Οι έντεχνες πίστεις του Αριστοτέλη και ο υπέρ Μαντιθέου λόγος

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 2015 Οι έντεχνες πίστεις του Αριστοτέλη και ο υπέρ Μαντιθέου λόγος Τσιτσιρίκου Κορίνα 29/3/2015

2 1. Οι έντεχνες πίστεις του Αριστοτέλη και ο υπέρ Μαντιθέου λόγος 1.1.Εισαγωγικά «Η ρητορική θεωρείται από τούς ιστορικούς γέννημα της αρχαίας πόλεως, φαινόμενο το οποίο αναπτύχθηκε, κατά κύριο λόγο, στη μορφή του κοινωνικού βίου που εξέθρεψε την αθηναϊκή δημοκρατία. Ο Αριστοτέλης την όρισε ως «τέχνη» που επιδιώκει να αποδείξει το «ενδεχόμενον πιθανόν» για κάθε θέμα υπό συζήτηση και ότι είναι προσιτή στον καθένα αν έχει το χάρισμα και το καλλιεργεί.». 1 «Για τίποτε άλλο δεν κατέβαλλαν οι Έλληνες μια τόσο αδιάλειπτη προσπάθεια, όσο για την ρητορεία. [.] Οι Έλληνες εργάστηκαν πολύ περισσότερο πάνω σ αυτήν απ όσο σε οποιοδήποτε άλλο πράγμα. [ ]με την πολιτική μορφή της Δημοκρατίας αρχίζει όλη αυτή η υπερβολική εκτίμηση του λόγου, ο οποίος τώρα αποτελεί το κυριότερο μέσο εξουσίας inter pares [μεταξύ ίσων]. [ ] Η ρητορική είναι η κατ εξοχήν ars, τέχνη, πολύ χαρακτηριστική σ ένα λαό καλλιτεχνών!» 2 Αυτή την ξεχωριστή τέχνη θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε κι εμείς στην παρούσα εργασία εξετάζοντας επιγραμματικά: Α) τις έντεχνες πίστεις στη Ρητορική του Αριστοτέλη και Β) πώς αξιοποιεί ο Λυσίας τις έντεχνες πίστεις στον «Υπέρ Μαντιθέου λόγο» του (δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στο ήθος του λέγοντος) ΟΙ ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΠΙΣΤΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ Η έντεχνη ρητορεία γίνεται βασικό λογοτεχνικό είδος τον 4 αιώνα και οδηγείται σε αντιπαράθεση με τη φιλοσοφία για την αγωγή των νέων. Οι κυρίαρχες αντίπαλες φυσιογνωμίες ήταν ο Ισοκράτης (μαθητής του Γοργία και υποστηρικτής της ρητορικής στο κέντρο της εκπαιδευτικής δραστηριότητας) και ο Πλάτων (μαθητής του Σωκράτη και υποστηρικτής της φιλοσοφίας που αναζητά την αλήθεια σε αντίθεση με τη ρητορική που στηρίζεται στο πιθανό). Η αντιπαράθεση αυτή είναι κυρίαρχη στο διάλογο του Πλάτωνα Γοργίας, όπου η ρητορική χαρακτηρίζεται «κολακεία», επίσης «πειθούς δημιουργός» που δεν λαμβάνει υπόψη της το δίκαιο και το άδικο. Η αντιπαράθεση φαίνεται επίσης και στον Φαιδρό του Πλάτωνα, όπου δεν απορρίπτεται κατηγορηματικά η ρητορική αλλά η σοφιστική της εκδοχή. Ο Πλάτων κατευθύνεται σε μια ψυχολογική κατεύθυνση της ρητορικής πάνω σε φιλοσοφική - διαλεκτική βάση. Ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τις απόψεις του Πλάτωνα. Υπέβαλε τη ρητορική σε μια αυστηρή επιστημονική ανάλυση και απέρριψε την άποψη ότι ο ρήτορας πρέπει να είναι και φιλόσοφος. Στο έργο του Ρητορική συστηματοποιεί τις απόψεις του για τη ρητορική τέχνη. Τα θέματα που τον απασχολούν ήταν τα είδη του ρητορικού λόγου, τα αποδεικτικά μέσα, τα είδη του συλλογισμού και ζητήματα γλωσσικής διατύπωσης και διάρθρωσης. Ας δούμε τον ορισμό της ρητορικής που δίνει ο Αριστοτέλης: 1 Δ. Δημηρούλης,"Η κληρονομιά του Νίτσε", πρόλογος στο βιβλίο Friedrich Nietzsche, Μαθήματα Ρητορικής. Αθήνα: Πλέθρον, Friedrich Nietzsche, Μαθήματα ρητορικής, ΠΛΕΘΡΟΝ, 2004, σελ. 33 &36(Οι υπογραμμίσεις των λέξεων είναι του ίδιου του Νίτσε) 1

3 «Ας δεχτούμε λοιπόν ότι η ρητορική είναι η ικανότητα να βρίσκουμε στην κάθε επιμέρους περίπτωση τα στοιχεία που μπορούν να πείσουν. Αυτό δεν είναι έργο καμιάς άλλης τέχνης. Η καθεμιά από τις άλλες τέχνες είναι διαφωτιστική και πειστική στο συγκεκριμένο δικό της αντικείμενο η ιατρική π.χ. στα θέματα υγείας και αρρώστιας, η γεωμετρία στις ιδιότητες των μεγεθών, η αριθμητική στους αριθμούς έτσι και όλες οι άλλες τέχνες και επιστήμες. Η ρητορική όμως φαίνεται ότι μπορεί να βρίσκει τα στοιχεία που μπορούν να πείθουν για να το πούμε έτσι σε κάθε θέμα που μας απασχολεί.» 3 Ο Αριστοτέλης δεν διαφοροποιείται από τον Πλάτωνα, που επικρίνει έντονα και απορρίπτει τη ρητορική ως τέχνη 4, αλλά την αντιμετωπίζει ως έναν τρόπο εφαρμογής της διαλεκτικής. Κρατώντας αποστάσεις από όσους συκοφαντούν και προκαλούν έντονα συναισθήματα και σύγχυση στους δικαστές πιστεύει ότι δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί ο χώρος του δημόσιου λόγου στους παραδοσιακούς ρήτορες 5. Αντίθετα θεωρεί ότι είναι απαραίτητο να κυριαρχήσει στις δημόσιες διαδικασίες λήψης αποφάσεων ο ορθός λόγος και η επιρροή των σκεπτόμενων δυνάμεων της πόλης, που προσανατολίζονται στο κοινό καλό. Ο στόχος αυτός μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μιας ρητορικής τεχνικής που πετυχαίνει την πειθώ όχι με σύγχυση και αντιπερισπασμό αλλά με αντικειμενική πραγμάτευση των σχετικών με την περίπτωση ζητημάτων. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι έχει ανακαλύψει μια τέτοια τεχνική συλλαμβάνοντας μια ρητορική που έχει αντικειμενικό προσανατολισμό, επιχειρηματολογεί και ευθυγραμμίζεται προς τη διαλεκτική. Επομένως η ρητορική μπορεί να αναδειχθεί ως κλάδος που είναι σε θέση να ανακαλύπτει για κάθε δεδομένο αντικείμενο τη δυνατότητα παραγωγής πειθούς. Επιπλέον, σύμφωνα με αυτήν τη βασική αρχή, το σημαντικότερο μέσο πειθούς συνίσταται στη διατύπωση αποδείξεων για εκείνα τα ζητήματα για τα οποία πρέπει να πειστούν οι ακροατές. Μια απόδειξη όμως είναι για τον Αριστοτέλη πάντα ένα είδος παραγωγής (συλλογισμού) αντίθετα προς την επιστημονική απόδειξη, η ρητορική απόδειξη δεν εκκινεί από τις ανώτατες και αληθείς αρχές ενός γνωστικού χώρου, αλλά επιχειρεί να στηριχθεί σε προκείμενες ήδη αναγνωρισμένες από τους ακροατές. Ο ρήτορας μπορεί να χρησιμοποιήσει γι αυτό το σκοπό τις άτεχνες πίστεις (αντικειμενικά πειστήρια-τεκμήρια) και τις έντεχνες πίστεις (επινοημένες από τον ρήτορα αποδείξεις: ενθυμήματα 3 Αριστοτέλης, Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Δ. Λυπουρλής, 2002, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σελ. 136: «ἔστω δὴ ἡ ῥητορικὴ δύναμις περὶ ἕκαστον τοῦ θεωρῆσαι τὸ ἐνδεχόμενον πιθανόν. τοῦτο γὰρ οὐδεμιᾶς ἑτέρας ἐστὶ τέχνης ἔργον: τῶν γὰρ ἄλλων ἑκάστη περὶ τὸ αὑτῇ ὑποκείμενόν ἐστιν διδασκαλικὴ καὶ πειστική, οἷον ἰατρικὴ περὶ ὑγιεινῶν καὶ νοσερῶν, καὶ γεωμετρία περὶ τὰ συμβεβηκότα (30) πάθη τοῖς μεγέθεσι, καὶ ἀριθμητικὴ περὶ ἀριθμῶν, ὁμοίως δὲ καὶ αἱ λοιπαὶ τῶν τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν: ἡ δὲ ῥητορικὴ περὶ τοῦ δοθέντος ὡς εἰπεῖν δοκεῖ δύνασθαι θεωρεῖν τὸ πιθανόν» 4 ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ τεύχος : Έτσι αναδείχτηκε στην Αρχαία Ελληνική Κοινωνία (τον 5ο- 4ο αιώνα π.χ.) η Σοφιστική Ρητορική ως όργανο ή τεχνική Πειθούς ή παραπλάνησης του Δήμου (των δημοτών). Σ αυτή την παραπλανητική πορεία ο Πλάτων αντιπαραθέτει την αλήθεια του ανθρώπινου λόγου στην υπηρεσία της δικαιοσύνης, δια στόματος του Σωκράτη, κύριου συνομιλητή στους Πλατωνικούς Διαλόγους (Γοργία, Μενέξενο, Φαίδρο κ.α.). 5 Εκήβολος( Α. Β. Γιαννικόπουλου (Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ): «Όταν ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι ο Ισοκράτης κατάφερε να συγκεντρώσει διακεκριμένους μαθητές», παρατηρεί ο Κικέρων, τροποποίησε το πρόγραμμα των μαθημάτων τον κι εισήγαγε τη ρητορική. Διασκευάζοντας μάλιστα ελαφρά στίχο του Ευριπίδη, «αἰσχρόν σιωπᾶν, βαρβάρους δ ἐᾶν λέγειν», ο φιλόσοφος συνήθιζε να λέγει «αἰσχρόν σιωπᾶν καί Ἰσοκράτην ἐᾶν λέγειν» 2

4 [σύντομοι αληθοφανείς συλλογισμοί κοινοί τόποι], παραδείγματα, γνώμες [αποφθεγματικές φράσεις]). 6 Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί για τη ρητορική απόδειξη τον συνηθισμένο στη ρητορική της εποχής του χαρακτηρισμό «ενθύμημα» (για τον Αριστοτέλη απλώς ένα παραγωγικό επιχείρημα σε ρητορική χρήση). Τα ενθυμήματα προέρχονται από αυτό που θεωρείται πιθανό (εικός) ή από σημάδια (σημεία). Οι δηλώσεις που χρησιμοποιούνται σε ρητορικά επιχειρήματα μπορεί να είναι συγκεκριμένες (ίδια), οπότε αποτελούν δάνεια από κάποιο σώμα λαϊκής γνώσης, κυρίως από την πολιτική ή την ηθική, ή είναι στρατηγικές της διαλεκτικής και της ρητορικής κοινές για οποιοδήποτε θέμα. τις οποίες ο Αριστοτέλης αποκαλεί «τόπους». Ο Αριστοτέλης δεν παραβλέπει ότι υπάρχουν και άλλοι παράγοντες επίτευξης πειθούς. Πέραν της ρητορικής απόδειξης, τα δύο άλλα μέσα πειθούς συνίστανται στην πειστική εμφάνιση του ρήτορα και στη διαμόρφωση κατάλληλης συναισθηματικής κατάστασης των ακροατών. 7 Επειδή αυτά τα δύο μέσα πειθούς άπτονται του χαρακτήρα, ο ρήτορας δεν αρκεί μόνο να είναι ικανός στο πεδίο της διαλεκτικής γι αυτό ο Αριστοτέλης τροποποιεί τη φράση για τη ρητορική ως σύστοιχο της διαλεκτικής και υποστηρίζει τελικά ότι η ρητορική είναι μια παραφυάδα διαλεκτικής και χαρακτηρολογίας. 8 Στην αρχή του δεύτερου βιβλίου ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ήθος και στο πάθος ως μέσα της πειθούς και στη συνέχεια (2.2-11) αναλύει μια σειρά συναισθημάτων προσωρινών καταστάσεων του νου που είναι δυνατόν να διεγερθούν ή να κατευνασθούν και μια ποικιλία χαρακτηριστικών τύπων, με βάση την ηλικία, την κοινωνική τάξη, την ευημερία και τη δύναμη ( ). Η εξέταση τύπων χαρακτήρων φαίνεται να επικεντρώνεται στο πώς ένας λόγος πρέπει να προσαρμόζεται στο χαρακτήρα των μελών του ακροατηρίου, άποψη που βρίσκεται πιο κοντά στην αξίωση του Πλάτωνα στο Φαίδρο ότι ένας ομιλητής θα πρέπει να γνωρίζει τις ψυχές των ακροατών του. «Μέσω των ακροατών, πάλι, πείθει ο ρήτορας, όταν ο λόγος του τους κάνει να κυριευθούν από κάποιο πάθος γιατί δεν παίρνουμε τις ίδιες αποφάσεις λυπημένοι ή χαρούμενοι, κυριευμένοι από αγάπη ή από μίσος, και αυτό, όπως είπαμε, είναι το μοναδικό σημείο στο οποίο επιχειρούν να συγκεντρώσουν την προσοχή τους οι σημερινοί συγγραφείς εγχειριδίων ρητορικής σ αυτά όμως θα αναφερθούμε λεπτομερειακά, όταν θα μιλήσουμε για τα πάθη. Τέλος οι ακροατές πείθονται από 6 Αριστοτέλης, Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Δ. Λυπουρλής, 2002, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος, σελ. 137: «τῶν δὲ πίστεων αἱ μὲν ἄτεχνοί εἰσιν αἱ δ' ἔντεχνοι. ἄτεχνα δὲ λέγω ὅσα μὴ δι' ἡμῶν πεπόρισται ἀλλὰ προυπῆρχεν, οἷον μάρτυρες βάσανοι συγγραφαὶ καὶ ὅσα τοιαῦτα, ἔντεχνα δὲ ὅσα διὰ τῆς μεθόδου καὶ δι' ἡμῶν κατασκευασθῆναι δυνατόν, ὥστε δεῖ τούτων τοῖς μὲν χρήσασθαι, τὰ δὲ εὑρεῖν.» 7 Αριστοτέλης, «Ρητορική» 1356a1-1356a13: «τῶν δὲ διὰ τοῦ λόγου ποριζομένων πίστεων τρία εἴδη ἔστιν: αἱ μὲν γάρ εἰσιν ἐν τῷ ἤθει τοῦ λέγοντος, αἱ δὲ ἐν τῷ τὸν ἀκροατὴν διαθεῖναί πως, αἱ δὲ ἐν αὐτῷ τῷ λόγῳ διὰ τοῦ δεικνύναι ἢ φαίνεσθαι δεικνύναι. [4] διὰ μὲν οὖν τοῦ ἤθους, ὅταν οὕτω λεχθῇ ὁ λόγος ὥστε ἀξιόπιστον ποιῆσαι τὸν λέγοντα: τοῖς γὰρ ἐπιεικέσι πιστεύομεν μᾶλλον καὶ θᾶττον, περὶ πάντων μὲν ἁπλῶς, ἐν οἷς δὲ τὸ ἀκριβὲς μὴ ἔστιν ἀλλὰ τὸ ἀμφιδοξεῖν, καὶ παντελῶς. δεῖ δὲ καὶ τοῦτο συμβαίνειν διὰ τοῦ λόγου, ἀλλὰ μὴ διὰ τοῦ προδεδοξάσθαι ποιόν τινα εἶναι τὸν λέγοντα: οὐ γάρ, ὥσπερ ἔνιοι τῶν τεχνολογούντων, οὐ τίθεμεν ἐν τῇ τέχνῃ καὶ τὴν ἐπιείκειαν τοῦ λέγοντος, ὡς οὐδὲν συμβαλλομένην πρὸς τὸ πιθανόν, ἀλλὰ σχεδὸν ὡς εἰπεῖν κυριωτάτην ἔχει πίστιν τὸ ἦθος». 8 Christof Rapp, Εισαγωγή στον Αριστοτέλη,Εκδόσεις οκτώ,αθήνα 2012, σελ , μετάφραση: Ηλίας Τσιριγκάκης, επιμέλεια: Παναγιώτης Θανασάς 3

5 τον ίδιο τον λόγο, όταν τους δείξουμε καθαρά την αλήθεια ή την αληθοφάνεια χρησιμοποιώντας ό,τι είναι πειστικό στην κάθε επιμέρους περίπτωση.» 9 Κατανοούμε επομένως ότι η σχέση της ρητορικής με την αλήθεια είναι ιδιαιτέρως προβληματική. Αυτή η πραγματικότητα γίνεται ακόμα πιο σύνθετη στην περίπτωση των δικανικών λόγων εφόσον διακυβεύονται τα συμφέροντα των διαδίκων (π.χ. η ζωή ή η περιουσία τους) και πρωταρχικός στόχος είναι η πειθώ και η δικαίωση. 10 Ο αριστοτέχνης του είδους Λυσίας, είχε την ικανότητα να κατασκευάζει με το λόγο του πειστικούς χαρακτήρες, με στοιχεία που ανταποκρίνονται πλήρως στις απαιτήσεις της κρινόμενης υπόθεσης. Αυτό παρατηρούμε και στον «Υπέρ του Μαντιθέου» λόγο του Ο ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΗΘΟΣ ΤΟΥ ΛΕΓΟΝΤΟΣ Ο Λυσίας είναι ένας από τους σημαντικότερους ρήτορες της αρχαιότητας και έγραψε πάνω από 230 δικανικούς λόγους. Η ρητορική του τέχνη, αναγνωρισμένη ήδη από την αρχαιότητα, εξαίρεται ιδιαιτέρως τόσο για το ύφος του λόγου (λιτό, χαριτωμένο) όσο και για την ηθοποιία (σκιαγράφηση των ομιλητών). Ο Κ. Αποστολάκης επισημαίνει ότι «ο Λυσίας είναι αριστοτέχνης της ηθοποιίας, ο λογογράφος που πέτυχε να ανταποκριθεί άριστα στις απαιτήσεις και τις συμβάσεις της αρχαίας δικανικής και ρητορικής πρακτικής». Ο Ευ. Αλεξίου τονίζει πως «ο Λυσίας προσαρμόζει τέλεια τους λόγους του στο χαρακτήρα των προσώπων που τους εκφωνούν». Επίσης, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν όσα παραθέτει ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς: «Αποδίδω εξάλλου στον Λυσία και την πιο ευχάριστη αρετή, που γενικά ονομάζεται «διάπλαση χαρακτήρα». Αδυνατώ πραγματικά να βρω οποιοδήποτε πρόσωπο στους λόγους του ρήτορα αυτού στερημένο από ήθος ή ζωντάνια. Καθώς υπάρχουν τρεις τομείς, στους οποίους και με τους οποίους εκδηλώνεται αυτή η αρετή, εννοώ το σκεπτικό, τη γλώσσα και, τρίτον, τη δομή, δηλώνω πως ο Λυσίας τα καταφέρνει και στους τρεις. Διότι όχι μόνο αποδίδει στους ομιλητές σκέψεις καλές, λογικές και δίκαιες, ώστε να φαίνονται οι λόγοι να απεικονίζουν τα χρηστά τους ήθη, αλλά επιπλέον το λεξιλόγιο που επιλέγει ταιριάζει σε αυτά τα ήθη, όποιο είναι το καλύτερο εκ φύσεως να αποκαλύψει τον χαρακτήρα τους, δηλαδή, το 9 Αριστοτέλης, «Ρητορική»: [1356a] :[5] διὰ δὲ τῶν ἀκροατῶν, ὅταν εἰς πάθος ὑπὸ τοῦ λόγου προαχθῶσιν: οὐ γὰρ ὁμοίως ἀποδίδομεν τὰς κρίσεις λυπούμενοι καὶ χαίροντες, ἢ φιλοῦντες καὶ μισοῦντες: πρὸς ὃ καὶ μόνον πειρᾶσθαί φαμεν πραγματεύεσθαι τοὺς νῦν τεχνολογοῦντας. [6] περὶ μὲν οὖν τούτων δηλωθήσεται καθ' ἕκαστον, ὅταν περὶ τῶν παθῶν λέγωμεν, διὰ δὲ τοῦ λόγου πιστεύουσιν, ὅταν ἀληθὲς ἢ φαινόμενον δείξωμεν ἐκ τῶν περὶ ἕκαστα πιθανῶν. 10 Κωνσταντίνος Αποστολάκης:H δικανική ρητορική στο μικροσκόπιο: Λυσίου VII, Η απατηλή φύση της δικανικής ρητορικής και η λυσιακή τέχνη: «Η κύρια λοιπόν επιδίωξη του διαδίκου είναι η πειθώ και όχι ο πλήρης φωτισμός της υπόθεσης και η απόδοση δικαιοσύνης με γνώμονα την αλήθεια. Αυτή είναι άλλωστε η θεμελιώδης διαφορά της Ρητορικής από τη Φιλοσοφία, και η βασική αιτία της αποδοκιμασίας της Ρητορικής από τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα. Είναι σκόπιμο, συνεπώς, να υπονομεύεται η ευπιστία του αναγνώστη για όσα λέει ο ομιλητής και να ενθαρρύνεται η κριτική της επιχειρηματολογίας». 11 Ένας από τους μεγαλύτερους κλασικούς φιλολόγους όλων των εποχών, ο Wilamowitz, αναφερόμενος στον κορυφαίο λογογράφο Λυσία, σχολιάζει με σκωπτική διάθεση και επιγραμματικό τρόπο την αδυναμία κάποιων παλαιότερων φιλολόγων να αποκαλύψουν την απατηλή διάσταση της δικανικής ρητορικής : Τι γέλια θα έκανε ο Λυσίας για τους απλοϊκούς δασκαλάκους, που τους πιπεράτους λόγους του τούς πήραν για αθώα παιδική υγιεινή τροφή!ʺ (U. von Wilamowitz Moellendorff, Hermes 58 (1923) 4

6 σαφές, κυριολεκτικό, κοινό και το πιο οικείο σε όλους τους ανθρώπους διότι το πομπώδες, το ξενικό και επιτηδευμένο δεν προσφέρεται ποτέ για διάπλαση ανθρώπινου χαρακτήρα». 12 «Ο λογογράφος δεν ήταν καθόλου υποχρεωμένος να λάβει προσωπική θέση για έναν εντολέα που του εμπιστευόταν την υπόθεση, αλλά αντίθετα έπρεπε να εξαλείψει ολότελα τον εαυτό του και να γίνει η γραφίδα εκείνου, από το στόμα του οποίου μιλούσε. Η ιδιαίτερη ικανότητα που είχε αποφασιστική σημασία και που ήδη ο Λυσίας είχε αναπτύξει σε εξαιρετικό βαθμό ήταν η ηθοποιία δηλαδή η τέχνη, που είχε εξελιχθεί σε υπέρτατη δεξιοτεχνία, να σκιαγραφηθεί ο χαρακτήρας του ξένου ομιλητή μέσα στα λόγια που του δάνειζαν να πει. Γιατί, ως γνήσιοι Έλληνες, οι δικαστές απαιτούσαν από ένα τέτοιο λόγο όχι μόνο τη θεωρητική αντιμετώπιση μιας νομικής περίπτωσης, αλλά ήθελαν πίσω και μέσα σ' αυτήν να δουν τον όλο άνθρωπο, αν όχι έτσι, όπως πραγματικά ήταν, οπωσδήποτε όμως όπως ήθελε να παρουσιαστεί.» 13 Ο δέκατος έκτος λόγος, ο επιγραφόμενος Υπέρ Μαντιθέου 14, είναι ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της λυσιακής ηθοποιίας. Παρουσιάζει την προσωπικότητα του πελάτη του με ιδιαίτερη μαεστρία έτσι ώστε να απομακρύνει οποιαδήποτε επιφύλαξη ή καχυποψία των βουλευτών για τον φιλόδοξο και πιθανόν ολιγαρχικό νεαρό που διεκδικεί να αναλάβει δημόσιο αξίωμα. Επομένως στόχος του Λυσία δεν είναι μόνο να καταρρίψει το κατηγορητήριο αλλά κυρίως να εμφανίσει το Μαντίθεο ως ενάρετο, αξιόλογο και δημοκρατικό πολίτη. Ήδη από το προοίμιο ( 1-3) μας παρουσιάζει έναν χαρακτήρα γεμάτο σιγουριά και αυτοπεποίθηση («ἐγὼ γὰρ οὕτω σφόδρα ἐμαυτῷ πιστεύω, ὥστ ἐλπίζω καὶ εἴ τις πρός με τυγχάνει ἀηδῶς [ἢ κακῶς] διακείμενος, ἐπειδὰν ἐμοῦ λέγοντος ἀκούσῃ περὶ τῶν πεπραγμένων, μεταμελήσειν αὐτῷ καὶ πολὺ βελτίω με εἰς τὸν λοιπὸν χρόνον ἡγήσεσθαι»), πρόθυμο να μιλήσει για τη ζωή του τόσο τη δημόσια όσο και την ιδιωτική («εἰς ἔλεγχον τῶν αὐτοῖς βεβιωμένων καταστῆναι»). Μακριά από τα στερεότυπα που θέλουν τον κατηγορούμενο να λυπάται για τη δυσχερή θέση στην οποία βρέθηκε εξαιτίας των κατηγόρων του ο Μαντίθεος μας εκπλήσσει δηλώνοντας ότι χρωστάει ευγνωμοσύνη στους κατηγόρους του που του έδωσαν την ευκαιρία να μιλήσει για τη ζωή του (εἰ μὴ συνῄδειν, ὦ βουλή, τοῖς κατηγόροις βουλομένοις ἐκ παντὸς τρόπου κακῶς ἐμὲ ποιεῖν, πολλὴν ἂν αὐτοῖς χάριν εἶχον ταύτης τῆς κατηγορίας). Στο σημείο αυτό εκτός από την πρόσεξιν επιτυγχάνεται και το ιδιαίτερο ήθος που επιδιώκει να προβάλλει ο Λυσίας και σ αυτό μάλλον οφείλονται και άλλες διαφοροποιήσεις από τους κοινούς τόπους των προοιμίων δικανικών λόγων ( συνήθως επίκληση απειρίας, αδεξιότητας, αμηχανίας εδώ σιγουριά και αυτοπεποίθηση) 15. Επιπλέον δηλώνει πως δεν διάκειται εχθρικά προς το παρόν πολίτευμα (εὔνους εἰμὶ τοῖς καθεστηκόσι πράγμασι), ταυτίζεται με το ακροατήριο (ἠνάγκασμαι τῶν αὐτῶν κινδύνων μετέχειν ὑμῖν), ακολουθεί τον κανόνα του μέτρου (καὶ τὰ ἄλλα μετρίως βεβιωκὼς), είναι ανώτερος από τους κατηγόρους του (τούτους δὲ ἡγεῖσθαι χείρους) και με σιγουριά θα καταρρίψει το κατηγορητήριο (πρῶτον δὲ ἀποδείξω ὡς οὐκ ἵππευον [οὔτ ἐπεδήμουν] ἐπὶ τῶν τριάκοντα, οὐδὲ μετέσχον τῆς τότε πολιτείας). 12 Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, «Περί τῶν ἀρχαίων ῥητόρων-λυσίας», Κάκτος, Αθήνα Jaeger, Werner, Δημοσθένης. Διαμόρφωση και εξέλιξη της πολιτικής του, μτφρ. Δέσποινα- Καρπουζά-Καρασάββα, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1984, σ Ο Υπέρ Μαντιθέου έχει συνταχθεί από το λογογράφο για λογαριασμό ενός νεαρού πολίτη, ο οποίος είχε εκλεγεί μέλος της Βουλής των Πεντακοσίων, αλλά η εγκυρότητα της εκλογής του προσβλήθηκε κατά τη διάρκεια της δοκιμασίας του ενώπιον της απερχόμενης Βουλής. 15 Κώστας Αποστολάκης, Λυσίου «Υπέρ Μαντιθέου» η στρατηγική της ηθοποιίας, Φιλόλογος, τ.103,, σελ. 82,

7 Στη διήγηση- απόδειξη ( 4-8) ο Μαντίθεος αποκρούει την κατηγορία εναντίον του. Το πρώτο αποδεικτικό στοιχείο που αναφέρει για να αποποιηθεί οποιαδήποτε σχέση του με το ολιγαρχικό καθεστώς είναι η απομάκρυνσή του από την Αθήνα το κρίσιμο διάστημα της κυριαρχίας των τριάντα τυράννων («Ἡμᾶς γὰρ ὁ πατὴρ πρὸ τῆς ἐν Ἑλλησπόντῳ συμφορᾶς ὡς Σάτυρον τὸν ἐν τῷ Πόντῳ διαιτησομένους ἐξέπεμψε, καὶ οὔτε τῶν τειχῶν καθαιρουμένων <ἐπεδημοῦμεν> οὔτε μεθισταμένης τῆς πολιτείας, ἀλλ ἤλθομεν πρὶν τοὺς ἀπὸ Φυλῆς εἰς τὸν Πειραιᾶ κατελθεῖν πρότερον πένθ ἡμέραις»). Ο Μαντίθεος επέστρεψε στην Αθήνα πέντε μέρες πριν καταλυθεί το τυραννικό καθεστώς από τους δημοκρατικούς, τονίζει πως δεν υπάρχει ενεργή ανάμειξή του στα τεκταινόμενα αλλά και καμιά διάθεση ή επιθυμία γι αυτό. «Ανήκει στους ἀποδημοῦντας και μηδέν ἐξαμαρτάνοντας». 16 Βεβαίως η απουσία του Μαντίθεου από τους αγώνες υπεράσπισης της δημοκρατίας δεν τον τιμά ιδιαιτέρως 17, όμως αυτό είναι ό,τι πιο ειλικρινές μπορεί να επικαλεστεί και η ειλικρίνεια αποτελεί ηθική αρχή που μπορεί να εκτιμηθεί από το ακροατήριο. Σύντομα, χωρίς λεπτομερείς αναφορές και αναλυτικά στοιχεία αμφισβητεί την αποδεικτική αξία του σανιδίου 18 (όπου καταγράφεται το όνομά του) και προβάλλει ως αξιόπιστο τον επίσημο κατάλογο των φυλάρχων 19 (όπου δεν αναφέρεται το όνομά του). «Ἔπειτα δὲ ἐκ μὲν τοῦ σανιδίου τοὺς ἱππεύσαντας σκοπεῖν εὔηθές ἐστιν ἐν τούτῳ γὰρ πολλοὶ μὲν τῶν ὁμολογούντων ἱππεύειν οὐκ ἔνεισιν, ἔνιοι δὲ τῶν ἀποδημούντων ἐγγεγραμμένοι εἰσίν» [ ] «καίτοι πᾶσι ῥᾴδιον τοῦτο γνῶναι»: με το «εὔηθες» και το «ῥᾴδιον ἦν» ο Μαντίθεος προσπαθεί να μειώσει την αξιοπιστία και εγκυρότητα του σανιδίου, όπου αναγραφόταν το όνομά του και αποτελεί ενοχοποιητικό στοιχείο. Με το «ἀναγκαῖον ἦν» ενισχύει την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των καταλόγων στους οποίους ήταν γραμμένα τα ονόματα όσων έπαιρναν τις καταστάσεις γιατί οι φύλαρχοι ήταν ιδιαίτερα προσεκτικοί στη σύνταξη τους. Διαφορετικά θα υφίσταντο τις συνέπειες των παραλείψεων τους, πληρώνοντας οι ίδιοι το ποσό. Η φράση «ἀναγκαῖον ἦν» («ὅτι ἀναγκαῖον ἦν τοῖς φυλάρχοις, εἰ μὴ ἀποδείξειαν τοὺς ἔχοντας τὰς καταστάσεις, αὐτοῖς ζημιοῦσθαι») αναφέρεται μάλιστα δυο φορές για να τονίσει το πόσο υπεύθυνοι ήταν οι φύλαρχοι. 16 Ευάγγελος Αλεξίου, Λυσίας, Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία (16): η ηθοποιία ενός Αθηναίου με ολιγαρχικές συμπάθειες. 17 Ο.π.12: στο συγγενή θεματικά λόγο Κατά Φίλωνος ( 7κ.ε.) η κατηγορία στηρίζεται αποκλειστικά στην ουδετερότητα που κράτησε ο Φίλων με την αποδημία του κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης των δημοκρατικών με τους ολιγαρχικούς στοιχείο αντίθετο προς τη συμπεριφορά ενός δημοκράτη πολίτη. 18 Το σανίδιον ήταν μικρή ξύλινη πινακίδα επικαλυμμένη με γύψο. Η πινακίδα ήταν εκτεθειμένη σε κοινή θέα, μάλλον στην Αγορά και έτσι κάθε Αθηναίος μπορούσε να δει ποιοι από τους συμπολίτες του υπηρέτησαν ως ιππείς. Ο Μαντίθεος υποστηρίζει ότι η εγγραφή στο σανίδιον ήταν αναξιόπιστη διότι πολλοί από αυτούς που ομολογούσαν ότι ήταν ιππείς δεν ήταν γραμμένοι στο σανίδιον και αναγράφονταν μερικοί που έλειπαν από την Αθήνα και ζούσαν πολύ μακριά από εκεί. Κανένας δεν ήταν υπεύθυνος για την προστασία ή τη φύλαξη του σανιδίου. Ακριβώς όμως επειδή η πινακίδα ήταν εκτεθειμένη μπορούσε κάποιος να σβήσει ή να γράψει κάποιο όνομα και να αλλοιώσει το περιεχόμενο του από προσωπικό συμφέρον, έχθρα, κακία και μίσος. Επομένως δεν ήταν ορθό και σωστό να λάβουν οι δικαστές την αναγραφή στο σανίδιο ως απόδειξη συμμετοχής στο σώμα των ιππέων. 19 «ἐκείνοις τοῖς γράμμασιν»: Γράμματα ήταν οι ονομαστικοί κατάλογοι που συνέτασσαν οι φύλαρχοι με τα ονόματα των ιππέων, που υπηρετούσαν τους Τριάκοντα τυράννους και υποχρεούνταν να επιστρέψουν στο δημόσιο το χρηματικό επίδομα που έλαβαν. Αν οι φύλαρχοι παρέλειπαν κάποια ονόματα ήταν αναγκασμένοι να πληρώσουν οι ίδιοι το ποσό. Ακριβώς για αυτό το λόγο η σύνταξη των καταλόγων ήταν υπεύθυνη και πολύ προσεκτική αφού οι κατάλογοι θεωρούνταν δημόσια έγγραφα. Καθετί που είναι δημόσιο έγγραφο θεωρείται σοβαρό, αυθεντικό και ανόθευτο, άρα έγκυρο και αξιόπιστο. Επιπλέον η παράδοση αυτών των καταλόγων ως επίσημων εγγράφων στη Βουλή απέκλειε οποιαδήποτε αλλοίωση της. 6

8 Ο Μαντίθεος καταλήγει λοιπόν στο συμπέρασμα ότι οι βουλευτές δικαιολογημένα μπορούν να εμπιστεύονται τους καταλόγους στους οποίους ήταν γραμμένα τα ονόματα όσων πραγματικά υπηρέτησαν ως ιππείς και πήραν το επίδομα παρά να δίνουν σημασία στο σανίδιο. Η αποδεικτική ισχύς του καταλόγου είναι σαφώς μεγαλύτερη από εκείνη του σανιδίου. Σίγουρα δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την μικρή έκταση που αφιερώνει ο Λυσίας για την ανασκευή του κατηγορητηρίου (μόλις πέντε παράγραφοι). Πιθανόν η έλλειψη επιχειρημάτων ή η εμπλοκή του πελάτη του με κάποιο τρόπο στην τελική φάση του ολιγαρχικού καθεστώτος (ίσως να υπηρέτησε ανεπισήμως ως ιππεύς υπό το διάδοχο καθεστώς των Δέκα) δεν του αφήνει παρά την επιλογή να αφιερώσει πολύ μεγαλύτερη έκταση στη ζωή του Μαντίθεου (δημόσια και ιδιωτική) και να αναδείξει τις αρετές του 20. Διαφαίνεται η προσπάθεια του Λυσία να μετατοπίσει το κέντρο βάρους της απολογίας προς το ενάρετο ήθος και με βάση αυτό να αντικρούσει την κατηγορία και να επιδιώξει την εκλογή του πελάτη του ως βουλευτή. 21 Το τελευταίο επιχείρημα του Μαντίθεου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί τολμηρό. Με το επιχείρημα υποθετικής μορφής που διατυπώνει αναφέρει πως η θητεία του στο ιππικό, την εποχή των τριάκοντα, δε θα αποτελούσε έγκλημα ικανό να εμποδίσει την εκλογή του στο βουλευτικό αξίωμα, αν δεν είχε βλάψει κατά τη θητεία του κανέναν από τους συμπολίτες του. Υποστηρίζει ότι η υπηρεσία κατά τη διάρκεια ενός φαύλου καθεστώτος δεν καθιστά τον στρατιώτη φαύλο. Εξάλλου (ψυχολογικό επιχείρημα, σχεδόν απειλητικό για μέλη του ακροατηρίου) πολλοί που υπηρέτησαν ως ιππείς επί των Τριάκοντα έχουν γίνει βουλευτές, στρατηγοί, ίππαρχοι 22 (Ἔτι δέ, ὦ βουλή, εἴπερ ἵππευσα, οὐκ ἂν ἦν ἔξαρνος ὡς δεινόν τι πεποιηκώς, ἀλλ ἠξίουν, ἀποδείξας ὡς οὐδεὶς ὑπ ἐμοῦ τῶν πολιτῶν κακῶς πέπονθε, δοκιμάζεσθαι. ὁρῶ δὲ καὶ ὑμᾶς ταύτῃ τῇ γνώμῃ χρωμένους, καὶ πολλοὺς μὲν τῶν τότε ἱππευσάντων βουλεύοντας, πολλοὺς δ αὐτῶν στρατηγοὺς καὶ ἱππάρχους κεχειροτονημένους). Καταλήγει πως απολογείται γιατί έπεσε θύμα της κακίας και της συκοφαντικής διάθεσης των κατηγόρων του (τους οποίους παρουσιάζει ως ανθρώπους που κινούνται από ταπεινά κίνητρα, αφού επιζητούν με κάθε τρόπο να βλάψουν έναν πολίτη δημοκρατικό και ενάρετο). Ο ίδιος εμφανίζεται ως πολίτης που έχει αυτογνωσία, αποφασιστικότητα και αυτοπεποίθηση, που πιστεύει στη δημοκρατία και αγωνίστηκε γι' αυτήν, που διακρίνεται για τη μετριοπάθεια και τη σύνεση στην ιδιωτική και δημόσια ζωή του. Και ακριβώς σ αυτό (στην ιδιωτική και δημόσια ζωή του) θα δώσει ιδιαίτερη έμφαση ο Λυσίας για να καταστήσει αποτελεσματικό το λόγο του. Οι πίστεις εκ του βίου ( 9-18) αποτελούν το μεγαλύτερο σε έκταση μέρος του λόγου και με ιδιαίτερη βαρύτητα στην απόδειξη και τη δημιουργία ευνοϊκού κλίματος υπέρ του Μαντίθεου. Εδώ ο Λυσίας προβάλλει το ήθος του δοκιμαζόμενου αναφέροντας χαρακτηριστικά παραδείγματα της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής του. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη μετριοπάθεια και στην επιείκιά του: 20 Κώστας Αποστολάκης, Λυσίου «Υπέρ Μαντιθέου» η στρατηγική της ηθοποιίας, Φιλόλογος, τ.103,, σελ , Ευάγγελος Αλεξίου, Λυσίας, Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία (16): η ηθοποιία ενός Αθηναίου με ολιγαρχικές συμπάθειες. 22 Με την πτώση της τυραννίας, 403 π.χ., και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, παραχωρήθηκε γενική αμνηστία για τα πολιτικά αδικήματα που είχαν διαπραχθεί εκείνο το διάστημα. 7

9 «μέγιστον ἡγοῦμαι τεκμήριον εἶναι τῆς ἐμῆς ἐπιεικείας» (αποφυγή ακροτήτων και εγκράτεια: κοινός τόπος και αξία της αθηναϊκής κοινωνίας 23 ). Είναι αξιοπρόσεκτο σ αυτό το σημείο ότι ο Μαντίθεος αφιερώνει μόνο μία παράγραφο στην οικογένεια ( 10), ενώ αναφέρεται πολύ εκτενώς στη δημόσια συμπεριφορά του ( 11-18) και συγκεκριμένα στις υπηρεσίες που πρόσφερε στην πόλη του ως στρατιώτης. Αυτό δεν είναι τυχαίο αλλά καταδεικνύει τη μεγάλη εκτίμηση που έτρεφαν οι Αθηναίοι της εποχής στα άτομα που πρόκριναν το συλλογικό έναντι του ατομικού συμφέροντος. Ο Μαντίθεος ( 10) αναλαμβάνει να εκπληρώσει τις οικογενειακές του υποχρεώσεις: προίκισε τις αδερφές του ακολουθώντας τους άγραφους ηθικούς κανόνες («δύο μὲν ἀδελφὰς ἐξέδωκα ἐπιδοὺς τριάκοντα μνᾶς ἑκατέρᾳ») και μοίρασε με γενναιοδωρία την πατρική περιουσία («πρὸς τὸν ἀδελφὸν δ οὕτως ἐνειμάμην ὥστ ἐκεῖνον πλέον ὁμολογεῖν ἔχειν ἐμοῦ τῶν πατρῴων»). Παρ όλες τις οικονομικές του δυσχέρειες μοιράστηκε με τα αδέρφια του την πατρική περιουσία με αφιλοκέρδεια. Και τα δύο γνωρίσματα (γενναιόδωρος αφιλοκερδής) είναι αναμενόμενο να αξιολογηθούν θετικά για τον νέο ανερχόμενο πολιτικό. Επίσης αναφέρει ότι δεν δημιούργησε ποτέ πρόβλημα σε κανέναν («πρὸς τοὺς ἄλλους ἅπαντας οὕτως βεβίωκα ὥστε μηδεπώποτέ μοι μηδὲ πρὸς ἕνα μηδὲν ἔγκλημα γενέσθαι»). 24 Στη συνέχεια ( 11) παρακολουθούμε τη δημόσια συμπεριφορά του Μαντίθεου. Ο Λυσίας αποφεύγει οποιαδήποτε νύξη στην πολιτική του δράση και επιμένει στην επιείκεια των κοινωνικών συναναστροφών του. Ένδειξη της ποιότητας του χαρακτήρα του η διαφοροποίησή του από τους περισσότερους νέους της εποχής του που επιλέγουν να σπαταλούν το χρόνο τους σε ακολασίες («τῶν νεωτέρων ὅσοι περὶ κύβους ἢ πότους ἢ [περὶ] τὰς τοιαύτας ἀκολασίας τυγχάνουσι τὰς διατριβὰς ποιούμενοι, πάντας αὐτοὺς ὄψεσθέ μοι διαφόρους ὄντας»). Το γεγονός αυτό (η ανωτερότητά του ήθους του) κινεί το φθόνο των αντιπάλων και ο φθόνος προκαλεί την εις βάρος του διαβολή. («καὶ πλεῖστα τούτους περὶ ἐμοῦ λογοποιοῦντας καὶ ψευδομένους»). Με τα στοιχεία αυτά βέβαια ο λογογράφος φροντίζει να απομακρύνει τον πελάτη του από την απεχθή για τους Αθηναίους εικόνα του σπάταλου πολιτικού αλλά και από τα ύποπτα για την αναπαραγωγή της ολιγαρχικής ιδεολογίας συμπόσια των αριστοκρατών. 25 Ακολουθεί η λεπτομερέστατη αναφορά στη στρατιωτική του δράση ( επτά παράγραφοι που καλύπτουν περίπου το ένα τρίτο του συνολικού λόγου) όπου τοποθετείται η προσφορά του προς τους πολίτες και την πόλη. Ο Μαντίθεος αναφέρει ότι ποτέ δεν εμφανίστηκε στο δικαστήριο είτε ως κατήγορος είτε ως κατηγορούμενος («οὐδεὶς ἂν ἀποδεῖξαι περὶ ἐμοῦ δύναιτο οὔτε δίκην αἰσχρὰν οὔτε γραφὴν οὔτε εἰσαγγελίαν γεγενημένην»). Δεδομένου ότι οι Αθηναίοι ήταν πολύ φιλόδικοι και 23 «Μετρίως βεβιωκὼς»: Βασικό ιδανικό για τον τρόπο σκέψης των αρχαίων Ελλήνων ήταν το μέτρον: απέφευγαν καθετί ακραίο στις ιδιωτικές και τις δημόσιες σχέσεις τους, σε στοιχεία της καθημερινής ζωής τους, ακόμα και στην τέχνη ή τη λογοτεχνία τους. Το ιδανικό του μέτρου προσδιοριζόταν με το αφηρημένο ουσιαστικό σωφροσύνη και με την παροιμιακή φράση μηδὲν ἄγαν. 24 Με την υπερβολή που χρησιμοποιεί εδώ ο Λυσίας (επανάληψη της άρνησης μὴ [μηδεπώποτε, μηδέ, μηδὲν]):στόχο έχει να υπογραμμίσει τον έντιμο βίο που έχει διάγει ο Μαντίθεος, αφού ποτέ δεν έδωσε αφορμή για παράπονα ή κατηγορίες εναντίον του. 25 Κώστας Αποστολάκης, Λυσίου «Υπέρ Μαντιθέου» η στρατηγική της ηθοποιίας, Φιλόλογος, τ.103,, σελ. 84, 2001: Αυτού του είδους τα συμπόσια είχαν στιγματιστεί από ενέργειες που θεωρήθηκε ότι στρέφονταν κατά της δημοκρατίας. Επί παραδείγματι, ο ακρωτηριασμός των Ερμών πριν από τη σικελική εκστρατεία (415 π.χ.), που ερμηνεύτηκε ως αντιδημοκρατική πράξη προερχόμενη από ολιγαρχικούς κύκλους, σχεδιάστηκε κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου συμποσίου (πβ. Ανδοκ. 1 Περί των μυστηρίων, 61) 8

10 κατέφευγαν στο δικαστήριο ακόμη και για υποθέσεις που θα μπορούσαν να διευθετηθούν με διαφορετικό τρόπο, ο Μαντίθεος αναδεικνύεται εκ νέου ως άνθρωπος με ανωτερότητα ήθους. Εξάλλου μετά την τυραννία των τριάκοντα οι Αθηναίοι άρχισαν να εκτιμούν μάλλον τους φιλήσυχους, μετριοπαθείς πολίτες 26 χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έχει απαλειφθεί η αντίληψη πως η απραγμοσύνη δηλοί ολιγαρχικές πεποιθήσεις. Γνωρίζοντας ο Λυσίας πως η αποχή από τα κοινά ενισχύει την φιλοολιγαρχική εικόνα του Μαντίθεου 27 συνειδητά επιλέγει τη συνοπτική αναφορά στο θέμα και διεξοδικά αναφέρεται στη στρατιωτική του συμμετοχή αφού εδώ εντοπίζεται η δράση υπέρ της πόλης την οποία εμμέσως ταυτίζει με τη δημοκρατία έτσι ώστε η φιλοπατρία που επέδειξε ο Μαντίθεος να ταυτιστεί με το δημοκρατικό φρόνημα. Η πρώτη στρατιωτική δραστηριότητα στην οποία γίνεται αναφορά ( 13) είναι η εκστρατεία στη Βοιωτία (στην Αλίαρτο) το 395π.Χ. Εκεί ο Μαντίθεος, αν και ανήκε στο ιππικό, προτίμησε να ταχθεί με το πεζικό, προκειμένου να βοηθήσει πιο αποτελεσματικά την πατρίδα του. Την ίδια στιγμή οι περισσότεροι επιδίωκαν με άνομα μέσα να μεταταχθούν από το πεζικό στο ιππικό. Εκεί θα είχαν ένα ευκολότερο έργο να επιτελέσουν, μια και το αντίπαλο σπαρτιατικό στράτευμα δεν είχε ισχυρό ιππικό. Η αντίθεση ενεργειών και κινήτρων του Μαντίθεου και των άλλων, αποτελεί ισχυρότατο επιχείρημα για την άψογη συμπεριφορά του προς την πόλη. Ο Λυσίας επιλέγει για τον πελάτη του την φιλοπατρία, την υπεράσπιση του παλιού ηρωικού κώδικα της τιμής, την υψηλή αίσθηση ευθύνης και τη συμπόρευση με τους οπλίτες που αποτελούσαν το προπύργιο της δημοκρατίας. Ο πατριωτισμός του αποδεικνύεται με την πρότασή του ( 14) για οικονομική ενίσχυση των οικονομικά ασθενών στρατιωτών και με το δικό του παράδειγμα, με το οποίο έκανε πράξη αυτή του την πρόταση, αφού πρόσφερε τριάντα δραχμές σε δύο συνδημότες του. Είναι πρόθυμος να πολεμάει πάντα στην πρώτη γραμμή («ἑτέρων ἀναδυομένων ἐγὼ διεπραξάμην ὥστε τῆς πρώτης τεταγμένος μάχεσθαι τοῖς πολεμίοις»). Στην 15 μέσα από την αντιπαράθεση ενεργειών και κινήτρων ανάμεσα στο Μαντίθεο και τους άλλους, αναδεικνύεται το θάρρος του. Μετά από τη μάχη στην Κόρινθο, δε δίστασε ούτε στιγμή να αναλάβει και νέο κίνδυνο ( 16) για την υπεράσπιση της πατρίδας του σε αντίθεση με του περισσότερους που δικαιολογημένα, μετά τη συντριπτική ήττα στην Κόρινθο, φοβούνταν να ριχτούν σε νέες περιπέτειες. Και στην 17 η συμπεριφορά του χαρακτηρίζεται από προθυμία στην εκτέλεση των διαταγών και περιφρόνηση του κινδύνου («οὐ γὰρ μόνον τὰ προσταττόμενα ἀλλὰ καῖ κινδυνεύειν ἐτόλμων»). Σε αντίθεση οι περισσότεροι καταφεύγουν στη λιποταξία, στην αποφυγή της στρατιωτικής υπηρεσίας και στη δειλία («τοῖς τὰ μὲν τῆς πόλεως ἀξιοῦσι πράττειν, ἐκ δὲ τῶν κινδύνων ἀποδιδράσκουσιν»). Εδώ αφελώς παραδέχεται ότι σημαντικό κίνητρο για τη δράση του αποτέλεσε το ενδεχόμενο μιας επικείμενης δοκιμασίας. Η ομολογία φανερώνει τις πολιτικές φιλοδοξίες του και αποτελεί στοιχείο ειλικρίνειας. Πιθανόν ο Λυσίας αφήνει να διαφανούν γνωρίσματα του χαρακτήρα του πελάτη του που θα κάνουν πιο πειστική τη σκιαγράφηση του ήθους που επιδιώκει. Ο Stephen Usher αναφέρει πως «η προθυμία του να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο στη μάχη φαίνεται μερικές φορές σχεδόν δονκιχωτική, ενώ η γενναιοδωρία του προς τους φτωχότερους πολίτες απεριόριστη» D. Lateiner, «ο άνθρωπος που δεν αναμειγνύεται στην πολιτική»: ένας τόπος στον Λυσία: Κατά την κρίση του Περικλή, η αποχή ενός πολίτη από την πολιτική ζωή άξιζε μόνο την περιφρόνηση. Αντίθετα, ο Λυσίας και οι αντίπαλοί του χρησιμοποιούσαν την ανάμειξη στην πολιτική ως επιβαρυντικό στοιχείο. 27 Ευάγγελος Αλεξίου, Λυσίας, Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία (16): η ηθοποιία ενός Αθηναίου με ολιγαρχικές συμπάθειες 28 Stephen Usher, Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων στον Λυσία, μετ. Θεοδώρα Πανοπούλου 9

11 Τα επιχειρήματα του Μαντίθεου στις παραγράφους έχουν ανακεφαλαιωτικό χαρακτήρα. Σκοπός του ομιλητή είναι να τονίσει ότι οι Αθηναίοι πρέπει να αξιολογούν τους πολιτευόμενους όχι από την εξωτερική τους εμφάνιση αλλά από την προσφορά τους προς την πατρίδα («ὥστε οὐκ ἄξιον ἀπ ὄψεως, ὦ βουλή, οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν οὐδένα, ἀλλ ἐκ τῶν ἔργων σκοπεῖν ἀλλ οὐκ εἴ τις κομᾷ, διὰ τοῦτο μισεῖν»). Με πολύ πετυχημένο τρόπο ο Λυσίας δίνει τη δυνατότητα στον ομιλητή να επηρεάσει ψυχολογικά το ακροατήριό του και να μετριάσει την καχυποψία που εγείρει η μακριά του κόμη, ένδειξη φιλοολιγαρχικών πεποιθήσεων. Σαφώς ο ρήτορας προσπαθεί να υποβαθμίσει τις πολιτικές προεκτάσεις του θέματος και να δώσει έμφαση στον «κοινό τόπο» που εξυπηρετεί τις ανάγκες του πελάτη του. 29 Στον επίλογο ο ομιλητής εκθέτει: α. το σκοπό της πρώτης δημηγορίας του, β. το κίνητρο ενασχόλησής του με τα κοινά. Παρουσιάζεται ειλικρινής και ευγενής απέναντι στους ακροατές του («ἐμαυτῷ δοκῶ φιλοτιμότερον διατεθῆναι τοῦ δέοντος»). Συνεχίζει με την αναφορά στους προγόνους («ἅμα μὲν τῶν προγόνων ἐνθυμούμενος πράττοντες») και στο ένδοξο παρελθόν Αθηναίων να διεγείρει στους ακροατές αισθήματα υπερηφάνειας ώστε να εκδηλώσουν ευνοϊκή διάθεση για τον ρήτορα. Η αναφορά επίσης στους ίδιους τους βουλευτές προσωπικά θα έχει το ίδιο αποτέλεσμα, την εξασφάλιση της ευνοϊκής δηλαδή διάθεσης για τον ρήτορα, τη στιγμή μάλιστα που τονίζει ότι ο ίδιος ακολούθησε τη δική τους άποψη για τους άξιους άνδρες και αποφάσισε να ασχοληθεί με τα κοινά. Στις τελευταίες παραγράφους ο Μαντίθεος «ομολογεί τα σφάλματά του, παρουσιάζει τον εαυτό του ειλικρινή και αξιοπρεπή» 30 και εμφανίζεται να επιθυμεί τη συμμετοχή του στα κοινά («ὥστε ὁρῶν ὑμᾶς ταύτην τὴν γνώμην ἔχοντας τίς οὐκ ἂν ἐπαρθείη πράττειν καὶ λέγειν ὑπὲρ τῆς πόλεως;»). Ο έντονος ρητορικός χρωματισμός στον επίλογο αποφεύγεται γιατί δε θα ήταν συμβατός με την εικόνα ενός αυθόρμητου και ειλικρινούς δοκιμαζόμενου. Τελικά ο Μαντίθεος, μέσω του Λυσία, πετυχαίνει έτσι ώστε οι βουλευτές να βλέπουν στο πρόσωπό του το γενναίο αδερφό, το μετρημένο και πειθαρχημένο νεαρό στα πλαίσια ενός κοινωνικού περίγυρου που ρέπει σε καταχρήσεις και απερισκεψίες, τον ενθουσιώδη νεαρό στρατιώτη που αφενός αποζητά τον κίνδυνο, αφετέρου είναι γενναιόδωρος, καθώς μοιράζεται τα υπάρχοντά του με τους συνδημότες του. Αν και είναι ενθουσιώδης ως προς το ότι προβάλλει τον εαυτό του και σίγουρος για τα κατορθώματά του, αυτά είναι απλώς και μόνο τα χαριτωμένα ελαττώματα του νεαρού της ηλικίας του. Δε χρειάζονται επιχειρήματα, για να πειστούν οι ακροατές ότι ένας τέτοιος άνθρωπος, με τέτοιο τεκμήριο ευγενούς υπηρεσίας απέναντι στη δημοκρατία που μόλις είχε αποκατασταθεί, δεν ήταν ανίκανος να μετάσχει στη Βουλή τους. 29 Κωνσταντίνος Αποστολάκης:H δικανική ρητορική στο μικροσκόπιο: Λυσίου VII, Η απατηλή φύση της δικανικής ρητορικής και η λυσιακή τέχνη: «Βεβαίως ένας έμπειρος λογογράφος αποφεύγει τη χρήση ασύστολων ψευδών ενώπιον ενός ακροατηρίου που ενδέχεται να γνωρίζει πρόσωπα και πράγματα, και άρα είναι κάποτε σε θέση να ελέγξει την αλήθεια κάποιων ισχυρισμών. Ωστόσο μπορεί κάλλιστα να αναδείξει επιλεκτικά κάποιες πτυχές της υπόθεσης ή να τις αφήσει στο ημίφως να τις διογκώσει ή να τις υποβαθμίσει να επενδύσει με ένα μοραλιστικό επίστρωμα ακόμη και ηθικώς ουδέτερες πράξεις, ή να αποσυνδέσει από την ηθική πράξεις ηθικώς επιλήψιμες». 30 Ευάγγελος Αλεξίου, Λυσίας, Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία (16): η ηθοποιία ενός Αθηναίου με ολιγαρχικές συμπάθειες 10

12 Βιβλιογραφία Friedrich Nietzsche, Μαθήματα ρητορικής, Αθήνα, ΠΛΕΘΡΟΝ, 2004 Αριστοτέλης, Ρητορική Βιβλίο Πρώτο. Εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Δ. Λυπουρλής, 2002, Θεσσαλονίκη: Ζήτρος ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ τεύχος Εκήβολος( Α. Β. Γιαννικόπουλου (Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΚΛΑΣΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ) Christof Rapp, Εισαγωγή στον Αριστοτέλη,Εκδόσεις οκτώ,αθήνα 2012, σελ , μετάφραση: Ηλίας Τσιριγκάκης, επιμέλεια: Παναγιώτης Θανασάς Κώστας Αποστολάκης, Λυσίου «Υπέρ Μαντιθέου» η στρατηγική της ηθοποιίας, Φιλόλογος, τ.103 Ευάγγελος Αλεξίου, Λυσίας, Ἐν βουλῇ Μαντιθέῳ δοκιμαζομένῳ ἀπολογία (16): η ηθοποιία ενός Αθηναίου με ολιγαρχικές συμπάθειες D. Lateiner, «ο άνθρωπος που δεν αναμειγνύεται στην πολιτική»: ένας τόπος στον Λυσία Stephen Usher, Η σκιαγράφηση των χαρακτήρων στον Λυσία, μετ. Θεοδώρα Πανοπούλου Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, «Περί τῶν ἀρχαίων ῥητόρων-λυσίας», Κάκτος, Αθήνα 2003 Jaeger, Werner, Δημοσθένης. Διαμόρφωση και εξέλιξη της πολιτικής του, μτφρ. Δέσποινα- Καρπουζά-Καρασάββα, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1984 Κωνσταντίνος Αποστολάκης, «H δικανική ρητορική στο μικροσκόπιο» 11