Α α. «µουσικc ρµηνεàειν [βοàλεται] τcν τ ν λε- γοµûνων διàνοιαν» β. τa ε δη τ ν µνογραφηµàτων

Transcript

1 118 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 ΕΙ ΙΚΗ ΣΥΝΟ ΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ Α ΝΑ Γ Ε Ν Ν Η Σ Ε Ω Σ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΥΜΝΩΝ ΚΑΙ Η Υ ΝΑΤΟΤ Η ΤΑ ΜΕΤΑΦ ΡΑΣΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛ Ω Σ Σ Α ( Υ ΝΑΤΟΤ Η ΤΑ ΜΕΤΑΦ ΡΑΣΗΣ Η Α ΝΑΓΚΗ ΝΕΩΝ Υ Μ Ν Ο ΛΟ Γ Η Μ ΑΤ Ω Ν ; ) * Π ρ ο ο ί µ ι ο «Ο δ ν γάρ, ο δ ν ο τως νίστησι τ ν ψυχήν, κα πτερο κα τ ς γ ς παλλάττει κα τ ν το σώµατος πολ ει δεσµ ν, κα φιλοσοφε ν ποιε, κα πάντων καταγελ ν τ ν βιοτικ ν, ς µέλος σ υ µ φ ω ν ί α ς, κα ρυθµ συγκείµενον θε ον σµα» ( Ιωάννης Χρυσ στοµος, P G. 5 5, ). Ο λ γος τ ς ταπειν ς συνεισφορ ς µου στ πνευµατικ α τ συµπ σιο προτίθεται, κ ρ ι β ς, ν διατρίψει Tο κ. ΓP. Θ. ΣTAΘH Καθηγητο το Πανεπιστηµίου Aθην ν περ τ «θε ον σµα» κα τ σ µφωνον κα ε ρυθ- µον µέλος, τ πο ο ντ νει τ ν ποιητικ λ γο τ ς ναφορ ς µας κα τ ς προσοµιλίας µας µ τ ν Θε κα το ς γίους του. Η διατ πωση το τίτλου τ ς ε σηγήσεώς µου δ ν ε ναι δική µου κα πρέπει ν µαρτυρήσω τι πιζητήθηκε συµµετοχή µου ε δικ γι τ θέµα α τ. Θ περιµένετε, σ ω ς, στερα µάλιστα κα π τ ν µολογία α τή, ν κο σετε σπουδα α πράγµατα. Σπε δω µως ν σ ς π π ς µ διακατέχει δέος, κάθε φορ πο µ κάποια ε καιρία καταπιάνοµαι µ τ ν µνολογία τ ς λατρείας µας. Αν σαφ ς µολογία ν ς µνογράφου, δηλαδ «µνους φαίνειν συντ νως τεθηγµένους ργ δές στιν» θέλει ν δικαιολογήσει τ ν νθρώπινη δυναµία γι µνηση «κατ ξίαν», µιλητ ς πο χει τ ν τιµ ν σταται νώπι ν σας µολογε κα τ ν ποιητικ νδεια κα τ ν θεολογικ τέλεια ν προσεγγίσει * Ε σήγηση στ Β Πανελλήνιο Λειτουργικ Συµπ σιο (Β λος Οκτωβρίου 2000) µ θέµα: «Λ α τ ρ ε σ ω µ ε ν ε αρέστως τ Θε». Τ α τηµα τ ς λειτουργικ ς νανεώσεως στ ν Ορθ δοξη Εκκλησία σήµερα. τ µνογραφικ κείµενα κα τ ρµηνε σει ρθά. Εδ πρ κειται γι π λυτα θέµατα µνο µενος ε ναι Θε ς κα ο µνητ ς ε ναι γιοι µ βιω- µατικ σχέση µαζί του, κα λ γος ε ναι ποιητικ ς, ο ρ α ν ο ϋ ψ ή ς, φο φτάνει στ κράσπεδα τ ς δ ξης κα τ ς µεγαλωσ νης το Θεο, κι ε ναι µαζ ναλλοίωτος κα διαχρονικ ς, π τ τε, ποιοδήποτε χρονικ τ τε, σαµε τώρα, πο γγίζει τ ς καρδι ς τ ν πιστ ν κα τ ς κφράζει. Οταν ρχισα ν γράφω, α τ ς ο σκέψεις πρωτοφ τρωσαν στ νο µου κα τ ς θεωρ σ ν µι ν µπνοια νωθεν ν φυλαχτ π µετροέπειες κα ρητορικ καµώµατα. Στ ν σεπτ ν χ ρο τ ς ερ ς µνολογίας, δηλαδ τ ς ποιήσεως κα τ ς µουσικ ς στ λατρεία, µ τ ς πο ες γευ µαστε π τ γ το ς ο ρανο ς, δ ν χωρο ν περιττ λ γ ι α. Η µιλία λλωστε α τ ε ναι ε σηγητική ποσκοπε στ ν παρουσίαση κα ποσαφήνιση τ ν βασικ ν πτυχ ν το θέµατος κα στ ν προβολ κάποιων προτάσεων, ο πο ες θεωρο νται π τ ν µιλητ λυσιτελε ς, κα ν πάση περιπτώσει καν ς ν δώσουν φορµ σ λλους σοφώτερους ν συνεισφέρουν µ τ ς δικές τους π ψεις στ ν γ νιµο, πως λπίζεται, διάλογο πο θ προκληθ π τ ς ν ξεις κα α τ ς τ ς ε σηγήσεως. Στ ν διατ πωση το θέµατος σαφ ς διακρίνονται δ ο σκέλη τ α φορ στ ν «µουσικ κφραση τ ν λειτουργικ ν µνων» κα τ β µοιάζει σ ν θέλει ν κβιάσει ξ ρχ ς µι ν π κριση σ πίκαιρη ρώτηση, «τ ν δυνατ τητα µεταφράσεως τ ν µνων στ ν νεοελληνικ γλ σσα». Ε δ µφιλοχωρε κι να δίληµµα «δυνατ τητα µεταφράσεως δηµιουργία νέων µνολογηµάτων;». Προβάλλω δ κι α τ ν τ ν παράµετρο, κα γι ν κεντρίσω τ νδιαφέρον σας κα γι ν δηλώσω τ µέγεθος το γχειρήµατος. Aν ε ναι λίγα λλιπ α τ πο θ χετε τ ν καλωσ νη ν κο σ ε τ ε, παρακαλ ν µ νοµίσετε τι ε ναι µικρ τ κεφάλαιο τ ς µνολογίας στ λατρεία µας α τ

2 Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 EKK H IA 119 ε ναι κα θ ε ναι πάντοτε κα µέγιστο κα πρώτιστο κα πώτατο. Α α. «µουσικ ρµηνε ειν [βο λεται] τ ν τ ν λεγοµένων διάνοιαν» Μι φετηριακ ποψη γι τ ν «µελοποίηση» τ ν «θείων λ γων», µ σαφ διάθεση ρµηνείας τους κα µφαντικωτέρου τονισµο τ ν νοηµάτ ω ν, διατ πωσε γιος Γρηγ ριος Ν σσης, σ τ ν µιλία του «ε ς τ ν πιγραφ ν τ ν ψαλµ ν». «Α λ - λ κα το το προσήκει µ παραδραµε ν θεώρη - τ ο ν, τι ο κατ το ς ξω τ ς µετέρας σοφίας µε - λοποιο ς κα τα τα τ µέλη πεποίηται ο γ ρ ν τ τ ν λέξεων τ ν ω κε ται τ µέλος, σπερ ν κείνοις στιν δε ν, παρ ο ς ν τ ποι τ ν προσ ωδι ν συνθήκ η, το ν φθ γγοις τ νου βα - ρυνοµένου τε κα ξυτονο ντος κα βραχυνοµέ - νου τε κα παρατείνοντος, ρυθµ ς ποτίκτεται, λλ κατάσκευ ν τε κα νεπιτήδευτον το ς θεί - οις λ γοις νείρας τ µέλος, ρµηνε ειν τ µελω - δί α τ ν τ ν λεγοµένων διάνοιαν βο λεται, τ ποι συνδιαθέσει το κατ τ ν φων ν τ νου τ ν γκείµενον το ς ρήµασι νο ν, ς δυνατ ν, κ κ α λ - π τ ω ν» (Γρηγορίου Ν σσης, Ε ς τ ν πιγραφ ν τ ν ψαλµ ν, Βιβλίον Α κεφ. Γ, P G 4 4, δ ). Η ποψη α τ ε ναι σηµαντικ κα γι τ ν νέο κα διαφορετικ τρ πο ποιήσεως το µνητικο λ γου κα ταυτ χρονης µουσικ ς νδ σεώς του σ σχέση µ τ ν πρ τερο µέχρι τ τε, τέλη το δ α ν ο ς, σ µφωνα µ τ ν πο ο λ γος κα µουσικ ρυθµίζονταν µ το ς καν νες τ ς προσωδ ί α ς, τ ς ναλλαγ ς δηλαδ τ ν µακρ ν κα βραχει ν συλλαβ ν. Η φράση πο χει καίριο νδιαφέρον στ παράθεµα α τ, ε ναι «ρµηνε ειν τ µελωδί α τ ν τ ν λεγοµένων διάνοιαν». Μι λλη θεώρηση τ ς σχέσεως λ γου κα µέλους µ ς παρέδωκε ιον σιος Α λ ι κ α ρ ν α σ- σ ε ς, ναφερ µενος βέβαια στ µέτρα κα το ς ρυθµικο ς π δες τ ς ρχαίας λληνικ ς προσωδίας κα λέγων προσωδία «τ ς λέξεις το ς µέλε - σιν ποτάττειν ξιο κα ο τ µέλη τα ς λέξεσιν». Κι δ µαρτυρε ται ταυτ χρονη «ποίηση» λ γου κα µέλους µ περοχ τ ς µουσικ ς κατ τ ν κατασκευ τ ν µελικ ν ποδ ν µ συγκεκριµένες φωνητικ ς ξ τητες. Πάντως προ παρξη το λ γου στ ν διάνοια, µ λλα λ για, γενεσιουργ ς ποιητικ διάθεση γι δηµιουργία το συναµφ ο τ έ ρ ο υ, λ γου κα µέλους, ναφ εται π τ ν νθετο λ γο, πο ος µ ς διακρίνει κα µ τ ν πο ο λογικ ς κριβ ς νθρωπος ναφέρεται στ ν Θε. Συµβαίνει βέβαια λληνικ ς λ γος ν ε ναι µουσικ ς κ γενετ ς τ πέρα µως α τ ς τ ς µφυτης µουσικ τητος τ ρυθµίζει, τ συµπληρώνει κα τ τελειο µουσικ τέχνη. Υπάρχει λοιπ ν τ ταυτ χρονο συναµφ τερο, λ γος κα µέλος, κατ τ ν πρώτη ποιητικ δηµιουργία κα κφορ τ ν µνων, λλ σαφ ς λ γος προϋπάρχει κα τ µέλος πεται. Ο λ γος ε ναι τ κ ριον κα σκοπ ς τ µέλος ε ναι ο δυ φτερο γες µ τ ς πο ες µπορο µε ν φτερουγ ί σ ο υ µ ε, πάνω π τ γήινα, σ χώρους ο ράνιους κα περουράνιους, κα ν µνήσουµε ς πι πλησιανο κα ο κε οι τ ν δ ξα το Θεο, κα τ θα µα τ ς δικ ς µας σωτηρίας. Κα χι, τι Θε ς χει νάγκη ν το µνο µε τ ν δ ξα, π ω ς λέει Μέγας Βασίλειος, λλ τι «σ βο λεται ξιον ε ναι το δοξασθ ναι». β. τ ε δη τ ν µνογραφηµάτων Η σ σταση το Α π. Πα λου «πληρο σθε ν πνε µατι λαλο ντες αυτο ς ψαλµο ς κα µνοις κα δα ς πνευµατικα ς, δοντες κα ψάλλοντες τ καρδί α µ ν τ Κυρί ω» ( Ε φ ε σ. 5, ), π ο- τελε κα τ συστατήριο πλαίσιο τ ς µνολογίας κατ το ς πρωτοχριστιανικο ς χρ νους. Ψ α λ µ ο ί, µνοι κα δές τί κριβ ς καθένας π α το ς το ς ρους δηλο δ ν ε ναι το παρ ντος. Η µνολογία πέρασε π πολλ ς φάσεις µέχρι ν κατασταλλάξει σ συγκεκριµένες ποιητικ ς µορφ ς πρ ς τ τέλη το ε α νος κα ξ ς. Η ζ µη πο ψωσε τ µνητικ φ ραµα ταν ο ψαλµο τ ς βίβλου τ ν Ψαλµ ν τ ς Π. ι α θ ή κ η ς, πως συνεκδοχικ λέµε, τ Ψαλτήρι το αβίδ. «Π ά ν - τες γ ρ α τ ν (τ ν αβίδ) ντ µ ρου δι στ µα - τος φέροµεν. Εν κκλησί α παννυχίδες; κ α πρ τος κα µέσος κα τελευτα ος αβίδ. Ε ν ρθρινα ς µνολογίαις; κα πρ τος κα µέσος κα τελευτα ος αβίδ. Εν τα ς ο κίαις τ ν Παρθένων ε ρ ο υ ρ γ ί α ι ; κα πρ τος κα µέσος κα τελευτα ος α β δ» ( Ιωάννου Χρυσοστ µου, Περ µετανοίας, P G 4 9, 282 [ν θο ργο;]).

3 120 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 Γνωρίζουµε τι πολλο ψαλµο διακρίνονται σ π µέρους τµήµατα µ τ ν ρο «διάψαλµα» κα µι δυ φορ ς µ τ ν ρο «δ διαψάλµατος». Κα γνωρίζουµε τι πολλο ψαλµο χουν ξ ρχ ς ς «π ψαλµα» τ Α λ λ η λ ο ι α Ε δικ γι α τ ν τ ν ψαλµ Μέγας Αθανάσιος µ ς φ κε τ ν κ λουθη σηµαντικ µαρτυρία γι τ ν τρ πο ψαλµωδήσεώς του «Εγ δ λογον γο µενος ν τοσα τ η συγχ σει καταλείψαι το ς λαο ς κα µ µ λλον προκινδυνε ων α τ ν, καθεσθε ς π το θρ νου, προέτρεπον τ ν µ ν διάκονον ναγι - νώσκειν ψαλµ ν το ς δ λαο ς πακο ειν, τι ε ς τ ν α να τ λεος α το κα πάντας ο τως να - χωρε ν κα ε ς το ς ο κους πιέναι» (Μ. Α θ α ν α σ ί- ο υ, Απολογία περ τ ς φυγ ς α το, P G 2 5, ). Η ποφασιστικ καµπ δηµιουργίας τ ς χριστιανικ ς µνογραφίας σ συνδυασµ µ τ ν ψαλµικ µνογραφία ταν νάπτυξη βραχέος ποψάλµατος στ θέση το ψαλµικο Α λ λ η λ ο ϊ α. Τ π ψαλµα α τ σαφ ς ε χε χριστιανικ περ ι ε χ µ ε ν ο. Μ ς ε ναι γνωστ κα γαπητ τ ποψάλµατα «Τα ς πρεσβείαις τ ς Θεοτ κου», «Σ σον µ ς Υ Θεο», κα βέβαια τ «Χ ρ ι σ τ ς νέστη κ νεκρ ν» πο ε ναι π τ παλαι τερα π ο ψ ά λ µ α τ α. Α τ τ τροπάρια δ ν ψάλλονται µ να τους προψάλλεται νας στίχος π τ Ψαλτήρ ι. Ετσι γεννήθηκε τ ε δος τ ν στιχηρ ν Ιδιοµέλ ω ν, τ ν µονοστρ φων δηλαδ ποιηµάτων πρ ς µνηση τ ν διαφ ρων ορταστικ ν γεγον των. Η µφάνιση το λοκληρωµένου ποιητικο ε δ ο υ ς, το πολυστρ φου Υµ ν ο υ, πο γνωρίζεται κοιν ς ς Κοντάκιον, ε ναι περαιτέρω νθηση κα θηση τ ς λληνικ ς µνογραφίας. Ο Κανών, ναν α να ργ τερα, κι α τ ξοχο πολ στροφο ποιητικ ε δος, διαρθρωµένο σ ννέα δές, κ λ ε ί- νει τ ν κ κλο τ ς δηµιουργίας λοκληρωµένων ποιητικ ν µορφ ν στ χ ρο τ ς λατρείας. Τ ποικίλα µον στροφα τροπάρια πο ς µεσώδια πακο ς χουν συνάφεια µ τ ν Καν να, καθίσµατα κατ τ ς ναγνώσεις το Ψαλτηρίου, κ α ργ τερα τ 15σ λλαβα µογραφήµατα πο ναπτ χθηκαν στ Φωταγωγικά, τ Εξαποστειλάρια δηλαδ «Το ς µαθητα ς συνέλθωµεν ν ρει Γα - λ ι λ α ί α ς», κα στ ν πεντηκοστ ψαλµ, τ Πεντηκ ο σ τ ά ρ ι α, πως «Τ ς µετανοίας νοιξ ν µοι π - λας ζωοδ τα», ε ναι τ πολυειδ κα µυρίπνοα νθη το πανθαλερο λειµ νος τ ς Βυζαντιν ς Υµ ν ο γ ρ α φ ί α ς. Εξυπακο εται τι πολυωνυµία κα πολυείδεια τ ν τροπαρίων χει σχέση µ τ ν χρ νο τ σηµε ο στ διάγραµµα τ ς κολουθ ί α ς, στ ν ποία νήκει κα ψάλλεται, µ τ περιεχ µενο κα τ ν µνητικ νάγκη τ ν ποία θέλει ν διακονήσει. Ε χ ο υ µ ε, λ ο ι π ν, πολλ ε δη µνογραφηµάτ ω ν, πολλ ς πρ ς τ ν χρήση κα τ ν τρ πο ψ α λ µ ω δ ή σ ε ω ς, τ πο α παρτίζουν τ ξ ς τέσσερα βασικ λειτουργικ βιβλία τ Ψαλτήρι, τ Κ ο ν τ α κ ά ρ ι ο, τ Στηχηράριο, τ Ε ρµολ γιο. Τ ντίστοιχα µουσικ βιβλία ε ναι Παπαδική, ποία περιέχει τ σταθερ µέρη τ ν κολουθι ν το κκλησιαστικο νυχθηµέρου, κα τέτοια ε ναι κυρίως λα τ µελοποιήµατα µ κείµενο το ς ψ α λ µ ο ς, τ Κοντακάριο, τ Στιχηράριο κα τ Ε ρ µ ο λ γ ι ο. Τ Κοντακάριο σήµερα δ ν παραδίδεται α τοτελ ς τ δ περιεχ µενο το Στιχηραρίου χει διασπαρ στ ν Παρακλητική, στ Τρ ι ώ- διο κα Πεντηκοστάριο κα στ Μηνα α. γ. Ο τρ ποι µελικ ς µεταχειρίσεως Π ς µελίζονται λα α τ τ πολυώνυµα ε δη τ ς Υµ ν ο γ ρ α φ ί α ς ; Κα π ς µουσικ «ρµηνε ει τ ν τ ν λεγοµένων διάνοιαν»; Ποιά ε ναι ρµ δια µουσικ κφραση τ ν, πως ναφέρονται στ ν τίτλο κκλησιαστικ ν µνων; «Μ ή, τ ο ί ν υ ν, ν µιζε πλ ν ε ναι τ ν τ ς Ψαλτικ ς µεταχείρισιν, λλ ποικίλην τε κα πολυσχιδ κα πολ τι δια - φέρειν λλήλων γίνωσκε τ στιχηρ κα τ κρα - τήµατα κα τ κατανυκτικ κα τ µεγαλυνάρια κα ο ο κοι κατ τ ς µεταχειρίσεις α τ ν, κα τ λ ο ι π ά, περ τέχνη καταγίνεται. Αλλη γ ρ δ ς κα µεταχείρισις στιχηρο κα λλη κατανυκτικο κα τέρα κρατήµατος κα λλη κα λλη κ. λ π.», διδάσκει κα ρίζει τ ν πολυείδεια κα ποικιλωνυµία τ ν βυζαντιν ν µελ ν µέγας διδάσκαλος τ ς Μουσικ ς Μανου λ Χρυσάφης, π ε ρ τ χρ νια τ ς λώσεως. Τ µνολογήµατα, ς ψαλτ τροπάρια στ λογικ λατρεία, πάγονται σ τρία Γένη µελ ν τ Παπαδικ Γέ ν ο ς, τ Στιχηραρικ κα τ Ε ρµολογικ Γέ ν ο ς. 1. Τ Παπαδικ Γέ ν ο ς. Τ Παπαδικ Γέ ν ο ς, κα λέγεται «παπαδικ», πειδ ο κώδικες πο τ παραδίδουν περιέχουν στ ν ρχ τ ν Π ρ ο θ ε ω - ρία τ ς Παπαδικ ς Ψαλτικ ς Τ έ χ ν η ς, π ε ρ ι λ α µ-

4 Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 EKK H IA 121 βάνει ποικίλα π µέρους µουσικ ε δη, τ πο α ς ποιητικ κείµενο χρησιµοποιο ν το ς βραϊκο ς ψαλµο ς κα ποτελο ν τ σταθερ µέρη τ ν Ακολουθι ν το νυχθηµέρου, πως προε πα. Στ Παπαδικ Γένος νήκουν κα τ χριστιανικ ε δη µνογραφίας, τ κοντάκια κα τ λεγ µενα µαθήµατα «ναγραµµατισµο» κα «ναποδισ µ ο ί», δηλαδ δι µελα τροπάρια µ καλοφωνική, πιτηδευµένη µελικ µεταχείρηση. 2. Τ Στιχηραρικ Γέ ν ο ς. Τ Στιχηραρικ Γένος περιέχει τ στιχηρ δι µελα τροπάρια κα τ δ ο ξ α σ τ ι κ ά, καθ ς κα τ ναστάσιµα δι µελα τ ς Οκτωήχου το Ιωάννου αµασκηνο. 3. Τ Ε ρµολογικ Γέ ν ο ς. Τ Ε ρµολογικ Γένος µελ ν µ ς παρέδωκε τ µελικ πρ τυπο, τ ο ς ε ρµο ς δηλαδ τ ν θ δ ν τ ν καν νων, κα τ α τ µελα τροπάρια, πρ ς τ µέλος τ ν ποίων ψάλλονται τ παντο α προσ µοια τροπάρια. Η µ ε λ ο π ο ι α, ς ποιητικ ξη, νέπτυξε πολλο ς τρ πους µεταχειρίσεις γι τ ν µελικ κ φ ρ α σ η. Ολα τ ε δη µελ ν, κα τ ν τρι ν Γε ν ν, ψάλλονται κατ δ ο βασικο ς τρ πους, τ ν ργ κα τ ν σ ντοµο, µ τ ν ννοια τ ς πλατει ς τ ς βραχείας µελικ ς νάπτυξης το ποιητικο κειµένου, κα µ λλους κ µα τρ πους, πως τ ν ργοσ ντοµο τ ν καλοφωνικ. Κ α βέβαια πάρχουν µεγάλες περίοδοι νθήσεως τ ς µελοποι ας καθ ς κα διαφοροποιήσεως τ ς ψαλτικ ς παραδ σεως, κι πάρχουν κατ τ πους κα κατ περι δους πλειάδες κα χορε ες µεγαλοφυ ν µελουργ ν, ο πο οι ριοθέτησαν τ ς ξελίξεις στ ψαλτικ πράγµατα. Ολα α τά, ς κροθιγ ς γνώση το πράγµατος, θέλουν ν δηλώσουν τ ν µέγα κεαν τ ς πανθα µαστης µουσικ ς δη- µ ι ο υ ρ γ ί α ς, µονοφωνικ ς κα ν ργανης, µ τ ν πο ο περιβρέχεται ρθ δοξη Α ν α τ ο λ ή, κ α σίγητα ψάλλει ψελλίζει τραγουδάει. Απ τ ν πρωτοφανέρωση τ ς σηµειογραφίας τ ς Ψαλτικ ς Τ έ χ ν η ς, τ µέσα το ι α νος, δ ι α- κρίνονται δ ο τ ποι, γι τ ν διαφορετικ κατ βάση µελώδηση τ ν δ ο βασικ ν µνογραφικ ν ε δ ν το Στιχηραρίου κα το Ε ρµολογίου. Τ µέλος το Ε ρµολογίου ταν πάντοτε σ ντοµο, κα συγκριτικ συντοµώτερο π τ µέλος το Στιχ η ρ α ρ ί ο υ. Απ τ τέλη το ιβ α νος κα ριστικ π τ ς ρχ ς το ιδ α νος σηµειογραφία νοποιε ται κα ε ναι κοιν γι λα τ γένη κα ε δη µ ε λ ν. Ωστ σο διαφορ παρέµεινε α σθητ κατ τ ν µελικ µεταχείριση τ ν ψαλµ ν (παπαδικ µέλος), τ ν διοµέλων (στιχηραρικ µέλος) κα τ ν ε ρµ ν κα τροπαρίων τ ν Καν νων (ε ρµολογικ µέλος). Α τ σηµαίνει τι πρέπει πάντοτε ν τηρο µε το ς µελοποιητικο ς καν νες το κάθε γένους µελ ν, ταν θέλουµε ν µελίσου- µε κα ψάλουµε τ κάθε συγκεκριµένο ε δος µνογ ρ α φ η µ ά τ ω ν. Μ τ ν τήρηση τ ς ψαλτικ ς α τ ς παραδ σεως διαφυλάχθηκε θαυµαστ ψαλτικ ποικιλία πο συγκροτε τ ν κραιφν λληνικ µουσικ πολιτισµ. δ. ο «θέσεις» τ ς µελοποι ας, γι τ ργ µέλη (παπαδικ κα στιχηραρικ ) Tο ς δ ο ψιµους βυζαντινο ς α νες, ιδ κα ι ε, κα τ ν νανεωτικ τ ς ψαλτικ ς παραδ σεως ιζ α να, κα τ ν µεταρρυθµιστικ ιη, τέχνη τ ς µελοποι ας φτασε σ πανθα µαστες κορυφώσεις, πωσδήποτε παράµιλλες κα φθαστες. Ο παµπληθε ς βυζαντινο κα µεταγενέστεροι µελουργο συνεισέφεραν καθένας µ πολλ ς µοειδε ς συνθέσεις γι πλουτισµ κα µελικ στολισµ τ ν κ ο λ ο υ θ ι ν. Κα µ ς παραδ θηκαν τσι πολλο Π ο λ υ έ λ ε ο ι, πολλ ς οξολογίες, παµπληθ Χερουβικ κα Κοινωνικά, κα ποικίλες µελοποιήσεις τ ν Ιδιοµέλων κα µάλιστα τ ν οξαστικ ν, κ α τ ν Καταβασι ν κα πολλ Μαθήµατα κα πάµπολλα Κρατήµατα κα πλε στα σα λλα. Η µουσικ κφραση ριοθετήθηκε γι τ κάθε ε δος µ τ ς συγκεκριµένες µελικ ς «θέσεις», π ω ς λέγονται στ ν Ψαλτικ Τέχνη ο συγκεκριµένες νώσεις τ ν σηµαδίων, προκειµένου ν παραση- µαίνουν πάντοτε τ διο µελικ περιεχ µενο. «Θ έ - σις στ ν τ ν σηµαδίων νωσις, τις ποτελε τ µ έ λ ο ς», διδάσκει Μανου λ Χρυσάφης, στ µέσα το ιε α νος, πο ος τ πρ το κα κ ριο τ πο ο παιτε π τ ν πίδοξο νέο µελοποι ε ναι «τ ποιε ν τινα θέσεις προσηκο σας κα ρµοδίας, π µενος τ ρ ω τ ς τέχνης». Ο προσήκουσες κα ρµ διες «θέσεις» ε ναι τ κυριώτερο γνώρισµα τ ς βυζαντιν ς κα µεταβυζαντιν ς µελοπ ο ι α ς, κα τ σταθερ κα ναλλοίωτο µελικ σ τ ο ι χ ε ο, µ τ πο ο γνωρίζονται τ παντο α κα ποικίλα ε δη τ ς Ψαλτικ ς. Υπάρχει συγκεκριµένη θέση γι ν κφράσει τ µέγεθος, τ πλάτος, τ ψος, τ βάθος. Κα πάρχει συγκεκριµένη

5 122 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 θέση ς ποίκιλµα µέλισµα γι τ ν τονισµ το νοήµατος κάποιας λέξεως. Υπάρχει συγκεκριµένη θέση γι τ ν ναρξη ν ς µελοποιήµατος κα συγκεκριµένη γι τ τέλος κάποιας µελικ ς περι δ ο υ. Κα πάρχει, π ά λ ι, συγκεκριµένη θέση γι ν κφράσει συναισθήµατα χαρ ς λ πης, π νου συντριβ ς. Κι χουν κα ν µατα πολλ ς θέσεις Θ ε µ α τ ι σ µ ς, Ο ρ ά ν ι σ µ α, Χ ρ ε υ µ α, Σ ν α γ µ α, Ανάσταµα κα πολλ λλα. Κι πειδ γραφική, σηµειογραφικ παράσταση ε ναι συγκεκριµένη, τ µέλος παρέµεινε ναλλοίωτο κα κίβδηλο. Κ α µπορο µε τσι ν κο µε να χερουβικ κοινωνικ το ιδ α νος κα ν τ θεωρο µε ς χθεσιν µελοποίηση ν ψάλλουµε να δοξαστικ το Ιακώβου Πρωτοψάλτου (πέθανε τ 1800), κα κάποιου συγχρ νου µελοποιο πο γραψε κατ τ ργ στιχηραρικ µέλος, κα ν µετασταιν µαστε βίαστα στο ς βυζαντινο ς καθαυτο ς α νες. Ο «θέσεις» ε ναι τ να π τ δυ παραµ νιµα στοιχε α στ ν Ψαλτική µας τ λλο ε ναι ναλλοίωτη γλ σσα τ ν µνογραφηµάτ ω ν. Η Ψαλτικ Τέχνη µ τ ς λαµπρ ς κα ποικίλες ψηφίδες, δηλαδ τ ς «θέσεις» τ ν σηµαδίων κα τ ς λεπτ ς κφράσεις το λ γου τ ν παντοειδ ν µνων, τεχνο ργησε τ δικά της παράµιλλα κα πανθα µαστα ψηφιδωτά, µνηµε α τέχνης ψηλ ς κα φανερώµατα πέρτατης ψυχικ ς νατάσεως κα κφράσεως. ε. τ µελικ τ ξα το συντ µου µέλους Τ σ ντοµα µέλη, πο πάντοτε ταν σ χρήση στ λατρεία κι ε ναι πάντοτε πι γαπητ κα ο κε α π τ ν πολ κ σµο, ναφέρονται σ λα τ ε δη κα τ ν τρι ν γεν ν µελ ν. Η ψαλτικ π ρ ά ξ η, συνεπικουρο µενη κα π ξωτερικο ς παράγοντες κατ καιρο ς, πέβαλε κα καθιέρωσε κάποια µέλη ν ψάλλονται µ νο σ ντοµα τέτοια ε ναι ο στιχολογίες τ ν Κεκραγαρίων κα τ ν Α ν ω ν, ο κλογ ς τ ν Πολυελέων, ο οξολογίες τ ς περισσ τερες φορές, ο Καν νες, τ ποικιλώνυµα τροπάρια πως πολυτίκια, κ α θ ί σ µ α- τ α, κ ο ν τ ά κ ι α, στιχηρ προσ µοια, κα λλα. Σ τ ν µουσικ καταγραφ α τ ν τ ν συντ µων µελ ν δ ν χουµε τ ς θέσεις τ ν σηµαδίων, λλ σαφ ς κάποια ντίστοιχα µελικ τ ξα, πο κτείνονται σ να πλ ρες ν ηµα το κειµένου, κα κινο νται σχεδ ν πάντοτε µέσα στ ρια ν ς τετραχ ρδου. Η ποικιλία το µέλους δ ξαρτ ται π τ ν µετάθεση σ ψηλ ς χαµηλ ς φωνητικ ς περιοχές, προκειµένου ν τονισθο ν ντίστοιχα νοήµατα, π τ ν ναλλαγ τ ν χων µ µεταπτώσεις σ χ ρ ωµατιστ ντίστροφα διατονικ διαστήµατα. Κα βέβαια ντονη ρυθµικ τητα νεαροποιε τ νδιαφέρον τ ν κροατ ν, ο πο οι µπορο ν λλωστε ν σιγοψέλνουν το ς πι κοινο ς µνους. Απ τ σ ντοµα µέλη, τ µέλος τ ν ε ρµ ν κα τ ν τροπαρίων τ ν Καν νων κα τ ν α τοµέλων ε ναι σταθερ κα ναλλοίωτο γι λα τ προσ - µοια πρ ς α τ τροπάρια. Κα πάρχει κι δ πάλι να ζ µωµα το λ γου µ τ µέλος, πο χι µ νο δ ν πιτρέπει καµι προσπάθεια ξεχωρίσµατ ο ς, λλ σα σα κανοναρχε κα πολυπραγµ νητο σεβασµ α το το χητικο συναµφοτέρου λ γου κα µέλους. Ε ναι διαν ητο, θ α ρ ρ, ν θελήσει κάποιος ν ψάλει διαφορετικ π τ παραδεδοµένο τ «Χριστ ς γενν ται δοξάσατε, Χ ρ ι- στ ς ξ ο ραν ν παντήσατε, Χριστ ς π γ ς ψ ώ θ η τ ε», κα λα τ λλα ε ρµολογικ µέλη. ς. τ «µελίζειν», ρα κα «ψάλλειν», κατ τ νοο µ ε ν α Η µελοποι α ε ναι ξη ποιητική, ε ναι δηλαδ «δώρηµα τέλειον νωθεν» δεδοµένο. Ο µελοποιο ε ναι ποιητ ς γεννηµένοι κα σοι π α το ς ε µοιρο ν ν διδάσκονται τ ν τέχνη, γίνονται κα τ ε χ ν ί τ ε ς, π το ς ποίους, π ά λ ι, ξεχωρίζουν ο τέλειοι κα ντελέστατοι. Α το ε ναι τ µεγαλοφυ µουσικ πνε µατα πο σ κάθε ποχ σηµαδε ει Θε ς γι ν ψώσουν τ κορυφα α κφραστικ µνηµε α τ ς νατάσεως τ ν πιστ ν κατ τ ς δη- µ σιες συνάξεις το ς καιρο ς τ ς λατρείας. Α τ ο ί, σ υ γ χ ρ ν ω ς, ο µεγάλοι µελοποιοί, ριοθετο ν τ ς µορφ ς τ ς Ψαλτικ ς Τέχνης κα παραδίδουν τ µελοποιήµατά τους ς τ προσφορώτερα µέσα µ ν ο λ ο γ ί α ς, τ πο α πρέπει ν κολουθο ν µ σεβασµ ο π µενοι κατ τ ν τέχνη. Κι πειδ πάντοτε τ πνε µα πνε στ χ ρο τ ς τέχνης, ν α δ ε ι- κν ονται στ ν κάθε ποχ νέοι µελοποιο πο δη- µιουργο ν µ νέα κφραστικ µέσα, µοο σια πάντως µ τ παλαι ς πρ ς τ ν ο σία κα τ ν µουσικ φή, νέα µνολογήµατα κα µελοποιήµατ α. Εκτ ς π α το ς το ς τέλειους τεχνίτες, σ τ χ ρο τ ς λατρείας πάρχουν κα ο γεννηµένοι µελοποιο πο δ ν γνωρίζουν τ ν µουσικ τέχνη,

6 Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 EKK H IA 123 λλ ε ναι προικισµένοι µ γλυκει φων κα µ µεγάλη µουσικ α σθηση. Α το κυρίως µιµο νται σα παράδοση διασώζει κα διαδίδει. Κι δ ε ναι τ καίριο θέµα τ ς ρθ ς παραδ σεως, ποία διασφαλίζεται µ τ ν µουσικ γραφή, τ ν σ η µ ε ι ο γ ρ α φ ί α, κα µ τ ν ρθ ψαλµώδηση π το ς χαρισµατο χους ψάλτες-διακ νους κα τηρητ ς τ ς ρθ ς παραδ σεως. Θ πρέπει δ ν προσθέσω κα τ ν κ λουθη παράµετρο, τι δηλαδ λληνικ γλ σσα ε ναι γλ σσα µουσική. Ολοι ο Eλληνες χουν µι ν µφυτη µουσικ τητα, κι λοι, κι ς µ τ γ ν ω ρ ί ζ ο υ ν, ε ναι π γεννησιµιο τους φορε ς τ ς τροπικ ς µονοφωνικ ς µουσικ ς, δηλαδ τ ς µουσικ ς κφράσεως πο δοµε ται κα ναπτ σσεται µέσα στ φωνητικ περιοχ ν ς τετραχ ρδου πενταχ ρδου, κι λοι µπορο ν ν ψάλουν ν τραγουδήσουν µ λλα λ για λοι µπορο ν ν µελοποιήσουν κάποιο δεδοµένο κείµενο. Γι α τ, λοι µπορο ν ν σιγοψέλνουν κατ τ λατρεία, γιατ ο µνοι, λ γος κα µέλος, το ς ε ναι ο κε οι, κα ρα το ς κφράζουν. Βασικ ς καν νας κατ τήν, κ µα κι α τ ν τ ν κοινή, τ ν π το ς πολλο ς κα πολλ ς φορ ς πλο ς νθρώπους-µελοποιο ς, µ ε λ ο π ο ί η σ η, πως προε πα, ε ναι ρθ ς τονισµ ς το κειµέν ο υ, πο σχεδ ν πιβάλλεται π µ νος του, ς π ρροια τ ς µουσικ τητος τ ς γλώσσας µας. Ο τονισµ ς µι ς συλλαβ ς ρίζει κι να ρυθµικ π δ α, ποιος κι ν ε ναι α τ ς, κα παιτε µι ντον τερη κφορ σ σχέση µ τ ς τονες συλλαβ ς πο κολουθο ν, µέχρι κάποια λλη τονιζ µενη σ υ λλαβ πο κι κείνη θ ρίζει τ ν θέση ν ς ρυθµικο ποδ ς. Ο τονιζ µενες συλλαβ ς τονίζονται κα µουσικ µ τ µέσα πο διαθέτει ψαλτικ τέχνη κα πο ε ναι κυρίως τρία µεση κατάβαση τ ς φων ς µετ τ ν τονισµένη συλλαβή, κταση τ ς χρονικ ς διάρκειας τ ς τονισµένης σ υ λ λ α β ς, σ τητα φωνητικ µετ τ ν τονισµένη σ υ λ λ α β ή. Κα δηµιουργία σοµερ ν νισο- µερ ν ρυθµικ ν ποδ ν, τ ρ ι σ ή µ ω ν, τ ε τ ρ α σ ή µ ω ν, π ε ν τ α σ ή µ ω ν, κ. λ π., µετ τ ν τονισµένη συλλαβ ε ναι µουσικ στοιχε ο πο πιτείνει τ ν γραµµατικ τονισµ το κειµένου. Συναφ ς µ τ ν βασικ α τ ν καν να τονισµο ε ναι κα µελοποιητικ µίµηση πρ ς τ νοο µ ε ν α. Ο θεωρητικ ς διδάσκαλος Χρ σανθος κ Μ α δ τ ω ν, στ περ το «τωρινο τρ που το µελίζειν» κεφάλαιο το Θεωρητικο, λέγει χαρακτηριστικ τ ξ ς πολ ε στοχα «421. Μίµησις δ πρ ς τ νοο µενα ε ναι, τ ν µελίζωµεν µ ξε αν µ ν µελωδίαν κε να, ε ς τ πο α νοε ταί τι ψος ς ο ραν ς, ρος µ βαθε αν δ µελω - δίαν κε να, ε ς τ πο α νοε ταί τις χθαµαλ ν ς γ, β υ σ σ ο ς, δ η ς. Κα µ τερπν ν µ ν χον κ ε ν α, ε ς τ πο α νοε ταί τις χαρά ς παράδει - σ ο ς, νίκη µ σκυθρωπ ν δ χον κε να, ε ς τ πο α νοε ταί τις λ πη ς θάνατος, καταδίκη κα τ λοιπ» (σελ ). Η Ψαλτικ Τ έ χ ν η, ς τέχνη ψηλή, χει στ διάθεσή της τ σ στηµα τ ς κτωηχίας κα µέσ π α τ µι θαυµαστ πολυηχία, µ τ ν ποικιλία τ ν διαστηµάτων, πο λειτουργο ν µέσα στ τετράχορδα κα πεντάχορδα. Ο ναλλαγ ς µ τ ς φ θ ο ρ έ ς, γι το ς χρωµατισµο ς το µέλους, κ α τ ς µεταβολ ς κα τ ς µεταθέσεις το µέλους, κφράζουν κατ τ ν καλ τερο τρ πο τ λεπτ συναισθήµατα τ ς λατρε ουσας ψυχ ς, κα ποδίδουν ριστα τ ς ψυχικ ς διαθέσεις κα καταστάσεις (τ ς χαρ ς, τ ς λ πης, το φ βου, τ ς γάπ η ς, τ ς κεσίας), τ πάθη κα παθήµατα ( δ νες κα θλίψεις, θάνατος κα κ λαση, πλάνη κα διάβ ο λ ο ς ), τ µέγεθος κα τ πλ θος ε τε τ ς ο κτιρ- µοσ νης το Θεο ε τε τ ν δικ ν µας µαρτι ν, κα το ς λεκτικο ς τοπικο ς προσδιορισµο ς ( γ, δ η ς, βυσσος - ο ραν ς, ρ ο ς, ψ ο ς, καθ ς κα φράσεις δηλωτικ ς ναβάσεως καταβάσεως). Β έ β α ι α, πρέπει ψάλτης ν χει συναίσθηση τι ε ναι µυσταγωγ ς κα τι πρέπει ν τ γνωρίζει λα α τ γι ν κφράζει ρθ το ς µνους κα π ρ έ π ε ι, κατ τ ν Ιωάννη Χρυσ στοµο, ν ναπέµπει το ς µνους «φ β ω πολλ συνεσταλµένος κα ε λαβεί α κεκοσ µ η µ έ ν ο ς», διαφορετικ θ νήκει στ ν µάδα κείνων τ ν ψαλτ ν πο ψέγει, κριβ ς Χρυσ στοµος «λέησ ν µε Θε ς λέγειν κα το λέους λλ τριον τ θος πιδείκνυσαι σ σ ν µε Θε ς βο ς κα ξένον τ ς σωτηρίας τ σχ µα διατυπο ς» ( Οµιλία ε ς Ησα αν Α, PG 5 6, 9 9 γ ). Β Τ δε τερο σκέλος το θέµατος µπερικλείει µίαν τ λµη κα µαζ τ ν κίνδυνο ν ξεπεράσουµε τ ρια το γιο ς τολµηρο κα ν µεταπέσουµε στ ν δι τητα το τολµητία. «Η δυνατ τητα µετα-

7 124 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 φράσεως τ ν µνων στ ν νεοελληνικ γλ σσα». Τ σα προελέχθησαν, πωσδήποτε πολ θεωρητ ι κ ά, γιατ µι πρακτικ τερη ντιµετώπιση το πράγµατος θ θελε πολλ χητικ παραδείγµατ α, θέλω ν πιστε ω τι µ ς ρθωσαν µπροστά µας µι τέχνη θαυµαστή, τ ν Ψαλτικ Τέχνη µ τ δυ βασικά της στοιχε α, τ ν λ γο κα τ µέλος. Η τέχνη α τ ποτελε τ ν κραιφν λληνικ µουσικ πολιτισµ κι ς πολιτισµ ς ε ναι µέγιστο γαθ πο νήκει σ λους. ν χει κανένας τ δικαίωµα ν κάνει,τι θέλει τ κοιν κληροδ τη- µ α. Κανένας ποτ δ ν µπορε ν ξέσει ν λαξε σει κα παραχαράξει να µνηµε ο τέχνης κατ τ δική του α σθητικ ντίληψη. Στ προκείµενο θέ- µ α, ς δο µε χωριστά, ν κα νεπίτρεπτο, τ να π τ δυ στοιχε α τ ς Ψαλτικ ς, τ ν λ γο. α. γνώση τ ν ψαλλοµένων «ραγε γινώσκεις ν α γ ι ν ώ σ κ ε ι ς ;». Ε ναι γνωστ, τ το ποστ λου Φιλίππου «ραγε γινώσκεις, ναγκινώσκεις;». Η γνώση τ ν νοουµένων κάτω π τ λεκτικ νδυµα ε ναι πάντοτε τ ζητο µενο, κι ε ναι θέµα χι πλ ς κατανοήσεως λλ µβαθ νσεως ε ς τ νοήµατα κα ρµηνείας τους π πολλ ς π ψεις. Α τ ς λλωστε ε ναι γοητευτικ ς νάντης δρ µος το ρευνητικο πνε µατος το νθρώπου. Σ τ ν χ ρο τ ς κοιν ς λατρείας ναφερ ταν κα π στολος Πα λος ταν λεγε «Τί ο ν στιν; π ρ ο σ ε - ξοµαι τ πνε µατι, προσε ξοµαι δ κα τ νο ψαλ τ πνε µατι, ψαλ δ κα τ νο. Ε π ε ί, ν ε λογ ς ν πνε µατι, ναπληρ ν τ ν τ πον το διώτου π ς ρε τ Αµ ν π τ σ ε χαριστί α; πειδ τί λέγεις ο κ ο δεν σ µ ν καλ ς ε χαρι - σ τ ε ς, λλ τερος ο κ ο κοδοµε ται» (A Κορ ι ν θ. κ ε φ. 14 ). Ε ν α ι, π λλη ποψη, τ θέµα τ ς µετ λ γου συµµετοχ ς στ λατρεία. Τ λειτουργικ κείµενα ε ναι γραµµένα στ ν κοιν λληνικ γλ σσα τ ς κάθε ποχ ς κατ τ ν ποία γράφτηκαν. Κα µετάφραση τ ν ψαλµ ν π το ς Ο ε ναι στ ν κοιν γλ σσα τ ν µέσων το γ π.χ. α ν ο ς, κα γλ σσα τ ς Κ.. ε ναι κοιν λληνική. Η γλ σσα τ ν παντοίων χριστιανικ ν µνων, κυρίως τ ς περι δου π τ τέλη το ε α νος µέχρι κα τ ν ια α να, π τε χου- µε σχεδ ν τ ν διαµ ρφωση κα παράδοση τ ν λειτουργικ ν βιβλίων, ε ναι πάλι κοιν γλ σσα, µ ξαίρεση τ ν γλ σσα στ µνογραφικ ε δος το Καν νος πο ε ναι πι λ για. Τ θέµα ε ναι τι τ κείµενα α τ καθιερώθηκαν κα µειναν ναλλοίωτα στ λατρεία, ζυµωµένα κα µ τ µέλ ο ς, τ σους α νες τώρα, κατ το ς ποίους ζ σα γλ σσα πέρασε π πολλ ς τραπο ς κα φαίνεται τι διαµ ρφωσε, κα µάλιστα κατ το ς σχατους καιρο ς, διαφορετικο ς γλωσσικο ς κα λεκτικο ς τ πους. β. ε ναι κατάληπτα τ λειτουργικ κείµενα; Απ τ ναµφισβήτητο α τ γεγον ς, δ η λ α δ τ ς τωριν ς γλωσσικ ς καταστάσεως, κ π ο ρ ε ε- ται τ ρώτηµα «ε ναι κατάληπτα τ λειτουργικ κείµενα;». Κα κείµενα δ νοο νται τ σα κο ονται στ λατρεία, χι µ νο ο ποικιλώνυµοι µ ν ο ι, λλ κα τ βιβλικ κα τ ε χητικ κείµεν α. Πρ τα θ πρέπει ν µολογήσουµε τι λατρεία τ ς Εκκλησίας µας, ς λλη κιβωτ ς, φ υ- λάσσει κα διασώζει τ ν λληνικ γλ σσα στ διαχρονικ τητά της. Απ τ ν µετάφραση τ ς Π.. τ ν Ο (µέσα το γ π.χ. α ν ο ς ), τ ν κοιν λληνικ γλ σσα τ ς Κ.. κα τ ν κατ καιρο ς γλ σσα τ ν παντοίων µνων µέχρι κα σήµερα. Εξετάζοντες γλωσσικ τ τροπάρια θ διαπιστώσουµε τι στ ν πλειον τητά τους ε ναι πλ δοµηµένα κα κατανοητά, µ χρήση πολλ ν πλ ν γραµµατικ ν τ πων κα λέξεων. Υπ ά ρ χ ε ι στ σο κα τ φαιν µενο τ ς περίπλοκης συντακτικ ς δοµ ς κα τ ς χρήσεως ξεζητηµένων τ πων κα λέξεων κα δυσχρήστων κα ντελ ς χρήστων ρων κα λέξεων. Τ παράδοξο ε ναι τι τ ν δυσκολία στ ν καταν ηση τ ν λειτουργικ ν µνων τ ν συναντο µε στ ς σ γχρονες κατ ποµίµηση τ ν παλαι ν κα κατ παραγγελίαν κ ο λ ο υ θ ί ε ς. Η κζήτηση στ διατ πωση, κ υ ρ ί ω ς τ ν τροπαρίων τ ν Καν νων, λλ καί, π ο λ λ ς φ ο ρ έ ς, ποιητικ πτωχεία κα γραµµατικ νδεια π το ς πίδοξους νέους µνογράφους, κ λ η ρ ι- κο ς κα κοσµικο ς, στ ν προσοµοιακ ποίηση τ ν παντοίων προσοµοίων τροπαρίων, φ τ ά ν ε ι, κα πρέπει ν τ µολογήσουµε, σ ξοργιστικ σ η µ ε α. Εξοργιστικ ε ναι πολλ ς φορ ς πάλι θε- µατολογία τ ν νέων Ακολουθι ν συνάξεις ο κογεν ν γίων, προστατ ν τ ς τάδε τάδε συντ ε χ ν ί α ς, ε ρέσεις ε κ νων, γι ν µ τ π λ λ ο ι ς τ πράγµατα. Κι ε ναι παράδεκτη µεταφορ

8 Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 EKK H IA 125 δοκίµων κφραστικ ν µορφ ν γι συγκεκριµένη µνηση στ ς κολουθίες α τές. Χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ώ- τερο παράδειγµα ο χαιρετισµο τ ς Θεοτ κου πο χρησιµοποιο νται γι χαιρετισµο ς τ ς τάδε τάδε σίας γυναικ ς, πισκιάζοντας τ ν µνηση τ ς Θεοτ κου, κ.. Κι πειδ τ µέλος ε ναι προκαθορισµένο κα ρισµένο στ προσ µοα, δυναµία τ ν µνογράφων ν περιλάβουν µέσα σ να µελικ τ ξο να πλ ρες ν ηµα, κα πλατειασµ ς το νοήµατος κα στ ν π µενη µελικ φράση, δ η µ ι ο υ ρ γ ε συγκοπ κα µεταβίβαση το νοήµατος κα σ γχυση κα συµφυρµ τ ν ννοι ν. Κα συµβάλλουν σ α τ ν τ ν δυσκολία κατανοήσεως κα πολλ ς δ σχρηστες κα θησα ριστες λέξεις πο πιδεικν ουν ο νέοι µνογράφοι. Κα συµβαίνει ν περπληθ νθηκαν α τ ς ο νέες κολουθίες κα ν καθιστο ν ντον τερο τ πρ βληµα τ ς γλωσσικ ς καταληψίας στ λατρεία. Ισως δ ν ε ναι ντελ ς θώα α τ γλωσσικ κατάσταση γι τ ν µ προσέλευση το πλήθους τ ν πιστ ν στο ς Εσπερινο ς κα το ς Ο ρ θ ρ ο υ ς, παρ µονάχα στ ν θεία Ε χαριστία, πο τουλάχιστον τ δια κα πάντοτε παναλαµβαν µενα κείµενα το ς ε ναι κατανοητ κα ο κε α. Γνωρίζω καλ κα τ ς συνθ κες π τ ς πο ες ποιο νται πολλ ς σ γχρονες κολουθίες, κα δ ν παραθεωρ τ ν νάγκη, κάποιες λλες φορές, π ο ι- ήσεως νέων κολουθι ν λλ τ πρ γµα χει πολλ ρνητικ στοιχε α τ πο α δ ν πρέπει ν διστάζουµε ν τ θίγουµε, µ στ χο τ ν βελτίωση τ ς προκείµενης ποθέσεως. Σ α τ πρέπει ν βοηθήσουν λυσιτελ ς κα ο διοι µνογράφοι, ξ ι λ ο γ ο ι πωσδήποτε πνευµατικο νδρες στ χ ρο τ ς λατ ρ ε ί α ς, πιδείχνοντας πιλεκτικ διάθεση στ θεµατολογία κα καταβάλλοντας µεγαλ τερη προσπάθεια γι τ ν σο γίνεται καλ τερη κα σαφέστερη διατ πωση τ ν νέων µνολογηµάτων. γ. τ συναµφ τερο λ γου κα µέλους: λλαγ το ν ς συµπαρασ ρει τ λλο. δ. δυνατ ρµηνευτικ µετάφραση τ ν µνων, γι παράλληλη βοήθεια. Ας πανέλθουµε στ ν δυνατ τητα µεταφράσεως τ ν µνων στ ν νεοελληνικ γλ σσα, κι ς φήσουµε τ παράδοξο τ ν συγχρ νων κατ παραγγελίαν κολουθι ν, πο ν γράφονται π νεοέλληνες δ ν γράφονται στ ν νεοελληνικ γλ σσα. Ε ξ ί- σ ο υ,β έ β α ι α, παράδοξο θ ταν ν ταν γραµµένες α τ ς ο νέες κολουθίες σ νεοελληνικ γλ σσα γιατ µ ποιά ποιητικ δεια θ µπορο σαν ν κάνουν κάτι τέτοιο, παραθεωρώντας τ σ µφυτο µελικ στοιχε ο κα π ς Εκκλησία, ς θεσµ ς κατ ξοχ ν παραδ σεως, θ νεχ ταν θ ε λογο σε µι τέτοια τροπή, χωρ ς ν κο ει τ «στήκετε κα κρατε τε τ ς παραδ σεις»; Ο ψαλµο κα ο παντο οι µνοι τ ς Εκκλησίας ε ναι ποιήµατα µ συγκεκριµένη µορφή, σ υ γ- κεκριµένη δοµή, κα ρυθµοτονικ µέτρα, κα σ πολλ ς περιπτώσεις µ σοσυλλαβίες κα µοτον ί ε ς, κα συγκεκριµένη διαστρωµάτωση τ ν ννοι ν πο ποσκοπε σ νώτερη α σθητικ π λ α υ σ η. Η ποιαδήποτε µετάφραση θ καταστρέψ ε ι, λλοτε λίγο κα λλοτε πολ σ κάποιο ση- µε ο α τ ν τ ν α σθητικ σορροπία. Κα τ θέµα ε ναι ν θέλουµε κι ν πρέπει ν προβο µε σ µι συνειδητ καταστροφ ν ς µνηµείου λ γου. Η καταστροφ α τ θ χει ς πακ λουθο µι ναγκαία µουσικ λλαγ κα προσαρµογή, πο θ πάψει τ ν δια στιγµ ν ε ναι προτέρα µ ο υ σ ι κ ή. Ας µ ξεχν µε δ τ συναµφ τερο λ γου κα µέλους ποια λλαγ το ν ς συµπαρασ ρει τ λλο. Η λλαγ στ ν λ γο χει ς µεση συνέπεια τ ν πώλεια το συγκεκριµένου µουσικο πολιτισµο. Κα να µ ν µουσικ χει µεγάλη ε λυγισία προσαρµογ ς σ νέα γλωσσικ δεδοµένα µ µικρ λλοίωση τ ς πρώτης της µ ο ρ φ ς, λλ σ νακατάστρωση κα ντιµετάθεση τ ν νοηµάτων µ νέες φράσεις κα λέξεις πωσδήποτε χάνει τ ν πρωταρχική της δοµ κα τ ν λληλουχία τ ν µελικ ν τ ξων. Τ θέµα ε ναι γνωστ κα π τ ς προσπάθειες µεταφράσεως τ ν λληνικ ν λειτουργικ ν µνων σ λλες γλ σσες κα τ ς ντίστοιχης σ στοιχης προσαρµογ ς το βυζαντινο µέλους σ α τ ς τ ς µεταφράσεις. Οπου µετάφραση σώζει τουλάχιστον τ ν σειρ τ ν νοηµάτων µουσικ προσαρµ ζεται, µ παραλλακτικ βέβαια καν τητα, µ λλον κανοποιητ ι κ ά. Οπου µετάφραση χωλαίνει φανερά, κα µετάθεση τ ν νοηµάτων ε ναι συχν φαιν µενο, δ ν µπορο µε ν µιλ µε γι τ ν δια µουσικ µ τ ν δια κφραστικ δ ναµη πο χει στ πρωτ κοπο κάλλος της. Αποµένει τ να κα κ ριο τ ναγκα ο ργο τ ς ρµηνευτικ ς µεταφράσεως τ ν µνων γι

9 126 EKK H IA Φεβρουάριος 2001, Aριθµ. 2 παράλληλη βοήθεια. Τ ε χε πισηµαίνει κα Ν. Τωµαδάκης «µεταφράσεις πιχειρήθηκαν πολλ ς κα λες σχεδ ν ε ναι στοχες. Ερµηνεία γινε πολ σποραδικά, κι πάρχει τ ση νάγκη» («Ανευ ρµηνείας καταν ητος ερ µνογραφ ί α», Εκκλησία Α 58 (1981) 279). Ποιά πιτελε α θ ναλάβουν α τ τ ργο, κα ποιοί κδοτικο ο κοι θ θελήσουν ν τ κδώσουν κα π ς θ φτάσει α τ ρµηνευτικ π δοση τ ν µνων στ ν πολ κ σµο, κα π τε, ε ναι θέµατα πο πρέπει ν πασχολήσουν τ ν Εκκλησία σ να πρ γραµµα γενικ τερης λατρειακ ς παιδαγωγίας. Ετσι κα τ ν µουσικ πολιτισµ µας θ διαφυλάξουµε λώβητο κα θ συµβάλουµε στ ν πολλαπλασιασµ τ ν γνώσεων τ ν πολλ ν, χάρη τ ν ποίων πολλ πρέπει ν κάνουµε. ε. πρ ταση γι καινο ργια µορφ µνολογήµατ ο ς, ς κυρίου κορµο το Ο ρ θ ρ ο υ, µ ταυτ χρονη «ποίηση» το συναµφοτέρου: γ λ ώ σ σ α ς κα µουσικ ς. Εδ τώρα πο ε πα σα ε πα κι ε χατε τ ν καλωσ νη ν κο σετε, θέλω ν γυρίσω πίσω τριαντατρία - τριαντατέσσερα χρ νια κα ν σ ς θυµίσω µι τολµηρ πρ τασή µου. Τ τε ποτελο σε τ ν κατακλε δα µι ς σειρ ς παρατηρήσεων γι τ κακ ς κείµενα στ λατρεία. Σήµερα τ ς ναγνωρίζω πάλι τ ν φρεσκάδα στ ν διατ πωση κα τ ν παναλαµβάνω α το σια ς καρπ ριµης πι σ κ έ ψ ε ω ς. «Ισως πρέπει Ορθ δοξη Εκκλησία, σ µέλλουσα πανορθ δοξη-ο κουµενικ Σ νοδο, ν ρίσει σχετικ µ τ ς Ακολουθίες πο πρέπει ν τελο νται στ µοναστήρια κα στ ς «κατ κ σµον» κκλησίες- ερο ς ναο ς, ν διαχωρίσει τ ς Α κ ο- λουθίες σ λογικ χρονικ διαστήµατα, γι ν τ ς παρακολουθο ν ο «σοι πιστο» κα ν γλυτώσουν τσι π τ ν ξαφάνιση ο ποιητικώτατοι Καν νες κα τ Καθίσµατα κα ο Αναβαθµο πο π ρ ο η γ ο ν τ α ι. Κι σως πρέπει ν πισκοπήσει στ ν συντελεσµ ν ς λλου ποιητικο ε δους, δ ν ξέρω π ς µπορε ν νοµασθ, σ υ ν τ ο µ ο τ έ ρ ο υ, κ α- νο µως ν περιλάβει λον τ ν Ορθρο µέχρι το ς α νους, µ νέα γλ σσα, νέα δοµή, νέα µορφή, λλ µ τ διο, β έ β α ι α, δ γ µ α, τ δια δοξολογητικ παρακλητικ στοιχε α, τ ν δια µουσικ σ καινο ργια σ νθεση κα λειτουργία τ ν στοιχείων τ η ς. Θαρρο µε στ γιον Πνε µα τ ς προσκυνητ ς Τριάδος πο τ «πάντα πληρο» στ ν Εκκλησία κα πάντοτε πιφοιτ στο ς µ στες κα στο ς λειτουργο ς κάνοντας α τ ν τ ν πρ ταση. Αν ποχή µας ε χε ναν Ρωµαν, Α ν δ ρ έ α, Κ ο σ µ, Ιωάννη αµασκην θ χαιρ µαστε µι νέα ποχ στ ν µνωδία- µνολογία, γιατ ο τε Ρωµαν ς θ ποιο σε Κοντάκια ο τε αµασκην ς Καν νες, µι ς κα θ προϋπ ρχαν, λλ κάποιο λλο ε δος, πο θ ταν ποκ ηµα τ ς γιασµένης µεγαλοφυ ας τους. Εχουµε τ ν παράδοση κα τ ς δυνατ τητες τ ς Βυζαντιν ς ( Υµνολογίας κα ) Μουσικ ς στ χέρια µας µπνευση ε ναι στ χέρια το Θεο κα στ δική µας φοσίωση σ Α τ ν». ( Γρ. Θ. Σ τ ά θ η,«η Βυζαντιν Μουσικ στ ν λληνικ χ ρο σήµερα», Βυζαντιν 4, Θεσσαλονίκη 1972, σ σ Ο β α τ ς Λ γος µι ς Τε τ ρ α λ ο γ ί α ς, γράφτηκε στ Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η, που πηρετο σα τ ν στρατιωτική µου θητ ε ί α, τ ν νοιξη το 1966, µ δοκιµιακ χαρακτ ρα). Σ µι τέτοια ε κταία νέα δηµιουργία γλ σσα ν ε ναι «κοιν» σ γχρονη, π ο ι η τ ι κ δ ο υ λ ε µ έ ν η, κα ψαλτικ πιτήδευση, ς νδυµα το λ γου, ν ε ναι µονοφωνικ λληνικ µουσικ µ νέα δοµ κα λειτουργία τ ν στοιχείων τ η ς, πρ ς σ νθεση νέων µελ ν, π ρ ω τ ο τ π ω ν, α τοµέλων πως λέγονται στ ν τέχνη, καν ν ν χρησιµοποιηθο ν ς πρ τυπα γι προσοµοιακ πειτα µνογραφία. Στ ποιητικ γραφτά µου κείνης τ ς ποχ ς λίγο ργ τερα, πάρχει δοκιµή µου γι σχετικ µνολ γηµα στ ν Ορθρο το γίου Κοσµ το Α τ ω λ ο. Στ συνέχεια λλα µελετήµατα π ραν προτεραι τητα κα δ ν µο πέτρεψαν τ ν ε δικ τερη νασχ ληση µ α τ τ µνολογικ ε δος. Σ ς µολογ πάντως τι χρέωσα τ ν αυτ µου ν ποιήσω, ν Θε ς ε δοκήσει κα µ κανώσει, να δε γµα µνολογίας, κα περισσ τερα, σ µ- φωνα µ τ ν σ λληψη τ ς δέας µου α τ ς. Θ πρ κεται γι «ποίηση» το συναµφοτέρου, δ η- λαδ λ γου κα µέλους. Κι σως Θε ς φωτίσει µι γενι µνολ γων του, ο πο οι θ ριοθετήσουν τ ζητο µενο α τ νέο µνολ γηµα τ ς ρθ δοξης λατρείας. Α µ ή ν.