμπληρώνει και δίνει νέα διάσταση στην κλασική θεωρία, που δε θα μπορούσε να μείνει αμετάβλητη λόγω της εξέλιξης της έννομης τάξης. Η μελέτη των συνταγματικών δικαιωμάτων βρίσκεται στο επίκεντρο της νομικής επιστήμης. Με την κλασική θεωρία του Georg Jellinek των αρχών του εικοστού αιώνα, διατυπώθηκαν κατευθυντήριες γραμμές για την κατανόηση των διαστάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Από τη σχέση κράτους-πολίτη (status), που δημιουργεί έκαστο δικαίωμα, ο Γερμανός νομομαθής διέκρινε το status negativus, το status positivus και το status activus, από τα οποία απέρρεαν ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα αντίστοιχα. Σήμερα, όμως, η θεωρία αυτή εμφανίζει ελλείψεις, διότι παρορούσε ότι κάθε δικαίωμα από αυτά έχει τρεις επιμέρους διαστάσεις, την αμυντική, την προστατευτική και τη διασφαλιστική, καθώς επίσης και την αλληλεπίδραση και την παραπληρωματικότητα μεταξύ των δικαιωμάτων. 3

4 ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Η Θεωρία των Status Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Georg Jellinek ( ) επηρεασμένος από τις αρχές του γερμανικού θετικισμού προέβη στη συστηματοποίηση της θεωρίας των συνταγματικών δικαιωμάτων κατατάσσοντάς τα σε τρεις κατηγορίες, όπως αποτυπώνονται στο έργο του «Systeme der subjektiven öffentlichen Rechte». Θεμέλιο της μελέτης του ήταν οι κίνδυνοι που προέρχονταν από την κρατική εξουσία. Η θεωρία των status αποτελεί και σήμερα τρόπο προσέγγισης της ισχύουσας προστασίας που εισάγουν τα θεμελιώδη δικαιώματα. Mε τον όρο «status» ο Georg Jellinek προτείνει ένα νομικό καθεστώς, μια νομική κατηγορία, προσπαθώντας έτσι να επιτύχει μια εννοιολογική κατάταξη των αφηρημένων μορφών σχέσης κράτους-υπηκόου. Με τη λογική αυτή διακρίνει τέσσερις σχέσεις κράτους-υπηκόου 1 : Α) το status passivus ή status subiectionis: Το status αυτό προκύπτει από το σύνολο των νομικών κανόνων που επενεργούν επιτακτικά ή απαγορευτικά στη σφαίρα του ατόμου. Η σχέση αυτή είναι σχέση υποταγής (subiectio) και μονομερής. Β)το status negativus ή status libertatis: Το status αυτό ορίζεται με την εξής φράση: «Στο μέλος της Πολιτείας παρέχεται ένα καθεστώς, στο πλαίσιο του οποίου είναι κύριος (κυρίαρχος), παρέχεται δηλαδή μια σφαίρα ελεύθερη από την προστασία του κράτους, μια σφαίρα που αρνείται την κρατική κυριαρχία.». Γ)το status positivus ή status civitatis: Το status αυτό σημαίνει ένα καθεστώς με το αντίθετο ακριβώς περιεχόμενο από εκείνο του status negativus ή status libertatis. Συγκεκριμένα, σημαίνει την παροχή της νομικής ικανότητας να χρησιμοποιεί κανείς για τον εαυτό του την κρατική εξουσία, να κάνει χρήση των θεσμών. Δηλαδή, είναι το καθεστώς που παρέχει θετικές αξιώσεις στο άτομο. Δ)το status activus: Το status αυτό διαφέρει από τα προηγούμενα, καθώς τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτό δε συνιστούν φυσικές ελευθερίες αλλά δικαιώματα εκτός της φυσικής ελευθερίας. Το status activus συνορεύει περισσότερο με την έννοια της «αρμοδιότητας», έχει το χαρακτήρα της θεσμικής συμμετοχικής σχέσης του ατόμου στο πολιτειακό γίγνεσθαι. Ωστόσο, μόνο τα τρία status μπορούν να αποτελέσουν τη βάση της προστατευτικής λειτουργίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων που είναι και το ζητούμενο. Το status passivus ή status subiectionis είναι ο χώρος άρνησης οποιασδήποτε έννοιας δικαιώματος. Επομένως, τρεις είναι οι 1 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ

5 μορφές που μπορεί να προσλάβει η προστατευτική λειτουργία της κρατικής εξουσίας 2. Έτσι, προκύπτουν τρεις κατηγορίες δικαιωμάτων, των οποίων η διάκριση γίνεται με βάση το ποιοτικό κριτήριο του περιεχομένου της αξιούμενης από την κρατική εξουσία πράξης lato sensu (συμπεριλαμβανομένης, δηλαδή και της παράλειψης): Α)Ατομικά είναι τα δικαιώματα τα οποία εξαναγκάζουν το κράτος σε παράλειψη (αποχή) από κάποια ενέργεια. Έτσι, στοιχειοθετείται η αρνητική κατάσταση του ατόμου (status negativus ή status libertatis). Β)Kοινωνικά είναι τα δικαιώματα τα οποία εξαναγκάζουν το κράτος σε θετική πράξη διαμορφώνοντας τη θετική κατάσταση του ατόμου (status positivus ή status socialis ή status civitatis). Γ)Πολιτικά είναι τα δικαιώματα τα οποία συνθέτουν την ενεργητική κατάσταση του ατόμου (status activus). Η Θεωρία των Θεσμικών Εγγυήσεων Μεταγενέστερη της θεωρίας του status ήταν η διαπίστωση της ύπαρξης και μιας άλλης κατηγορίας δικαιωμάτων, αυτών δηλαδή που απορρέουν από θεσμικές εγγυήσεις 3 [π.χ. βουλευτική ασυλία (άρθρα 61,62 Συντ.) και προσωπική και λειτουργική ανεξαρτησία των δικαστών (άρθρο 87 1Συντ.)]. Οι θεσμικές εγγυήσεις ομοιάζουν με τα κλασικά ατομικά δικαιώματα ως προς το ότι θεμελιώνουν αγώγιμες αξιώσεις κατά του κράτους με αντικείμενο την αποχή του από επεμβάσεις στη συνταγματικά κατοχυρωμένη σφαίρα ελευθερίας και ανεξαρτησίας συγκεκριμένων προσώπων. Παράλληλα, όμως, διαφέρουν από τα κλασικά ατομικά δικαιώματα, καθώς δεν αποβλέπουν στην προστασία του φορέα της αξίωσης ως ατόμου αλλά στη διασφάλιση του θεσμού έχουν, δηλαδή, συγκεκριμένο λειτουργικό προορισμό. Ακόμα, οι θεσμικές εγγυήσεις μπορεί να έχουν και θετικό περιεχόμενο, δηλαδή να περιλαμβάνουν υποχρέωση του νομοθέτη να θεσπίζει ρυθμίσεις κατάλληλες για την προστασία του θεσμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι μια θεσμική εγγύηση μπορεί να συνυπάρχει στην ίδια συνταγματική διάταξη με θεμελιώδη δικαιώματα. Για παράδειγμα, το άρθρο 14 1 Συντ. και κατοχυρώνει την ατομική ελευθερία του τύπου, αλλά εγγυάται και για τον θεσμό του τύπου, ο οποίος έχει καίρια σημασία σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, εφόσον η συμμετοχή στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας προϋποθέτει επαρκή και έγκυρη ενημέρωση. 2 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Schmitt, «Verfassungslehre», σελ

6 Αντίστοιχα, στο άρθρο 21 1 Συντ. ερείδονται και το ατομικό δικαίωμα ίδρυσης οικογένειας και το κοινωνικό δικαίωμα της προστασίας της οικογένειας αλλά και η εγγύηση του θεσμού της οικογένειας 4. Κριτική Θεωρίας του Georg Jellinek Ωστόσο, η θεωρία του Georg Jellinek που καταλήγει στη διάκριση των δικαιωμάτων στις τρεις βασικές κατηγορίες είναι σήμερα, κατά γενική ομολογία, παρωχημένη και ανεπαρκής, διότι δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες της σύγχρονης νομικής ζωής και επιστήμης. Συγκεκριμένα, μετά την αναγωγή της ανθρώπινης αξίας σε βασική προστατευτική υποχρέωση του κράτους και την ενοποίηση της σύγχρονης έννομης τάξης, κάθε θεμελιώδες δικαίωμα περιέχει ταυτόχρονα: Α)αμυντικές τόσο κατά του κράτους όσο και κατά των ιδιωτών αξιώσεις 5. Β) προστατευτικές προς το κράτος αξιώσεις Γ) διασφαλιστικές προς το κράτος αξιώσεις. Πρόκειται για τις τρεις επιμέρους εκφάνσεις κάθε δικαιώματος. Επομένως, το κριτήριο της παραδοσιακής διάκρισης, δηλαδή το περιεχόμενο της πράξης του αποδέκτη της ενέργειας του συνταγματικού δικαιώματος, έχει σήμερα αποδυναμωθεί και για αυτό το λόγο η κλασική τριμερής διάκριση δεν είναι πλέον επιστημονικά ορθή. Άλλωστε, η διάκριση αυτή αφορούσε μόνο τα δημόσια δικαιώματα 6. Σήμερα, βασιζόμενοι στη σύγχρονη θεωρία, μπορούμε να 4 Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Η θεωρία του Jellinek, βασισμένη στη δυαδιστική έννομη τάξη, είχε περιοριστεί μόνο στα δημόσια δικαιώματα, δηλαδή στα δικαιώματα τα οποία διέπονται από κανόνες Δημοσίου Δικαίου και στρέφονται μόνο κατά του κράτους (αμυντικά δικαιώματα), το οποίο ενεργεί με την κυριαρχική του ιδιότητα (imperium). Ωστόσο, τη δυαδιστική διαδέχτηκε η μονιστική έννομη τάξη (άρθρο 25 1-γ Συντ.) και άρα η θεωρία του Georg Jellinek σήμερα εμφανίζει κενά. 6 Βλ. Ράικο, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ. 39:«Τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν μια και μάλιστα την σπουδαιότερη- κατηγορία δημοσίων δικαιωμάτων (subjective öffentliche Rechte), δηλαδή των δικαιωμάτων που ρυθμίζονται από το δημόσιο δίκαιο. Ειδικότερα, ως θεμελιώδη δικαιώματα θεωρούνται εκείνα τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται από κείμενα αυξημένης τυπικής δυνάμεως και ιδίως από το Σύνταγμα και τα οποία έτσι δεσμεύουν και τις τρεις συντεταγμένες εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική). Με άλλα λόγια, τα θεμελιώδη δικαιώματα ταυτίζονται με τα συνταγματικά δικαιώματα.». Για την ίδια άποψη με τον Ράικο, δηλαδή υπέρ του δημόσιου χαρακτήρα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, Βλ. και Μάνεση, «Συνταγματικά Δικαιώματα Α, Ατομικές Ελευθερίες», σελ και Σβώλο/Βλάχο, «Το Σύνταγμα της Ελλάδος Ι», σελ. 88:«Τα δικαιώματα ταύτα είναι υποδιαίρεσις των εν γένει δημοσίων δικαιωμάτων και αντιδιαστέλλονται προς τα αστικά ή ιδιωτικά, περιέχουν δε, ως παν δικαίωμα, εξουσίαν τινά βουλήσεως του προσώπου προστατευομένην υπό της νομικής οργανώσεως του κράτους, προς εξυπηρέτησιν συμφέροντος ή βασικού σκοπού εν γένει. Η εξουσία του φορέως του δικαιώματος στρέφεται, ενταύθα, κατά του κράτους.». Εν τούτοις, και ο Ράικος και ο Μάνεσης και οι Σβώλος και Βλάχος παρορούν το γεγονός ότι, μετά την ενοποίηση της έννομης τάξης με βάση το άρθρο 25 1-γ Συντ., δεν υπάρχει διάκριση Δημόσιου και 6

7 ισχυρισθούμε ότι σε κάθε ατομικό δικαίωμα περιλαμβάνονται όχι μόνο αρνητικές, όπως πρέσβευε η κλασική θεωρία, αλλά και θετικές και συμμετοχικές αξιώσεις. Τα ίδια ισχύουν και για τα κοινωνικά και για τα πολιτικά δικαιώματα. Η σημερινή συνύπαρξη σε έκαστο δικαίωμα των τριών αξιώσεων που απορρέουν από τις τρεις κατηγορίες δικαιωμάτων δεν ίσχυε πάντα, δεδομένου ότι καθεμιά αντιστοιχεί σε διαφορετικά στάδια της κοινωνικοπολιτικής εξέλιξης των νεότερων χρόνων 7. Λαμβάνοντας υπόψη την ανεπάρκεια της κλασικής θεωρίας, προτείνεται η διάκριση των δικαιωμάτων σε δικαιώματα του πολίτικου, οικονομικού και κοινωνικού χώρου, η οποία, όμως, δεν είναι απόλυτη υπό την έννοια ότι όλα τα δικαιώματα αποτελούν εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας. Οι Κατηγορίες των Δικαιωμάτων Α)Τα Ατομικά Δικαιώματα Ατομικά δικαιώματα 8, κατά την παραδοσιακή θεωρία, είναι τα δημόσια δικαιώματα τα οποία παρέχουν στα άτομα μόνο αρνητική αξίωση 9 στρεφόμενη κατά του κράτους, εξαναγκάζοντάς το αποκλειστικά σε παράλειψη (nec facere). Δηλαδή, με τα ατομικά δικαιώματα οι πολίτες αποκτούν μια σφαίρα ελεύθερης δράσης στην οποία δε χωρεί κρατική παρέμβαση (staatsfreie Sphäre). Τα ατομικά δικαιώματα είχαν, κατά την κλασική θεωρία, ελευθεριακό περιεχόμενο. Στόχος τους, λοιπόν, ήταν να εξασφαλίσουν την ελευθερία του ανθρώπου δια της αποχής του Ιδιωτικού Δικαίου άρα, δε νοείται διάκριση δημοσίων και ιδιωτικών δικαιωμάτων. Βλ. και Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ. 103:«Εφόσον λοιπόν δημόσια δικαιώματα είναι τα στρεφόμενα (μόνο) κατά του κράτους, τα θεμελιώδη δικαιώματα δεν είναι δημόσια, καθόσον στρέφονται όχι μόνο κατά του κράτους αλλά και κατά των ιδιωτών.». 7 Βλ. Μάνεση, «Συνταγματικά Δικαιώματα Α, Ατομικές Ελευθερίες», σελ Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ. 34:«Η πανηγυρική εξαγγελία των κλασικών «καταλόγων» ατομικών δικαιωμάτων συμπίπτει χρονικά, σε γενικές γραμμές, με την οικονομική και πολιτική ισχυροποίηση της αστικής τάξης και με τη βαθμιαία επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και της «οικονομίας της αγοράς». Η σύμπτωση βέβαια δεν είναι διόλου τυχαία: Προκειμένου να λειτουργήσει το σύστημα αυτό προϋποτίθεται ότι όσοι μπορούν να εργαστούν είναι ελεύθεροι, δηλαδή απαλλαγμένοι από καταναγκασμούς εκ μέρους της κρατικής εξουσίας, να διαπραγματευτούν την εργατική τους δύναμη στην «αγορά» και να την εκμισθώσουν στους ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής. Από την πλευρά τους οι τελευταίοι χρειάζονται τη νομική κατοχύρωση της ιδιοκτησίας τους και όλοι μαζί, «μισθωτές» και «εκμισθωτές» εργασίας, εμφανίζονται ως τυπικά ίσα υποκείμενα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, που συμμετέχουν στις διαδικασίες παραγωγής και ανταλλαγής. Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι οι κλασικοί κατάλογοι ατομικών δικαιωμάτων βασικά υφαίνονται γύρω από τον καμβά ελευθερία-ισότητα-ιδιοκτησία.». 9 Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ. 7:«Τα ατομικά δικαιώματα είναι χωρίς εξαίρεση όχι απλώς κατευθυντήριες «προτάσεις» ή εντολές ή καν ευχές του συντακτικού προς τον κοινό νομοθέτη, αλλά «υποκειμενικά δίκαια», πλήρη δηλαδή δικαιώματα του ατόμου, αγώγιμες και εξαναγκαστές έννομες αξιώσεις.». 7

8 κράτους 10. Παλαιότερα, δηλαδή, τα ατομικά δικαιώματα ταυτίζονταν με τα αμυντικά 11 δικαιώματα, υπό την έννοια ότι παρείχαν στο άτομο αξίωση αποχής στρεφόμενη κατά των επεμβάσεων του κράτους στην ιδιωτική του σφαίρα 12. Τα ατομικά δικαιώματα αντανακλούσαν το διαχωρισμό και επεδίωκαν την οριοθέτηση της ιδιωτικής και της δημόσιας ζωής, της κοινωνίας και του κράτους 13. Σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι δεν ισχύει αυτή η ταύτιση, διότι αμυντική διάσταση έχει κάθε δικαίωμα και μάλιστα η αξίωση αποχής στρέφεται και κατά του κράτους και κατά των ιδιωτών (erga omnes) 14, 10 Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ. 8:«Τα ατομικά δικαιώματα δεν ενισχύουν μόνο την έννομη θέση του ιδιώτη, αλλά τον μεταβάλλουν από απλό αντικείμενο σε υποκείμενο δικαίου, τον μετατρέπουν από υπήκοο σε πολίτη.». 11 Βλ. Ράικο, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ,Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ. 43:«Τα ατομικά δικαιώματα είναι αμυντικά δικαιώματα (Abwehrrechte), δηλαδή δικαιώματα άμυνας των ατόμων κατά των επεμβάσεων του κράτους στη σφαίρα της ελεύθερης δράσης αυτών.». Ο Ράικος φαίνεται να ασπάζεται την παραδοσιακή θεωρία και να παραβλέπει ότι αμυντική ενέργεια αναπτύσσεται και κατά των ιδιωτών στο πλαίσιο της σύγχρονης ανθρωπιστικής έννομης τάξης. 12 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ. 196:«Το είδος αυτής της προστασίας προϋποθέτει ένα κοινωνικό πεδίο, μέσα στο οποίο ο άνθρωπος λύνει τα προβλήματά του χωρίς να χρειάζεται τη συγκεκριμένη προστασία του κράτους. Και στο χώρο αυτό αναπτύσσονται σχέσεις πραγματικές ή και έννομες, οι σχέσεις όμως αυτές μπορούν και λειτουργούν αυτόνομα χωρίς την εξουσιαστική παρουσία του κράτους. Πηγή της αντίληψης για την αρνητική προστατευτική λειτουργία της κρατικής εξουσίας, του nec facere, είναι η ιδέα του «κράτους δικαίου», όπως εμφανίζεται στα Συντάγματα του δέκατου ένατου αιώνα ως κατάκτηση της αστικής τάξης απέναντι στην ως τότε απόλυτη μοναρχία. Το «φιλελεύθερο»- περιεχόμενο των πρώτων Συνταγμάτων, που περιόρισαν τη μοναρχία ήταν η προστασία της ιδιοκτησίας και της προσωπικής ελευθερίας με βάση τον κανόνα, πως η περιοριστική κρατική παρέμβαση στα δύο αυτά πεδία της ζωής του ανθρώπου απαγορεύεται, εκτός αν ο νόμος το επιτρέπει.». Η άποψη αυτή συμπίπτει με την παραδοσιακή θεωρία, κατά την οποία τα ατομικά δικαιώματα στρέφονταν μόνο κατά του κράτους και παρείχαν μόνο αξίωση αποχής του από την ελεύθερη σφαίρα των ιδιωτών. Δηλαδή, δε λαμβάνει υπ όψιν τη σύγχρονη θεωρία, κατά την οποία τα ατομικά δικαιώματα έχουν αμυντική λειτουργία και κατά των ιδιωτών και ότι μπορεί να παρέχουν αξίωση και για πράξη του κράτους. 13 Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Μανιτάκη, «Κράτος Δικαίου και Δικαστικός Έλεγχος της Συνταγματικότητας», σελ :«η ισχύς των ατομικών δικαιωμάτων εκτείνεται στο σύνολο της έννομης τάξης και αγκαλιάζει, άρα, τόσο τις δημόσιες όσο και τις ιδιωτικές έννομες σχέσεις. Το ζήτημα, επομένως, της «τριτενέργειας» των συνταγματικών δικαιωμάτων, που τόσο έχει γοητεύσει ένα μέρος της ελληνικής νομικής θεωρίας λύεται έμμεσα με την επίκληση του άρθρου 25 1 Συντ. το οποίο, μαζί με το άρθρο 2 1 Συντ., που επιβάλλει στην πολιτεία την υποχρέωση να προστατεύει την αξία του ανθρώπου, μπορεί να αποτελέσει θεμέλιο για την «οριζόντια» ισχύ των διατάξεων που προστατεύουν ατομικά δικαιώματα και την άμεση επενέργειά τους σε όλες τις έννομες σχέσεις, ιδιωτικές και δημόσιες. Δε χωρεί, λοιπόν, αμφιβολία ότι στην ελληνική έννομη τάξη τα συνταγματικά δικαιώματα ακτινοβολούν αδιακρίτως, προς όλες τις κατευθύνσεις και, άρα, ενεργούν και έναντι τρίτων. Σε ό,τι αφορά, ιδίως, τις συμβατικές σχέσεις και γενικότερα τις δικαιοπραξίες, οι διατάξεις των ατομικών δικαιωμάτων ενεργούν με την μορφή κανόνων δημόσιας τάξης. Κατά συνέπεια, παράλληλα με τον επιτακτικό χαρακτήρα και την άμεση ισχύ τους, τα συνταγματικά δικαιώματα διαθέτουν στην ελληνική συνταγματική τάξη και απόλυτη ισχύ, αφού ενεργούν στο σύνολο της έννομης τάξης, και το γνώρισμά τους αυτό επιβεβαιώνεται και ενισχύεται από το άρθρο 25 1 Συντ.». Ο Μανιτάκης ξεκάθαρα ασπάζεται τη σύγχρονη θεωρία, κατά την οποία τα συνταγματικά δικαιώματα ενεργούν erga omnes. Για την ίδια άποψη Βλ. και Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ

9 ενώ η αμυντική τους δράση μπορεί να εκδηλώνεται και με αξίωση πράξης από το κράτος. Η παραδοσιακή θεωρία εμμένει στην απόλυτη διάκριση των ατομικών από τα πολιτικά και τα κοινωνικά δικαιώματα. Ωστόσο, αυτό δε γίνεται δεκτό σήμερα και όλα τα είδη δικαιωμάτων θεωρούνται μεταξύ τους παραπληρωματικά. Από αυτό προκύπτει ότι αξίωση προς παράλειψη του κράτους περιέχουν όχι μόνο τα ατομικά αλλά και τα κοινωνικά και τα πολιτικά δικαιώματα. Για παράδειγμα, το κοινωνικό δικαίωμα της υγείας δεν περιέχει μόνο αξίωση προς το κράτος να προστατεύει την υγεία των πολιτών, αλλά και να απέχει από ενέργειες που θα μπορούσαν να την θέσουν σε κίνδυνο. Επομένως, η αξίωση προς παράλειψη του κράτους δε συνιστά επαρκές κριτήριο για να χαρακτηρισθεί ένα δικαίωμα ως ατομικό. Επιπλέον, κάθε ατομικό δικαίωμα έχει όχι μόνο αρνητική, αλλά και θετική διάσταση. Για παράδειγμα η εξασφάλιση της ελευθερίας μετακίνησης εξαρτάται όχι μόνο από την απουσία διοικητικών απαγορεύσεων, αλλά και από την ύπαρξη και λειτουργία συγκοινωνιακών μέσων 15,16. Βεβαίως, τα ατομικά δικαιώματα εξασφαλίζουν στο άτομο και τη συμμετοχή στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο, γεγονός το οποίο διαμορφώνει την ενεργητική-συμμετοχική τους πτυχή. Επίσης, το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας (άρθρο 20 1 Συντ.) είναι στενά συνδεδεμένο με τα ατομικά δικαιώματα, καθώς παρέχει τη βάση για προστασία των φορέων τους δια της δικαστικής οδού, εφόσον αυτά θίγονται. Ωστόσο, η παροχή έννομης προστασίας προϋποθέτει τη δημιουργία και συντήρηση από το κράτος ενός περίπλοκου και πολυδάπανου μηχανισμού απονομής δικαιοσύνης. Τέλος, η άσκηση του εν λόγω δικαιώματος έχει και την πλευρά της συμμετοχής του φορέα του στη διαμόρφωση της πολιτειακής βούλησης, καθώς τα δικαστήρια, ως κρατικά όργανα, συμπεριλαμβάνονται στους εκφραστές της και εφόσον, κατά κανόνα, δε λειτουργούν αυτεπάγγελτα, αλλά ύστερα από άσκηση ενδίκου βοηθήματος από τον αιτούμενο έννομη προστασία 17. Η αντίληψη πως η κοινωνία χρειάζεται το κράτος μόνο για την εξωτερική και εσωτερική ασφάλεια της πολιτείας, δηλαδή στα πεδία της άμυνας, της δημόσιας τάξης και της δικαιοσύνης, κλονίστηκε ήδη από τον δέκατο ένατο αιώνα. Η εγγύηση της ελευθερίας απέναντι στο κράτος ολοκληρώνεται με τη διασφάλισή της μέσω του κράτους. Με 15 Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Βλάχο, «Κοινωνιολογία των δικαιωμάτων του ανθρώπου», σελ Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ. 32 9

10 άλλα λόγια, τις προϋποθέσεις της προσωπικής ελευθερίας δεν τις εξασφαλίζει η απουσία του κράτους, αλλά όλο και περισσότερο η παρουσία και παρέμβασή του. Για παράδειγμα, η ελευθερία διαμόρφωσης, εκδήλωσης και διάδοσης της γνώμης και της σκέψης προϋποθέτει ενημέρωση και παιδεία προσφερόμενες από το κράτος. Έτσι, γίνεται σαφές ότι τα όρια μεταξύ status negativus και status positivus δεν είναι ευκρινή και διακριτά 18. Τα ατομικά δικαιώματα διατυπώνονται στο Σύνταγμα με διάφορους τρόπους 19 : Α)ως απαγόρευση επεμβάσεως (π.χ.άρθρο 6 1-α Συντ.:«Κανένας δε συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται χωρίς αιτιολογημένο δικαστικό ένταλμα, που πρέπει να επιδοθεί την στιγμή που γίνεται η σύλληψη ή η προφυλάκιση.»). Β)ως καθορισμός των μόνων επιτρεπόμενων επεμβάσεων (π.χ.άρθρο 5 3-β Συντ.: «Κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος.»). Γ) ως διακήρυξη ελευθερίας (π.χ. άρθρο 14 2-α Συντ.:«Ο τύπος είναι ελεύθερος»). Δ)ως διακήρυξη του απαραβίαστου ορισμένου εννόμου αγαθού (π.χ.άρθρο 9 1-β Συντ.:«Η ιδιωτική και οικογενειακή ζωή του ατόμου είναι απαραβίαστη.»). Ε)ως διακήρυξη του απαραβίαστου μιας ορισμένης ελευθερίας (π.χ. άρθρο 5 3-α Συντ.:«Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη.») Στ) ως δικαίωμα του ατόμου προς ορισμένη συμπεριφορά (π.χ. άρθρο 11 1 Συντ.:«Οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα και χωρίς όπλα.»). Ζ)ως τοποθέτηση ενός εννόμου αγαθού υπό την προστασία του κράτους, κάτι που σημαίνει ότι το κράτος δεν έχει δικαίωμα να προσβάλλει το αγαθό αυτό (π.χ. άρθρο 5 2-α Συντ.:«Όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων.»). 18 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ,Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ

11 Β)Τα Κοινωνικά Δικαιώματα Κοινωνικά δικαιώματα 20 είναι τα δικαιώματα τα οποία στρέφονται προς το κράτος (όπως και τα πολιτικά δικαιώματα) και παρέχουν αξίωση 21 στα άτομα προς πράξη του κράτους (facere), δηλαδή αξίωση θετικής διασφάλισης ή υλικής πράξης ή θεσμικής πρόβλεψης εκ μέρους του κράτους προς αυτά. Η έκφραση «κοινωνικό δικαίωμα» είναι ξένη προς την κλασική θεωρία, η οποία αντιλαμβανόταν τα δικαιώματα μόνο ως ατομικ(ιστ)ικά νομικά μορφώματα. Η θετική αξίωση προς το κράτος που περιέχουν τα κοινωνικά δικαιώματα δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με το παλαιό φιλελεύθερο κράτος αποχής. Ο ιδιώτης δεν αμύνεται έναντι του κινδύνου «κράτος», αλλά απευθύνεται σε αυτό ζητώντας να τον βοηθήσει και να τον προστατεύσει. Πρόκειται συνήθως για νεότερα δικαιώματα, που αντανακλούν την άμβλυνση της σύγκρουσης κοινωνίας και κράτους και αποτελούν αξιώσεις κατά του τελευταίου να εξασφαλίσει την παροχή στοιχειωδών βιοτικών αγαθών και να συνδράμει στην επίτευξη στοιχειώδους δικαιοσύνης 22. Η υποχρέωση του κράτους να προβεί σε θετική πράξη δεν είναι η ειδοποιός διαφορά των κοινωνικών δικαιωμάτων έναντι των άλλων αντίθετα, διαχέεται σε κάθε είδους δικαίωμα. Αυτό οφείλεται στην εξέλιξη του κράτους σε κοινωνικό κράτος δικαίου. Το κοινωνικό κράτος υπόσχεται και τα κοινωνικά δικαιώματα εγγυώνται κρατικές παροχές. Η συμμετοχή στις παροχές αυτές είναι εκείνη που δημιουργεί τις οικονομικές και γενικά τις βιοτικές προϋποθέσεις για την απόλαυση της ελευθερίας που εγγυώνται τα ατομικά δικαιώματα. Υπό την έννοια αυτή, τα κοινωνικά δικαιώματα δεν πρέπει να αντιδιαστέλλονται προς τα ατομικά, αλλά να θεωρούνται η αναγκαία συμπλήρωσή τους για την αντιμετώπιση των νέων κοινωνικών δεδομένων. 20 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ,Θεμελιώδη Δικαιώματα» σελ. 201:«Τα κοινωνικά δικαιώματα προέκυψαν από την εξέλιξη του αστικού κράτους το δέκατο ένατο αιώνα. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας με τους κανόνες της ελεύθερης οικονομίας δημιούργησε τη γνωστή οικονομική κρίση στις κοινωνικές ομάδες που τελούσαν σε σχέση εξαρτημένης εργασίας και τη συνακόλουθη κοινωνική ανισότητα σε βάρος της εργατικής τάξης. Το κράτος καλείται, κάτω από τις συνθήκες αυτές, να καλύψει τις βιοτικές ανάγκες των πολιτών τόσο στο υλικό, όσο και στο θεσμικό επίπεδο. Η υπαρξιακή αυτή εξάρτηση του πολίτη από το κράτος σημαδεύει και την ιστορική μετάβαση του προβλήματος της ελευθερίας σε μια νέα φάση. Η ελευθερία δεν μπορεί πια να διασφαλίζεται με τα αμυντικά δικαιώματα- μόνο έναντι της εξουσίας αλλά και με τις αξιώσεις κοινωνικών παροχών μέσω της εξουσίας. Η μετάβαση αυτή χαρακτηρίζει, στο επίπεδο μεν του πολιτεύματος το μετασχηματισμό του φιλελεύθερου κράτους δικαίου στο κοινωνικό κράτος δικαίου και στο επίπεδο των θεμελιωδών δικαιωμάτων τη γένεση των κοινωνικών δικαιωμάτων.». 21 Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ. 30:«Τα κοινωνικά δικαιώματα, σε αντίθεση προς τα ατομικά, καθιερώνουν υποχρεώσεις του κράτους για παρέμβαση με θετικές ενέργειες (status positivus) και παροχή αγαθών και υπηρεσιών, χωρίς όμως τούτο να συνοδεύεται κατ ανάγκη από αντίστοιχες αξιώσεις συγκεκριμένων δικαιούχων κατά του κράτους». 22 Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ

12 Αντικείμενο των κοινωνικών δικαιωμάτων είναι τα αγαθά που είναι απαραίτητα για την κατοχύρωση της υπόστασης του ανθρώπου. Έτσι, αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, εφόσον αναφέρονται στην per se επιβίωση του ανθρώπου. Είναι λογικό, λοιπόν, να προηγούνται όλων των άλλων δικαιωμάτων, διότι πρώτα επιτυγχάνεται η εξασφάλιση της ύπαρξης του ανθρώπου και μετά της ελευθερίας του. Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι ιστορικά προηγήθηκε η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων του κλασικού καταλόγου έναντι των κοινωνικών. Τούτο μπορεί να εξηγηθεί από το μεγάλο δημοσιονομικό κόστος που συνεπάγεται για το κράτος η κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων, επειδή τα ατομικά δικαιώματα προστατεύουν μια υπάρχουσα κατάσταση, ενώ το περιεχόμενο των κοινωνικών δικαιωμάτων συνίσταται σε κάτι που δεν υπάρχει, αλλά πρέπει να δημιουργηθεί ή να παρασχεθεί από το κράτος (π.χ. θέσεις εργασίας, νοσοκομεία) 23. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι τα κοινωνικά δικαιώματα τοποθετούνται στην κορυφή της ιεραρχίας των συνταγματικών δικαιωμάτων, διότι πρέπει πρώτιστα να διαφυλαχθεί το δικαίωμα στη ζωή, ώστε να μπορέσουν να γεννηθούν, να προστατευθούν και να ασκηθούν και τα υπόλοιπα δικαιώματα. Η τεράστια σπουδαιότητα τους αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στην πλειοψηφία τους διαφυλάττονται όχι μόνο στα δημοκρατικά, όπως συμβαίνει στην περίπτωση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά και στα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η υποδειγματική αναγνώριση και προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων στις σοσιαλιστικές χώρες είναι αυτονόητη ενόψει της κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής 24. Εφόσον τα κοινωνικά δικαιώματα αναφέρονται στην υπόσταση του ανθρώπου είναι λογικό και αναγκαίο φορείς τους να είναι όλοι οι πολίτες. Τα κοινωνικά αγαθά που αποτελούν το προστατευόμενο αντικείμενο των κοινωνικών δικαιωμάτων πρέπει να ανήκουν και να είναι προσιτά σε όλα τα μέλη του κοινωνικού συνόλου. Για αυτό το λόγο, ενώ παλαιότερα η εξασφάλιση των κοινωνικών αγαθών ήταν αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση, σήμερα είναι υπόθεση του συνόλου και αυτό οφείλεται στη μεταβολή της ατομικιστικής έννομης τάξης του κράτους αποχής στην ανθρωπιστική έννομη τάξη του κοινωνικού κράτους δικαίου 25. Λόγω της σπουδαιότητάς τους, τα κοινωνικά αγαθά απώλεσαν το οικονομικό και εμπορικό περίβλημα που κατείχαν υπό την έννοια ότι το κράτος μεριμνά ώστε να τα παρέχει δωρεάν ή έναντι 23 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Ράικο, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ Βλ. Μαυριά, «Συνταγματικό Δίκαιο», σελ

13 χαμηλού αντιτίμου καθιστώντας τα προσβάσιμα από όλους. Αυτό δεν σημαίνει πάντως ότι δεν είναι η δυνατή η μέτρηση της οικονομικής τους αξίας. Τα κοινωνικά δικαιώματα έχουν ένα ελάχιστο βασικό περιεχόμενο. Το ελάχιστο περιεχόμενο αναφέρεται και στις ποσοτικές και στις ποιοτικές διαστάσεις του κοινωνικού δικαιώματος. Με τα κοινωνικά δικαιώματα δεν επιδιώκεται το maximum αυτά εξασφαλίζουν ένα κατώτατο όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης (Existenzminimum). Το ελάχιστο περιεχόμενο δικαιολογείται από τα περιορισμένα οικονομικά μέσα και αγαθά που διαθέτει το κράτος. Εν τούτοις, αν ο νομοθέτης υλοποίησε το περιεχόμενο ενός κοινωνικού δικαιώματος δεν μπορεί πια να το καταργήσει ολοκληρωτικά και σε καμία περίπτωση αυθαίρετα. Μπορεί, φυσικά, ανάλογα με τη διακύμανση των οικονομικών δυνατοτήτων του κράτους να περιορίζει την παρεχόμενη κοινωνική προσφορά, όχι όμως να την καταργεί. Εφόσον δηλαδή όλοι οι πολίτες δικαιούνται και πρέπει να απολαμβάνουν τα κοινωνικά αγαθά, περιορίζεται τόσο η ποιότητα όσο και η ποσότητα αυτών (αντιστρόφως ανάλογα μεγέθη). Βέβαια, η έννοια του ελάχιστου μεταβάλλεται από εποχή σε εποχή και διαφέρει από κοινωνία σε κοινωνία. Προσδιορίζεται πάντως αντικειμενικά και περιλαμβάνει τα απολύτως στοιχειώδη για την επιβίωση ενός ανθρώπου, συμβαδίζει όμως και με την οικονομική κατάσταση της κοινωνίας και του κράτους. Παρά την τεράστια σημασία τους για την υπόσταση του ανθρώπου, τα κοινωνικά δικαιώματα δε δημιουργούν αγώγιμες αξιώσεις 26,27, δηλαδή δεν εξειδικεύουν επαρκώς τις σχετικές υποχρεώσεις του κράτους, με αποτέλεσμα να είναι ανεπίδεκτα δικαστικής εκτίμησης τα στοιχεία και οι προϋποθέσεις των κοινωνικών παροχών, επί τη βάσει αποκλειστικά των συνταγματικών διατάξεων. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός ότι, αν από όλα τα κοινωνικά δικαιώματα απέρρεαν αγώγιμες αξιώσεις, τότε η κατανομή των πόρων 26 Βλ. Μάνεση, «Συνταγματικά Δικαιώματα Α, Ατομικές Ελευθερίες», σελ. 23:«Ενώ τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα θεμελιώνουν αγώγιμη αξίωση για την απόλαυσή τους και συνεπάγονται ποινική, αστική ή και πειθαρχική ευθύνη για τα κρατικά όργανα που τα παραβιάζουν, δε συμβαίνει το ίδιο με τα κοινωνικά δικαιώματα μέχρις ότου αυτά συγκεκριμενοποιηθούν διαμέσου της κοινής νομοθεσίας. Οι διατάξεις του Συντάγματος περί κοινωνικών δικαιωμάτων εμφανίζονται, από αυτή την άποψη, ως «συνταγματικές εντολές» ή ως «θεσμικές εγγυήσεις» ή ως «κατευθυντήριες αρχές». Τούτο σημαίνει ότι εξαρτάται από τον (κοινό) νομοθέτη να φροντίσει για την κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων που προβλέπονται από το Σύνταγμα.». 27 Βλ. Γεωργόπουλο, «Επίτομο «Συνταγματικό Δίκαιο», σελ. 630:«Οι διατάξεις, με τις οποίες αναγνωρίζονται κοινωνικά δικαιώματα, σπάνια παρέχουν στο άτομο την ευχέρεια να πραγματοποιήσει, με προσφυγή στη δικαιοσύνη, την εκπλήρωση από το κράτος των σχετικών υποχρεώσεών του, ενώ αντίθετα οι φορείς των ατομικών δικαιωμάτων απολαμβάνουν πλήρη δικαστική προστασία. Κατά συνέπεια οι κοινωνικού περιεχομένου συνταγματικές διατάξεις έχουν ιδίως το χαρακτήρα κατευθυντήριων υποδείξεων προς το νομοθέτη, του χαράζουν πλαίσια προγράμματος, που θα πραγματοποιήσει όταν το κρίνει σκόπιμο.». 13

14 θα γινόταν μόνο με δικαστικές αποφάσεις και θα ήταν αδύνατο να χρηματοδοτηθούν και να προωθηθούν νέες πολιτικές. Δηλαδή, την άσκηση της πολιτικής από τους αντιπροσώπους του κυρίαρχου λαού θα υποκαθιστούσε η εκτέλεση των δικαστικών αποφάσεων και τη λαϊκή κυριαρχία το «κράτος των δικαστών». Φυσικά, η συνταγματική επιταγή για κρατική μέριμνα δεν αποκλείει την παράλληλη δραστηριοποίηση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας προς την ίδια κατεύθυνση, εκτός αν υπάρχει απαγορευτική διάταξη (π.χ. το άρθρο 16 5 Συντ. επιτάσσει η ανώτατη εκπαίδευση να παρέχεται μόνο από Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου.) 28. Τα κοινωνικά δικαιώματα κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες 29 : Α)στα οικογενειακά δικαιώματα (π.χ. προστασία οικογένειας, μητρότητας). Β)στα δικαιώματα κοινωνικής ασφάλισης (π.χ. προστασία υγείας, γήρατος). Γ)στα οικονομικά δικαιώματα (π.χ.δικαίωμα εργασίας). Δ)στα πολιτιστικά δικαιώματα (π.χ. δικαίωμα παιδείας). Όπως και οι άλλες κατηγορίες δικαιωμάτων, έτσι και τα κοινωνικά δικαιώματα περιέχουν όχι μόνο αξίωση για παροχή από το κράτος αλλά και για αποχή του κράτους και συμμετοχική αξίωση. Για παράδειγμα, το δικαίωμα της εργασίας δεν προστατεύεται μόνο με την παροχή εργασίας, ως εγγύηση του status positivus, αλλά και με την απαγόρευση της αναγκαστικής εργασίας, που αντιβαίνει στην ελευθερία της εργασίας, ως εγγύηση του status negativus και με την συνδικαλιστική ελευθερία, ως εγγύηση του status activus. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως η υποχρέωση του κράτους προς πράξη δε συνιστά επαρκές κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα δικαίωμα ως κοινωνικό. Αλλά ακόμα και αν δεχθούμε ότι υπερισχύει στα κοινωνικά δικαιώματα η αξίωση των ατόμων προς πράξη του κράτους, αυτό δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα κοινωνικά δικαιώματα δεν έχουν κανονιστική ισχύ και είναι απλώς προγραμματικές διακηρύξεις, δηλαδή ευχολόγιο χωρίς ουσιαστικές συνέπειες, με μόνη δικαιολογία ότι είναι πιο εύκολο να υποχρεωθεί το κράτος σε αποχή παρά σε συγκεκριμένες ενέργειες 30. Το δεσμευτικό τους περιεχόμενο δικαιολογείται 31 : 28 Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ

15 Α)από τη μορφή του σχετικού κοινωνικού κεκτημένου 32 : Εφόσον ο συνταγματικός νομοθέτης ανταποκρίθηκε στη συνταγματική του υποχρέωση και εξειδίκευσε ένα κοινωνικό δικαίωμα, διατηρείται σε γενικές γραμμές ένα προστατευτικό αποτέλεσμα και ο νεότερος νομοθέτης δεν μπορεί να καταργήσει ολικά ή να περιορίσει αυθαίρετα την κοινωνική παροχή. Αντίθετα, δεν υιοθετείται η θεωρία του απόλυτου κοινωνικού κεκτημένου, σύμφωνα με την οποία είναι αθέμιτος οποιοσδήποτε, ακόμα και ο απλός, περιορισμός των κοινωνικών δικαιωμάτων, διότι αυτό μπορεί να προσκρούει στην οικονομική αδυναμία του κράτους ή στην ανάγκη διαφορετικής διοχέτευσης των πόρων, κατά το σχέδιο της κυβέρνησης, η οποία χαράσσει την γενική πολιτική της χώρας (άρθρο 82 1 Συντ.). Η νομολογία, ωστόσο, διστάζει να αναγνωρίσει την ισχύ και του σχετικού κοινωνικού κεκτημένου. Αν γινόταν δεκτή η θεωρία του απόλυτου κοινωνικού κεκτημένου, θα ήταν σαν να ίσχυε η αρχή του ρωμαϊκού δικαίου «impossibilium nulla est obligatio», κατά την οποία οι νομικές κατασκευές που έχουν ως λογική προϋπόθεση το αδύνατο είναι θνησιγενείς. Επιπλέον, θα ήταν σαν να αποκτούσαν οι νόμοι που θέσπιζαν τις παροχές αυξημένη τυπική ισχύ καθιστάμενοι μέρος του Συντάγματος και ως εκ τούτου θα μπορούσαν να μεταβληθούν μόνο με συνταγματική αναθεώρηση. Κάτι τέτοιο, όμως, θα μας απομάκρυνε από την πραγμάτωση του κοινωνικού κράτους δικαίου, διότι ο κοινός νομοθέτης, γνωρίζοντας ότι οι επιλογές του θα γίνονταν ανέκκλητα νομοθετήματα, θα ήταν φειδωλός και επιφυλακτικός στις παροχές του 33. Β)στις περιπτώσεις, κατά τις οποίες η διοίκηση υποχρεούται, όταν ο νόμος της χορηγεί διακριτική ευχέρεια, να την ασκεί λαμβάνοντας υπ όψιν την ανάγκη προστασίας των δικαιωμάτων 34. Για παράδειγμα, αν η κοινή νομοθεσία ορίζει ότι οι μεταθέσεις των αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων γίνονται ελεύθερα από την διοίκηση, αυτή οφείλει να 32 Βλ. Κοντιάδη, «Κράτος Πρόνοιας και Κοινωνικά Δικαιώματα: Συμβολή στην ερμηνεία των μορφών συνταγματοποίησης της κοινωνικής προστασίας», σελ Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Γεωργόπουλο, «Επίτομο «Συνταγματικό Δίκαιο», σελ :«Δε θα ήταν όμως σωστό να υποστηριχθεί ότι οι διατάξεις που προβλέπουν κοινωνικά δικαιώματα αποτελούν ένα απλό ευχολόγιο χωρίς νομική αξία, επειδή είναι γεγονός ότι περιορίζουν τη διακριτική ευχέρεια του νομοθέτη και αποκλείουν τη λήψη μέτρων που θα ήσαν αντίθετα προς τις κατευθύνσεις που χαράζει το συνταγματικό κείμενο. Όταν λ.χ. το Σύνταγμα ορίζει ότι ο γάμος και η οικογένεια προστατεύονται από το κράτος, δεν μπορεί ο νομοθέτης να καταφύγει σε μέτρα που θα ανατρέπουν αυτούς τους θεσμούς. Αυτή ακριβώς η αδυναμία που δημιουργείται για το νομοθέτη εμποδίζει να υποστηριχθεί ότι οι κοινωνικού περιεχομένου διατάξεις δεν έχουν νομικό κύρος και ότι αποτελούν μόνο ευχολόγιο.». 15

16 συνεκτιμήσει την οικογενειακή και προσωπική κατάσταση των υποψήφιων για μετάθεση, βάσει του άρθρου 21 1 Συντ.. Γ)καθώς τα κοινωνικά δικαιώματα μπορεί να αποτελέσουν έρεισμα για νομοθετικό περιορισμό ατομικών δικαιωμάτων. Δ)καθώς τα κοινωνικά δικαιώματα μπορεί να αποτελέσουν τη βάση, το κριτήριο της σύμφωνης προς το Σύνταγμα ερμηνείας των κοινών νόμων από τα δικαστήρια. Ε)καθώς, εάν έστω και παράνομα- έχει δημιουργηθεί ως προς συγκεκριμένα άτομα μια πραγματική κατάσταση την οποία υποχρεούται με βάση το σχετικό κοινωνικό δικαίωμα να δημιουργήσει το κράτος γενικά και μάλιστα έχει διαρκέσει ικανό χρονικό διάστημα, τότε δεν είναι επιτρεπτή, εν όψει της αρχής της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, η αναίρεσή της χωρίς να βρεθεί υποκατάστατο για τα πρόσωπα αυτά. Με άλλα λόγια, αυτό σημαίνει ότι μπορεί να πηγάζει ευθέως από τις διατάξεις των κοινωνικών δικαιωμάτων όχι μόνο αξίωση παροχής αλλά και αξίωση αποχής του κράτους. Για παράδειγμα, εάν μια ομάδα απόρων έχει εγκατασταθεί αυθαίρετα σε δημόσια ή δημοτική έκταση και οι άνθρωποι αυτοί διαβιούν εκεί σε πρόχειρα κτίσματα εδώ και πολλά χρόνια και εξακολουθούν να βρίσκονται σε οικονομική αδυναμία εξεύρεσης άλλης στέγης, η τελευταία θα μπορούσε να θεωρηθεί προαπαιτούμενο της βίαιης έξωσής τους. Πρέπει να σημειωθεί ότι η πενταετής κατοχή δημόσιας έκτασης από ιδιώτη που ανήγειρε κατάλυμα και διέμενε εκεί, χωρίς καμία αντίδραση από τις αρμόδιες αρχές, κρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ότι θεμελιώνει περιουσιακό δικαίωμα κατά το άρθρο 1 του πρώτου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η σύγχρονη γερμανική συνταγματική θεωρία προβλέπει μια ευρεία κατηγορία παροχικών δικαιωμάτων (Leistungsrechte) στην οποία περιλαμβάνονται τα γνωστά και στο ελληνικό Σύνταγμα κοινωνικά δικαιώματα αλλά και τα δικαιώματα σε οργάνωση και διαδικασία. Υποστηρίζεται μάλιστα ότι η διαδικαστική πλευρά της κατοχύρωσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων διαμορφώνει ένα νέο status, το status processualis 35. Σε αυτό ανήκουν δικαιώματα, όπως το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας από τα δικαστήρια (άρθρο 20 1 Συντ.) και ειδικότερα το δικαίωμα αίτησης ακύρωσης πράξεων της διοίκησης για υπέρβαση νόμου ή παράβαση εξουσίας (άρθρο 95 1 στοιχείο α Συντ.), που δεν είναι παρά αξίωση εκδίκασης της αίτησης ακύρωσης και συμμόρφωσης της διοίκησης στη δικαστική απόφαση. Άλλα 35 Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ

17 διαδικαστικά δικαιώματα είναι το δικαίωμα του αναφέρεσθαι στις αρχές (άρθρο 10 Συντ.), το δικαίωμα της προηγούμενης ακρόασης (άρθρο 20 2 Συντ.) και τέλος το δικαίωμα του νόμιμου ή φυσικού δικαστή (άρθρο 8 Συντ.) 36. Γ)Τα Πολιτικά Δικαιώματα Τα πολιτικά 37,38 δικαιώματα είναι τα δικαιώματα τα οποία στρέφονται προς το κράτος (όπως και τα κοινωνικά δικαιώματα) και παρέχουν στους πολίτες, στους φορείς των δικαιωμάτων, δυνατότητα ενεργητικής συμμετοχής στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, δηλαδή στη διαδικασία παραγωγής και διαμόρφωσης της πολιτειακής βούλησης 39. Ο ενεργητικός χαρακτήρας τους ήταν ασύμβατος με την αντικρατική κατεύθυνση των ατομικών δικαιωμάτων. Ο, κατά την κλασική θεωρία, διαχωρισμός των ατομικών από τα πολιτικά δικαιώματα σχετίζεται με τη διάκριση κράτους δικαίου και δημοκρατίας. Δηλαδή, τα ατομικά δικαιώματα θεωρούνταν στοιχεία του φιλελεύθερου κράτους αποχής, εναντίον του οποίου στρέφονταν, ενώ τα πολιτικά δικαιώματα αποτελούν λυδία λίθο της σύγχρονης δημοκρατίας και του ανθρωπιστικού κράτους, προς το οποίο στρέφονται. Επομένως, γίνεται σαφές ότι η κλασική θεωρία περιέχει κάτι παράδοξο υπολαμβάνει ότι το κράτος δικαίου δεν προϋποθέτει τη δημοκρατία με την έννοια της 36 Βλ. Δαγτόγλου, «Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Ράικο, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ. 45:«Τα πολιτικά δικαιώματα κατακτήθηκαν μαζί με τα ατομικά δικαιώματα. Πράγματι, τα δικαιώματα και των δύο αυτών κατηγοριών διακηρύχθηκαν συγχρόνως από την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση. Οι διακηρύξεις των δικαιωμάτων και ιδίως οι γαλλικές έκαναν όμως μια διάκριση μεταξύ των ατομικών και των πολιτικών δικαιωμάτων, η οποία αναφέρεται στους φορείς τους:τα πρώτα διακηρύχθηκαν για κάθε άνθρωπο (δικαιώματα του ανθρώπου), ενώ τα δεύτερα διακηρύχθηκαν μόνο για τον πολίτη (δικαιώματα του πολίτη).». 38 Βλ. Μάνεση, «Συνταγματικά Δικαιώματα Α, Ατομικές Ελευθερίες», σελ. 21:«Τα πολιτικά δικαιώματα, σε πρώτη εμβρυώδη μορφή, υπήρξαν κατάκτηση της αστικής τάξης, που διεκδικούσε τη συμμετοχή της στην άσκηση της κρατικής εξουσίας, την οποία μονοπωλούσαν ο μονάρχης και η αριστοκρατία. Η διεύρυνση όμως των πολιτικών δικαιωμάτων και ο εκδημοκρατισμός του πολιτικού βίου, με την καθιέρωση ιδίως της καθολικής ψηφοφορίας και αργότερα με το βαθμιαίο υποβιβασμό της εκλογικής ηλικίας και την επέκταση της ψήφου και των άλλων πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες, υπήρξε διεκδίκηση και κατάκτηση των λαϊκών τάξεων, που ολοκληρώθηκε μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα.». Ο Μάνεσης, δηλαδή, συμφωνεί με τον Ράικο ότι τα πολιτικά δικαιώματα δημιουργήθηκαν μαζί με τα ατομικά στην Γαλλική Επανάσταση με τους αγώνες των αστών, απλώς προσθέτει ότι η εξέλιξή και ισχυροποίησή τους οφείλεται στους αγώνες των λαϊκών στρωμάτων του εικοστού αιώνα. Για την ίδια ακριβώς άποψη με τον Μάνεση Βλ. Τσάτσο «Συνταγματικό Δίκαιο» «Θεμελιώδη Δικαιώματα» σελ Βλ. Κασιμάτη, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ», σελ. 159:«Η έννοια της συμμετοχής στην πολιτική ζωή της χώρας αφορά στο κοινωνικό επίπεδο της πολιτικής θέλησης και στο πολιτειακό επίπεδο.». 17

18 ενεργητικής συμμετοχής στα κοινά και το αντιμετωπίζει ως α-πολιτική παροχή (unpolitisches Formprinzip). Όπως όλα τα είδη δικαιωμάτων, έτσι και τα πολιτικά μπορεί να περιέχουν όχι μόνο συμμετοχική αξίωση αλλά και αξίωση αποχής του κράτους (π.χ. απαγόρευση παρέμβασης της διοίκησης ή του Προέδρου της Δημοκρατίας στην κομματική αντιπαράθεση) ή και παροχής από το κράτος (π.χ. ικανοποίηση βασικών αναγκών του ανθρώπου, διότι τι νόημα θα είχε η συμμετοχή στην πολιτική ζωή της χώρας ενός ανθρώπου που χειμάζεται από το άθλιο βιοτικό του επίπεδο;). Επομένως, δε συνιστά ο ενεργητικός τους χαρακτήρας επαρκές κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα δικαίωμα ως πολιτικό αυτό που τα διαφοροποιεί είναι η σύνδεση τους με την πολιτική εξουσία, η οποία υποχρεούται να δεχθεί την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στη διαμόρφωση της πολιτειακής βούλησης 40. Ο πολίτης, ασκώντας τα πολιτικά του δικαιώματα, πραγματώνει την ελευθερία του ενεργοποιώντας την υπέρ της δημοκρατικής λειτουργίας της πολιτείας. Έτσι, προκύπτει η έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας και των ενεργών πολιτών. Τα δικαιώματα αυτά έχουν άμεσα λειτουργικό χαρακτήρα και αυτό δικαιολογεί τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της ψήφου 41. Για παράδειγμα, το πολιτικό δικαίωμα του εκλέγειν περιέχει αξίωση προς αποχή τους κράτους από νοθεία και βία και αξίωση προς θετική πράξη του κράτους, καθώς το εν λόγω δικαίωμα μπορεί να ασκηθεί, μόνο αν το κράτος προετοιμάσει τα εκλογικά κέντρα, τυπώσει ψηφοδέλτια κτλ. Επομένως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ανάμεσα στις τρεις κατηγορίες αποθετικών, θετικών και ενεργητικών δικαιωμάτων υπάρχει στενή αλληλεξάρτηση 42. Δηλαδή, μέσα στο ίδιο δικαίωμα συχνά μπορούν να συνυπάρχουν τα στοιχεία της ελευθερίας και της αξιώσεως παροχής ή συμμετοχής 43. Η σχέση μεταξύ των ατομικών, των πολιτικών και των κοινωνικών δικαιωμάτων όχι μόνο δεν είναι ανταγωνιστική, αλλά απεναντίας καθίσταται κυριολεκτικά συναγωνιστική 44. Η δογματική διάκριση των τριών status δεν ανταποκρίνεται σήμερα ούτε στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα ούτε στο ίδιο το Σύνταγμα. Εξυπηρετούν βέβαια, ως ένα βαθμό, την κατανόηση της εννοιολογικής δομής της σχέσης κράτους και ατόμου από συνταγματική άποψη, η 40 Βλ. Κασιμάτη, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ», σελ. 159:«βαθμός και η ποιότητα της πολιτικής ελευθερίας προσδιορίζεται από την ποιότητα διασφάλισης της προσωπικής ελευθερίας και της ισότητας των πολιτών.». 41 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Παπαδημητρίου, ΝοΒ «Το δικαίωμα της ψήφου», Ανάτυπο, σελ. 6 18

19 παράβλεψη όμως της αλληλοσύνδεσης και αλληλεξάρτησης των τριών κατηγοριών οδηγεί συχνά σε συνταγματικά αβάσιμες και δημοκρατικά επικίνδυνες λύσεις 45. Επομένως, συμπεραίνουμε ότι η ριζική μεταβολή των σχέσεων κράτους και κοινωνίας δημιούργησε νέους όρους για την διασφάλιση της ελευθερίας. Ο ρόλος του ατόμου δεν είναι διακεκριμένος είτε σε ιδιωτικό είτε σε δέκτη υλικής παροχής είτε σε πολιτικό είναι ρόλος σύνθετος 46. Για αυτό, το status των φορέων των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι status mixtus 47. Ο χώρος της ελευθερίας δεν είναι στεγανός έναντι της λειτουργίας των κοινωνικών και πολιτικών θεσμών. Κάθε ενάσκηση ελευθερίας έχει τόσο οικονομικές και θεσμικές προϋποθέσεις όσο και οικονομικές και ιδεολογικές κατευθύνσεις. Τα θεμελιώδη δικαιώματα έχουν, λοιπόν, σύνθετη και πολυδιάστατη φύση, πηγή της οποίας δεν είναι παρά η φύση του ανθρώπου στη σύγχρονη κοινωνία, δηλαδή ως ατόμου και μέλους του κοινωνικού συνόλου 48. Η γνήσια έκφραση της λαϊκής βούλησης προϋποθέτει την ανεπηρέαστη διαμόρφωσή της μέσα σε αυτή τη σφαίρα ιδιωτικής αυτονομίας, αλλά ως ένα σημείο, και την εγγυημένη κάλυψη στοιχειωδών βιοτικών αναγκών, ώστε ο πολίτης να μπορεί, σχετικά απερίσπαστος, να διαθέσει τον αναγκαίο χρόνο για την ενεργό συμμετοχή του στα κοινά 49. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλάκις σε αποφάσεις του Γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου έχει αναγνωρισθεί ο χαρακτήρας του δικαιώματος συμμετοχής στη διαμόρφωση της έννομης τάξης και του πολιτικού γίγνεσθαι όχι μόνο στα κλασικά πολιτικά δικαιώματα, αλλά και στα υπαγόμενα στο status negativus (π.χ. στο δικαίωμα ελεύθερης διακίνησης των ιδεών). Για αυτό το λόγο, ο Erhard Denniger 50 προτείνει την αντικατάσταση του όρου status negativus με τον όρο status continuens, ο οποίος σημαίνει ένα νομικό καθεστώς που καθιστά τον φορέα του θεμελιώδους δικαιώματος παράγοντα 45 Βλ. Κασιμάτη, «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ: Οι λειτουργίες του κράτους», σελ Βλ. Δασκαλάκη, «Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ. 6:«Ο άνθρωπος δεν είναι το απομεμονωμένο individuum με τις ξεχωριστές ασύνδετες εμφανίσεις του ως homo economicus, homo ludens. Αντιθέτως, αγωνίζεται να αποτελέσει την ενιαία και ολοκληρωμένη προσωπικότητα, εις την οποίαν συντίθενται σωματικές, ψυχικές, πνευματικές και κοινωνικές ιδιότητες. Ανήκει ταυτοχρόνως σε πολλούς κύκλους ζωής και δρα σε πολλές κοινωνικές ομάδες. Έχει οικονομικά συμφέροντα, θρησκευτικές πεποιθήσεις, αισθητικά ενδιαφέροντα. Και όλα αυτά συμπλέκονται και αλληλοεπηρεάζονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε διαχωρισμός να είναι τεχνητός και κάθε μερισμός αδύνατος.». 47 Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Habermas, «Νομιμοποίηση μέσω των δικαιωμάτων του ανθρώπου», σελ Βλ. Denniger, «Staatsrecht I, 1973, σελ

20 καταστατικό και διαμορφωτικό της αενάως εξελισσόμενης έννομης τάξης 51. Οι Γενιές των Δικαιωμάτων Τα ατομικά και τα πολιτικά δικαιώματα καλούνται και δικαιώματα πρώτης γενιάς, τα κοινωνικά και τα ομογάλακτά τους οικονομικά δικαιώματα δεύτερης γενιάς, ενώ τα δικαιώματα αλληλεγγύης ανήκουν στα δικαιώματα τρίτης γενιάς. Πρόκειται για νέα δικαιώματα που έχουν ως κοινό τους γνώρισμα την αδελφότητα, ενώ τα δικαιώματα των δύο πρώτων γενιών ανάγονται, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην ισότητα. Τέτοια δικαιώματα τρίτης γενιάς, που περιέχονται στο ελληνικό Σύνταγμα, είναι το περιβάλλον (άρθρο 24 1-α Συντ.) και η βιώσιμη ανάπτυξη (άρθρα 24 1-β και α Συντ.) 52. Ο αντίλογος είναι ότι τα δικαιώματα τρίτης γενιάς υποδηλώνουν μια τάση να ανταποκρίνεται ένα δικαίωμα σε κάθε ανάγκη και προσδοκία του ανθρώπου, χωρίς να υπάρχει σοβαρή αντιμετώπιση της υλικής δυνατότητας και των νομικών μέσων ικανοποίησης αυτών των δικαιωμάτων. Ειδικότερα, υποστηρίζεται ότι παραμένουν απροσδιόριστοι οι δικαιούχοι των τελευταίων, ασαφές το αντικείμενό τους και αβέβαιο σε ποιους μπορούν να αντιτάσσονται 53. Η Νομική Φύση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Αναφορικά με τον λόγο ισχύος των θεμελιωδών δικαιωμάτων υποστηρίζονται δύο θεωρίες και συγκεκριμένα η θεωρία του θετικού δικαίου ή νομικού θετικισμού και η θεωρία του φυσικού ή υπερθετικού δικαίου. Α)Η Θεωρία του Θετικού δικαίου ή Νομικού Θετικισμού Σύμφωνα με τη θεωρία του θετικού δικαίου ή νομικού θετικισμού (Rechtspositivismus), αποκλειστική πηγή των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι το θετικό δίκαιο (positives Recht), δηλαδή το εκάστοτε ισχύον δίκαιο ενός κράτους. Δηλαδή, τα θεμελιώδη δικαιώματα υπάρχουν μόνο εφ όσον και καθ όσον αναγνωρίζονται και προστατεύονται από το κάθε φορά ισχύον δίκαιο και προ πάντων Σύνταγμα μιας χώρας. Άρα, 51 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ Βλ. Χρυσόγονο, «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», σελ Βλ. Riverο, «Οι δημόσιες ελευθερίες» (ελληνική μετάφραση), σελ

21 η δημιουργία ενός κράτους είναι προγενέστερη της κατοχύρωσης δικαιωμάτων. Έτσι, τo δικαίωμα, δηλαδή η απονεμημένη έννομη ικανότητα, προϋποθέτει αφ ενός την ύπαρξη του δικαίου που την απονέμει ρυθμίζοντας και την άσκησή του ταυτόχρονα και αφ ετέρου την ύπαρξη της κρατικής εξουσίας που το προστατεύει θέτοντας σε ισχύ τους καταναγκαστικούς μηχανισμούς της. Κατ ακολουθία δεν υπάρχουν δικαιώματα πριν ή πάνω από το κράτος. Η πλειοψηφία της επιστήμης και της νομολογίας ασπάζεται τη θεωρία του θετικού δικαίου ή νομικού θετικισμού 54,55,56. Β)Η θεωρία του Φυσικού Δικαίου ή Υπερθετικού Δικαίου Kατά τη θεωρία του φυσικού δικαίου (Naturrecht), τα θεμελιώδη δικαιώματα είναι φυσικά (natürliche), υπερθετικά (überpositive), προκρατικά (vorstaatliche) ή υπερκρατικά (überstaatliche) δικαιώματα (Rechte) τα οποία το Κράτος απλώς αναγνωρίζει και προστατεύει, αλλά δε δημιουργεί. Τα δικαιώματα είναι, δηλαδή, απολύτως συνυφασμένα με την ανθρώπινη υπόσταση. Θεωρείται ότι ο άνθρωπος έχει αυτά τα δικαιώματα, μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωπος και ότι πρόκειται για ελευθερίες συμφυείς προς την ιδιότητα του ανθρώπου, «έμφυτες, και ως εκ τούτου «απαράγραπτες». Οι ελευθερίες αυτές προϋπάρχουν του θετικού δικαίου το οποίο πρέπει απλώς να τις αναγνωρίζει και να τις θετικοποιεί, να τις καταγράφει. Με άλλα λόγια, πηγή των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι η φύση του ανθρώπου. Χαρακτηριστική είναι η ρήση του Αλκιδάμαντα που διασώζεται από τον Αριστοτέλη:«Και ὡς ἐν τῷ Μεσσηνιακῷ λέγει Ἀλκιδάμας, ἐλευθέρους ἀφῆκε πάντας ὁ θεός οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκεν.» 57.Τα δικαιώματα αυτά δεσμεύουν ακόμα και το συνταγματικό νομοθέτη του κράτους, είναι δηλαδή προσυνταγματικά ή υπερσυνταγματικά δικαιώματα και για αυτό απολύτως αμετάβλητα, αναφαίρετα και απρόσβλητα. Παρ ότι η θεωρία του θετικού δικαίου είναι η κρατούσα, μέρος της επιστήμης ασπάζεται αυτή του φυσικού δικαίου 58, Βλ. Ράικος «Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Θεμελιώδη δικαιώματα», σελ Βλ. Μάνεση «Συνταγματικά Δικαιώματα Α, Ατομικές Ελευθερίες», σελ Βλ. Σβώλο/Βλάχο, «Το Σύνταγμα της Ελλάδος Ι», σελ Βλ. Αριστοτέλη, «Ρητορική», 1373 Β17 58 Βλ. Τσάτσο, «Συνταγματικό Δίκαιο Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα», σελ. 219:«Πηγή της φύσης των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν μπορεί παρά να είναι η φύση του ανθρώπου, όπως έχει διαμορφωθεί μέσα στη σύγχρονη κοινωνία.». 59 Βλ. Δημητρόπουλο, «Συνταγματικά Δικαιώματα», σελ. 6:«Η θεωρία του φυσικού δικαίου, αρνούμενη τις θεοκρατικές δικαιικές αντιλήψεις, αναγνώρισε ως μοναδική πηγή δικαίου τον ορθό λόγο, την ανθρώπινη φύση. Οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι. Τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν προϋποθέτουν την ύπαρξη του κράτους. Είναι αιώνια και αμετάβλητα. Η απόλαυση 21