ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Ελένης Ειρήνης Αλεξοπούλου Α.Μ. 783

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΝΟΜΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΝΟΜΙΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ: ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Ελένης Ειρήνης Αλεξοπούλου Α.Μ. 783 «Η συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση: αλληλεπιδράσεις διεθνούς και ενωσιακού δικαίου» Επιβλέπoντες Μαρία Γαβουνέλη, Επίκουρη Καθηγήτρια ΕΚΠΑ Επίκουρη καθηγήτρια Ρ. Ε. Παπαδοπούλου Λέκτορας Γ. Κυριακόπουλος Αθήνα 2015

2 ΕΛΕΝΗ ΕΙΡΗΝΗ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ Α. Μ.: 783 «Η συμμετοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση: αλληλεπιδράσεις διεθνούς και ενωσιακού δικαίου» Copyright Ελένη Ειρήνη Αλεξοπούλου, 2015 Με επιφύλαξη παντός δικαιώματος. All rights reserved. Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανομή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τμήματος αυτής, για εμπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανομή για σκοπό μη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν μήνυμα. Οι απόψεις και θέσεις που περιέχονται σε αυτήν την εργασία εκφράζουν τον συγγραφέα και δεν πρέπει να ερμηνευθεί ότι αντιπροσωπεύουν τις επίσημες θέσεις του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Σημείο εκκίνησης: το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μέσα και τρόποι άσκησης της αρμοδιότητας σε διεθνές πεδίο Πρώτο προσωρινό συμπέρασμα: η εμβέλεια της συμμετοχής της Ένωσης στην διαμόρφωση του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΑΙ ΕΝΩΣΙΑΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Αρχή της εδαφικότητας και περιβαλλοντική προστασία: η εξωεδαφική εφαρμογή του Μηχανισμού Εμπορίας Εκπομπών Ρύπων της Ευρωπαϊκής Ένωσης Προφύλαξη και διαχείριση περιβαλλοντικών κινδύνων: το ενωσιακό ρυθμιστικό πλαίσιο για τους Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς Δεύτερο προσωρινό συμπέρασμα: η δυναμική της αλληλεπίδρασης των διεθνών και ενωσιακών κανόνων προστασίας του περιβάλλοντος ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΥΘΥΝΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Θεωρητική βάση: το Σχέδιο Άρθρων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου για την διεθνή ευθύνη των οργανισμών και η διεθνής νομολογία Η διεθνής ευθύνη της Ένωσης στο πλαίσιο των Μικτών Συμφωνιών: η λύση της κοινής ευθύνης Ένωσης και κρατών-μελών Τρίτο προσωρινό συμπέρασμα: η διεθνής ευθύνη ως παρακολούθημα της εξουσίας ΣΥΜΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΛΥΣΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ

4 5.1. Ευρωπαϊκή Ένωση και δικαστική επίλυση των διεθνών περιβαλλοντικών διαφορών Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι μηχανισμοί συμμόρφωσης των ΔΠΣ Τέταρτο προσωρινό συμπέρασμα: η Ευρωπαϊκή Ένωση μεταξύ Συμμόρφωσης και Δικαστικής επίλυσης των διεθνών περιβαλλοντικών διαφορών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Ένωση: Ευρωπαϊκή Ένωση ΣΕΕ: Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΣΛΕΕ: Συνθήκη για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΔΕΕ: Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (Συνθήκη για το διεθνές εμπόριο των ειδών άγριας χλωρίδας και πανίδας που απειλούνται με εξαφάνιση) ΔΠΣ: Multilateral Environmental Agreements (πολυμερείς Διεθνείς Περιβαλλοντικές Συνθήκες) ΚΕΠΠΑ: Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας UNEP: Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environment Programme) REIO: περιφερειακός οργανισμός οικονομικής ενοποίησης (regional economic integration organisation) ΟΗΕ, ΗΕ: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΟΓΤ: Οργανισμός Γεωργίας και Τροφίμων (Food and Agriculture Organisation, FAO) ΠΟΥ: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organisation, WHO) ΔΟΠΑ: Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας (International Civil Aviation Organization, ICAO) ΔΝΟ: Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (International Maritime Organisation, IMO) ΠΟΕ: Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (World Trade Organisation, WTO) GATT: Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου (General Agreement on Tariffs and Trade) SPS: Συμφωνία για τα Υγειονοµικά και Φυτοϋγειονοµικά µέτρα (Sanitary and phytosanitary measures Agreement) TBT: Συμφωνία για τα Τεχνικά Εμπόδια στο Εμπόριο (Technical barriers to trade Agreement) ΜΕΡ: Μηχανισμός Εμπορίας εκπομπών Ρύπων (Emissions Trading Scheme, ETS) ΓΤΟ: Γενετικά Τροποποιημένοι Οργανισμοί (Genetically Modified Organisms, GMO) COP: Σύνοδος των Μερών (Conference of the Parties) ΕΔΔ: Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου (International Law Commission, ILC) DASR: Σχέδιο Άρθρων της ΕΔΔ για την διεθνή ευθύνη των κρατών (ILC Draft articles on Responsibility of States for internationally wrongful acts) DARIO: Σχέδιο Άρθρων της ΕΔΔ για την διεθνή ευθύνη των διεθνών οργανισμών (ILC Draft Articles on the Responsibility of International Organizations) ITLOS: Διεθνές Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας (International Tribunal for the Law of the Sea) UNCLOS: Διεθνής Σύμβαση των Η.Ε. για το Δίκαιο της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea) ΕΔΔΑ: Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ΕΣΔΑ: Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου 5

6 ΕΕΔΑ: Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ECT: Συνθήκη του Χάρτη Ενέργειας (Energy Charter Treaty) ICSID: Διεθνές Κέντρο Επίλυσης Επενδυτικών Διαφορών (International Centre for Settlement of Investment Disputes) ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ Διαρκές Δικαστήριο Διεθνούς Δικαιοσύνης: Lotus case (France v. Turkey), PCIJ, 1927, Ser. A, No 10, 4 AD 5 44 Chorzów Factory case, (Germany v. Poland), (Merits), PCIJ, 1928, Ser. A, No 17 Διεθνές Δικαστήριο: Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion, (1949) ICJ Reports Interpretation of the Agreement of 25 March 1951 between the WHO and Egypt case, (1980) ICJ Reports Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict brought by the World Health Organisation, Advisory Opinion, (1996) ICJ Reports Advisory opinion on the Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons (1996), ICJ Reports Case Concerning the Gabčíkovo-Nagymaros Project (Hungary/Slovakia), (1997) ICJ Reports 7 Fisheries Jurisdiction (Estai) (Spain/Canada), (1998) ICJ Reports 432 Nuclear Tests (New Zealand v. France), Judgment (1974), ICJ Reports 457 Request for an Examination of the Situation in Accordance with Paragraph 63 of the Court s Judgment of 20 December 1974 in the Nuclear Tests (New Zealand/France), (1995) ICJ Reports 288 Case Concerning Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), Judgement, (2010), ICJ Reports, 14 Corfu Channel case (United Kingdom/Albania), (Judgment), (1949), ICJ Rep 4 Difference Relating to Immunity from Legal Process of a Special Rapporteur of the Commission on Human Rights, (1999), ICJ Reports Oil Platforms (Islamic Republic of Iran v USA), Merits, (2003) ICJ Report North Sea Continental Shelf Cases, (Federal Republic of Germany v. Denmark, Federal Republic of Germany v. the Netherlands), (1969) ICJ Reports Case concerning territorial and maritime dispute between Nicaragua and Honduras (Nicaragua v. Honduras), (2007) ICJ Reports 659 Case concerning delimitation in the black sea (Romania v. Ukraine), (2009) ICJ Reports 61 Case concerning jurisdiction and enforcement of judgments in civil and commercial matters (Belgium v. Switzerland), 2011 Order of 5 April 2011, ICJ Reports 341 6

7 Διαιτησίες: Trail Smelter (Trail Smelter Arbitration (United States v. Canada) 16 April 1938, 11 March 1941, 3 RIAA 1907 (1941) Bering Sea Fur Seals Fisheries Arbitration (Great Britain v. United States) Moore s International Arbitration (1893) 755 ITLOS: Αρ. 3 και 4, Southern Bluefin Tuna (Southern Bluefin Tuna cases, New Zealand v. Japan, Australia v. Japan, (Provisional Measures), Order of 27 August 1999, 38 ILM 1624 (1999) Αρ. 10, MOX Plant case, Ireland v. United Kingdom, (Ireland v. United Kingdom), Order, 3 December 2001, 41 ILM 405 (2002) Αρ. 7, Case concerning the Conservation and Sustainable Exploitation of Swordfish Stocks in the South-Eastern Pacific Ocean, Chile κ. European Union Αρ. 17, Advisory Opinion of the Seabed Disputes Chamber, Responsibilities and Obligations of States sponsoring persons and entities with respect to activities in the Area ΕΕΔΑ: ΕπΔΔΑ Αρ. Αίτ. 8030/77, CFDT κ. Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών-μελών τους, Απόφαση 10ης Ιουλίου 1978 ΕΔΔΑ: Αρ. Αίτ /94, Matthews κ. Ην. Βασιλείου, Απόφαση 18ης Φεβρουαρίου 1999 Senator Lines Αρ. Αίτ /00, Senator Lines κ. Αυστρίας κ.ά., Απόφαση 10 ης Μαρτίου 2004 Αρ. Αίτ. 4303/98, Bosphorus κ. Ιρλανδίας, Απόφαση της 30ης Ιουνίου 2005 Σώμα Επίλυσης Διαφορών του ΠΟΕ: US Measures on Yellow-Fin Tuna Imports, GATT Doc. DS21/R (1991), (Tuna Dolphin I) US Import Prohibition of Certain Shrimp and Shrimp Products, WTO Doc. WT/DS58/AB/R, 12 Οκτωβρίου 1998 European Communities Measures Prohibiting the Importation and Marketing of Seal Products, WT/DS400/AB/R, WT/DS401/AB/R, 22 Μαΐου 2014 EC- Measures Concerning Meat and Meat Products (Hormones), WT/DS26/AB/R, WT/DS48/AB/R, 16 Ιανουαρίου 1998 EC Biotech, WTO Docs WT/DS291, WT/DS292, WT/DS293, 29 Σεπτεμβρίου 2006, Report of the Panel US- Standards for Reformulated and Conventional Gasoline, WT/DS2/AB/R, 29 Απριλίου 1996 EC Bananas (EC Regime for the Importation, Sale and Distribution of Bananas), WT/DS27 7

8 EC Sardines (EC Trade Description of Sardines), WT/DS231, Appellate Body Report EC LAN (European Communities Customs Classification of Certain Computer Equipment), WT/DS62/R, WT/DS67/R, WT/DS68/R, Report of the Panel EC Customs (European Communities Selected Customs Matters, WT/DS315/R, Appellate Body Report EC Geographic Indications (European Communities Geographic Indications), WT/DS174/R EC IT Products (European Communities and its Member States Tariff Treatment of Certain Information Technology Products), WT/DS375/R, WT/DS376/R, WT/DS377/R, Report of the Panel EC Asbestos (European Communities Measures Affecting Asbestos and Products containing Asbestos, WT/DS/135/R, Report of the Panel ICSID: AES κ. Ουγγαρίας (AES Summit Generation Limited and AES-Tisza ErömüKft v. Republic of Hungary, ICSID Case No. ARB 07/22) Electrabel κ. Ουγγαρίας (Electrabel v. Hungary, ICSID Case No. ARB 07/19) Micula κ. Ρουμανίας (Micula v. Romania, ICSID Case No. ARB 05/20) ΔΕΕ: C-6/64 Costa (Flaminio) v. ENEL, [1964] ECR 585 C-26/62 van Gend en Loos, [1963] ECR 1 C-22/70, Επιτροπή κ. Συμβουλίου (ERTA), [1971] ECR 263 C-246/07, Επιτροπή κ. Σουηδίας, [2010] ECR I-3317 C-45/07, Επιτροπή κ. Ελλάδος, [2009] ECR I-701 C-459/03, Επιτροπή κ. Ιρλανδίας (Mox Plant), [2006] ECR I-4635 Avis1/94, (Συμφωνία ΠΟΕ), [1994] ECR I 5267 Avis1/76 (Ευρωπαϊκό ταμείο ακινητοποιήσεως πλοίων εξυπηρετούντων εσωτερικές γραμμές), [1977] ECR 741 Avis2/91 (Συνθήκη της ΔΟΕ αρ. 170), [1993] ECR I 1061 C- 3,4,6/76, Kramer, [1976] ECR 1279 Avis2/00 (Πρωτόκολλο της Καρθαγένης), [2001] ECR I-9713 C-281/01, Επιτροπή κ. Συμβουλίου, [2002] ECR I C-94/03, Επιτροπή κ. Συμβουλίου, [2006] ECR I-1 C-178/03, Επιτροπή κ. Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, [2006] ECR I C-284/90, Συμβούλιο κ. Κοινοβουλίου, [1992] ECR I-2277, C-295/90, Συμβούλιο κ. Κοινοβουλίου κ.ά., [1992] ECR I-5299 C-41/95, Συμβούλιο κ. Κοινοβουλίου, [1995] ECR I-4411 C-104/81, Kupferberg, [1982), ECR 2641 C-48/69, ICI κ. Επιτροπής, Συλλογή 1972, σ. I-4057 C-89/85, Ahlström Osakeyhtiö κ.ά. κ. Επιτροπής, [1988], ECR I

9 C-366/10, Air Transport Association of America and Others v. Secretary of State for Energy and Climate Change (ATA), [2011] ECR I C-21-24/72, International Fruit Company κ.λπ., Συλλογή τόμος C-308/06, Intertanko κ.λπ., Συλλογή 2008, σ. I-4057 C-120/06 P και C-121/06 P, FIAMM κ.λπ. κατά Συμβουλίου και Επιτροπής, Συλλογή 2008, σ. I-6513 C-344/04, IATA και ELFAA, Συλλογή 2006, σ. I-403 C-308/06, Intertanko κ.λπ., Συλλογή 2008, σ. I-4057 C-301/08, Bogiatzi, Συλλογή 2009, σ. I C-286/90, Poulsen και Diva Navigation, Συλλογή 1992, σ. I 6019, C-162/96, Racke, Συλλογή 1998, σ. I-3655 C-89, 104, 114, 116, 117, /85, A. Ahlstrom Osakeyhtio and others κ. Επιτροπής (Wood Pulp), [1988] ECR 5193 C-180/96, Ηνωμένο Βασίλειο κ. Επιτροπής, [1998] ECR I-2265, T-70/99, Alpharma Inc. κ. Συμβουλίου, Διάταξη της 30 Ιουνίου 1999 (Προσωρινά μέτρα), [1999] ECR II-2027 C-6/99, Association Greenpeace France κ.ά. κ. Ministere de l Agriculture et de la Peche κ.ά., [2000] ECR I-1651 C-165/08, Επιτροπή κ. Πολωνίας, [2009], ECR I-6843 Cases C 402/05 P και C 415/05, Kadi και Al Barakaat International Foundation κ. Συμβουλίου και Επιτροπής, [2008] ECR I 6351 C 239/03, Επιτροπή κ. Γαλλίας (Etang de Berres), [2004] ECR I 9325 C-316/91, Επιτροπή κ. Συμβουλίου, [1994], ECR I-623 C-26/62, Van Gend and Loos, [1963] ECR 3 Avis1/78, (Agreement on Natural Rubber) [1979] ECR 2871 Avis1/91, (Συμφωνία ΕΟΧ) [1991] ECR I-6079 Avis1/92, (Συμφωνία ΕΟΧ) [1992] ECR I-2821 Avis1/00, (Συμφωνία Ανοικτοί Ουρανοί) [2002] ECR I-3493 Avis1/94, (Συμφωνίες του ΠΟΕ) [1994] ECR I-5267 Avis2/94, (Προσχώρηση στην ΕΣΔΑ) [1996] ECR-I 1759 Επιτροπές Συμμόρφωσης ΔΠΣ: CC /Romania/EB, 14 Νοεμβρίου 2011 Εισήγηση Επιτροπής, ECE/MP.PP/2008/5/Add.6, 4 Απριλίου 2008 Εισήγηση Επιτροπής, ECE/MP.PP/2008/5/Add.10, 2 Μαΐου 2008 Εισήγηση Επιτροπής ECE/MP.PP/C.1/2012/12, 2 Οκτωβρίου 2012 Εισήγηση Επιτροπής, ECE/MP.PP/C.1/2011/4/Add.1 9

10 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο θεωρείται ένας σχετικά νέος κλάδος που άρχισε να συγκεντρώνει την προσοχή την δεκαετία του 70, όταν ωρίμασε η αντίληψη της διεθνούς κοινότητας ότι η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η εξάντληση των φυσικών πόρων συνιστούν προβλήματα που μόνο μέσω διεθνούς συνεργασίας μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά. Καίτοι η προστασία του περιβάλλοντος δεν ήταν άγνωστη ως τότε, 1 «ημερομηνία γέννησης» του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου θεωρείται η 5 η Ιουνίου 1972, ημερομηνία έναρξης των εργασιών της Συνδιάσκεψης των Η.Ε. για το Περιβάλλον στην Στοκχόλμη. 2 Από εκείνο το χρονικό σημείο και έπειτα σημειώνεται ραγδαία αύξηση στην υιοθέτηση διεθνών κειμένων προστασίας των στοιχείων του περιβάλλοντος, περιφερειακών ή παγκόσμιας προοπτικής, με νομική δεσμευτικότητα ή ήπιου δικαίου, ενώ αναδύονται και κανόνες εθιμικής ισχύος. Στην παρούσα φάση του, το διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο έχει να διαχειριστεί τεχνικά περίπλοκα προβλήματα υπό καθεστώς επιστημονικής αβεβαιότητας, με επιπτώσεις σε άλλους τομείς δραστηριότητας και οικουμενικό χαρακτήρα, τα οποία εντείνουν τα χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου. Η φύση των σύγχρονων περιβαλλοντικών προκλήσεων και η ανάγκη συνεκτίμησης όλων των παραπάνω παραγόντων έχει διαμορφώσει ένα διεθνές δίκαιο περιβάλλοντος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Καταρχήν παρατηρούμε μεγάλη εξειδίκευση και αυξημένη παραγωγή κανόνων. Έχει διαμορφωθεί σήμερα ένα αχανές δίκτυο ειδικευμένων περιβαλλοντικών καθεστώτων, περιφερειακών και οικουμενικών με ιδιαίτερη θεσμική οργάνωση. Αυτή η εξάπλωση ειδικών συμβατικών καθεστώτων που θεσπίζουν πρότυπα περιβαλλοντικής προστασίας προκαλεί σύγχυση, αδυναμία συντονισμού και συγκρούσεις κανόνων. Παράλληλα γεννά ζητήματα αποτελεσματικότητας, καθώς γίνεται δυσχερέστερη η συμμόρφωση των κρατών με δεσμεύσεις που συχνά βρίσκονται σε αντινομία ή σχέση αμοιβαίας επικάλυψης. Υπό αυτήν την έννοια, θεωρείται πρόσφορη η παράλληλη αξιοποίηση εργαλείων ήπιου δικαίου και αγορακεντρικών μέσων για την προστασία του περιβάλλοντος, καθώς με αυτά εξασφαλίζεται ευελιξία για τα κράτη και αποτελεσματικότερη συμμόρφωση μέσω της παροχής κινήτρων. Ζητήματα αποτελεσματικότητας ενόψει του πολλαπλασιασμού των ειδικών περιβαλλοντικών συμβατικών καθεστώτων προκαλεί και η έλλειψη υπερκείμενης οργανωτικής δομής. Σε αντίθεση με το συγκεντρωτικό σύστημα του ΠΟΕ, υπό την αιγίδα και την οργανωτική δομή του οποίου έχει τεθεί το σύστημα κανόνων του 1 Ήδη από τον 19 ο αιώνα συνάπτονται περιφερειακές κατά το πλείστο συνθήκες για την κοινή διαχείριση των φυσικών πόρων, στο πλαίσιο των σχέσεων γειτονίας μεταξύ περισσότερων κρατών. 2 Είχαν προηγηθεί σημαντικές οικολογικές καταστροφές και βιομηχανικά ατυχήματα που αφύπνισαν την διεθνή κοινότητα, όπως το ατύχημα του Torrey Canyon και η μόλυνση από υδράργυρο στην Μιναμάτα της Ιαπωνίας. Η Συνδιάσκεψη απέληξε στην υιοθέτηση της Διακήρυξης της Στοκχόλμης, κείμενο που θεωρείται ότι αποκρυσταλλώνει διεθνές έθιμο και στην ίδρυση του Προγράμματος των Η.Ε. για το Περιβάλλον (UNEP). 10

11 διεθνούς οικονομικού δικαίου με τις περισσότερες καλυπτόμενες συμφωνίες, στο διεθνές δίκαιο του περιβάλλοντος δεν συναντούμε κάτι αντίστοιχο. Η δημιουργία ενός παγκόσμιου οργανισμού περιβάλλοντος, υπό την οργανική υπόσταση του οποίου θα τεθούν οι ισχύουσες ΔΠΣ και που θα αναλάβει να συντονίσει την παραγωγή κανόνων και τον έλεγχο της συμμόρφωσης είναι ένα εύλογο αίτημα που έχει διατυπωθεί εδώ και πολλά χρόνια, πλην όμως δεν έχει ευδοκιμήσει. Το μόνο μικρό βήμα που έχει γίνει ως τώρα είναι η ενίσχυση της αντιπροσώπευσης των κρατών στο UNEP, το οποίο όμως δεν έχει αναβαθμιστεί σε όργανο του Ο.Η.Ε. και ως εκ τούτου δεν έχει αποφασιστικές αρμοδιότητες. Με το πρόβλημα της αποτελεσματικότητας του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου συνδέεται και η τάση υιοθέτησης εναλλακτικών μέσων επίλυσης των διαφορών. Η έμφαση που δίνεται σε επίπεδο ουσιαστικών κανόνων στην πρόληψη, χαρακτηρίζει και τον έλεγχο της συμμόρφωσης. Έναντι των κλασικών μεθόδων δικαστικής επίλυσης των διαφορών, διαμορφώθηκαν και έχουν πλέον παγιωθεί διαδικασίες ελέγχου της συμμόρφωσης των συμβαλλομένων στο πλαίσιο των κατ ιδίαν συμβατικών καθεστώτων από όργανα της συνθήκης. Αν και οι διαδικασίες αυτές αποκτούν σταδιακά οιονεί δικαιοδοτικά χαρακτηριστικά, το γεγονός ότι ενίοτε συνυπάρχουν με τις κλασικές ρήτρες δικαιοδοτικής επίλυσης, καταδεικνύει ότι καταρχήν δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά προς τα δικαστικά μέσα επίλυσης. Σε δεύτερο επίπεδο, ουσιαστικών κανόνων, παρατηρούμε την δυσχέρεια οριοθέτησης του αντικειμένου προστασίας. Η δυσχέρεια αυτή είναι διττή: αφενός οφείλεται στην αλληλεπίδραση των στοιχείων του περιβάλλοντος και την τάση διάχυσης της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό της εστίας της βλάβης, αλλά και τον υπολογισμό των συνεπειών της. Αφετέρου οφείλεται στο γεγονός ότι τα περιβαλλοντικά ζητήματα, είτε αυτά αφορούν τις επιπτώσεις από την περιβαλλοντική υποβάθμιση είτε αφορούν τις συνέπειες που ενδέχεται να έχουν τα μέτρα προστασίας, αλληλεπιδρούν με άλλους τομείς ανθρώπινης δραστηριότητας. Συχνότατες είναι τριβές μεταξύ οικονομικής ελευθερίας και περιβαλλοντικής προστασίας, που εκδηλώνονται με την μορφή της σύγκρουσης κανόνων περί απελευθέρωσης του διεθνούς εμπορίου και προστασίας του περιβάλλοντος. Ακόμη περισσότερες και πιο σύνθετες προκλήσεις παρουσιάζει η σχέση της επιστήμης και της τεχνικής προόδου με την περιβαλλοντική προστασία. Με τον όρο «διεθνής περιβαλλοντική διακυβέρνηση» αποδίδεται ολόκληρο το δίκτυο των θεσμών και κανόνων μέσω των οποίων προωθείται η διεθνής συνεργασία σε περιβαλλοντικά ζητήματα 3. Υπό αυτήν την έννοια, συμπεριλαμβάνει και άτυπους θεσμούς, κανόνες ήπιου δικαίου και τρόπους έμμεσης συμμετοχής δεν αποτυπώνει δηλαδή ένα σταθερό οργανωτικό πρότυπο, αλλά σκοπεί στην συμφιλίωση μεταξύ περισσότερων κανόνων, διαδικασιών και συμφερόντων, με στόχο την εξασφάλιση συνοχής και αποτελεσματικής εφαρμογής. Σε αυτό το πλέγμα κανόνων και θεσμών, η Ένωση εμφανίζεται να διεκδικεί πρωταγωνιστικό ρόλο, σε σημείο που να γίνεται λόγος 3 Βλ. ενδεικτικά την Αναφορά του Γενικού Γραμματέα των Η.Ε. για την εφαρμογή της Ατζέντας 21 ενόψει της Συνόδου Κορυφής για την Βιώσιμη Ανάπτυξη στο Γιοχάνεσμπουργκ το 2002 (Implementing Agenda 21: report of the Secretary General, E/CN.17/2002/PC.2, New York, United Nations, 2002, παρ. 231) 11

12 για «πράσινη ρυθμιστική δύναμη». 4 Το εάν ο χαρακτηρισμός αυτός ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, συναρτάται με την αποτελεσματικότητα των μέσων με τα οποία επιχειρείται η συμμετοχή αυτή της Ένωσης. Τέτοιο μέσο είναι καταρχήν η συμμετοχή της στις διεθνείς δικαιοπαραγωγικές διεργασίες, μέσω των οποίων είναι σε θέση να επηρεάσει προωθώντας τα δικά της προστατευτικά πρότυπα και τα οποία καλείται να εφαρμόσει αναλαμβάνοντας διεθνείς δεσμεύσεις. Εξάλλου, τρόπος έμμεσης συμμετοχής είναι και η τυχόν συμβολή της στην ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής προστασίας σε άλλους τομείς δράσης και, κυρίως, στο διεθνές εμπόριο, μέσω της προώθησης της βιώσιμης ανάπτυξης. Καίτοι η συνθήκη της Λισαβόνας δεν επέφερε σημαντικές τροποποιήσεις στις καταστατικές προβλέψεις σχετικά με την πολιτική περιβάλλοντος, προέβη σε σημαντικές μεταβολές στην διαρρύθμιση των εξουσιών μεταξύ των θεσμικών οργάνων, πράγμα που επηρέασε σημαντικά τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και ανέδειξε νέα πεδία τριβής μεταξύ τους. Ακόμη σημαντικότερη μεταβολή επήλθε στο πεδίο των εξωτερικών πολιτικών της Ένωσης: εδώ οι τροποποιήσεις είναι πολύ πιο βαθιές, καθώς αφορούν τόσο την θεσμική οργάνωση όσο και το πεδίο δράσης. Βασική στόχευση των νέων ρυθμίσεων είναι η εξασφάλιση ενιαίας, αποτελεσματικής και συνεκτικής εξωτερικής πολιτικής, η κωδικοποίηση της προγενέστερης νομολογίας του ΔΕΕ και η αποσαφήνιση της κατανομής αρμοδιοτήτων αφενός μεταξύ οργάνων και αφετέρου μεταξύ Ένωσης και κρατών-μελών. Η θεματική της παρούσας εργασίας είναι η αλληλεπίδραση του ενωσιακού και του διεθνούς δικαίου στο πεδίο της περιβαλλοντικής προστασίας. Ειδικότερα, θα εξετασθεί το διεθνές νομικό πλαίσιο που οριοθετεί την εξωτερική δράση της Ένωσης, σε αντιπαραβολή με το νέο θεσμικό τοπίο που διαμορφώθηκε υπό το καθεστώς της συνθήκης της Λισαβόνας, προκειμένου να διαπιστωθεί εάν η τελευταία μετέβαλε το καθεστώς της συμμετοχής της Ένωσης στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση. Περαιτέρω, θα διερευνηθεί η αλληλεπίδραση του ενωσιακού και διεθνούς δικαίου σε επίπεδο ουσιαστικών κανόνων περιβαλλοντικής προστασίας, προκειμένου να αναδειχθούν πιθανές αντινομίες ή συγκρούσεις και οι δυνατοί τρόποι επίλυσής τους. Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας, θα αναλύσουμε τις αρμοδιότητες εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής της Ένωσης. Αρχικά θα εκτεθούν οι διεθνούς δικαίου προϋποθέσεις διεθνούς δράσης της Ένωσης και οι συναφείς προβλέψεις της συνθήκης της Λισαβόνας σχετικά με την εξωτερική περιβαλλοντική πολιτική. Στην συνέχεια θα εξετάσουμε τα βασικά μέσα με τα οποία η Ένωση συμμετέχει στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση, προκειμένου να διαπιστώσουμε το εύρος της συμμετοχής αυτής. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα εξετασθεί η αλληλεπίδραση των ουσιαστικών κανόνων περιβαλλοντικής προστασίας του ενωσιακού και του διεθνούς 4 Βλ. κυρίως Robert Falkner, The Political Economy of Normative Power Europe: EU Environmental Leadership in International Biotechnology Regulation, Journal of European Public Policy, 2007, 14(4), σελ , Simon Lightfoot, Jon Burchell, The European Union and the World Summit on Sustainable Development: Normative Power Europe in Action?, JCMS 2005, Τόμ. 43, Αρ. 1, σελ , John Vogler, Hannes R. Stephan, The European Union in Global Environmental Governance: Leadership in the Making?, International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics Δεκέμβριος 2007, Τόμ. 7, Τεύχος 4, σελ και Sibylle Sccheipers, Daniela Sicurelli, Normative Power Europe: A Credible Utopia?, JCMS 2007, Τόμ. 45, Αρ. 2, σελ

13 δικαίου μέσα από δύο περιπτωσιολογικές μελέτες. Στο τρίτο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με την διεθνή ευθύνη της Ένωσης και στο τέταρτο κεφάλαιο με την συμμόρφωση στους διεθνείς περιβαλλοντικούς κανόνες και την δικαστική επίλυση των διεθνών περιβαλλοντικών διαφορών. Ένα πρώτο ζήτημα που υπολανθάνει σε όλο το εύρος της εργασίας και στο οποίο θα αφιερωθεί χώρος στις συμπερασματικές παρατηρήσεις είναι η ασάφεια κατανομής αρμοδιοτήτων εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής μεταξύ κρατών-μελών και Ένωσης, που εκδηλώνεται στο διεθνές πεδίο με την πρακτική των μικτών συμφωνιών. Το δεύτερο τέτοιο ζήτημα που θα θίξουμε σε επίπεδο συμπερασμάτων είναι η περίφημη αυτονομία της ενωσιακής έννομης τάξης και, ειδικότερα, το εάν αυτή συντηρεί την συζήτηση περί κατακερματισμού του διεθνούς δικαίου και το εάν δικαιολογεί την ειδική μεταχείριση της Ένωσης ως sui generis διεθνούς οργανισμού. 13

14 2. ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Αυτονόητη προϋπόθεση για την συμμετοχή μιας οντότητας στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση, είναι να διαθέτει ιδιότητα υποκειμένου του διεθνούς δικαίου. Ανεξαρτήτως δε του χαρακτηρισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως sui generis ή συνήθους διεθνούς οργανισμού, αυτή αναμφίβολα αποτελεί μη κρατικό δρώντα, ως εκ τούτου δεν είναι άνευ ετέρου υποκείμενο του διεθνούς δικαίου. Συναφώς, η ικανότητά της να συμμετέχει στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση είναι δυνατή, αφενός κατά το μέτρο που το γενικό διεθνές δίκαιο το επιτρέπει 5 και αφετέρου, εφόσον η ιδρυτική της συνθήκη το προβλέπει. 6 Η πρώτη προϋπόθεση ανάγεται στην ίδια την δομή του διεθνούς δικαίου και την θεωρία περί υποκειμένων του και έχει επιλυθεί καταφατικά ήδη από το 1949, όταν το Διεθνές Δικαστήριο αναγνώρισε την διεθνή νομική προσωπικότητα των διεθνών οργανισμών, δηλαδή την ικανότητά τους να είναι φορείς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων διεθνούς δικαίου. 7 Η δεύτερη προϋπόθεση αφορά στο εάν τα κράτη, τα κατεξοχήν υποκείμενα του διεθνούς δικαίου, συμφωνούν να απονείμουν σε ορισμένο διεθνή οργανισμό δια της ιδρυτικής συνθήκης, ρητά ή σιωπηρά, διεθνή νομική προσωπικότητα, εξετάζεται δε in concreto. 8 Στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η προϋπόθεση αυτή πληρούται σήμερα, καθώς η διεθνής νομική προσωπικότητά της κατοχυρώνεται ρητώς στο άρθρο 47 ΣΕΕ. 9 Πάντως, η αναντίλεκτη σήμερα ύπαρξη διεθνούς νομικής προσωπικότητας της Ένωσης, δεν απαντά στο ερώτημα περί του είδους, του περιεχομένου και της έκτασης των εξωτερικών περιβαλλοντικών αρμοδιοτήτων της: 10 σε αντίθεση με τα κράτη, που έχουν πληρότητα αρμοδιοτήτων, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις της Ένωσης «εξαρτώνται από τους σκοπούς και τις λειτουργίες της, όπως εξειδικεύονται ή συνάγονται στα καταστατικά κείμενα και εξελίσσονται στην πράξη». 11 Συνεπώς, η 5 Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion (1949) ICJ Reports, σελ. 178 και Peter Malanczuk, Akehurst's Modern Introduction to International Law, Routledge, 1997, σελ Βλ. Malcolm N. Shaw, International Law, 6th Edition, Cambridge University Press, 2008, σελ Βλ. υπόθεση Reparation for Injuries, σελ. 174 και 185. Ομοίως στην υπόθεση Interpretation of the Agreement of 25 March 1951 between the WHO and Egypt case, ICJ Reports, 1980, σελ. 73 και Βλ. επίσης Anthony Aust, Handbook of International Law, 2 nd Edition, Cambridge University Press, 2010, σελ. 180, Lung-chu Chen, An Introduction to Contemporary International Law: A Policy-Oriented Perspective, 3 rd Edition, Oxford University Press, 2015, σελ Βλ. Malcolm N. Shaw, International Law, 6th Edition, Cambridge University Press, 2008, σελ Αν και η διεθνής νομική προσωπικότητα της Ένωσης είχε αναγνωρισθεί από το ΔΕΕ από πολύ νωρίς με την ιστορική απόφαση Costa-ENEL (βλ. Costa (Flaminio) v. ENEL [1964] ECR, 585, παρ. 23), προβλήματα δημιούργησε στο παρελθόν η διφυΐα της, καθώς, σε αντίθεση με την Συνθήκη της Ρώμης, η Συνθήκη του Μάαστριχτ δεν απένειμε διεθνή νομική προσωπικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Με την Συνθήκη της Λισαβόνας, που συγχώνευσε την Κοινότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και της απένειμε ενιαία νομική προσωπικότητα, το πρόβλημα εξέλιπε (Anthony Aust, Handbook of International Law, 2nd Edition, Cambridge University Press, 2010, σελ ). Για το ιδεολογικό υπόβαθρο της απονομής διεθνούς νομικής προσωπικότητας της Ένωσης, βλ. Robert Schütze, European Constitutional Law, Cambridge University Press, 2012, σελ Malcolm N. Shaw, International Law, 6 th Edition, Cambridge University Press, 2008, σελ και Peter Malanczuk, Akehurst's Modern Introduction to International Law, Routledge, 1997, σελ Βλ. Υποθέσεις Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations, Advisory Opinion (1949) ICJ Reports, σελ. 179, WHO Regional Offices, σελ. 73 και 89, καθώς και Malcolm N. Shaw, 14

15 διακρίβωση της φύσης και του ακριβούς περιεχομένου των εξεταζόμενων αρμοδιοτήτων εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής της Ένωσης, προϋποθέτει την εξέταση των «κανόνων του οργανισμού», 12 δηλαδή των ιδρυτικών συνθηκών και του εσωτερικού δικαίου του οργανισμού, 13 υπό το πρίσμα, αφενός της σχέσης μεταξύ αρμοδιοτήτων και επιδιωκόμενων σκοπών, αφετέρου δε των περιθωρίων συμμετοχής που το εκάστοτε ειδικό καθεστώς διεθνούς δικαίου αφήνει στους μη κρατικούς δρώντες Σημείο εκκίνησης: το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Η στοχοθεσία της εξωτερικής πολιτικής περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Ένωσης βρίσκεται εγκατεσπαρμένη στις διατάξεις της Συνθήκης της Λισαβόνας. Στοιχεία της εντοπίζουμε στις διατάξεις περί γενικών σκοπών του άρθρου 3 ΣΕΕ και στο άρθρο 21 ΣΕΕ που καταγράφει τους σκοπούς της εξωτερικής της πολιτικής. 15 Ειδικότερα, στους καταστατικούς σκοπούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης ανήκει, μεταξύ άλλων, η προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης στις διεθνείς της σχέσεις ανάλογα με τις αρμοδιότητές της, 16 στους δε σκοπούς της εξωτερικής πολιτικής της συμπεριλαμβάνονται η προαγωγή της αειφόρου ανάπτυξης στις αναπτυσσόμενες χώρες, η συμβολή στην ανάπτυξη του διεθνούς περιβαλλοντικού δικαίου και η προώθηση της πολυμερούς διεθνούς συνεργασίας. 17 International Law, 6th Edition, Cambridge University Press, 2008, σελ Συναφής είναι η αρχή της ειδικότητας των αρμοδιοτήτων του διεθνούς οργανισμού, βλ. Legality of the Use by a State of Nuclear Weapons in Armed Conflict brought by the World Health Organisation, Advisory Opinion (1996) ICJ Reports, σελ. 66 και Ο κανόνας αυτός αντανακλάται στην ενωσιακή αρχή των δοτών αρμοδιοτήτων του άρθρου 5 1 ΣΕΕ (βλ. και C-22/70, Επιτροπή κ. Συμβουλίου, (ERTA) [1971] ECR 263, παρ. 16). 12 Στους «κανόνες του οργανισμού» (rules of the organization) παραπέμπουν οι διατάξεις της Συνθήκης της Βιέννης του 1986 (που δεν έχει τεθεί σε ισχύ), καθώς και του Σχεδίου Άρθρων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου για την ευθύνη των διεθνών οργανισμών. Αν και τα παραπάνω κείμενα δεν έχουν status διεθνούς συνθήκης, ωστόσο μπορεί να θεωρηθούν πηγές κατά το μέτρο που είτε καταγράφουν διεθνές έθιμο είτε απηχούν την κρατούσα θεωρία (άρθρο 38 1 περ. β και δ Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου). 13 Βλ. Malcolm N. Shaw, International Law, 6th Edition, Cambridge University Press, 2008, σελ Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εντοπισθούν και να αναλυθούν οι νομικές βάσεις εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής της Ένωσης στις ιδρυτικές συνθήκες, όπως αυτές νοηματοδοτούνται και αποκτούν εμβέλεια από τους επιδιωκόμενους στόχους της συγκεκριμένης πολιτικής και οριοθετούνται από τους όρους συμμετοχής της σε συγκεκριμένα διεθνή περιβαλλοντικά καθεστώτα. 15 Η διάταξη αυτή εντάσσεται μεν συστηματικά στον Τίτλο V της ΣΕΕ που διαλαμβάνει κυρίως περί Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, πλην όμως είναι γενική και καλύπτει το σύνολο της εξωτερικής δράσης της Ένωσης, συνεπώς και δράσεις εκτός πεδίου ΚΕΠΠΑ (άρθρο 205 ΣΛΕΕ). 16 Άρθρο 3 5,6 ΣΕΕ: «5. Στις σχέσεις της με τον υπόλοιπο κόσμο, η Ένωση [σ]υμβάλλει [σ]την αειφόρο ανάπτυξη του πλανήτη, καθώς και στην αυστηρή τήρηση και ανάπτυξη του διεθνούς δικαίου και, ιδίως, στον σεβασμό των αρχών του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. 6. Η Ένωση επιδιώκει τους στόχους αυτούς με πρόσφορα μέσα, ανάλογα με τις αρμοδιότητες που της απονέμονται με τις Συνθήκες.» 17 Άρθρο 21 1,2 ΣΕΕ: «1. Η δράση της Ένωσης στη διεθνή σκηνή έχει ως γνώμονα και σχεδιάζεται με στόχο να προωθεί τον σεβασμό των αρχών του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και του διεθνούς δικαίου. Η Ένωση προσπαθεί να αναπτύσσει σχέσεις και να δημιουργεί εταιρικές σχέσεις με τρίτες χώρες και διεθνείς, περιφερειακούς ή παγκόσμιους οργανισμούς που συμμερίζονται τις αρχές του 15

16 Αντίθετα με την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας, στην οποία αφιερώνεται ιδιαίτερος τίτλος της ΣΕΕ 18 ή τις ειδικές εξωτερικές πολιτικές που περιέχονται σε αυτοτελές Μέρος της ΣΛΕΕ, 19 η εξωτερική αρμοδιότητα περιβαλλοντικής πολιτικής της Ένωσης δεν κατοχυρώνεται σε ιδιαίτερο τμήμα των Συνθηκών 20. Λόγος περί διεθνούς συνεργασίας σε περιβαλλοντικά ζητήματα γίνεται στον εντασσόμενο στις εσωτερικές πολιτικές της Ένωσης Τίτλο ΧΧ περί περιβάλλοντος: συγκεκριμένα, το άρθρο 191 ΣΛΕΕ περιλαμβάνει στους επιδιωκόμενους στόχους περιβαλλοντικής πολιτικής την προώθηση της διεθνούς συνεργασίας για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, με έμφαση στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής και απονέμει στην Ένωση την αρμοδιότητα σύναψης διεθνών συμφωνιών και προσχώρησης σε διεθνείς οργανισμούς, στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων της. 21 Καθώς όμως οι διατάξεις του επόμενου άρθρου 192 ΣΛΕΕ περιέχουν την νομική βάση για την θέσπιση του ενωσιακού περιβαλλοντικού δικαίου, τίθεται ζήτημα, ποια από τις δύο διατάξεις είναι το πρώτου εδαφίου. Προωθεί πολυμερείς λύσεις σε κοινά προβλήματα, ιδίως στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών. 2. Η Ένωση καθορίζει και εφαρμόζει κοινές πολιτικές και δράσεις και εργάζεται για την επίτευξη υψηλού βαθμού συνεργασίας σε όλους τους τομείς των διεθνών σχέσεων, με στόχο: δ) την προώθηση, στις αναπτυσσόμενες χώρες, της αειφόρου ανάπτυξης από οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική άποψη, με πρωταρχικό στόχο την εξάλειψη της φτώχειας, στ) τη συμβολή στην ανάπτυξη διεθνών μέτρων για τη διαφύλαξη και τη βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος και την αειφόρο διαχείριση των παγκόσμιων φυσικών πόρων, με στόχο τη διασφάλιση της αειφόρου ανάπτυξης, η) την προώθηση διεθνούς συστήματος που θεμελιώνεται στην ενισχυμένη πολυμερή συνεργασία και τη χρηστή παγκόσμια διακυβέρνηση». 18 Τίτλος V της ΣΕΕ (Γενικές Διατάξεις για την Εξωτερική Δράση της Ένωσης και Ειδικές Διατάξεις σχετικά με την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας), άρθρα ΣΕΕ. Η αρμοδιότητα ΚΕΠΠΑ της Ένωσης είναι sui generis αρμοδιότητα, όπως προκύπτει από την αυτοτελή μνεία της στο άρθρο 2 ΣΛΕΕ που κατηγοριοποιεί τις αρμοδιότητες (άρθρο 2 4 ΣΛΕΕ). 19 Το Πέμπτο Μέρος της ΣΛΕΕ (Εξωτερική Δράση της Ένωσης) περιέχει επτά τίτλους: τον τίτλο Ι με την γενική διάταξη του άρθρου 205 ΣΛΕΕ που παραπέμπει στις αρχές και τους στόχους της εξωτερικής πολιτικής του Τίτλου V της ΣΕΕ, τον τίτλο II περί κοινής εμπορικής πολιτικής (άρθρα ΣΛΕΕ), τον τίτλο ΙΙΙ περί συνεργασίας με τρίτα κράτη και ανθρωπιστικής βοήθειας (άρθρα ΣΛΕΕ), τον τίτλο IV περί περιοριστικών μέτρων και κυρώσεων (άρθρο 215 ΣΛΕΕ), τον τίτλο V που περιέχει γενικές διατάξεις για την σύναψη διεθνών συμφωνιών (άρθρα ΣΛΕΕ), τον τίτλο VI που διαλαμβάνει περί των σχέσεων της Ένωσης με διεθνείς οργανισμούς (άρθρα ΣΛΕΕ) και τον τίτλο VII που κατοχυρώνει την ρήτρα αλληλεγγύης (άρθρο 222 ΣΛΕΕ). 20 Αυτό είναι εύλογο, ως έναν βαθμό, δεδομένης της αλληλεπίδρασης της περιβαλλοντικής προστασίας με άλλους, ρητά προβλεπόμενους, τομείς εξωτερικής δράσης, όπως είναι η κοινή εμπορική πολιτική, η διατήρηση των θαλάσσιων πόρων και η αναπτυξιακή βοήθεια σε τρίτα κράτη. Ωστόσο δεν είναι πρακτικό, καθώς αφήνει διακριτική ευχέρεια ως προς την επιλογή νομικής βάσης, πράγμα που προκαλεί θεσμικές τριβές τόσο μεταξύ ενωσιακών οργάνων όσο και μεταξύ οργάνων και κρατών-μελών. Βλ. Nicolas de Sadeleer, Environmental Governance and the Legal Bases Conundrum, Yearbook of European Law, (2012), σελ. 1 29, Jan H. Jans, Environmental spill-overs into General Community law, Fordham Int'l L.J., , σελ Άρθρο 191 ΣΛΕΕ: «1. Η πολιτική της Ένωσης στον τομέα του περιβάλλοντος συμβάλλει στην επιδίωξη των ακόλουθων στόχων: την προώθηση, σε διεθνές επίπεδο, μέτρων για την αντιμετώπιση των περιφερειακών ή παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων, και ιδίως την καταπολέμηση της αλλαγής του κλίματος. 4. Στο πλαίσιο των αντίστοιχων αρμοδιοτήτων τους, η Ένωση και τα κράτη μέλη συνεργάζονται με τις τρίτες χώρες και τους αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς. Ο τρόπος της συνεργασίας της Ένωσης μπορεί να αποτελεί αντικείμενο συμφωνιών μεταξύ της Ένωσης και των ενδιαφερομένων τρίτων μερών. Το προηγούμενο εδάφιο δεν θίγει την αρμοδιότητα των κρατών μελών να διαπραγματεύονται στα πλαίσια διεθνών οργανισμών και να συνάπτουν διεθνείς συμφωνίες.». 16

17 κατάλληλο έρεισμα για την άσκηση της εξωτερικής αρμοδιότητας περιβάλλοντος. 22 Το ζήτημα επέλυσε το ΔΕΕ, που έκρινε ότι και η εξωτερική αρμοδιότητα περιβάλλοντος θεμελιώνεται καταρχήν στο άρθρο ΣΛΕΕ, όσον αφορά περιβαλλοντικές συνθήκες που περιέχουν ουσιαστικούς κανόνες, μόνο δε κατ εξαίρεση στο άρθρο ΣΛΕΕ, όταν αντικείμενο της υπό σύναψη συμφωνίας είναι η απλή διεθνής συνεργασία 23. Δεδομένου ότι η Συνθήκη της Λισαβόνας διατήρησε την διατύπωση των άρθρων ΣΛΕΕ σχεδόν απαράλλακτη 24, δεν αναμένεται να ανατραπεί η παραπάνω άποψη του Δικαστηρίου πράγματι, τούτο επιβεβαιώθηκε προσφάτως κατά την προσχώρηση της Ένωσης στην CITES. 25 Οι διατάξεις των άρθρων ΣΛΕΕ, σε συνδυασμό με τους ορισμούς του άρθρου 218 ΣΛΕΕ που περιγράφει την γενική διαδικασία σύναψης διεθνών συμφωνιών με τρίτα κράτη ή διεθνείς οργανισμούς, αποτελούν το σύνηθες έρεισμα για την άσκηση της εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής της Ένωσης, η οποία είναι καταρχήν συντρέχουσα αρμοδιότητα. 26 Τούτο σημαίνει ότι κράτη-μέλη και Ένωση, ως αυτοτελές υποκείμενο διεθνούς δικαίου, έχουν παράλληλη αρμοδιότητα για την σύναψη διεθνών περιβαλλοντικών συμφωνιών, που για τον λόγο αυτό έχουν την μορφή μικτών συμφωνιών. Στις περιπτώσεις αυτές οι μεταξύ των κρατών-μελών και Ένωσης σχέσεις διέπονται από την αρχή της καλόπιστης συνεργασίας του άρθρου 4 3 ΣΕΕ, η οποία επιβάλλει στα κράτη-μέλη να μην ενεργούν στο διεθνές πεδίο κατά τρόπο που αποδυναμώνει την ενότητα της διεθνούς εκπροσώπησης της Ένωσης και την διαπραγματευτική της θέση ή επηρεάζει τους κοινούς κανόνες, 27 αποσκοπεί δε στον μετριασμό της ασάφειας και πολυπλοκότητας του συστήματος κατανομής αρμοδιοτήτων. Ωστόσο δεν πρέπει να λησμονείται ότι η ύπαρξη μιας ενωσιακής αρμοδιότητας και η φύση της ως συντρέχουσας δεν είναι κάτι στατικό: καταρχήν ο κανόνας του άρθρου 2 2 ΣΛΕΕ, που διέπει την άσκηση των συντρεχουσών αρμοδιοτήτων, ορίζει ότι τα κράτη ασκούν την επίμαχη αρμοδιότητα μόνο κατά το μέτρο που η Ένωση δεν έχει 22 Η ορθή επιλογή νομικής βάσης ελέγχεται από το ΔΕΕ, είτε κατ ενάσκηση της γνωμοδοτικής του αρμοδιότητας, όσο και κατόπιν προσφυγής ακύρωσης που ασκείται από θεσμικό όργανο ή κράτος-μέλος βάσει του άρθρου 263 ΣΛΕΕ. Για την κρισιμότητα του ζητήματος της επιλογής νομικής βάσης, βλ. Nicolas de Sadeleer, Environmental Governance and the Legal Bases Conundrum, Yearbook of European Law, (2012), σελ Βλ. Avis 2/00, Πρωτόκολλο Καρθαγένης για την Βιοασφάλεια [2001] ECR I-9713, παρ. 44. Η άποψη αυτή του Δικαστηρίου, περιπλέκει άνευ λόγου το ήδη περίπλοκο σύστημα κατανομής αρμοδιοτήτων: διαιωνίζει την εφαρμογή της αρχής in foro interno in foro externo ένα είδος υπονοούμενων εξουσιώντης νομολογίας ERTA (C-22/70, Επιτροπή κ. Συμβουλίου (ERTA) [1971] ECR 263) μέσω της επίκλησης του άρθρου ΣΛΕΕ, την στιγμή που υπάρχει ειδική και πλήρης νομική βάση για την εξωτερική περιβαλλοντική πολιτική της Ένωσης στο άρθρο 191 ΣΛΕΕ. Βλ. A. Dashwood, Opinion 2/00, Cartagena Protocol on Biosafety, 6 December 2001, not yet reported, 39 CML Rev. (2002), σελ Αξιοσημείωτη τροποποίηση ήταν η προσθήκη του στόχου καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής με διεθνή μέτρα (άρθρο ΣΛΕΕ). Βλ. Maria Lee, The Environmental Implications of the Lisbon Treaty, Environmental Law Review 10 (2008), σελ Η οποία πραγματοποιήθηκε κατ επίκληση της βάσης των άρθρων και 218 ΣΛΕΕ (βλ. Απόφαση του Συμβουλίου 2015/451/ΕΕ [2015] OJ L 75/1). 26 Άρθρο 4 2 εδ. ε σε συνδυασμό με τελ. εδάφιο ΣΛΕΕ. 27 Βλ. C-246/07, Επιτροπή κ. Σουηδίας, [2010] ECR I-3317, παρ , C-45/07, Επιτροπή κ. Ελλάδος, [2009] ECR I-701, παρ. 30, C-459/03, Επιτροπή κ. Ιρλανδίας (Mox Plant), [2006] ECR I-4635, παρ

18 ασκήσει ή παύει να ασκεί την δική της. Επιπλέον, το άρθρο 3 2 ΣΛΕΕ προβλέπει την δυνατότητα εκ των υστέρων δημιουργίας αποκλειστικής εξωτερικής αρμοδιότητας της Ένωσης όταν αυτό προβλέπεται σε ορισμένη πράξη της ή όταν αυτό παρίσταται αναγκαίο για να ασκηθεί εσωτερική αρμοδιότητα ή όταν η υπό σύναψη διεθνής συμφωνία ενδέχεται να επηρεάσει τους κοινούς κανόνες. 28 Οι διατάξεις αυτές, σε συνδυασμό με την παραπλήσιας διατύπωσης διάταξη του άρθρου ΣΛΕΕ, 29 που ιδρύει μία «υπολειμματική» γενική εξωτερική αρμοδιότητα της Ένωσης, θεωρητικά απομειώνουν το πεδίο που απομένει για τις συντρέχουσες εξωτερικές αρμοδιότητες. 30 Η γενική διαδικασία σύναψης διεθνών συμφωνιών με τρίτα κράτη ή διεθνείς οργανισμούς διέπεται από το άρθρο 218 ΣΛΕΕ που την θέτει υπό τον έλεγχο, κατά το μείζον, στα χέρια του Συμβουλίου. 31 Την πρόταση, υπό μορφή σύστασης, για την έναρξη και συμμετοχή στις διεθνείς διαπραγματεύσεις υποβάλλει η Επιτροπή, 32 ενώ το Συμβούλιο εγκρίνει την έναρξη διαπραγματεύσεων, ορίζει και καθοδηγεί τον διαπραγματευτή 33 και εκδίδει την απόφαση για την υπογραφή και την σύναψη της 28 Η διάταξη του άρθρου 3 2 ΣΛΕΕ κωδικοποιεί προηγούμενη νομολογία του ΔΕΕ. Συγκεκριμένα, η πρώτη περίπτωση «δευτερογενούς» αποκλειστικής εξωτερικής αρμοδιότητας ενόψει πρόβλεψης από ενωσιακή πράξη, νομολογήθηκε στην γνωμοδότηση για την συμβατότητα των Συμφωνιών «για το Εμπόριο Υπηρεσιών» και «για ορισμένες πλευρές των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας που άπτονται του Εμπορίου» του ΠΟΕ με τις ιδρυτικές συνθήκες των Συμφωνιών (Avis 1/94 (Συμφωνία ΠΟΕ), [1994] ECR I 5267, παρ.95). Η περίπτωση συναγωγής αποκλειστικής εξωτερικής αρμοδιότητας προκειμένου να ασκηθεί εσωτερική αρμοδιότητα της Ένωσης, νομολογήθηκε σε πολύ στενότερη διατύπωση- στην γνωμοδότηση 1/76 (Avis 1/76 (Ευρωπαϊκό ταμείο ακινητοποιήσεως πλοίων εξυπηρετούντων εσωτερικές γραμμές), [1977] ECR 741, παρ. 4-5). Τέλος, η περίπτωση της συναγωγής αποκλειστικής εξωτερικής αρμοδιότητας επειδή η υπό σύναψη διεθνής συμφωνία ενδέχεται να επηρεάσει την εφαρμογή των κοινών κανόνων, διατυπώθηκε στην απόφαση ERTA (C-22/70, Επιτροπή κ. Συμβουλίου (ERTA) [1971] ECR 263, παρ. 18). Επίσης, στην γνωμοδότηση για την συμβατότητα με τις συνθήκες της διεθνούς σύμβασης αρ. 170 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας, το ΔΕΕ δέχθηκε την δυνατότητα «δευτερογενούς» αποκλειστικής αρμοδιότητας της Ένωσης, καίτοι τούτο δεν προβλέπεται στις ιδρυτικές συνθήκες (Avis 2/91 (Συνθήκη της ΔΟΕ αρ. 170), [1993] ECR I 1061, παρ. 9). 29 Το οποίο κωδικοποιεί την νομολογία ERTA (C-22/70, Επιτροπή κ. Συμβουλίου (ERTA) [1971] ECR 263, επίσης βλ. C- 3/76, 4/76 και 6/76 Kramer [1976] ECR 1279 παρ. 20) και ορίζει ότι η Ένωση έχει αρμοδιότητα να συνάπτει διεθνείς συμφωνίες με τρίτα κράτη ή διεθνείς οργανισμούς στις εξής περιπτώσεις: πρώτον, όταν το προβλέπει η Συνθήκη, π.χ. στην περίπτωση του άρθρου ΣΛΕΕ. Δεύτερον όταν αυτό είναι αναγκαίο για την εκπλήρωση σκοπού που αναφέρει η Συνθήκη, διάταξη που διευρύνει την εξωτερική αρμοδιότητα σε περιπτώσεις που δεν καλύπτει η αρχή in foro interno in foro externo. Τρίτον, όταν αυτό προβλέπεται σε νομική πράξη της Ένωσης ή ενδέχεται να επηρεαστούν οι κοινοί κανόνες. 30 Καθώς η έκταση και η φύση των αρμοδιοτήτων της Ένωσης είναι ζήτημα της ιδρυτικής συνθήκης, η δυνατότητα επέκτασής τους (μέσω του άρθρου 216 ΣΛΕΕ) ή, πολύ περισσότερο, αναβάθμισής τους σε αποκλειστικές (μέσω του άρθρου 3 2 ΣΛΕΕ) οδηγεί αφενός σε ανακατανομή αρμοδιοτήτων χωρίς αναθεώρηση και αφετέρου σε παράκαμψη της αρχής της επικουρικότητας, η οποία διέπει την άσκηση των συντρεχουσών αρμοδιοτήτων κατ άρθρο 5 3 ΣΕΕ. 31 Robert Schütze, European Constitutional Law, Cambridge University Press, 2012, σελ Εκτός εάν το αντικείμενο της υπό σύναψη συνθήκης αφορά πρωτευόντως ζήτημα Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, οπότε η διαδικασία κινείται με πρωτοβουλία του ύπατου εκπροσώπου της Ένωσης (άρθρο ΣΛΕΕ), περίπτωση μάλλον απίθανη σε περιπτώσεις περιβαλλοντικής εξωτερικής πολιτικής. 33 Το σημείο αυτό είναι ευαίσθητο, καθώς το άρθρο ΣΛΕΕ φαίνεται να αφήνει ευχέρεια επιλογής στο Συμβούλιο ως προς την επιλογή της διαπραγματευτικής ομάδας, ενώ το άρθρο 17 1 ΣΕΕ ορίζει ότι η διεθνής εκπροσώπηση της Ένωσης ανήκει στην Επιτροπή, πλην αν οι συνθήκες ορίζουν αλλιώς. Η ασάφεια αυτή αφήνει περιθώριο δημιουργίας θεσμικών ανταγωνισμών και τριβών μεταξύ Επιτροπής και Συμβουλίου που μπορεί να προκαλέσουν ρήγμα στην διεθνή εκπροσώπηση της Ένωσης. Μέρος της θεωρίας πάντως υποστηρίζει ότι κατά την ορθή ερμηνεία των διατάξεων, αρμόδια είναι η Επιτροπή πλην ζητημάτων ΚΕΠΠΑ. Έτσι, στην περίπτωση μικτών συμφωνιών, όπως οι ΔΠΣ, η διαπραγματευτική 18

19 συμφωνίας. Οι αποφάσεις του αυτές λαμβάνονται με την ειδική πλειοψηφία του άρθρου ΣΛΕΕ, πλην αν η συμφωνία αφορά τομείς για τους οποίους απαιτείται ομοφωνία και, συγκεκριμένα, τομείς που άπτονται της φορολογίας, της χωροταξίας, της διαχείρισης υδάτινων πόρων, της ρύθμισης των χρήσεων γης και της επιλογής πηγών ενέργειας. 34 Η συμμετοχή του Κοινοβουλίου στην διαδικασία είναι διαβαθμισμένη: σε κάθε περίπτωση έχει δικαίωμα ενημέρωσης σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, ενώ η συμβολή του στην έγκριση της σύναψης εξαρτάται από το είδος και το αντικείμενο της περιβαλλοντικής συμφωνίας. Έτσι, αν πρόκειται για περιβαλλοντική συμφωνία που θεσπίζει διαδικασίες διεθνούς συνεργασίας ή συνεπάγεται δημοσιονομικές επιπτώσεις για την Ένωση ή αφορά σε τομείς όπου εφαρμόζεται η συνήθης νομοθετική διαδικασία, 35 το Κοινοβούλιο καλείται να εγκρίνει την συμφωνία. Όταν όμως η περιβαλλοντική συμφωνία αφορά τομείς που υπάγονται σε ειδική νομοθετική διαδικασία άνευ έγκρισης του Κοινοβουλίου, ήτοι στους τομείς του άρθρου ΣΛΕΕ, τότε το Κοινοβούλιο απλώς καλείται σε διαβούλευση. Τέλος, προβλέπεται γνωμοδοτική αρμοδιότητα του ΔΕΕ να κρίνει την συμβατότητα της υπό σύναψη διεθνούς συνθήκης με τις ιδρυτικές συνθήκες, κατόπιν προσφυγής κράτους-μέλους, του Συμβουλίου, του Κοινοβουλίου ή της Επιτροπής. 36 Η διαρρύθμιση της κατανομής αρμοδιοτήτων εξωτερικής περιβαλλοντικής πολιτικής γίνεται ακόμη πολυπλοκότερη, εάν σκεφτεί κανείς ότι, πολύ συχνά, η συμμετοχή της Ένωσης στην διεθνή περιβαλλοντική διακυβέρνηση δια της σύναψης διεθνών συνθηκών ή μέσω της συμμετοχής σε διεθνείς οργανισμούς, εμφανίζει πτυχές, συναρτάται ή, έστω, επηρεάζει αντικείμενα που άπτονται και άλλων τομέων πολιτικής, 37 για τους οποίους ισχύουν διαφορετικοί κανόνες. Αυτό έχει σημαντικότατες συνέπειες, καθώς το συναφές ζήτημα της επιλογής της ορθής νομικής βάσης επηρεάζει, όχι μόνο την αρμοδιότητα της Ένωσης έναντι των κρατών-μελών και ομάδα θα συγκροτείται από μέλη της Επιτροπής και μέλη του Συμβουλίου ή εκπροσώπους των κρατώνμελών, βλ. K. Lenaerts and P. Van Nuffel, European Union Law (London, Sweet & Maxwell 2011), σελ Πρόκειται για τα αντικείμενα του άρθρου 192 2: «Άρθρο 192 2: «2. Κατά παρέκκλιση από τη διαδικασία λήψεως αποφάσεως της παραγράφου 1 και με την επιφύλαξη του άρθρου 114, το Συμβούλιο, αποφασίζοντας ομόφωνα, σύμφωνα με ειδική νομοθετική διαδικασία, μετά από διαβούλευση με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, θεσπίζει: α) διατάξεις κυρίως φορολογικού χαρακτήρα β) τα μέτρα που επηρεάζουν: τη χωροταξία, την ποσοτική διαχείριση των υδάτινων πόρων ή εκείνα που επιδρούν αμέσως ή εμμέσως στη διαθεσιμότητα των εν λόγω πόρων, τις χρήσεις της γης, εξαιρουμένης της διαχείρισης των αποβλήτων γ) τα μέτρα που επηρεάζουν αισθητά την επιλογή ενός κράτους μέλους μεταξύ διαφορετικών πηγών ενέργειας και τη γενική διάρθρωση του ενεργειακού του εφοδιασμού.» 35 Άρθρο 294 ΣΛΕΕ. Πρόκειται για την διαδικασία συναπόφασης. 36 Τέτοια πρόβλεψη υπήρχε και στο προϊσχύσαν της Λισαβόνας καθεστώς επ ευκαιρία της άσκησης της αρμοδιότητάς του αυτής, το ΔΕΕ είχε την ευκαιρία να διατυπώσει πολλές από τις αρχές κατανομής και άσκησης αρμοδιοτήτων εξωτερικής πολιτικής της Ένωσης, οι οποίες πλέον βρίσκονται αποκρυσταλλωμένες στην πλειονότητά τους σε διατάξεις της Συνθήκης της Λισαβόνας. 37 Αυτό οφείλεται αφενός μεν στα θεσμικά χαρακτηριστικά της ενωσιακής περιβαλλοντικής πολιτικής που διέπεται από την αρχή της ενσωμάτωσης, η οποία επιβάλλει την συνεκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων κατά τον σχεδιασμό και εφαρμογή των λοιπών ενωσιακών πολιτικών (άρθρο 11 ΣΛΕΕ και 37 ΧΘΔ), αφετέρου δε στην γενικότητα των στόχων περιβαλλοντικής πολιτικής και την ασάφεια που συνοδεύει τον ορισμό της έννοιας του «περιβάλλοντος». Βλ. Nicolas de Sadeleer, Environmental Governance and the Legal Bases Conundrum, Yearbook of European Law, (2012), σελ. 1 29, σε σελ

20 την κατανομή αρμοδιοτήτων μεταξύ των οργάνων της Ένωσης, αλλά και τα συμφέροντα των τρίτων κρατών, καθώς η διαφοροποίηση του νομικού ερείσματος για την σύναψη μίας διεθνούς συνθήκης ενδέχεται να έχει συνέπειες στην αρμοδιότητα διαπραγμάτευσής της, γεννώντας σύγχυση και ανασφάλεια δικαίου για τα μέρη της διαπραγμάτευσης. Τούτο ακριβώς συμβαίνει στις περιπτώσεις που ορισμένο περιβαλλοντικό ζήτημα εμφανίζει ενδιαφέρον κοινής εμπορικής πολιτικής, 38 για την οποία ισχύουν οι ειδικοί κανόνες των άρθρων ΣΛΕΕ 39 και για την οποία η Ένωση έχει αποκλειστική αρμοδιότητα κατ άρθρο 3 1 περ. ε ΣΛΕΕ. 40 Στις περιπτώσεις αυτές παρίσταται αναγκαία η οριοθέτηση του αντικειμένου της υπό σύναψη συμφωνίας, προκειμένου να επιλεγεί η ορθή νομική βάση και να προσδιοριστεί η ακολουθητέα διαδικασία διαπραγμάτευσης και σύναψης. Σύμφωνα με το βασικό κανόνα, κριτήριο επιλογής είναι το κέντρο βάρους της συμφωνίας: όταν αυτή επιδιώκει κυρίως περιβαλλοντικό σκοπό και ο εμπορικός σκοπός είναι απλώς δευτερεύων ή επιβοηθητικός, τότε υιοθετείται η βάση των άρθρων 192 και 218 ΣΛΕΕ. 41 Ωστόσο, το κριτήριο του κέντρου βάρους της συμφωνίας δεν είναι απαλλαγμένο ασάφειας και το γεγονός ότι η επιλογή της μίας ή της άλλης λύσης έχει συνέπειες ως προς τα περιθώρια εξουσίας των κρατών-μελών μπορεί να οδηγήσει σε θεσμικές τριβές μεταξύ Συμβουλίου και Επιτροπής. Σε τέτοιες οριακές περιπτώσεις το ΔΕΕ άλλοτε επιχείρησε την σχετικοποίηση του παραπάνω κριτηρίου, συνεκτιμώντας παράλληλα ενδεχόμενες 38 Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι συμβαλλόμενο μέρος σε πλειάδα πολυμερών περιβαλλοντικών συμφωνιών που υιοθετούν αγορακεντρικά εργαλεία προς εξασφάλιση συμμόρφωσης και ενδέχεται να έχουν επιπτώσεις στο διεθνές εμπόριο: τέτοιες είναι η Συνθήκη της Βασιλείας για τον έλεγχο της διασυνοριακής μεταφοράς επικίνδυνων αποβλήτων (Απόφαση του Συμβουλίου 97/640/EΚ [1997] OJ L 272/45), το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ για τις ουσίες που βλάπτουν την σφαίρα του Όζοντος (Απόφαση του Συμβουλίου 88/540/EΟΚ [1988] OJ L 297/8), το Πρωτόκολλο του Κυότο για την κλιματική αλλαγή (Απόφαση του Συμβουλίου 2002/358/EΚ [2002] OJ L 130/1), το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης για την Βιοασφάλεια, η Συνθήκη της Στοκχόλμης για τους επίμονους ρύπους (Απόφαση του Συμβουλίου 2006/507/EΚ [2006] OJ 2006 L 209/1) και η CITES, στην οποία μόλις πρόσφατα προσχώρησε η ΕΕ (Απόφαση του Συμβουλίου 2015/451/ΕΕ [2015] OJ L 75/1). 39 Οι αποκλίσεις που το άρθρο 207 ΣΛΕΕ σε σχέση με το άρθρο 218 ΣΛΕΕ είναι οι εξής: ο καθορισμός του πλαισίου της κοινής εμπορικής πολιτικής γίνεται με έκδοση Κανονισμών κατά την συνήθη νομοθετική διαδικασία του άρθρου 294 ΣΛΕΕ, η διαδικασία κινείται αποκλειστικά από την Επιτροπή μέσω σύστασης προς το Συμβούλιο, το οποίο αποφασίζοντας με ειδική πλειοψηφία την εξουσιοδοτεί να διεξαγάγει τις διαπραγματεύσεις επικουρούμενη από ειδική επιτροπή που ορίζει το ίδιο. Είναι προφανές ότι εν προκειμένω, η Επιτροπή κυριαρχεί στην διαπραγμάτευση, σε αντίθεση με την διαδικασία του άρθρου 218 ΣΛΕΕ. 40 Πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι η φύση της αρμοδιότητας ως συντρέχουσας, όπως στην περιβαλλοντική πολιτική, ή αποκλειστικής, όπως στην κοινή εμπορική πολιτική, την πολιτική διατήρησης των θαλάσσιων πόρων ή στις περιπτώσεις του άρθρου 3 2 ΣΛΕΕ, αφορά στην κατανομή αρμοδιοτήτων με τα κράτη και δεν συνδέεται άμεσα με την ακολουθητέα διαδικασία σύναψης που διέπεται είτε από το άρθρο 218 ΣΛΕΕ είτε, ειδικά για την κοινή εμπορική πολιτική, από το άρθρο 207 ΣΛΕΕ. 41 Βλ. την Avis 2/00 [2001] ECR I-9713, παρ. 44 (σύναψη του Πρωτοκόλλου της Καρθαγένης) και την C-459/03, Επιτροπή κ. Ιρλανδίας [2006] ECR I-4635, παρ. 90 (υπόθεση εργοστασίου MOX). Η λύση αυτή ακολουθήθηκε, μεταξύ άλλων, κατά την σύναψη της Συνθήκης της Βιέννης για την προστασία του Όζοντος και του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ (Απόφαση του Συμβουλίου 88/540/EΟΚ [1998] OJ L 297/8), της Συνθήκης του Ρίο για την βιοποικιλότητα (Απόφαση του Συμβουλίου 93/626/ΕΟΚ [1993] OJ L 309/1), της Συνθήκης του Ρίο για την κλιματική αλλαγή (Απόφαση του Συμβουλίου 94/69/ΕΚ [1994] OJ L 33/11), της Συνθήκης του Εσπού για την εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων και της Συνθήκης του Ελσίνκι για την προστασία των διεθνών ποταμών και λιμνών (Απόφαση του Συμβουλίου 95/308/ΕΚ [1995] OJ L 186/42). 20