ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ( )

Transcript

1 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ( ) Η εποχή των Κοµνηνών Ο βυζαντινός 12ος αιώνας παρουσιάζει αξιολογότατη και πολυποίκιλη συγγραφική παραγωγή. Κυριαρχεί ένας έντονος κλασικισµός και η τελειότητα του ύφους επιδιώκεται µέσω της αυστηρής µίµησης των αρχαίων προτύπων. Η γενική αυτή εκτίµηση θεωρείτο παλαιότερα ότι αποτελεί το µειονέκτηµα της λογοτεχνίας της εποχής, κάτι που είχε τονιστεί ιδιαίτερα στο εγχειρίδιο του Κρουµπάχερ. Οι πρόσφατες έρευνες, αντιθέτως, αξιολογούν διαφορετικά τα κείµενα και επισηµαίνουν ότι και η γραµµατειακή παραγωγή της περιόδου έχει την αξία της. Ο αυστηρός κλασικισµός δεν εµπόδισε την τάση να αναζητηθούν νέοι και πρωτότυποι τρόποι έκφρασης και γλωσσικής επικοινωνίας. Επιπλέον, αρκετοί επώνυµοι συγγραφείς χρησιµοποίησαν στα έργα τους και τη δηµώδη γλώσσα παράλληλα προς την αρχαΐζουσα. Και στο τµήµα αυτό αλλά και στα επόµενα, που είναι αφιερωµένα στους τελευταίους αιώνες της βυζαντινής εποχής, καθώς οι αναφερόµενοι συγγραφείς είναι περισσότεροι από τις προηγούµενες περιόδους, κρίθηκε προτιµότερο να συντοµευθούν κάπως τα βιογραφικά τους, ώστε να γίνει δυνατή η αναφορά σε όσο το δυνατόν περισσότερες από τις µείζονες φυσιογνω- µίες, και συγχρόνως να σηµειωθούν κάποια στοιχεία και για τις λιγότερο σηµαντικές περιπτώσεις. Αρχίζοντας την επισκόπηση της συγγραφικής παραγωγής της εποχής των Κοµνηνών, σκόπιµο είναι να αναφερθεί αρχικά ο ίδιος ο ιδρυτής της δυναστείας, ο Αλέξιος Α Κοµνηνός ( ), ο οποίος συνέθεσε ένα σύντοµο έµµετρο κείµενο (400 δωδεκασύλλαβων στίχων), γνωστό ως Μούσες, το οποίο αποτελεί ένα είδος πολιτικής διαθήκης, απευθυνόµενο στον γιο και διάδοχό του, τον Ιωάννη Β ( ). Αλλά Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α Κοµνηνός ( ), λεπτο-

2 και ο αδελφός, ή σύµφωνα µε άλλη άποψη, ο οµώνυµος τρίτος γιος του Αλέξιου Α, ο σεβαστοκράτορας Ισαάκιος, είναι συγγραφέας δύο φιλολογικών πραγµατειών, που αναφέρονται στα παραλειπόµενα της οµηρικής ποίησης, καθώς και τριών φιλοσοφικών δοκιµίων, τα οποία αποτελούν επιτοµή των έργων του νεοπλατωνικού Πρόκλου, σε συνδυασµό µε χωρία από τα έργα του Ψευδο-Διονυσίου Αρεοπαγίτη. Επίσης, τον 12ο αιώνα πιθανότατα συντέθηκαν και δύο από τις παραλλαγές (του Εσκοριάλ και της Κρυπτοφέρρης) της επικής βιογραφίας του Διγενή Ακρίτα, µε βάση υλικό προερχόµενο από ιστορικά άσµατα της Μικράς Ασίας, που απηχούν τις βυζαντινοαραβικές συγκρούσεις των προηγουµένων αιώνων. Με την Αυλή των Κοµνηνών φαίνεται ότι έχει σχέση και ο αρχικός πυρήνας του δηµώδους ηθικοδιδακτικού στιχουργήµατος του Σπανέα, έργου άγνωστου στιχουργού, το οποίο αποτελεί ένα είδος υποδείγµατος καλής συµπεριφοράς προς τους νέους, µε παραινέσεις στο ύφος του ψεδοϊσοκράτειου λόγου Προς Δηµόνικον. Ωστόσο, το πρόβληµα της ακριβούς του χρονολόγησης και της απόδοσής του σε συγκεκριµένο άτοµο δεν έχει βρει ικανοποιητική λύση. Το κείµενο πάντως γνώρισε µεγάλη διάδοση και έχει υποστεί διάφορες νεότερες επεξεργασίες, από τις οποίες προέκυψαν πολλές παραλλαγές του. Προχωρώντας στην ιστοριογραφία της εποχής, χρονολογικά πρώτος έρχεται ο Νικηφόρος Βρυέννιος (1064 ή ), σύζυγος της Άννας Κοµνηνής, ο οποίος άρχισε την Ύλη Ιστορίας του µε πρόθεση να εξιστορήσει τα κατορθώµατα του πεθερού του, του Αλέξιου Α, το έργο όµως τελικά, εξαιτίας του θανάτου του συγγραφέα, δεν επεκτάθηκε πέραν του έτους Ο Βρυέννιος, καταγόµενος από αριστοκρατική οικογένεια, που είχε παράδοση στον στρατιωτικό τοµέα, είχε διακριθεί και αυτός στις µάχες και γράφει ως στρατιωτικός. Ιδιαίτερα τονίζει το επικό και το ηρωικό στοιχείο και προβάλλει τις πολεµικές και στρατιωτικές ικανότητες των πρωταγωνιστών. Το έργο του περισσότερο πλησιάζει προς το αποµνηµόνευµα και το οικογενειακό χρονικό. Είναι γνωστό εξάλλου ότι γράφτηκε κατά παραγγελία της πεθεράς του, Ειρήνης Δούκαινας, χήρας του Αλέξιου Α. Εκτός από τα έργα του Ψελλού, του Σκυλίτζη και του Ατταλειάτη, που χρησιµοποίησε ως πηγές, έχει ενσωµατώσει στο έργο του και πληροφορίες από προφορικές διηγήσεις, τις οποίες είχε την ευκαιρία να ακούσει από πρωταγωνιστές των γεγονότων, κάτι που προσµετρά θετικά για τη συνολική αξιολόγηση του έργου του, όσο και αν µερικές φορές η αφήγηση είναι µεροληπτική. Συχνά συµπεριλαµβάνει Σελίδα περγαµηνού χειρογράφου του 9ου αιώνα, µε απόσπα-

3 διάφορα περιστατικά της καθηµερινής ζωής, µε ζωηρή περιγραφή, επιτυγχάνοντας έτσι µε τις παρέµβλητες αυτές ιστορίες να διανθίζει τη µονότονη ιστορική αφήγηση. Η έκφρασή του γενικά είναι λιτή και απλή, χωρίς ρητορικό φόρτο, και είναι ευδιάκριτη η οφειλή στον Ξενοφώντα. Η σύζυγος του Νικηφόρου Βρυέννιου, η πριγκίπισσα Άννα Κοµνηνή ( /54), πρωτότοκη κόρη του Αλέξιου Α, συνέχισε το έργο του και έγραψε την Αλεξιάδα, επική εξιστόρηση των ανδραγαθηµάτων του πατέρα της. Ασχολήθηκε µε τη συγγραφή του, και γενικότερα µε τα γράµµατα, προς το τέλος της ζωής της, έχοντας αποσυρθεί σε µοναστήρι, όταν έσβησαν και οι τελευταίες της φιλοδοξίες ότι η ίδια ή ο σύζυγός της θα µπορούσαν να διεκδικήσουν τον θρόνο. Είχε αποκτήσει αρκετά επιµεληµένη παιδεία. Είναι από τους κατεξοχήν εκπροσώπους του αττικίζοντος λόγου και η ίδια φροντίζει κυρίως στον πρόλογο του έργου της να δώσει συµπυκνωµένη εικόνα του εύρους των γνώσεών της. Δεν θα είχε άδικο κάποιος αν υποστήριζε ότι ήταν ίσως η περισσότερο καλλιεργηµένη µεταξύ των µορφωµένων Βυζαντινών γυναικών, κάτι που τονίζουν και οι σύγχρονοί της λόγιοι. Το έργο της δεν είναι µόνο αξιόλογη ιστορική πηγή αλλά και λογοτέχνηµα µεγάλης αξίας, το οποίο ξεχωρίζει όχι µόνο για την ευρυ- µάθειά του, αλλά και για την ευαισθησία, την ψυχολογική δύναµη και τη σαφήνεια των περιγραφών. Τιτλοφορείται Αλεξιάς κατ αναλογίαν προς τα Ιλιάς, Αινειάς και έχει ως θέµα του τα κατορθώµατα του πατέρα της όχι µόνο ως αυτοκράτορα, αλλά ήδη από την εποχή που διατελούσε στρατηγός και µέγας δοµέστικος. Αναµφισβήτητη είναι η επίδραση που έχει υποστεί από τον Θουκυδίδη και τον Πολύβιο, ενώ εµφανέστατη είναι και η επιρροή του Οµήρου αλλά και άλλων αρχαίων συγγραφέων. Στο προοίµιο η Άννα σπεύδει να επαναλάβει τον κοινό τόπο σε παρόµοια έργα, ότι θα γράψει «sine ira et studio», δηλαδή απαλλαγµένη από εύνοια ή µίσος προς τους πρωταγωνιστές των γεγονότων που περιγράφονται, και ότι υπεράνω όλων θα τοποθετήσει την αλήθεια. Την πρόθεση αυτή βέβαια δεν µπόρεσε να πραγµατοποιήσει πλήρως, εφόσον διακρίνονται οι προσωπικές της συµπάθειες και αντιπάθειες και ο εγκωµιαστικός τόνος προς τον πατέρα της, ο οποίος είναι το απόλυτο πρότυπο, ο τέλειος ήρωας. Σχεδόν κάθε σελίδα περιλαµβάνει χαρακτηριστικές περιγραφές της συµπεριφοράς και των αντιδράσεών του σε ποικίλες περιστάσεις. Με ζωηρότητα και παραστατικότητα παρουσιάζει επίσης τους ξένους ηγεµόνες, και ιδιαίτερα τον Βοηµούνδο και τον Ροβέρτο Η Άννα Κοµνηνή στο έργο της «Αλεξιάδα» δίνει παραστατικές Πηγές του έργου της Άννας Κοµνηνής, «Αλεξιάδα», ήταν ο

4 Γυισκάρδο, αλλά και διάφορες άλλες προσωπικότητες της εποχής, σε σειρά εντυπωσιακών και αριστουργηµατικών προσωπογραφιών. Παρά τις ανακρίβειες στη χρονολόγηση, που παρατηρούνται σποραδικά, το έργο προσφέρει πλήθος σηµαντικών στοιχείων για την εποχή και τις σχέσεις του Βυζαντίου µε τους γειτονικούς του λαούς. Ως πηγές, η Άννα χρησιµοποίησε τόσο προφορικές, όσο και γραπτές µαρτυρίες. Στις πρώτες συγκαταλέγονται οι διηγήσεις του πατέρα της καθώς και άλλων σύγχρονων προς τα γεγονότα αξιωµατούχων. Στις δεύτερες περιλαµβάνονται διάφορα έγγραφα από τα κρατικά αρχεία καθώς και τα αντίστοιχα έργα του Μιχαήλ Ψελλού, του Ιωάννη Σκυλίτζη και του Μιχαήλ Ατταλειάτη. Για τον Ιωάννη Κίνναµο ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά. Ήταν βασιλικός γραµµατικός, είχε συνοδεύσει τον Μανουήλ Α στις εκστρατείες του στην Ευρώπη και στην Ασία, πιθανώς είχε βρεθεί στο πεδίο της µάχης του Μυριοκέφαλου (1176), ενώ υπολογίζεται ότι ήταν δραστήριος για µία δεκαετία τουλάχιστον ακόµα, οπότε ολοκλήρωσε και το έργο του που κυκλοφόρησε µετά το Τιτλοφορείται Επιτοµή και ύστερα από σύντοµη έκθεση των γεγονότων των ετών , καταγράφει αναλυτικότερα τα συµβάντα στο διάστηµα Ως προς τη γενική αντίληψη, έχει πολλές οµοιότητες µε τον Βρυέννιο. Περιγράφει ως αυτόπτης και στην αφήγησή του εντοπίζονται συχνότατα τα προσωπικά του βιώµατα και οι γνώµες, ενώ προσφέρει και αυτός περιγραφές περιστατικών της καθηµερινότητας, που εµπλουτίζουν τα στοιχεία που διαθέτουµε για την καθηµερινή ζωή των Βυζαντινών. Ο Νικήτας Χωνιάτης (1155/7-1215/16) καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της πόλης Χώναι (οι αρχαίες Κολοσσαί) της Φρυγίας. Σε ηλικία εννέα ετών έφθασε µε τον αδελφό του Μιχαήλ στην Κωνσταντινούπολη, όπου µορφώθηκε, και µετά τις σπουδές του υπηρέτησε σε διοικητικές θέσεις, αρχικά στην Παφλαγονία και κατόπιν στην Κωνσταντινούπολη. Για ένα διάστηµα (1189) τοποθετήθηκε διοικητής της Φιλιππούπολης (σηµερινό Plovdiv της Βουλγαρίας) και από το 1190 και µετά βρέθηκε και πάλι στην Κωνσταντινούπολη και είχε την ευκαιρία να αναρριχηθεί σε υψηλές διοικητικές θέσεις, χωρίς όµως, όπως φαίνεται, να επηρεάζει άµεσα τις πολιτικές εξελίξεις. Ήταν αυτόπτης µάρτυρας και θύµα και ο ίδιος της Άλωσης του Έχασε την περιουσία και το σπίτι του και αναγκάστηκε να καταφύγει µε την οικογένειά του στη Σηλυβρία και κατόπιν στη Νίκαια, αλλά τουλάχιστον κατόρθωσε να σώσει το χειρόγραφο του Ο ιστοριογράφος Νικήτας Χωνιάτης, µικρογραφία χει-

5 ιστοριογραφικού έργου που είχε αρχίσει να γράφει. Είχε φθάσει τότε περίπου έως το Έχει και αυτός ως αφετηρία της αφήγησής του το 1118, έτος θανάτου του Αλέξιου Α, και περιγράφει µε ακρίβεια και αξιοπιστία τα γεγονότα έως το 1206/7. Φαίνεται λοιπόν ότι στη Νίκαια µπόρεσε να επεξεργαστεί και πάλι το υλικό του και να το συµπληρώσει µε τα γεγονότα των δύο χρόνων που προηγήθηκαν και των τριών χρόνων που ακολούθησαν την Άλωση. Πολλά περιστατικά τα περιγράφει µε βάση τις προσωπικές του εµπειρίες. Δεν αρκείται σε µονότονες περιγραφές µαχών και εκστρατειών, αλλά εµπλουτίζει την αφήγησή του µε πλήθος ενδιαφέρουσες λεπτοµέρειες και υποβλητικές περιγραφές χαρακτήρων. Εµφανής είναι η επίδραση της ρητορικής, κάτι που καθιστά το έργο του δυσανάγνωστο, ενώ αφθονούν τα µυθολογικά και τα ιστορικά παραδείγµατα. Ο Χωνιάτης συνέθεσε και µια περιγραφή των αγαλµάτων που υπήρχαν στην Κωνσταντινούπολη το 1204 και καταστράφηκαν από τους Λατίνους, Το έργο αυτό είναι γνωστό µε τον συµβατικό λατινικό τίτλο de signis και έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους ιστορικούς της τέχνης. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ότι ένα από τα κύρια πρόσωπα στο µυθιστόρηµα του Ουµπέρτο Έκο, Μπαουντολίνο, το οποίο περιγράφει τις περιπέτειες ενός Ιταλού που βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη µε τους Σταυροφόρους, είναι ακριβώς ο Νικήτας Χωνιάτης. Ο Νικήτας δεν διακρίθηκε µόνο ως ιστοριογράφος αλλά έγραψε και σειρά πανηγυρικών λόγων, καθώς και θεολογική πραγµατεία µε τίτλο Θησαυρός Ορθοδοξίας, που µάλλον γράφτηκε στη Νίκαια στις αρχές του 13ου αιώνα και αποτελεί ένα είδος θεολογικής εγκυκλοπαίδειας, µε εκτενή αναφορά στις αιρέσεις και στις θεολογικές διενέξεις της εποχής του. Τα ιστοριογραφικά κείµενα που προαναφέρθηκαν, τα πλαισιώνουν και τρεις χρονογραφίες, οι οποίες είναι λογιότερες από τις αντίστοιχες παλαιότερων εποχών και προσεγγίζουν περισσότερο την ιστορία. Προηγείται το κείµενο του Ιωάννη Ζωναρά ο οποίος έζησε κατά το α µισό του 12ου αιώνα, ήταν προϊστάµενος της αυτοκρατορικής γραµ- µατείας και ο σηµαντικότερος ίσως σχολιαστής νοµοκανονικών κειµένων και λειτουργικών ποιηµάτων. Ανέλαβε να γράψει, όπως δηλώνει, σύντοµη εξιστόρηση (γνωστή ως Επιτοµή Ιστοριών) των κυριότερων γεγονότων της εποχής, χωρίς τις περιττές πολυλογίες άλλων ιστοριογράφων, υπαινιγµός που στρέφεται κυρίως εναντίον του Νικηφόρου Βρυέννιου και της Άννας Κοµνηνής, όσο και αν τους χρησιµοποίησε ως πηγή. Ο Ζωναράς καλύπτει την περίοδο «από κτίσεως κόσµου» έως το 1118 και το έργο του Πλούσια διακοσµηµένο κιονόκρανο και τµήµα του κίονα από Κάλυµµα από τη σταυροθήκη Λίµπουργκ, µεταφέρθηκε στη

6 χαρακτηρίζεται ως αντιπροσωπευτικό δείγµα των γνωστών ως µοναχικών χρονογραφιών, που δίνουν έµφαση στην εκκλησιαστική ιστορία, πλαισιωµένη από ανεκδοτολογικές διηγήσεις για αυτοκράτορες και αξιωµατούχους ή από εξιστορήσεις θαυµαστών και υπερφυσικών συµβάντων. Πάντως, χρησιµοποιεί τις πηγές του µε περισσότερη ανεξαρτησία, σε σχέση µε άλλους χρονογράφους, και επιδιώκει να εντοπίσει περισσότερες νέες πληροφορίες. Σηµειωτέον, ότι µέσω της επιτοµής του Ζωναρά διασώθηκε µεγάλο µέρος του ιστοριογράφου Δίωνος Κασσίου, τον οποίο ο Βυζαντινός συγγραφέας είχε χρησιµοποιήσει ως πηγή για τη ρωµαϊκή περίοδο της χρονογραφίας του. Και ως προς τη γλώσσα ξεχωρίζει από τις υπόλοιπες βυζαντινές χρονογραφίες, µε κύριο χαρακτηριστικό τη γλαφυρότητα και τη σαφήνεια. Ακολουθεί ο Κωνσταντίνος Μανασσής, για τον οποίο επίσης γνωρίζουµε ελάχιστα. Έζησε στα χρόνια του Μανουήλ Α και πιθανότατα ταυτίζεται µε τον οµώνυµο µητροπολίτη Ναυπάκτου, ο οποίος πέθανε το Είναι συγγραφέας της πρώτης έµµετρης χρονογραφίας που γνωρίζουµε, µε τίτλο Χρονική Σύνοψις. Υπολογίζεται ότι ολοκληρώθηκε γύρω στο 1150, εκτείνεται σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους και περιγράφει γεγονότα έως το Αξιοπερίεργο είναι ότι δεν επεκτείνεται στην εποχή των Κοµνηνών, αντίθετα από τις παραδοσιακές χρονογραφίες που κατέληγαν σε γεγονότα περίπου σύγχρονα του συγγραφέα. Ιδιαίτερη είναι η καλλιέπεια του έργου (βέβαια µερικές φορές το λεκτικό είναι εξεζητηµένο) και αφθονούν τα µυθολογικά στοιχεία. Επίσης ο Μανασσής είχε γράψει και ορισµένα άλλα στιχουργήµατα, αλλά και πεζά ρητορικά έργα, καθώς και ένα ερωτικό µυθιστόρηµα µε τίτλο τα κατ Αρίστανδρον και Καλλιθέαν, σύµφωνα µε τα καθιερωµένα πρότυπα του είδους. Ο Μιχαήλ Γλυκάς πιθανότατα καταγόταν από την Κέρκυρα και υπηρέτησε ως αυτοκρατορικός γραµµατέας. Το 1159 έπεσε στη δυσµένεια του αυτοκράτορα, καταδικάστηκε σε φυλάκιση και αναφέρεται ότι τυφλώθηκε, δεν είναι όµως σαφές αν η είδηση πρέπει να ληφθεί κυριολεκτικά, αφού η συγγραφική του δραστηριότητα χρονολογείται µετά την τιµωρία του. Από τη φυλακή έγραψε ένα στιχούργηµα προς τον αυτοκράτορα, ένα από τα πρώτα δείγµατα δηµώδους λόγου, παρακαλώντας για την αποφυλάκισή του. Ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη συλλογή λαϊκών παροιµιών, χρησιµοποιώντας πολλές και στα στιχουργήµατά του. Διακρίθηκε και ως θεολόγος, ερµηνεύοντας «απορίες» της Αγίας Γραφής, διατυπωµένες από συγχρόνούς του. Το χρονογραφικό του σύνθεµα Εικονογραφηµένη σελίδα από το έργο του Ιωάννη Ζωναρά Ο Κωνσταντίνος Μανασσής, µικρογραφία χειρογράφου, του

7 ονοµάζεται Βίβλος Χρονική και ως συνήθως αρχίζει από «κτίσεως κόσµου», φθάνοντας έως το Εκτός των ιστορικών περιστατικών που αφηγείται περιέχει και πλήθος άλλων θεολογικών φυσιογνωστικών και γενικότερα εγκυκλοπαιδικών πληροφοριών, µε γλώσσα εύληπτη, η οποία συχνά πλησιάζει την καθοµιλουµένη της εποχής. Και η φιλολογία έχει να παρουσιάσει σηµαντικούς εκπροσώπους, οι οποίοι παρά τις διαφορές τους, έχουν συµβάλει ο καθένας µε τον τρόπο του στη µελέτη της αρχαιοελληνικής κληρονοµιάς. Αρχικά πρέπει να γίνει λόγος για τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης, που δεν ήταν µόνο φιλόλογος αλλά και ιστοριογράφος και θεολόγος, και γενικά ένας από τους πολυγραφότερους Βυζαντινούς συγγραφείς. Για τα βιογραφικά του δεν υπάρχουν λεπτοµερή στοιχεία. Έως το 1175 δίδασκε στην Κωνσταντινούπολη, εντυπωσιάζοντας µε την παραστατικότητα της διδασκαλίας του. Στα πλαίσια αυτά φαίνεται ότι συντέθηκαν τα περισσότερα από τα σχόλιά του στους αρχαίους. Από το 1175 ανέλαβε τη µητρόπολη Θεσσαλονίκης και ως αυτόπτης µάρτυρας περιέγραψε την πολιορκία και την κατάληψή της από τους Νορµανδούς, που συνέβη έπειτα από µια δεκαετία (1185). Ο Ευστάθιος αναφέρεται εναργέστατα όχι µόνο στα περιστατικά της πολιορκίας αλλά και σε όσα προηγήθηκαν και ακολούθησαν. Το έργο αρχίζει µε αναδροµή στα γεγονότα από τον θάνατο του Μανουήλ Α (1180) και εξής και σηµαντικά είναι όσα γράφει για τον Ανδρόνικο Α Κοµνηνό ( ) και τον περίγυρό του. Καθώς ο ίδιος ο συγγραφέας έζησε όσα περιγράφει, το έργο είναι φορτισµένο µε έντονα συναισθήµατα, ενώ τονίζεται, χωρίς να µπορεί να θεωρηθεί ως περιαυτολογία, και ο προσωπικός του ρόλος ως πνευµατικού ηγέτη, που συµπαραστάθηκε στο ποίµνιό του όσο µπορούσε κατά τις δύσκολες στιγµές της πολιορκίας. Το κείµενο φαίνεται ότι αρχικά διαβάστηκε δηµοσίως, σε συντοµότερη γραφή, τον Φεβρουάριο του 1186, λίγους µήνες µετά την αποµάκρυνση των Νορµανδών από την πόλη. Εκτός από το ιστοριογραφικό του έργο, ο Ευστάθιος έχει να παρουσιάσει ογκωδέστατο έργο στον σχολιασµό του Οµήρου (Παρεκβολαί εις την Ιλιάδα και την Οδύσσειαν). Παραθέτει πλήθος πληροφορίες: ιστορικές, µυθολογικές, γραµµατολογικές, γραµµατικές, λαογραφικές, πολύτιµες για την κατανόηση των οµηρικών επών. Σηµαντική είναι και η εισαγωγή του πραγµατεία στα πινδαρικά του σχόλια τα οποία όµως έχουν χαθεί. Άλλο ενδιαφέρον κείµενό του είναι η σχολιασµένη παράφραση του έπους του Διονυσίου Περιηγητή του 2ου αιώνα µ.χ.), Οικουµένης. Από τα πολυάριθµα άλλα συγγράµµατα του Ευστάθιου αξίζει να αναφερθεί Σελίδα από τη βουλγαρική έκδοση του Χρονικού του Κων-

8 η πραγµατεία του Επίσκεψις βίου µοναχικού, κείµενο πολύ ενδιαφέρον σχετικά µε τις προσπάθειές του να διορθωθούν τα κακώς κείµενα στα µοναστήρια, που συµπληρώνεται από ορισµένες µικρότερες παρεµφερείς συγγραφές. Ο Ιωάννης Τζέτζης (περίπου ) δεν είναι τόσο συστηµατικός όσο ο Ευστάθιος, ούτε επεκτείνεται σε ποικίλα είδη λόγου, αλλά αυτό δεν µειώνει την αξία του γιατί είναι εξίσου ευρυµαθής και πολυγραφότατος. Φαίνεται ότι σε νεαρή ηλικία κατείχε κάποια µικρή διοικητική θέση, την οποία έχασε όµως έπειτα από µια ερωτική περιπέτεια µε τη γυναίκα του προϊσταµένου του. Ακολούθησε µια δύσκολη γι αυτόν περίοδος και για να επιβιώσει έφτασε στο σηµείο να πουλά ακόµα και τα βιβλία του. Αργότερα, απασχολήθηκε ως δάσκαλος, διδάσκοντας στους µοναχούς της κωνσταντινουπολίτικης µονής του Παντοκράτορα, λαµβάνοντας ως αντάλλαγµα στέγη και τροφή. Είναι το κλασικό παράδειγµα του λογίου που δεν έχει επαρκείς πόρους για να ζήσει και παραπονείται διαρκώς γι αυτό, αλλά και για το ότι η αξία του έχει παραγνωριστεί. Υπερηφανεύεται για τη µνήµη του και δηλώνει ότι η βιβλιοθήκη του είναι η κεφαλή του, αφού δεν έχει χρήµατα για να αγοράσει βιβλία. Προτίµησε τον έµµετρο λόγο για να συνθέσει εκτενείς αλληγορικές ερµηνείες στα οµηρικά έπη (αφιερωµένες µάλιστα στην Ειρήνη-Bertha, τη Γερµανίδα πρώτη σύζυγο του αυτοκράτορα Μανουήλ Α, την οποία είχε αναλάβει να µυήσει στα µυστικά της οµηρικής ποίησης) και στα έπη του Ησιόδου. Σχολίασε και τις κωµωδίες του Αριστοφάνη Νεφέλες, Βάτραχοι και Πλούτος. Του αποδίδεται επιτοµή των µυθολογικών ιστοριών του Απολλοδώρου, καθώς και διασκευή της ρητορικής του Ερµογένη. Διασώζονται επίσης περισσότερες από 100 επιστολές του, πλήρεις αναφορών σε περιστατικά της αρχαίας ιστορίας και µυθολογίας, κάτι που τις έκανε τόσο δυσνόητες, ώστε να χρειαστεί να γράψει ο ίδιος ένα εκτενές (περίπου στίχων) έµµετρο υπόµνηµα σε αυτές, γνωστό ως Χιλιάδες, για να δώσει περισσότερα στοιχεία σχετικά µε το πλήθος των λεπτοµερειών που απλώς είχε παρεµβάλει συντόµως στις επιστολές του, προκειµένου να µπορέσουν να τις κατανοήσουν οι αναγνώστες τους. Στη σκιά του Ιωάννη κινήθηκε ο µεγαλύτερος αδελφός του, Ισαάκιος, ο οποίος πέθανε σε µικρή ηλικία, το 1138, στη Ρόδο, γυρίζοντας από το Χαλέπι της Συρίας. Είχε λάβει µέρος στην άτυχη εκστρατεία του Ιωάννη Β Κοµνηνού εναντίον της συριακής πόλης, ίσως ως γραµµατικός κάποιου αξιωµατούχου. Είχε προλάβει να συνθέσει έµµετρη Άποψη της µονής Παντοκράτορα στην Κωνσταντινούπολη,

9 πραγµατεία περί πινδαρικών µέτρων, ενώ δεν υπάρχει συµφωνία αν τα σχόλια στον Αλεξανδρινό ποιητή Λυκόφρονα είναι δικά του ή του αδελφού του. Η τετράδα των φιλολόγων της εποχής συµπληρώνεται από τον Γρηγόριο Πάρδο, µητροπολίτη Κορίνθου (περίπου ), ο οποίος συνέταξε Εγχειρίδιο περί συντάξεως λόγου (τρίτο της βυζαντινής εποχής, µετά τα αντίστοιχα έργα του Γεωργίου Χοιροβοσκού και του Μιχαήλ Σύγκελλου, αλλά κατώτερο από αυτά). Επίσης, ένα βοήθηµα για τη µελέτη των αρχαιοελληνικών διαλέκτων, που ανανέωσε το ενδιαφέρον για το θέµα, δεδοµένου ότι µετά τον 6ο αιώνα και το αντίστοιχο εγχειρίδιο του Ιωάννη Φιλοπόνου δεν φαίνεται να είχε ασχοληθεί κάποιος µε προβλήµατα διαλεκτολογίας. Έχει συντάξει και σχόλια στη ρητορική του Ερµογένη και υποµνηµάτισε τους κανόνες του Κοσµά του Μελωδού και του Ιωάννη Δαµασκηνού, αλλά το έργο, που δίνει περισσότερη έµφαση τον γραµµατικό σχολιασµό, παραµένει στο µεγαλύτερο µέρος του ανέκδοτο. Το Σχίσµα του 1054 ήταν καθοριστικό για τις κατευθύνσεις της θεολογίας. Τα περισσότερα από τα θεολογικά συγγράµµατα της εποχής ανήκουν κυρίως στον χώρο της αντιρρητικής και ερµηνευτικής θεολογίας. Η αντιρρητική απορρέει από τις διαρκείς συζητήσεις και αντιπαραθέσεις Ελλήνων και Λατίνων θεολόγων που προσπαθούν να αποδείξουν τα σφάλµατα των αντιπάλων τους. Έτσι, στην Αυλή του Αλέξιου Α Κοµνηνού, το 1112, µε αφορµή την επίσκεψη του παπικού απεσταλµένου και επισκόπου του Μιλάνου, Pietro Grossolano, κείµενα για να αντικρούσουν τις απόψεις του έγραψαν οι λόγιοι Ιωάννης Φουρνής, Ευστράτιος Νικαίας και Νικήτας Σεΐδης. Ο τελευταίος έχει συντάξει και ερµηνευτική πραγµατεία σε θέµατα της Αγίας Γραφής. Το 1135, επί της βασιλείας του Ιωάννη Β, όταν έφθασε στην Κωνσταντινούπολη ο επίσκοπος Ανσέλ- µος της Havelberg, απεσταλµένος του Γερµανού αυτοκράτορα Λοθάριου ( ), τις ορθόδοξες απόψεις τις διατύπωσε σε κείµενό του ο λόγιος Νικήτας Νικοµήδειας. Κάπως διαφορετική περίπτωση αποτελεί ο Νικήτας Μαρωνείας, ο οποίος έχει δώσει στο έργο του τη µορφή έξι διαλόγων, στους οποίους παρουσιάζονται οι απόψεις και των δύο αντιτιθέµενων Εκκλησιών. Καταλήγει προτείνοντας µια µέση λύση, δηλαδή της προσέγγισης µε αµοιβαίες υποχωρήσεις. Η πολεµική κατά των Λατίνων εµφανίζεται εντεταγµένη στα πλαίσια ευρύτερων θεολογικών συνθέσεων, όπως η Πανοπλία Δογµατική του Ευθύµιου Ζιγαβηνού (ο οποίος έχει επίσης ασχοληθεί και µε την ερµηνεία των Γραφών) και η Ιερά Οπλοθήκη του Ανδρόνικου Καµατηρού. Από τους άλλους Ο Γρηγόριος Πάρδος µεταξύ άλλων υποµνηµάτισε το έργο

10 σηµαντικούς θεολόγους της εποχής πρέπει να αναφερθεί ο Θεοφύλακτος (περίπου ), αρχιεπίσκοπος Αχρίδος, ο οποίος διακρίθηκε κυρίως στην ερµηνευτική θεολογία, ενώ διασώζονται και αρκετές επιστολές του, οι οποίες παρέχουν και ορισµένα χρήσιµα ιστορικά στοιχεία. Σηµαντική για να κατανοήσουµε τις αντιλήψεις της εποχής, είναι και η πραγµατεία Παιδεία Βασιλική, που εντάσσεται στη σειρά των Βυζαντινών «κατόπτρων ηγεµόνων». Επίσης, πρέπει να αναφερθεί ο Νείλος Δοξαπατρής, Κωνσταντινουπολίτης λόγιος και διάκονος της Αγίας Σοφίας, που αργότερα πήγε στη Σικελία, στην Αυλή του Νορµανδού βασιλιά Ρογήρου Β ( ), όπου µεταξύ άλλων συνέθεσε, κατόπιν παραγγελίας του Ρογήρου, και πραγµατεία Περί των πέντε πατριαρχικών θρόνων, έργο σηµαντικό για τις πληροφορίες που περιέχει σχετικά µε τη σύσταση, την εξέλιξη και τις περιοχές δικαιοδοσίας των πέντε πατριαρχείων, και ιδιαίτερα προσφιλές στους Βυζαντινούς εφόσον υποστηρίζει την ισοτιµία του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και του πάπα, µε βάση συνοδικούς κανόνες και χωρίς να παραποιεί τα ιστορικά στοιχεία. Σύγχρονος του Νείλου, αλλά όχι οµοϊδεάτης του, καθώς υποστήριζε το πρωτείο του πάπα, ήταν ο µοναχός Φίλιππος-Φιλάγαθος, µετέπειτα αρχιεπίσκοπος του Rossano στην Καλαβρία, ο οποίος διακρίθηκε κυρίως στην εκκλησιαστική ρητορική. Ήταν ο επίσηµος κήρυκας του Ευαγγελίου στην Αυλή των Νορµανδών ηγεµόνων. Στις οµιλίες του δεν είναι σπάνιες οι αναφορές σε σύγχρονά του γεγονότα, συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση της οµιλητικής και συντελεί ποικιλοτρόπως στην καλλιέργεια των ελληνικών γραµµάτων, αφού είχε και καλή κλασική παιδεία. Μεταξύ άλλων έγραψε και µια αλληγορική ερµηνεία των Αιθιοπικών του Ηλιοδώρου. Ένας από τους πολυγραφότερους συγγραφείς της εποχής, αλλά και της βυζαντινής λογοτεχνίας γενικά, είναι ο Θεόδωρος Πρόδροµος (περίπου /8). Το έργο του είναι εκτενέστατο και σηµαντικότατο, αλλά τα περιστατικά της ζωής του δεν είναι πολύ γνωστά. Παρά το πλήθος της βιβλιογραφίας δεν έχει δοθεί ικανοποιητική απάντηση σε πολλά ερωτήµατα. Δεν υπάρχει συµφωνία για το αν ήταν ένας, δύο ή περισσότεροι, αν έγραψε µόνο σε αρχαΐζουσα, ή και σε αρχαΐζουσα και σε δηµώδη γλώσσα. Επίσης, ποια είναι η σχέση του µε τα δηµώδη ποιήµατα τα γνωστά ως πτωχοδροµικά, καθώς και µε µια άλλη συλλογή ποιηµάτων, που έχει επικρατήσει να ονοµάζεται Μαγγάνειος Πρόδροµος. Στον Πρόδροµο αποδίδονται κείµενα ποικίλης µορφής και περιεχοµένου, έµµετρα και πεζά, ανάµεσα στα οποία πρέπει να υπάρχουν και ορισµένα

11 ψευδεπίγραφα, αλλά ασφαλή και αδιαφιλονίκητα κριτήρια για να διαχωριστούν τα γνήσια από τα αµφιβαλλόµενα δεν είναι εύκολο να καθοριστούν. Έγραψε 79 ιστορικά ποιήµατα, επτά λόγους και µονωδίες, διάφορες επιστολές, ερµηνείες των κανόνων του Ιωάννη Δαµασκηνού και του Κοσµά του Μελωδού, επιγράµµατα, σχόλια στα Αναλυτικά του Αριστοτέλη και διάφορες συντοµότερες φιλοσοφικές πραγµατείες, εγχειρίδιο γραµµατικής µε τίτλο Ερωτήµατα καθώς και κείµενα σατιρικά, τόσο έµµετρα όσο και πεζά. Έγραψε επίσης ένα από τα τέσσερα µυθιστορήµατα που συνετέθησαν τον αιώνα αυτόν Τα κατά Ροδάνθην και Δοσικλέα. Τα άλλα µυθιστορήµατα της εποχής, είναι Τα κατά Δρόσιλλαν και Χαρικλέα του Νικήτα Ευγενειανού, Τα καθ Υσµίνην και Υσµινίαν του Ευσταθίου Μακρεµβολίτη και Τα κατ Αρίστανδρον και Καλλιθέαν του Κωνσταντίνου Μανασσή, που ήδη προαναφέρθηκε. Όλα τα µυθιστορήµατα ακολουθούν τα αντίστοιχα πρότυπα του αρχαίου µυθιστορήµατος των ελληνιστικών χρόνων. Τα τελευταία χρόνια έχουν γραφεί αρκετές µελέτες για επιµέρους προβλήµατα που παρουσιάζουν τα κείµενα αυτά, παραµένουν όµως αναπάντητα διάφορα ερωτήµατα γενικότερης φύσης, όπως π.χ. η χρονολογική τους αλληλουχία και οι µεταξύ τους σχέσεις. Ιδιαίτερα αναπτύχθηκε την εποχή εκείνη και η σάτιρα, η οποία σε µεγάλο βαθµό βασίστηκε σε παρωδίες των έργων του µεγάλου σατιρικού της αρχαιότητας, του Λουκιανού. Εκτός από τις επώνυµες συνθέσεις, όπως π.χ. του Θεόδωρου Πρόδροµου, αξίζει να αναφερθεί εδώ και ένα διαλογικό κείµενο που δεν έχει διευκρινιστεί ακόµα ποιος είναι ο συγγραφέας του. Πρόκειται για το έργο Τιµαρίων, στο οποίο αξιοποιείται το αρχαιότατο µοτίβο της καθόδου στον Άδη. Ο αφηγητής επισκέπτεται τον Κάτω Κόσµο, συναντά επώνυµες προσωπικότητες της εποχής και συνοµιλεί µαζί τους. Οι διάλογοι είναι πνευµατώδεις και επινοητικότατοι σε διακωµώδηση προσώπων και καταστάσεων. Παρέχονται και ορισµένες πληροφορίες για την ετήσια γιορτή των Δηµητρίων (πρόδροµο των οµωνύµων εορτασµών της εποχής µας) στη Θεσσαλονίκη, εις µνήµην του πολιούχου της πόλης, που συνοδευόταν από λαµπρή εµποροπανήγυρη. Ο Νικηφόρος Βασιλάκης (περ ) ήταν επιφανής και πολυγραφότατος ρητοροδιδάσκαλος. Είχε καθιερωθεί µάλιστα και ο όρος βασιλακίζειν για να δηλώσει τη συγκεκριµένη τάση να γράφει κάποιος µε πρότυπο τον Βασιλάκη. Τα ρητορικά του συγγράµµατα διαιρούνται σε δύο οµάδες: α) όσα κινούνται στην παράδοση της σχολειακής ρητορικής, δηλαδή προγυµνάσµατα και ηθοποιίες µε βάση τα πρότυπα των αρχαίων

12 ρητορικών εγχειριδίων και β) ρητορικά κείµενα σχετικά µε σύγχρονά του περιστατικά, όπως το εγκώµιο στον Ιωάννη Β Κοµνηνό, µε ορισµένα στοιχεία για την εκστρατεία του τελευταίου στη Συρία (1137-8) κ.ά. Στην οµάδα αυτή πρέπει να ενταχθεί και ένα ιδιόµορφο κείµενο, η µελέτη εναντίον κάποιου Βαγώα, η οποία εµµέσως αναφέρεται στις προσωπικές περιπέτειες του συγγραφέα. Σηµαντικός λόγιος, διδάσκαλος φιλοσοφίας, ρητορικής και ιατρικής ήταν ο Μιχαήλ Ιταλικός (περίπου ), ο οποίος, µεταξύ άλλων, είχε ως µαθητή και τον Θεόδωρο Πρόδροµο. Το τελευταίο διάστηµα της ζωής του χρηµάτισε µητροπολίτης Φιλιππουπόλεως. Το έργο του αποτελείται από ρητορικούς λόγους (που απευθύνονται σε εξέχοντα πρόσωπα της εποχής του και προσφέρουν χρήσιµες ειδήσεις για το γενικότερο κλίµα της εποχής) και πολυάριθµες επιστολές, ενδεικτικές για τις κοινωνικές σχέσεις του. Χρησιµότατες πληροφορίες παρέχει και το εκτενέστατο έργο του Μιχαήλ Χωνιάτη (περίπου ), πρεσβυτέρου αδελφού του Νικήτα και µαθητή του Ευστάθιου Θεσσαλονίκης, ο οποίος άρχισε τη σταδιοδροµία του ως γραµµατέας του πατριαρχείου και αναρριχήθηκε σταδιακά στην εκκλησιαστική ιεραρχία, αναλαµβάνοντας το 1182 τη µητρόπολη Αθηνών, όπου παρέµεινε έως το Παροιµιώδη έχουν µείνει µεταξύ άλλων τα παράπονά του για την έλλειψη πνευµατικής ζωής και για την απώλεια της δόξας του κλεινού άστεως. Φθάνει στο σηµείο να δηλώσει, παραφράζοντας γνωστότατο στίχο από την τραγωδία Ορέστης του Ευριπίδη, ότι η µακρόχρονη παραµονή του µεταξύ των βαρβάρων τον έκανε και αυτόν βάρβαρο. Άλλος σπουδαίος λόγιος είναι ο περίφηµος όσιος Νεόφυτος ο Έγκλειστος ( ) ο οποίος έζησε και µόνασε στην Κύπρο στην περίφηµη εγκλείστρα του, για τη λειτουργία της οποίας έχει συντάξει ειδικό κείµενο, την Τυπική Διαθήκη, το οποίο µεταξύ άλλων περιέχει και αυτοβιογραφικά του στοιχεία. Ο Νεόφυτος έχει αφήσει εκτενέστατο έργο, θεολογικού κυρίως περιεχοµένου, καθώς και ένα είδος ιστορικής διήγησης µε τίτλο Περί των κατά χώραν Κύπρου σκαιών, στο οποίο περιέχονται ενδιαφέρουσες ειδήσεις για τα τελευταία χρόνια της διοίκησης του νησιού από τον σφετεριστή της εξουσίας, Ισαάκιο Κοµνηνό [( ), µε τον οποίο ο ίδιος είχε έλθει σε σύγκρουση], για την κατάληψή του από τον Ριχάρδο Α Λεοντόκαρδο και για τα µετέπειτα γεγονότα. Το χρονικό αυτό είναι γνωστό πως ενέπνευσε και τον Γιώργο Σεφέρη να γράψει το ποίηµα Νεόφυτος ο Έγκλειστος µιλά. Ο Μιχαήλ Χωνιάτης, λεπτοµέρεια τοιχογραφίας από το ναό Σελίδα εικονογραφηµένου χειρογράφου του 16ου αιώνα

13 Ο Συµεών Σηθ ήταν γιατρός, µαθηµατικός και φιλόσοφος στην Αυλή των Κοµνηνών, είχε ταξιδέψει στην Αίγυπτο και ήταν εξοικειωµένος µε την αραβική σοφία. Του αποδίδεται σύγγραµµα περί τροφών δυνάµεως καθώς και µετάφραση από τα αραβικά του έργου που είναι γνωστό µε τον τίτλο Στεφανίτης και Ιχνηλάτης, κείµενο που ανάγεται στο σανσκριτικό Pancatantra, εγχειρίδιο για την τέχνη της διακυβέρνησης. Ο Σηθ προόριζε το κείµενό του για τους κύκλους της Αυλής, αλλά αποδείχθηκε δηµοφιλέστατο. Κυκλοφόρησαν πάρα πολλές διασκευές του, τόσο σε λογιότερη όσο και σε δηµωδέστερη µορφή. Από τις ελάσσονες συγγραφικές φυσιογνωµίες της εποχής ας αναφερθεί ακόµα ο Ιωάννης Συρόπουλος, συντάκτης εγκωµιαστικού λόγου για τον Ισαάκιο Β Άγγελο ( ), που περιέχει ορισµένες χρήσιµες πληροφορίες για τις εκστρατείες του εναντίον των Σελτζούκων, των Νορµανδών και των Βουλγάρων. Ο 13ος αιώνας και οι πρώτοι Παλαιολόγοι (περ ) Η απώλεια της Κωνσταντινούπολης και άλλων περιοχών, που µοιράστηκαν µεταξύ των Λατίνων κατακτητών, όπως αναλυτικότερα έχει σηµειωθεί στα αντίστοιχα ιστορικά κεφάλαια, δεν είχε επιπτώσεις στην πνευµατική κίνηση που συνεχίστηκε αδιάκοπη. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261), και παρά τις δύσκολες συνθήκες και τα προβλήµατα στο εξωτερικό και στο εσωτερικό, η καλλιέργεια των γραµ- µάτων γνωρίζει νέα ακµή, και επιπλέον δηµιουργήθηκαν νέα πολιτιστικά κέντρα στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, το δεσποτάτο της Ηπείρου και το δεσποτάτο του Μιστρά, που δηµιούργησαν τη δική τους πνευµατική παράδοση. Οι συγγραφικές µορφές ήταν πλέον τόσο πολλές, ώστε αναγκαστικά στη συνέχεια έχει γίνει επιλογή των κυριότερων περιπτώσεων. Ο Ιωάννης Απόκαυκος ( ) ήταν ανιψιός του Κωνσταντίνου Μανασσή. Διετέλεσε µητροπολίτης Ναυπάκτου από το 1199 έως το Οι επιστολές του και τα νοµοκανονικά του κείµενα παρέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την κοινωνική ιστορία και τον καθηµερινό βίο της εποχής, ενώ αξιόλογα είναι και τα ποιητικά του κείµενα. Σε άλλη µητρόπολη, στην πόλη της Αχρίδας, υπηρέτησε αρχικά ως εκκλησιαστικός αξιωµατούχος και κατόπιν ως µητροπολίτης ( ) ο νοµοµαθής Δηµήτριος Χωµατιανός, ο οποίος συµµετείχε στις έντονες πολιτικές αλλά και εκκλησιαστικές διαφωνίες µεταξύ των κρατών της Νίκαιας και της Ηπείρου. Το µεγαλύτερο µέρος του συγγραφι-

14 κού του έργου περιστρέφεται γύρω από θέµατα εκκλησιαστικού δικαίου. Σώζονται και επιστολές του, ο βίος του Αγίου Κλήµη και οκτώ κανόνες για τον ίδιο άγιο. Ο Νικηφόρος Βλεµµύδης (1197/ ) είναι ένας από τους πιο παραγωγικούς Βυζαντινούς συγγραφείς. Η δράση του είναι συνδεδεµένη µε την αυτοκρατορία της Νίκαιας, όπου είχε καταφύγει µε την οικογένειά του µετά την Άλωση του Ήταν δάσκαλος του Γεωργίου Ακροπολίτη και του µελλοντικού αυτοκράτορα Θεόδωρου Β Λάσκαρη. Το κυριότερο µέρος των συγγραµµάτων του έχει φιλοσοφικό και θεολογικό χαρακτήρα. Τα εγχειρίδια λογικής και φυσικής που συνέταξε είχαν ευρύτατη διάδοση και αποτέλεσαν τη βάση της φιλοσοφικής διδασκαλίας στα µεταγενέστερα χρόνια. Έχει γράψει επίσης και την αυτοβιογραφία του, µε πλήθος στοιχεία για το σύστηµα της εκπαίδευσης και γενικά για το κοινωνικό του περιβάλλον, ενώ πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η αλληλογραφία του. Επίσης το κείµενο Βασιλικός Ανδριάς εντάσσεται στην παράδοση των «κατόπτρων ηγεµόνων», απευθύνεται στον Θεόδωρο Β και παρουσιάζει µεγάλο ενδιαφέρον για την ανασύνθεση του ιδεολογικοπολιτικού κλίµατος της εποχής. Καθώς όµως ήταν συντεθειµένο σε γλώσσα στρυφνή και δυσκολονόητη, χρειάστηκε πολύ σύντοµα να παραφραστεί σε γλώσσα απλούστερη, από δύο άλλους λογίους, τον Γεώργιο Γαλησιώτη και τον Γεώργιο Οιναιώτη. Ο λόγιος αυτοκράτορας Θεόδωρος Β Λάσκαρης (1254-8), µαθητής του Νικηφόρου Βλεµµύδη, είχε εκπαιδευτεί κατάλληλα για να κυβερνήσει ως φιλόσοφος-βασιλέας. Άφησε ο ίδιος εκτενέστατο συγγραφικό έργο, που αποτελείται στο µεγαλύτερο µέρος του από φιλοσοφικο-θεολογικά δοκίµια. Έγραψε επίσης υµνογραφικά κείµενα (µε γνωστότερο τον µέγα παρακλητικό κανόνα), εγκώµιο της πόλης της Νίκαιας, εγκώµιο του δασκάλου του Γεωργίου Ακροπολίτη και έναν επιτάφιο λόγο για τον Φρειδερίκο Β Hohenstaufen, ο οποίος ήταν πατέρας της µητριάς του Θεόδωρου, της Κωνσταντίας- Άννας, δεύτερης συζύγου του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη ( ). Διατηρούσε και εκτεταµένη αλληλογραφία µε άλλους επιφανείς συγχρόνους του, από την οποία προκύπτουν σηµαντικές συµπληρωµατικές ειδήσεις για το πολιτικοκοινωνικό περιβάλλον της εποχής. Ο Γεώργιος Ακροπολίτης ( ) έφυγε σε µικρή ηλικία από τη λατινοκρατούµενη τότε Κωνσταντινούπολη και πήγε στη Νίκαια, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του και κατόπιν κατέλαβε διάφορα αξιώµατα στην Αυλή του Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη. Ήταν

15 επίσης δάσκαλος του γιου του και κατοπινού αυτοκράτορα Θεόδωρου Β Λάσκαρη. Ανέλαβε διπλωµατικές αποστολές και συµµετείχε σε εκστρατείες. Μάλιστα, ο Θεόδωρος του είχε αναθέσει την αρχηγία των στρατευµάτων του στις εκστρατείες εναντίον του δεσποτάτου της Ηπείρου. Ο Ακροπολίτης όµως δεν είχε αντίστοιχη εµπειρία, η εκστρατεία του έληξε άδοξα και ο ίδιος συνελήφθη και παρέµεινε αιχµάλωτος τρία χρόνια ( ). Απελευθερώθηκε από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο ( ), του οποίου έκτοτε έγινε έµπιστος συνεργάτης. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261 από τους Βυζαντινούς, ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα και συµµετείχε στις προσπάθειες αναδιοργάνωσης της ανώτατης εκπαίδευσης. Ανέλαβε διπλωµατικές αποστολές στη Βουλγαρία και ήταν µέλος της βυζαντινής αντιπροσωπείας στη σύνοδο της Λυών το 1274, όπου αποφασίστηκε η ένωση των εκκλησιών. Οι προσωπικές του εµπειρίες αποτέλεσαν τη βάση για τη σύνθεση του ιστοριογραφικού του έργου, της Χρονικής Συγγραφής, µε το οποίο συνεχίζει τον Νικήτα Χωνιάτη και εξιστορεί γεγονότα από το 1203 έως το Από τα συνοπτικά βιογραφικά που προηγήθηκαν, είναι ευνόητο ότι ο Ακροπολίτης γράφει από τη σκοπιά της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, την οποία παρουσιάζει ως τον µοναδικό συνεχιστή της κληρονοµιάς της αυτοκρατορίας, ενώ θεωρεί ως σφετεριστές τους δεσπότες της Ηπείρου. Πολύ περισσότερο όµως επιδιώκει να νοµιµοποιήσει την κυριαρχία του Μιχαήλ Η, χωρίς να αναφέρει ότι ο τελευταίος είχε ανέλθει στην εξουσία παραγκωνίζοντας τον νόµιµο διάδοχο Ιωάννη Δ Λάσκαρη. Ο προγραµµατικός αυτός στόχος του επηρεάζει κάπως την αντικειµενικότητά του, αλλά κατά τα άλλα η περιγραφή του είναι αξιόπιστη, και σε γλώσσα απλή και σαφή, χωρίς ρητορικό φόρτο. Από τα άλλα συγγράµµατα του Ακροπολίτη πρέπει να αναφερθεί ο επιτάφιος λόγος του για τον Ιωάννη Γ Δούκα Βατάτζη, που παρέχει χαρακτηριστική εικόνα δράσης του αυτοκράτορα. Ένας από τους επιφανέστερους και παραγωγικότερους συγγραφείς όλης της βυζαντινής λογοτεχνίας είναι ο «πολυΐστωρ» Γεώργιος Παχυµέρης (περίπου ). Αλλά για τις λεπτοµέρειες της ζωής και της δράσης του σπουδαίου αυτού στοχαστή και πανεπιστήµονα ελάχιστα είναι γνωστά, όσο και αν αυτό φαίνεται παράδοξο. Γεννήθηκε στη Νίκαια, όπου είχαν καταφύγει οι γονείς του µετά την Άλωση του Εκεί πέρασε τα παιδικά και τα εφηβικά του χρόνια και άρχισε τον πρώτο κύκλο των σπουδών του. Στην Κωνσταντινούπολη ο ίδιος βρέθηκε το Η πρώτη εικοσαετία, συνεπώς, της Ο Γεώργιος Παχυµέρης, από τους σηµαντικότερους ιστοριο-

16 ζωής του εµπίπτει µε την τελική φάση της ιστορίας της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Έζησε έντονα τις παρασκηνιακές ενέργειες του Μιχαήλ Η Παλαιολόγου, που τον οδήγησαν στον θρόνο µετά τον παραγκωνισµό και την αποτρόπαια τύφλωση του νόµιµου διαδόχου, του οκταετούς Ιωάννη Δ Λάσκαρη (1258-9). Οι εµπειρίες αυτές των εφηβικών του χρόνων ήταν καθοριστικές για τον προσανατολισµό του Παχυµέρη και για τη διαµόρφωση των προσωπικών του απόψεων. Στην Κωνσταντινούπολη συνέχισε τις σπουδές του και µεταξύ άλλων είχε δάσκαλο και τον Γεώργιο Ακροπολίτη. Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην πρωτεύουσα, µε ελάχιστες µετακινήσεις σε κοντινές περιοχές της Μικράς Ασίας. Εισήλθε στις τάξεις του κλήρου και υπηρέτησε ως διάκονος στην Αγία Σοφία. Δεν έλαβε άλλους βαθµούς της ιεροσύνης, αλλά κατέλαβε εκκλησιαστικά και πολιτικά αξιώµατα. Παράλληλα, ανέπτυξε διδακτική δραστηριότητα, αλλά και ο ίδιος δεν δίνει περισσότερες λεπτοµέρειες και δεν προκύπτουν σχετικά στοιχεία από άλλες πηγές. Είχε επαφές και γνωριµίες µε επιφανή µέλη των εκκλησιαστικών αλλά και των ανακτορικών κύκλων, πρόσβαση σε έγγραφα και γενικά σε αρχειακό υλικό, καθώς και προσωπική εποπτεία των γεγονότων της βασιλείας του Μιχαήλ Η ( ) και της πρώτης εικοσιπενταετίας περίπου ( ) της µακράς βασιλείας του Ανδρόνικου Β ( ). Διοχέτευσε τις εµπειρίες του αυτές στο ιστοριογραφικό έργο του Συγγραφικές Ιστορίες, χάρη στο οποίο κυρίως έγινε γνωστός στους µεταγενέστερους. Καλύπτει γεγονότα των ετών 1258 έως 1307/8 περίπου. Προς τον Μιχαήλ Η ο Παχυµέρης δεν διάκειται ευνοϊκά, αφενός λόγω του παραγκωνισµού του νοµίµου διαδόχου Ιωάννη Δ και αφετέρου λόγω της φιλενωτικής πολιτικής του. Προσπαθεί όµως να εξιστορήσει τη δραστηριότητά του µε αντικειµενικότητα. Δεν διστάζει επίσης να επικρίνει και τον Ανδρόνικο Β για όσα κατά τη γνώµη του αποτελούσαν άστοχες ενέργειες. Αφιερώνει αρκετό χώρο στην εξιστόρηση των ερίδων και αναταραχών που είχαν ενσκήψει στους κόλπους της Εκκλησίας λόγω του σχίσµατος των Αρσενιατών και εξαιτίας των ενεργειών του Μιχαήλ Η προς ένωση των Εκκλησιών. Διατυπώνει επιτυχηµένες αξιολογήσεις και κριτική των γεγονότων που εξιστορεί. Το ύφος του είναι πυκνό και δυσνόητο και το λεξιλόγιό του έντονα αρχαϊστικό. Αλλά και τα άλλα κείµενα του Παχυµέρη είναι σηµαντικότατα και αποδεικνύουν την ευρύτητα των ενδιαφερόντων του και την πολυµάθειά του και φαίνεται ότι έχουν σχέση µε τη δραστηριότητά του ως δασκάλου. Γενικά µπορούν να ενταχθούν στις ακόλουθες κατη-

17 γορίες: α) ρητορικά (µε τη µορφή υποδειγµατικών ασκήσεων, ώστε να βοηθούνται οι σπουδαστές της ρητορικής), β) φιλοσοφικοθρησκευτικά (σχόλια στον Αριστοτέλη, σε διαλόγους του Πλάτωνα και στον Ψευδο-Διονύσιο Αρεοπαγίτη), γ) µαθηµατικά - αστρονοµία - µουσική και δ) ποιητικά. Όψιµος εκπρόσωπος της εκκλησιαστικής ιστορίας είναι ο Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος (περίπου ), για τον οποίο δεν είναι γνωστά πολλά βιογραφικά στοιχεία. Πιθανολογείται ότι ήταν πρεσβύτερος της Αγίας Σοφίας. Ο ίδιος αναφέρει ότι ολοκλήρωσε την Εκκλησιαστική Ιστορία του προς το τέλος της βασιλείας του Ανδρόνικου Β, στον οποίο αφιερώνεται το έργο. Εξιστορεί την ιστορία της Εκκλησίας έως το 610, ενώ στην εισαγωγή του υπάρχει ανάλυση του περιεχοµένου ορισµένων ακόµα βιβλίων της ιστορίας του έως το 911. Αλλά δεν είναι σαφές αν επεκτάθηκε και µετά το χρονολογικό αυτό όριο. Πηγές του είναι οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί της Πρωτοβυζαντινής περιόδου και ενδεχοµένως βασίστηκε σε ανάλογη εκκλησιαστική ιστορία άγνωστου συγγραφέα του 10ου αιώνα. Έγραψε επίσης αγιολογικά κείµενα, θεολογικές πραγµατείες και ορισµένα στιχουργήµατα. Ο Θεόδωρος Σκουταριώτης, µητροπολίτης Κυζίκου ( ) και συγγραφέας νοµοκανονικών κειµένων, έγραψε και εκτενέστατο χρονογραφικό κείµενο, µε κατάληξη την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261, το οποίο αξίζει περισσότερο για το δεύτερο τµήµα του, µε την εξιστόρηση των γεγονότων από τα χρόνια των Κοµνηνών και µετά. Αν και σε µεγάλο βαθµό βασίζεται στον Νικήτα Χωνιάτη και στον Γεώργιο Ακροπολίτη, περιέχει και µερικές συµπληρωµατικές πληροφορίες. Στο α µισό του αιώνα υπολογίζεται ότι έζησε ο γνωστός ως Ιωήλ, συγγραφέας µιας χρονογραφίας έως το 1204, η οποία βασικά συνίσταται σε επανάληψη υλικού από τις χρονογραφίες του Μαλάλα, του Θεοφάνη, του Γεωργίου Μοναχού και της Συνέχειάς του (για τα γεγονότα έως το 904) καθώς και του Σκυλίτζη και του Κεδρηνού (για την περίοδο έως το 1081). Όσο για το διάστηµα από το , ουσιαστικά πρόκειται περισσότερο για χρονολογικούς πίνακες. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς (περίπου ) ήταν πολυσχιδής προσωπικότητα. Γεννήθηκε στην Ηράκλεια του Πόντου και εκεί έµαθε τα πρώτα γράµµατα µε τη φροντίδα του µητροπολίτη της πόλης, Ιωάννη, που ήταν και θείος του. Σε ηλικία είκοσι ετών εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, συνέχισε τις σπουδές του µε δασκάλους τον

18 Ιωάννη ΙΓ Γλυκύ και τον Θεόδωρο Μετοχίτη και συνεργάστηκε µε τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β. Από τις πολλές του αποστολές ιδιαίτερα πρέπει να αναφερθεί η συµµετοχή του σε πρεσβεία στα Σκόπια το 1326, την οποία περιγράφει λεπτοµερώς τόσο στο ιστοριογραφικό του έργο όσο και σε επιστολή του. Μετά τον θάνατο του προστάτη του, Ανδρόνικου Β, προσωρινά παραγκωνίστηκε, γρήγορα όµως επανήλθε στο προσκήνιο. Αν και αρχικά ουδέτερος, τελικά στράφηκε εναντίον των ησυχαστών και διαδέχθηκε τον Γρηγόριο Ακίνδυνο στην ηγεσία των αντιπαλαµιτών. Καταδικάστηκε το 1351 και έως το 1354 έµεινε περιορισµένος στη Μονή της Χώρας, στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί συνέθεσε το µεγαλύτερο µέρος του ιστοριογραφικού του έργου, τη Ρωµαϊκή ιστορία, που καλύπτει την περίοδο από το 1204 έως το Η αφήγησή του είναι πιο σύντοµη για το τµήµα έως το 1320, ενώ για τα µετέπειτα γεγονότα είναι αναλυτικότερη, µε έµφαση σε περιστατικά που σχετίζονται µε δικές του ενέργειες και επιλογές. Έχει λοιπόν περισσότερο τον χαρακτήρα αποµνηµονευµάτων, φαίνεται όµως ότι δεν έχει γίνει τελική επεξεργασία του κειµένου και δεν υπάρχει η απαραίτητη συνοχή. Πολύ σηµαντική είναι και η υπόλοιπη συγγραφική του δραστηριότητα, µε συγγράµµατα φιλοσοφικά και θεολογικά (εναντίον των παλαµιτών), επιστολές, βίους αγίων, ρητορικά αλλά και αστρονοµικά. Μάλιστα, σε αυτόν οφείλεται και µια πρόταση για την αναµόρφωση του ηµερολογίου, που υποβλήθηκε στον Ανδρόνικο Β το 1326, αλλά δεν έγινε δεκτή. Ο Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός (περίπου ), από το 1325 είχε το αξίωµα του µεγάλου δοµέστικου και στη διαµάχη των δύο Ανδρόνικων, του Β και του Γ, είχε ταχθεί µε το µέρος του τελευταίου. Όταν πέθανε ο Ανδρόνικος Γ (1341), ο Καντακουζηνός στράφηκε εναντίον των διαδόχων του και έπειτα από σειρά εµφύλιων συρράξεων κατόρθωσε να ανέλθει στον θρόνο το Το 1353 ανακήρυξε συναυτοκράτορα τον γιο του Ματθαίο (ο οποίος εκτός των άλλων είναι γνωστός και ως συγγραφέας σχολίασε το Άσµα Ασµάτων), όµως προς το τέλος του 1354 ο ίδιος παραιτήθηκε και αποσύρθηκε στην περίφηµη κωνσταντινουπολίτικη µονή των Μαγγάνων, όπου ως µοναχός Ιωάσαφ πλέον αφοσιώθηκε στις µελέτες του. Έγραψε φιλοσοφικοθεολογικές πραγµατείες εναντίον των µουσουλµάνων και των ιουδαίων, καθώς και εναντίον των αντιπαλαµιτών. Επίσης, στο ιστοριογραφικό του έργο καλύπτει τα περιστατικά µεταξύ των ετών 1320 και 1356, δικαιολογώντας συχνά τις πράξεις του. Το έργο ουσιαστικά λοιπόν είναι τα Χρυσό νόµισµα (υπέρπυρο) του αυτοκράτορα Ανδρόνι- Ο Θεόδωρος Μετοχίτης, λεπτο- µέρεια από ψηφιδωτή παρά-

19 αποµνηµονεύµατά του. Ευνόητο είναι ότι για τον λόγο αυτόν το κείµενο δεν είναι τόσο αντικειµενικό, αποτελεί όµως µαζί µε το έργο του Γρηγορά τη σηµαντικότερη πηγή για τα γεγονότα του α µισού του 14ου αιώνα, τα οποία ο Καντακουζηνός όχι µόνο τα παρακολούθησε ως αυτόπτης αλλά σε πολλά ήταν πρωταγωνιστής. Τις ειδήσεις του ασφαλώς είχε την ευκαιρία να τις συµπληρώσει από επίσηµα έγγραφα και στοιχεία των αρχείων των παλατιού. Η αφήγησή του είναι περιεκτική και η γλώσσα και το ύφος του απλούστερα από του Γρηγορά. Ο Εφραίµ (περίπου 1280/ ), γνωστός ως Αίνιος λόγω της καταγωγής του από την Αίνο της Θράκης, έγραψε γύρω στο 1323 έµµετρη χρονογραφία (9.564 δωδεκασύλλαβοι στίχοι) που καταλήγει στο Η αφήγησή του γίνεται αναλυτικότερη από τα χρόνια των Κοµνηνών και µετά, και ως πηγές έχει χρησιµοποιήσει τον Ιωάννη Ζωναρά, τον Νικήτα Χωνιάτη και τον Γεώργιο Ακροπολίτη. Ως παράρτηµα έχει προστεθεί και χρονολογικός πίνακας πατριαρχών έως το Πολυσυζητηµένο είναι το πρόβληµα του ανώνυµου Χρονικού του Μορέως, εκτενούς αφήγησης, σε δηµώδη γλώσσα, της κατάκτησης της Πελοποννήσου από τους Φράγκους, που παρακολουθεί τα γεγονότα από την Α Σταυροφορία έως το 1292 και µάλλον γράφτηκε στις αρχές του 14ου αιώνα. Το χρονικό αυτό υπάρχει σε τέσσερις διασκευές (ελληνική, ιταλική, γαλλική και αραγωνική), αλλά δεν υπάρχει συµφωνία αν η αρχική σύνταξη έγινε στα ελληνικά ή στα γαλλικά (οι άλλες δύο διασκευές ούτως ή άλλως είναι µεταγενέστερες). Πάντως φαίνεται ότι ο άγνωστός µας συγγραφέας προέρχεται από το µεικτό γαλλοελληνικό περιβάλλον της Πελοποννήσου, όπως διαµορφώθηκε µετά τη λατινική κατάκτηση, και, ως γασµούλος, δεν συµπαθεί τους Έλληνες συντοπίτες του. Ο Γεώργιος-Γρηγόριος Β Κύπριος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από το 1283 έως το 1289, διατηρούσε σηµαντική αλληλογραφία µε λογίους της εποχής του, από την οποία προκύπτουν ενδιαφέρουσες ειδήσεις για την παιδεία, τη διακίνηση των χειρογράφων και γενικά για το πνευµατικό περιβάλλον και τις δυσκολίες που αντιµετώπιζαν όσοι ασχολούνται µε τα γράµµατα. Έχει συντάξει και αυτοβιογραφία, όπου πληροφορεί πώς έφυγε από την Κύπρο και έφθασε στη Νίκαια, µε σκοπό να συµπληρώσει τις σπουδές του. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης συνέχισε τις σπουδές του µε δάσκαλο τον Γεώργιο Ακροπολίτη και αναµείχθηκε στο περιβάλλον των ανακτόρων και

20 στις εκκλησιαστικοπολιτικές έριδες της εποχής. Χρήσιµοι για την αναπαράσταση του πολιτικοκοινωνικού κλίµατος είναι και οι εγκωµιαστικοί του λόγοι για τους αυτοκράτορες Μιχαήλ Η και Ανδρόνικο Β. Ο Θεόδωρος Μετοχίτης ( ) καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του κληρικού Γεώργιου Μετοχίτη, γνωστού φιλενωτικού, ο οποίος εξορίστηκε το 1283, όταν µε την άνοδο στον θρόνο του Ανδρόνικου Β επικράτησε η ανθενωτική παράταξη. Ο Θεόδωρος ακολούθησε τον πατέρα του στην εξορία. Το 1290 γνωρίστηκε µε τον Ανδρόνικο Β σε µια επίσκεψη του τελευταίου στη Νίκαια και έκτοτε εντάχθηκε στον στενό κύκλο των συνεργατών του, ανέλαβε υψηλά αξιώµατα και πήρε µέρος σε διπλωµατικές αποστολές. Το 1328, µε την ανατροπή του Ανδρόνικου Β, ήταν φυσικό να παραγκωνιστεί και ο Θεόδωρος. Έζησε ακόµα µια τετραετία, αρχικά εξόριστος στο Διδυµότειχο και κατόπιν και πάλι στην Κωνσταντινούπολη, στη Μονή της Χώρας (σηµερινό Καχριέ Τζαµί), την οποία είχε ανακαινίσει ο ίδιος, δωρίζοντας και τα βιβλία της πλούσιας συλλογής του. Μάλιστα, µεταξύ των ψηφιδωτών του ναού αυτού ανευρίσκεται και ένα πορτραίτο του ίδιου, που τον παρουσιάζει γονατιστό ενώπιον του Χριστού, να προσφέρει την ανακαινισµένη εκκλησία. Εκτός από τη συµµετοχή του στα κοινά, έχει αφήσει εκτενέστατο και πολυδιάστατο έργο: σχόλια στον Αριστοτέλη, εγχειρίδιο αστρονοµίας, αυτοβιογραφικά ποιήµατα σε γλώσσα αρχαΐζουσα και σε δακτυλικούς εξαµέτρους καθώς και διάφορους λόγους, από τους οποίους ιδιαίτερα πρέπει να αναφερθούν οι βασιλικοί λόγοι για τον Ανδρόνικο Β, µε πλούσια ιστορικά στοιχεία, και ο Νικαεύς, εγκώµιο της δεύτερης πατρίδας του. Πολύ σηµαντική είναι και η σειρά µικρότερων φιλοσοφικοϊστορικών πραγµατειών του, γνωστές µε τον συµβατικό τίτλο Σύµµεικτα (λατ. Miscellanea), καθώς και ο λόγος του Ηθικός ή περί παιδείας, στον οποίο αναλύει τις απόψεις του για τον ρόλο της παιδείας και των λογίων. Ο Νικηφόρος Χούµνος (1250/ ) ήταν πιθανότατα και αυτός Κωνσταντινουπολίτης. Μαθητής του Γεώργιου-Γρηγόριου Κύπριου και κάτοχος υψηλής παιδείας, υπηρέτησε σε δηµόσιες υπηρεσίες στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Η και Ανδρόνικου Β, του οποίου ήταν και πεθερός, καθώς η κόρη του Ειρήνη είχε παντρευτεί τον γιο του Ιωάννη. Το 1309 τοποθετήθηκε και διοικητής Θεσσαλονίκης. Στους λόγους, στις επιστολές και στα φιλοσοφικοθεολογικά του έργα συχνά ανιχνεύονται αναφορές και υπαινιγµοί σε πρόσωπα και πράγµατα της εποχής. Περίφηµη έχει µείνει η φιλολογική Η Ανάσταση, τοιχογραφία από την αψίδα του ταφικού παρεκ- Σελίδα από την «Παλατινή Ανθολογία» (Πανεπιστηµιακή Βιβλιο-

21 του διαµάχη µε τον Θεόδωρο Μετοχίτη τον οποίο κατηγορούσε για έλλειψη σαφήνειας στα γραπτά του, ενώ ο Θεόδωρος µε τη σειρά του τον κατηγορούσε ως αµαθή. Ο Χού- µνος τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του αποσύρθηκε σε µοναστήρι, µε το όνοµα Ναθαναήλ. Με τον σχολιασµό έργων του Αριστοτέλη ασχολήθηκαν και άλλοι λόγιοι, όπως ο Μανουήλ Ολόβολος (περίπου ), ο οποίος ήταν και από τους πρώτους που µετέφρασαν λατινικά φιλοσοφικά κείµενα στα ελληνικά, ενώ είναι γνωστοί και ορισµένοι πανηγυρικοί του λόγοι που εκφωνήθηκαν στην Αυλή του Μιχαήλ Η. Επίσης, ο Λέων Μαγεντινός, µητροπολίτης Μυτιλήνης που έζησε προς το τέλος του 13ου αιώνα και τις αρχές του επόµενου, και ο διάκονος Ιωάννης Πεδιάσιµος (περ αρχές 14ου αιώνα) ο οποίος είναι γνωστός και για τα σχόλιά του στη Θεογονία του Ησιόδου, για µία περιγραφή των άθλων του Ηρακλή καθώς και για ορισµένα µικρότερα κείµενα αναφερόµενα στη µουσική και στα µαθηµατικά. Ο Μάξιµος Πλανούδης (περίπου ) ήταν ένας από τους σπουδαιότερους συντελεστές της πνευµατικής ακµής της εποχής του. Καταγόταν από τη Νικοµήδεια της Βιθυνίας και φαίνεται ότι εγκαταστάθηκε µε την οικογένειά του στην Κωνσταντινούπολη σε µικρή ηλικία. Εκεί είχε την ευκαιρία να αποκτήσει γνώσεις σε όλους τους τοµείς του επιστητού. Έµαθε επίσης λατινικά τα οποία χρησιµοποίησε µεταφράζοντας Λατίνους κλασικούς αλλά και θεολόγους (Μεταµορφώσεις και Ηρωίδες του Οβιδίου, το Ενύπνιον του Σκιπίωνος του Κικέρωνα, τα δίστιχα του Κάτωνα, πραγµατείες του Ιερού Αυγουστίνου, την Παραµυθία της φιλοσοφίας του Βοήθιου). Πέρασε τον περισσότερο καιρό του στην Κωνσταντινούπολη, διδάσκοντας κυρίως γραµµατική και ερµηνεία αρχαίων Ελλήνων ποιητών, ρητορική αλλά και µαθηµατικά, µουσική και ιατρική. Αρχικά η έδρα του ήταν η Μονή της Χώρας και αργότερα η µονή του Σωτήρος του Ακαταλήπτου. Υπήρξε πολυγραφότατος. Τα γραπτά του περιλαµβάνουν, εκτός από τις µεταφράσεις από τα λατινικά που ήδη αναφέρθηκαν, θεολογικές πραγµατείες (στις οποίες θεµελίωνε θεωρητικά την αντίθεσή του στην ένωση των Εκκλησιών), γραµ- µατικά βοηθήµατα (που περιλαµβάνουν µεταξύ άλλων και διάλογο περί γραµµατικής, καθώς και συντακτικό), ρητορικά γυµνάσµατα (µεταξύ των οποίων και ο Βασιλικός, µε τις θεωρητικές αρχές που πρέπει να διέπουν την άριστη διακυβέρνηση), επιστολές (µε πολύτιµες πληροφορίες για πρόσωπα και πράγµατα της εποχής), έµµετρα κεί-