ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

Transcript

1 ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

2

3 Τίτλος πρωτοτύπου: Die^öft/ic/te Wissenschaft Τυπογραςρική διόρθοκτη: Βασίλης Τομανάς Εξοκρυλλο: Step Publications Εκτύπωση: Ψαρράς-Ανιωνιάδης Βφλιοδεσία: Δεληδημητρίου Copyright: 2004, Ζήσης Σορίκας και εκδ. Νησίδες Δεσπερέ Θεσσαλονίκη τηλ ISBN: X.

4

5 ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΝΙΤΣΕ Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ («la gaya scienza») Μετάφραση - Επιμέλεια: ΖΗΣΗΣ ΣΑΡΙΚΑΣ ΝΗΣΙΔΕΣ

6

7 Περιεχόμενα Σημείωμα του μεταφραστή 9 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 11 Πρόλογος σιη δεΰτερη έκδοση 13 «Αστείο, πανουργία και εκδίκηση» 21 Πραπο βιβλίο 37 Δεύτερο βιβλίο 81 Τρίτο βιβλίο 121 Τέταρτο βιβλίο: Sanctus Januarius 166 Πέμπτο βιβλίο: Εμείς οι άφοβοι 209 Παράρτημα: Τραγοΰδιατου πρίγκιπα Έκνομου 267

8

9 Σημείωμα του μεταφραστή R μετάφραση της Χαρούμενης επιστήμης (1882, ένα χρόνο πριν από το 'i rai μίλησε ο Ζαρατούστρα, και 1887, μετά τον Ζαρατούστρα, το Πέρα από το καλό και το κακό και τη Γενεαλογία της ηθικής) έγινε από την έϊίδοοη Friedrich Nietzsche, Sämtliche Werke, επιμ. έκδ. Giorgio Colli και Mazzino Montinari, Βερολίνο-Νέα Υόρκη, 1988, τόμ. 3. Πριν από ορισμένα χρόνια είχε κυκλοφορήσει άλλη μια δική μου μετάφραση του βιβλίου, η οποία είναι σήμερα πια ξεπερασμένη λόγω της εμβάθυνσης μου στη φιλοσοφία του Νίτσε και της πολύχρονης τριβής μου με την ιδιαίτερα απαιτητική γλώσσα του. Στην παρούσα έκδοση χρησιμοποίησα τα εξής βοηθήματα: 1. F. Nietzsche, The Gay Science, μετ. Walter Kaufmann, Νέα Υόρκη, F. Nietzsche, Le gai savoir, μετ. Henri Albert, επιμ. Marc Sautet, Παρίσι, F. Nietzsche, Le gai savoir, μετ. Patrick Wotling, Παρίσι, 2000.

10

11 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ' («la gaya scienza») Για τον ποιητή και για τον σοφό, όλα τα πράγματα είναι φιλικά και ιερά, όλες οι εμπειρίες χρήσιμες, όλες οι μέρες άγιες, όλοι οι άνθρωποι θεϊκοί. Έμερσον^ [Επιγραςτη της έκδοοης του 1882] Κατοικώ στο δικό μου σπίτι, Ποτέ δεν αντέγραιρα κανέναν σε τίποτε Και -κοροϊδεύω κάθε δάσκαλο/δεξιοτέχνη Που δεν κορόιδεψε τον εαυτό του. Πάνω από την πόρτα μου [Επιγραφή της έκδοσης του 1887] 1. Die fröhliche Wissenschaft. Έχει αποδοθεί και ως «Η χαρούμενη γνώση», σε συμφωνία με τις ερμηνείες γάλλοιν και ιταλών μελετητών και μεταφραστών του Νίτσε {savoir, sapere). Στα αγγλικά έχει επικρατήσει η εκδοχή science (επιορτήμη), ενώ παλαιότερα είχε προταθεί και η λέξη wisdom (σοφία). Αν και είναι σίγουρο ότι ο Νίτσε δεν χρησιμοποιεί ούτε τη λέξη Wissen (το «ειδέναι», η γνώση ως τελικό αποτέλεσμα) ουτε τη λέξη Erkennen (το «γιγνώσκειν», η γνώοη ως διβδικασία), και η απόδοση της Wissenschaft με τη λέξη «επιστήμη» είναι ανεπαρκής, καθώς ο Νίτσε την αντιδιαστέλλει προς την «επιστήμη» των παλαιότερων φιλοσόφοϊν όπως ο Καντ, ο Χέγκελ ή ο Φίχτε και των συγκαιρινών του επιστημόνων (τόσο από το χώρο των ςρυσικών επιοτημών όσο και από των επιστημοίν του ανθρώπου, που μόλις είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται εκείνη την εποχή). Παράλληλα, προσπαθεί να βάλει στη δική του «επιστήμη», μέσω του υποτίτλου Ια gaya scienza, και άλλες διαστάσεις ή μορφές γνώσης, όπως της τέχνης. Στο Ecce Homo, ο Νίτσε γράφει ότι «η προβηγκιανή έννοια της gaya scienza είναι η ενότητα του τροβαδούρου, του ιππότη και του ελεύθερου πνεύματος». 2. Ραλφ Γουάλντο Έμερσον ( ), αμερικανός συγγραφέας και (ριλόσοφος. Πρβλ. Νίτσε, Το λυκόφως των ειδώλων, «Ακροβολισμοί εν^ παράκαιρου ανθρώπου», 13.

12

13 Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση^ 1. Το βιβλίο αυτό ίσως χρειάζεται κάτι παραπάνω από έναν πρόλογο και πάλι όμως θα εξακολουθούσε να υπάρχει η εξής αμφιβολία: πώς είναι δυνατό να έρθει κανείς που ποτέ δεν βίωσε κάτι παρόμοιο πιο κοντά στο βίωμα του βιβλίου αυτού μέσω προλόγων; Το βιβλίο μοιάζει να είναι γραμμένο οτη γλώσσα του ανέμου που λιώνει τα χιόνια: είναι φτιαγμένο από υπεροψία, ανησυχία, αντίφαση, απριλιάτικο καιρό -έτσι που θυμίζει συνεχώς στον καθένα όχι μόνον ότι ο χειμώνας είναι κοντά αλλά και τη νίκη σε βάρος του χειμώνα, νίκη που έρχεται, πρέπει να έρθει, κι ίσως έχει έρθει ήδη... Η ευγνωμοσύνη ρέει διαρκώς, σαν να έχει συμβεί το απροσδόκητο, η ευγνωμοσύνη ενός αναρρώνοντος -γιατί η ανάρρωση ήταν αυτό το απροσδόκητο. «Χαρούμενη επιστήμη»: αυτό σημαίνει τα Σατουρνάλια" ενός πνεύματος που αντιστάθηκε υπομονετικά σε μια φοβερή, μακρόχρονη πίεση -υπομονετικά, γερά, ψυχρά, χωρίς να το βάζει κάτω, αλλά και χωρίς ελπίδα- και που είναι κυριευμένο τώρα από την ελπίδα, την ελπίδα για υγεία, και από το μεθύσι^ της ανάρρωσης. Τι το παράξενο λοιπόν αν βγαίνουν εδώ στο φως πολλά παράλογα και τρελά πράγματα, πολλή κατεργάρικη τρυφερότητα, που ξοδεύεται ακόμη και για προβλήματα που έχουν αγκαθωτό δέρμα και που δεν επιτρέπουν να τα χαϊδεύεις και να τα σαγηνεύεις; Ολόκληρο το βιβλίο δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα γλέντι έπειτα από μακρόχρονη στέρηση και ανημποριά, δεν είναι παρά η αγαλλίαση για την ανάκτηση των δυνάμεων, για την εκ νέου αςτυπνισμένη πίστη σ' ένα αύριο και μεθαύριο, για το ξαφνικό αίσθημα και προαίσθημα του μέλλοντος, επικείμενων περιπετειών, θαλασσών και πάλι ανοιχτών, σκοπών και πάλι 3. Η πρώτη έκδοση του βιβλίου έγινε το 1882 και περιείχε μόνο τέσσερα βιβλία. Η δεύτερη έκδοση έγινε το 1887, με προσθήκη του προλόγου αυτού, του πέμπτου βιβλίου και του παραρτήματος με τα Τραγούδια του πρίγκιπα Έκνομον. 4. Ρωμαϊκή γιορτή προς τιμήν του θεου Σατούρνου (Κρόνου), όπου οι δούλοι έπαιρναν τη θέση των κυρίων και το αντίστροφο. 5. Trunkenheit. Ο Νίτσε χρησιμοποιεί συνήθίος την έννοια της μέθης {Rausch), την οποία αναλύει ως ιδιαίτερα έντονο αίσθημα δύναμης. Πρβλ. Το λυκόφως των ειδώλων, α Στη Γέννηση της τραγωδίας ( 2) η μέθη χαρακτηρίζει τις διονυσιακές καταστάσεις, ενώ το όνειρο τις απολλώνιες.

14 14 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ επιτρεπτών, και πάλι πιστευτών. Και πόσα πράγματα άφηνα πίσω μου τότε! Εκείνο το κομμάτι ερημιάς, εξάντλησης, ε'λλειψης πίστης, παγώματος με'σα στη νιότη, εκείνο το γε'ρασμα χωμε'νο εκεί που δεν χωρούσε, εκείνη την τυραννία του πόνου, την υπερφαλαγγιζόμενη από την τυραννία της περηφάνιας, η οποία αρνιόταν τις συνέπειες του πόνου (και οι συνε'πειες είναι παρηγοριές), εκείνη τη ριζική απομόνωση ως νόμιμη άμυνα ενάντια σε μια περιφρόνηση προς τους ανθρώπους που είχε γίνει παθολογικά διορατική, εκείνο τον επιλεγμένο για λόγους αρχής περιορισμό στο πιο πικρό, τραχύ και οδυνηρό της γνώσης, έναν περιορισμό επιβεβλημένο από την αηδία που αναπτύχθηκε σιγά-σιγά από μια ά- φρονα πνευματική δίαιτα και μαλθακότητα -το ονομάζουν αυτό ρομαντισμό'- ω, ποιος θα μπορούσε να νιώσει όλα αυτά τα πράγματα όπως τα ένιωσα εγώ; Κι όποιος όμως θα μπορούσε να το κάνει, θα μου συγχωρούσε σίγουρα τη λίγη τρέλα, τη λίγη υπερβολή, τη λίγη «χαρούμενη επιστήμη» -για παράδειγμα, τη φούχτα τραγούδια που προστέθηκαν σ' αυτό το βιβλίο- τραγούδια όπου ένας ποιητής κοροϊδεύει όλους τους ποιητές με τρόπο δύσκολα συγχωρητέο. -Αχ, δεν είναι μόνον οι ποιητές και τα ωραία τους «λυρικά αισθήματα» εκείνα πάνω στα οποία θα εξαπολύσει την κακία του αυτός ο αναστημένος: ποιος ξέρει τι λογής θύμα ψάχνει να βρει, τι λογής τέρας που επιδέχεται παρωδία θα τον ερεθίσει σε λίγο; «Incipit tragoedia» [«Η τραγωδία αρχίζει^»] -διαβάζει κανείς στο τέλος αυτού του επικίνδυνα άκακου βιβλίου: έχετε το νου σας! Κάτι υποδειγματικά άσχημο και κακό αναγγέλλεται εδώ: Incipit parodia [Η παρωδία αρχίζει ], δεν χωράει αμφιβολία Ας αφήσουμε όμως τον κύριο Νίτσε: τι μας νοιάζει αν ανάρρωσε;... Ένας ψυχολόγος γνωρίζει λίγα ερωτήματα τόσο ελκυστικά όσο εκείνο που αφορά στη σχέση φιλοσοφίας και υγείας, και στην περίπτωση που θα αρρωστήσει ο ίδιος, θα μεταφέρει στην αρρώστια του όλη την επιστημονική περιέργειά του. Γιατί, αν υποθέσουμε πως είναι κανείς πρόσωπο, τότε έχει αναγκαστικά τη φιλοσοφία του προσώπου του 6. Πρβλ. παρακάτω, Νίτσε αντιτάσσει το διονυσιακό (ή το κλασικό) στον ρομαντισμό. 7. Τίτλος της 342, τελειηαίου αφορισμού του τέταρτου βιβλίου, με τον οποίο τελείωνε η πρώτη έκδοση ττ\ςχαρούμενης επιστήμης. Ο Νίτσε επαναλαμβάνειτην έκφραση σιην Πιθανότατα, ο Νίτσε εννοείτην παρωδία του Χριστού va.\.vr\ςkmvήςδιaθή)cης στο Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, που γράφτηκε πριν απ' αυτό τον πρόλογο ( ).

15 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ 15 εδώ όμως υπάρχει μια αξιοσημείοπη διαφορά: στον ένα φιλοσοφούν οι ελλείψεις του, ενώ στον άλλο τα πλούτη και οι δυνάμεις του. Ο πρώτος χρειάζεται τη φιλοσοφία του ως στήριγμα, ανακούφιση, γιατρικό, λύτρωση, ανάταση, αυτοαποξένωση. Στον δεύτερο η φιλοσοφία είναι α- πλώς μια ωραία πολυτέλεια και, στην καλύτερη περίπτωση, η ηδυπάθεια μιας θριαμβευτικής ευγνωμοσύνης, που τελικά οφείλει να γραφεί με κοσμικά κεφαλαία γράμματα στον ουρανό των εννοιών. Στην πρώτη, πιο συνηθισμένη όμως περίπτωση, όταν δηλαδή φιλοσοφούν οι καταστάσεις ανάγκης, όπως συμβαίνει μ' όλους τους άρρωστους στοχαστές (κι ίσως οι άρρωστοι στοχαστές υπερτερούν στην ισεορία της φιλοσοφίας), τι γίνεται η ίδια η σκέψη, η οποία βρίσκεται κάτω από την πίεση της αρρώογγίας; Αυτό είναι το ερώτημα που ενδιαφέρει τον ψυχολόγο: κι εδώ μπορεί να γίνει ένα πείραμα. Είναι ακριβώς σαν τον ταξιδιώτη που προγραμματίζει να ξυπνήσει μια ορισμένη ώρα κι ύστερα παραδίνεται ήσυχα στον ύπνο- έτσι κι εμείς οι φιλόσοφοι, αν υποτεθεί ότι αρρωσταίνουμε, παραδινόμαστε προσωρινά ψυχή τε και σώματι στην αρρώσιια - κλείνουμε, ούτως ειπείν, τα μάτια μπροστά στον εαυτό μας. Κι όπως ο ταξιδιώτης ξέρει πως κάτι δεν κοιμάται, πως κάτι μετράει τις ώρες και θα τον ξυπνήσει, έτσι κι εμείς ξέρουμε πως η κρίσιμη στιγμή θα μας βρει ξύπνιους -και πως κάτι θα πεταχτεί τότε και θα πιάσει το πνεύμα επ' αυτοφώρω: εννοώ τη στιγμή της αδυναμίας ή της υποχώρησης ή της παράδοσης ή της σκλήρυνσης ή του σκοτεινιάσματός του, κι όσων άλλων ονομάτων υπάρχουν για τις αρρωστιάρικες καταστάσεις του πνεύματος, που σε ημέρες υγείας έχουν εναντίον τους την περηφάνια του πνεύματος (γιατί όπως σωστά λέει το παλιό ρητό: «το περήφανο πνεύμα, το παγόνι και το άλογο είναι τα τρία πιο περήφανα ζώα της γης»). Ύστερα από μια τέτοια ερώτηση στον εαυτό, ύστερα από μια τέτοια δοκιμή του εαυτού, μαθαίνει κανείς να βλέπει με οξύτερο μάτι καθετί που αποτέλεσε αντικείμενο της φιλοσοφίας μέχρι τώρα. Μαντεύει κανείς καλύτερα από πριν τις αθέλητες λοξοδρομήσεις, τα πλάγια δρομάκια, τις ήσυχες γωνιές και τα ηλιόλουστα μέρη της σκέψης, όπου οδηγούνται και παρασύρονται οι πάσχοντες στοχαστές ακριβώς ως πάσχοντες, τώρα ξέρει καλύτερα προς τα πού το άρρωστο σώμα και η ανάγκη του τραβούν, ωθούν, παρασέρνουν ασύνειδα το πνεύμα: προς τον ήλιο, την ηρεμία, τη γλυκύτητα, την καρτερία, το γιατρικό, την ανακούφιση με όλες τις έννοιες της λέξης. Κάθε φιλοσοφία που βάζει την ειρήνη ψηλότερα από τον πόλεμο, κάθε ηθική που περιέχει μια αρνητική σύλληψη της ευτυχίας, κάθε μεταφυσική και φυσική που γνωρίζουν ένα φινάλε, μια τελική κατάσταση οποιουδήποτε είδους, κάθε κυρίως αισθητική ή θρησκευτική επιθυμία για κάποιο Παράμερα, Εκείθεν, Έξω, Υπερά-

16 16 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ νω, μας δίνουν το δικαίωμα να ρωτήσουμε μήπως η αρρώστια ήταν ε- κείνη που ενέπνευσε τον φιλόσοφο. Η ασυνειδη μεταμφίεση των φυσιολογικών' (physiologischer) αναγκών κάτω από το μανδύα του αντικειμενικού, του ιδεϊκοΰ, του καθαρά πνευματικού μπορεί να ορτάσει σε επίφοβο σημείο: αρκετε'ς φορές αναρωτήθηκα μήπως, σε γενικές γραμμές, η φιλοσοφία ήταν μέχρι σήμερα απλώς μια εξήγηση του σώματος και μια παρανόηση του σώματος. Πίσω από τις ύψιστες αξιολογικές κρίσεις, που οδήγησαν μέχρι τώρα την ιστορία της σκέψης, κρύβονται παρανοήσεις σχετικά με τη συγκρότηση του σώματος -είτε μεμονωμένων ατόμων είτε κοινωνικών τάξεων είτε ολόκληρων φυλών'". Όλες αιπές οι ριψοκίνδυνες τρέλες της μεταφυσικής, ιδιαίτερα οι απαντήσεις τους στο ερώτημα σχετικά με την αξία της ενθαδικής ύπαρξης, μπορούν να θεωρηθούν πρώτα πρώτα και πάντα συμπτώματα καθορισμένων σωμάτων. Και αν γενικά οι τέτοιας λογής καταφάσεις στον κόσμο ή αρνήσεις του κόσμου δεν περιέχουν ούτε κόκκο σημασίας, επιστημονικά εξεταζόμενες, παρέχουν μολαταύτα ακόμα πιο πολύτιμες ενδείξεις στον ιστορικό και τον ψυχολόγο, ως συμπτώματα, όπως είπα, του σώματος, της αποτυχίας και της επιτυχίας του, της πληρότητάς του, της δύναμης του, της κυρuxρχίας του μέσα στην ιστορία, ή αντίθετα των επισχέσεοίίν του, των κοπώσεών του, των φτωχεμάτων του, των προαισθημάτων του του τέλους, της θέλησής του να τελειώνει. Ακόμη περιμένω έναν φιλόσοφο γιατρό με την ξεχωριστή έννοια της λέξης -κάποιον που θα προσεγγίσει το πρόβλημα της συνολικής υγείας ενός λαού, μιας εποχής, μιας φυλής, της ανθρωπότητας-, που μια μέρα θα έχει το θάρρος να ωθήσει την υποψία μου στα άκρα και να τολμήσει να πει τη φράση: αυτό με το οποίο είχε να κάνει όλη η φιλοσοφική δραστηριότητα μέχρι σήμερα δεν ήταν καθόλου η «αλήθεια», αλλά κάτι άλλο -ας πούμε, η υγεία, το μέλλον, η ανάπτυξη, η δύναμη, η ζωή Μαντεύει κανείς πως δεν θέλω να φανώ αχάριστος τη στιγμή που αποχωρίζομαι εκείνη την περίοδο ταυ σοβαρού μαρασμού, της οποίας τα οφέλη δεν έχουν εξαντληθεί για μένα ακόμη: όπως επίσης γνωρίζω αρκετά καλά το πλεονέκτημα που μου δίνει η πολύ ευμετάβλητη υγεία μου απέναντι σε όλους τους μονολιθικούς του πνεύματος. Ένας φιλόσοφος πσυ πέρασε και ξαναπερνάει από πολλά είδη υγείας, έχει περάσει και από ισάριθ- 9. Το επίθετο «ςιυσιολογικός» σημαίνει σε όλο το κείμενο «ο της ςρυσιολογίας». 10. Το βαοικό αντό θέμα θα αναπτύξει ο Νίτσε εκτενώς στα σύγχρονα μ' απτό τον πρόλογο βιβλία Πέοα από το χαλό χαι το κακό και Γενεαλογία της ηθικής.

17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ 17 μες φιλοσοφίες οχπλως δεν μπορεί να κάνει αλλιώς από το να μεταφε'ρει την εκάστοτε κατάσταίτη του στην πιο πνευματική μορφή και ορίζοντα: αυτή η τέχνη μεταμόρφωσης είναι η φιλοσοφία. Εμείς οι φιλόσοφοι δεν είμαστε ελεύθεροι να χωρίσουμε το σώμα από την ψυχή όπως κάνει ο κόσμος κι ακόμη περισσότερο, να χωρίσουμε την ψυχή από το πνεύμα. Δεν είμαστε σκεπτόμενοι βάτραχοι, ούτε μηχανές αντικειμενικής μέτρησης και καταγραφής με κατατρυγμένα σπλάγχνα οφείλουμε να γεννάμε συνεχώς τις σκέψεις μας με πόνο και, σαν τις μητέρες, να δίνουμε σ" αυτές όσο αίμα, καρδιά, φαπιά, ηδονή, πάθος, βάσανο, συνείδηση, πεπρωμένο και μοιραίο έχουμε. Η ζωή -αυτό σημαίνει για μας να μετατρέπουμε συνεχώς αυτό που είμαστε σε φλόγα και φως όπως επίσης και καθετί που μας αφορά: όεν μπορούμε να κάνουμε αλλιώς. Κι όσο για την αρρώστια: μήπως δεν μπαίνουμε στον πειρασμό να ραπησουμε αν είναι για μας γενικά απαραίτητη; Μόνον ο μεγάλος πόνος είναι ο έσχατος απελευθερωτής του πνεύματος, επειδή είναι ο δάσκαλος της μεγάλης υποψίας, που μετατρέπει κάθε U σε Χ, ένα πραγματικό, γνήσιο Χ, δηλαδή το προτελειτταίο γράμμα πριν από το τελευταίο"... Μόνον ο μεγάλος πόνος, ο μακρόχρονος, αργός πόνος, που πάει με το πάσο του και μέσα στον οποίο καιγόμαστε σαν τα χλωρά κλαριά, μας αναγκάζει, εμάς τους φιλοσόφους, να κατεβούμε στα έσχατα βάθη μας και να απεκδυθούμε κάθε εμπιστοσύνη, καθετί καλοκάγαθο, καθετί που ρίχνει ένα πέπλο, καθετί ήπιο, καθετί μετριοπαθές -πράγματα στα οποία άλλοτε ίσως είχαμε τοποθετήσει την ανθρομτινότητά μας. Αμφιβάλλω αν ένας τέτοιος πόνος μάς κάνει «καλύτερους» ξέρω όμως πως μας κάνει βαθύτερους. Στο εξής, είτε μάθουμε να ανητάσσσυμε στον πόνο αυτόν την περηφάνια μας, το χλευασμό μας, τη δύναμη της θέλησης μας, όμοιοι με τον Ινδιάνο'^ της Αμερικής που, όσο σκληρά κι αν τον βασανίζουν, αποζημιώνεται από τον βασανιστή του με την κακία της γλώσσας του είτε αποσυρθούμε μέσω του πόνου σ* εκείνο το ανατολίτικο μηδέν -που λέγεται νιρβάνα'^-, σ" εκείνη τη βουβή, άκαμπτη, κσυςη εγκατάλειψη του εαυτού, λησμονιά του εαυτού, εξάλει ψη του εαυτού: μέσα από τέτοιες μακρόχρονες και επικίνδυνες ασκήσεις αυτοκυριαρχίας βγαίνει κανείς ως άλ Νίτσε παίζει εδώ με την ιδιωματική έκφραση «κάνω από ένα Χ ένα U», που σημαίνει «ξεγελώ», «εξαπατώ», «πουλώ (ρύκια για μεταξωτές κορδέλες». Επομένως, η αντιστροφή της έκφρασης στο κείμενο σημαίνει το ξεπέρασμα της αυταπάτης και την πρόσβαση στην πραγματικότητα. 12. Πηγή του Νίτσε το έργο του άγγλου αρχαιολόγου και ανθρομίολόγου John Lubbock, TTie origin ofcivilisation and the primitive condition ofman, Νίτσε δανείζεται αυτή την ερμηνεία της νιρβάνα από τον φιλόσοφο Λρτουρ Σοπενάουερ, Die Welt als Wille und Vorstellung, II, 48.0 Σοπενάουερ την παρουσιάζει ως «άρνηση αυτού ταυ κόσμου», άρνηση της θέλησης για ζωή.

18 18 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ λος άνθρωπος, με κάποια εραπηματικά επιπλέον -και προπαντός με τη θε'ληοη να ρωτάει στο εξής περισσότερο, πιο βαθιά, πιο σοβαρά, πιο σκληρά, πιο κακά, πιο ήρεμα απ' ό,τι ριοτούσε ώς τότε. Η εμπιστοσύνη στη ζωη ε'χει χαθεί: η ίδια η ζωή ε'χει γίνει πρόβλημα. -Ας μην πιστέψουμε όμως απ' αυτό πως έτσι γίνεται κανείς κατ' ανάγκη κατηςτης! Ακόμη και η αγάπη για ζωή εξακολουθεί να είναι δυνοπη -μόνο που τώρα αγαπάει κανείς αλλιώς. Η αγάπη για μια γυναίκα είναι ανχό που προκαλεί αμφιβολίες μέσα μας... Το θέλγητρο καθετί του προβληματικού, η χαρά με το Χ είναι όμως υπερβολικά μεγάλη σ' έναν τέτοιο πιο πνευματικό, πιο πνευματοποιημένο άνθρωπο ώστε να μην καταβροχθίζει ακατάπαυστα σαν καθαρή ςρω^ιά όλη τη δυστυχία πσυ προκαλεί ό,τι είναι προβληματικό, όλο τον κίνδυνο της αβεβαιότητας, ακόμη και τη ζήλια του ερωτευμένου. Γνοορίζουμε μια καινούργια ευτυχία Στο τέλος, ας μην ξεχάσω να πω το ουσιαστικότερο: από τέτοιες αβύσσους, από τέτοιο σοβαρό μαρασμό, όπως και από τον μαρασμό της βαριάς υποψίας, επιστρέφει κανείς ξαναγεννημένος, με καινούργιο δέρμα, πιο μυγιάγγιχτος και κακός, με πιο λεπτό γούστο για τη χαρά, με πιο λεπτεπίλεπτη γλώσσα για όλα τα καλά πράγματα, με πιο χαρούμενες αισθήσεις, με μια δεύτερη και πιο επικίνδυνη αθωότητα μέσα στη χαρά, πιο παιδικός'" και συνάμα εκατό φορές πιο εκλεπτυσμένος απ' όσο ήταν κανένας ποτέ. Πόσο απωθητική μας φαίνεται τώρα αυτή η χονδροειδής, πνιγηρή, φαιά απόλαυση, όπως την εννοούν εκείνοι που αγαπούν τις απολαύσεις, οι «καλλιεργημένοι άνθρωποι» μας, οι πλούσιοί μας και οι διευθύνοντές μας! Με πόση κακεντρέχεια ακούμε τώρα το μεγάλο πανηγυρτζίδικο ταμπούρλο με το οποίο ο «καλλιεργημένος άνθρωπος» και κάτοικος της πόλης αφήνεται σήμερα να βιαστεί από την τέχνη, το βιβλίο και τη μουσική για να φτάσει στις «πνευματικές απολαύσεις» -με τη βοήθεια πνευματικών ποτών! Πόσο κακό κάνει τώρα στ' αφτιά μας η θεατρική κραυγή του πάθους, πόσο ξένη έχει γίνει για το γούστο μας όλη η ρομαντική οχλαγοιγία και ανακατωσούρα των αισθήσεων, την οποία αγαπάει η καλλιεργημένη πλέμπα, πόσο ξένες έχουν γίνει για μας όλες οι βλέψεις της πλέμπας αυτής για το υπέροχο, το εξυψωμένο, το παραστολισμένο"! Όχι, αν εμείς οι αναρρώνοντες εξακολουθούμε να χρειαζόμαστε γενικά μια τέχνη, είναι μια άλλη τέ- 14. Στο Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, το «παιδί» είναι η τρίτη «μεταμόρφωση του ηνεύματος». 15. Υπαινιγμός σιαν Ρίχαρντ Βάγκνερ και στο φεοηιβάλτου Μπαϋρόυτ. Ο Νίτσε είχε ανακαλύψει από το 1881 τον Μπιζε'.

19 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ 19 χνη -μια σκωπτική, ανάλαφρη, φευγαλέα, θεϊκά ατάραχη, θεϊκά τεχνητή τέχνη, που να ανεβαίνει σαν καθαρή φλόγα σ' έναν ανέφελο ουρανό. Προπαντός: χρειαζόμαστε μια τέχνη για καλλιτέχνες, μόνο για καλλιτέχνες! Καταλαβαινόμαστε τώρα καλύτερα όσον αφορά στο τι είναι απαραίτητο κατά πρώτο λόγο γι' αυτή την τέχνη: ευδιαθεσία, κάθε ευδιαθεσία, φίλοι μου! -ακόμη και ως καλλιτέχνες: θα ήθελα να το αποδείξω αυτό. Μερικά πράγματα τα ξέρουμε τώρα πάρα πολύ καλά εμείς οι γνώστες: ω, πώς μαθαίνουμε τώρα να ξεχνάμε καλά", και να είμαστε καλοί στο να μην ξέρουμε", ως καλλιτέχνες! Κι όσον αφορά στο μέλλον μας: δεν υπάρχει περίπτωση να μας βρει κανείς στα χνάρια ε- κείνων των νεαρών Αιγυπτίων που κάνουν τη νύχτα ανασφαλή μέρη τους ναούς, αγκαλιάζουν τα αγάλματα και θέλουν με κάθε τρόπο να ξεσκεπάσουν, να αποκαλύψουν και να φέρουν στο άπλετο φως καθετί για το οποίο υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να είναι κρυμμένο. Όχι, αυτό το κακό γούστο, αυτή η θέληση για αλήθεια, για «αλήθεια με κάθε τίμημα'», αυτή η νεανική τρέλα με την αγάπη της αλήθειας είναι κάτι που μας αηδιάζει: είμαστε πάρα πολύ έμπειροι, πάρα πολύ σοβαροί, πάρα πολύ πρόσχαροι, πάρα πολύ καμένοι, πάρα πολύ βαθιοί για κάτι τέτοιο... Δεν πιστεύουμε πια πως η αλήθεια παραμένει ακόμη αλήθεια όταν της βγάλεις το πέπλο έχουμε ζήσει πάρα πολύ για να πιστεύουμε κάτι τέτοιο. Σήμερα θεωρούμε ζήτημα ευπρέπειας το να μη θέλει κανείς να βλέπει τα πάντα γυμνά, να παρευρίσκεται σε όλα, να καταλαβαίνει και να «ξέρει» τα πάντα. «Είναι αλήθεια πως ο καλός θεός είναι παρών παντού;» ρωτούσε ένα κοριτσάκι τη μητέρα του: «Αυτό το βρίσκω όμως άπρεπο». -Ιδού μια υπόδειξη για τους φιλοσόφους! θα έπρεπε να δείχνουμε περισσότερο σεβασμό προς την αιδώ με την οποία κρύβεται η ςρυση πίσω από αινίγματα και πολύχρωμες αβεβαιότητες". Μήπως είναι και η αλήθεια μια γυναίκα που έχει λόγους να μη μας αφήνει να δούμε τους λόγους της; Μήπως το όνομα της είναι -για να μιλήσουμε ελληνικά- Βαυβώ^;... Αχ, αυτοί οι Έλληνες! 'Ηξεραν να ζουν: πράγμα 16. Για τη λήθη, βλ. επίσης Η γενεαλογία της ηθικής, II, Βλ. επίσης Πέρα από το καλό και το κακό, Για τη θέληση για αλήθεια, βλ. ιδιαίτερα Πέρα από το καλό και το καπό, Ο Νίτσε επανερμηνεΰει εδώ την περίφημη φράση του Ηράκλειτου «Η φΰση αρέσκεται να κρύβεται» (εκδ. Diels-Kranz, απ. 123). 20. Κοπιά την αρχαία ελληνική μυθολογία, γυναίκα του Δυσαΰλη, η οποία φιλοξένησε τη Δήμητρα και τον Ίακχο στην Ελευσίνα. Η Δήμητρα, απελπισμένη επειδή δεν μπορούσε να βρει την κόρη της που έψαχνε, αρνήθηκε να γευτεί το ζωμό που της πρόσφερε η Βαυβώ. Τότε εκείνη σήκοκιε τα ροι3χατης και έδειξε τα οπίσθια της. Η Δήμητρα γέλασε και έσιερξε να γευτεί τον ζωμό.

20 20 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ που απαιτεί να σταματάς θαρραλέα στην επιφάνεια, στην πτυχή, στην επιδερμίδα, να λατρεύεις τη φαινομενικότητα, να πιστεύεις στις μορφε'ς, στους ήχους, στις λέξεις, σ' ολόκληρο τον Όλυμπο της φαινομενικότητας! Αυτοί οι Έλληνες ήταν επιφανειακοί -από βάθοςι Και μήπως εκεί δεν ξαναγυρίζουμε, εμείς οι ριψοκίνδυνοι του πνεύματος, που σκαρφαλώσαμε στην πιο ψηλή και επικίνδυνη κορυφή της σύγχρονης σκέψης και που κοιτάξαμε ολόγυρα μας από εκεί πάνω -που κοιτάξαμε κάτω μας από κει πάνω; Μήπως δεν είμαστε, ακριβώς απ' αυτή την άποψη. Έλληνες; Λάτρεις των μορφών, των ήχων, των λέξεων; Και γι' αυτό ακριβώς -καλλιτέχνες; Ρούτα, κοντά στη Γένοβα, φθινόπωρο του 1886

21 «Αστείο, πανουργία και εκδίκηση^^» Πρελονδιο σε γερμανικές ρίμες 1. Πρόσκληση Τολμήστε να δοκιμάσετε το φαγητό μου, φαγάδες! Αύριο θα το βρείτε καλύτερο Και μεθαύριο θα σας φανεί καλό! Κι αν θελήσετε τότε κάτι παραπάνω Οι επτά παλιές συνταγές μου Θα μου δοδσουν το θάρρος να κάνω επτά καινούργιες. 2. Η ευτυχία μου Από τότε που κουράστηκα να ψάχνω, Έμαθα να βρίσκω. Κι από τότε που ένας άνεμος μού εναντιώθηκε, Σαλπάρω μ' όλους τους ανέμους. 3. Ατρόμητος Όπου και να βρίσκεσαι, σκάβε βαθιά! Κάτω είναι η πηγή! Άσε τους σκοτεινούς ανθρώπους να φωνάζουν: «Κάτω υπάρχει πάντα μόνο η κόλαση». 4. Αιάλογος Α. - Ήμουν άρρωστος; Γιατρεύτηκα; 21. Τίτλος ενός Singspiel του Γκαίτε, το οποίο γράcptηκε το φίλος τού Νίτσε Πετερ Γκαοττο μελοποίησε το 1880.

22 22 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Και ποιος ήταν ο γιατρός μου; Πώς τα ξέχασα όλα τοιπα! Β. - Μόνο τώρα πιστεΐίω πως γιατρετίτηκες: Γιατί υγιής είναι όποιος εχει ξεχάσει. 5. Στονς ενάρετους Ακόμη κι οι αρετές μας πρέπει να έχουν ελαφρά πόδια: Σαν τους στίχους του Ομήρου, πρέπει να έρχονται και να φε ύγονν\ 6. Σοφία τον κόσμου Μη μένεις κάτω στο χώμα! Και μην ανεβαίνεις πάρα πολυ ψηλά! Ομορφότερος φαίνεται ο κόσμος Από ένα μέσο τ3α )ος. 7. Vademecum-Vadetecum [Ακολούθα με-ακολούθα τον εαυτό σου] Σε γοητεύει η τέχνη και η γλώσσα μου, Μ' ακολουθείς, έρχεσαι πίσω μου; Κοίτα να είσαι πιστός μόνο στον εαυτό σου. Κι έτσι θα μ' ακολουθήσεις -μαλακά, μαλακά! 8. AΛλάζoirtaς το τρίτο δέρμα Το δέρμα μου σχίζεται και σκάει, καθώς το φίδι Μέσα μου ποθεί, σαν να μην είχε Φάει ήδη αρκετή γη, να φάει μ' ορμή Περισσότερη γη. Σέρνομαι ανάμεσα Στο χόρτο και τις πέτρες. Πεινασμένος στον ελικοειδή μου δρόμο Να φάω αυτό που έτρωγα πάντα:

23 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» 23 Εσένα, φαΐ των φιδιών, εσένα, γη! 9. Τα τριαντάφνλλά μου Ναι! η ευτυχία μου θέλει να δώσει ευτυχία Κάθε ευτυχία θέλει ναι να δώσει ευτυχία, Θέλετε να κόψετε τα τριαντάφυλλά μου; Πρέπει να σκύψετε και να κρυςρτείτε Μέσα στα βράχια και στις βάτους. Και συχνά να γλείφετε τα δάχτυλά σας! Γιατί η ευτυχία μου αγαπάει τα πειράγματα. Γιατί η απόλαυση μου αγαπάει τις κατεργαριές! Θέλετε να κόψετε τα τριαντάφιυλλά μου; 10. Ο καταφρονψής Πολλά πράγματα αφήνω να πέσουν και να χαθούν Και γι' αυτό λέτε με λέτε καταφρονητη. Όποιος πίνει από ξέχειλο ποτήρι, Αφήνει να πέσει και να χυθεί πολύ. Δίχως να καταφρονεί όμως το κρασί. 11. Η παροιμία λέει Δηκτικός και πράος, χυδαίος και λεπτός, Οικείος και ξένος, βρόμικος και καθαρός. Τόπος συνάντησης τρελών και σοςρών: Όλα τούτα είμαι και θέλω να είμαι. Περιστέρι και φίδι και γουρούνι μαζί! 12. Σ' έναν φίλο του φωτός Αν δεν θέλεις να εξασθενήσουν τα μάτια και το μυαλό σου

24 24 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Τρέχα πίσω από τον ήλιο -στη σκιά. 13. Για χορευτές Ο λείος πάγος Ένας παράδεισος Για κείνον που ξε'ρει να χορεύει καλά. 14. Το παλικάρι Καλύτερα μια ατόφια έχθρα Παρά μια φιλία κολλημένη με κόλλα. 15. Σκουριά Χρειάζεται κι η σκουριά" να είσαι κοφτερός δεν αρκεί! Αλλιώς θα λένε πάντα για σένα: «Είναι πολύ νέος!» 16. Προς τα πάνω «Πώς θα (ρτάσω γρηγορότερα στην κορφή του βουνσυ;» «Συνέχισε να ανεβαίνεις και μην το πολυσκέςρτεσαι». 17. Το απόφθεγμα του ανθρώπου της βίας Ποτέ σου μην παρακαλάς! Άσε τα κλαψουρίσματα! Παίρνε, σου λέω, πάντα παίρνε! 18. Μαζεμένες ψυχές Μισώ τις μαζεμένες ψυχές. Δεν έχουν τίποτα καλό και σχεδόν τίποτα κακό.

25 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» ο ακούσιος σαγηνευτής Πέταξε μια κούφια λέξη για να περάσει η ώρα, Στον αέρα -κι όμως μ' αιπήν «έπεσε» μια γυναίκα. 20. Προς εξέταση Τον διπλό πόνο τον αντέχεις πιο εύκολα Απ' τον μονό: θέλεις να το ρισκάρεις; 21. Ενάντια στην έπαρση Μη φουσκώνεις: γιατί αλλιώς Το παραμικρό τσίμπημα θα σε κάνει να σκάσεις. 22. Άντρας και γυναίκα «Άρπαξε τη γυναίκα για την οποία χτυπάει η καρδιά σου!» Έτσι σκέςπεται ο άντρας η γυναίκα δεν αρπάζει, κλέβει. 23. Ερμηνεία Όταν ερμηνεύω τον εαυτό μου, μπαίνω μέσα στην ερμηνεία μου. Δεν μπορώ να γίνω ερμηνευτής του εαυτού μου. Όποιος όμως χαράζει τον δικό του δρόμο, Φωτίζει περισσότερο και τη δική μου εικόνα. 24. Φάρμακο για πεσιμιστές Παραπονιέσαι πως δεν βρίσκεις τίποτα του γούστου σου; Πάντα, φίλε μου, οι παλιές ιδιοτροπίες; Σ' ακούω να βλαστημάς, να θορυβείς και να φτύνεις. Η υπομονή κι η καρδιά μου σπάνε.

26 26 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Ακολούθα με, φίλε! Αποφάσισε ελεύθερα Να καταπιείς ε'να παχουλό βατράχι! Γρήγορα και δίχως να καλοκοιτάξεις! Αυτό θα σε γιατρέψει απ' τη δυσπεψία!^^ 25. Παράκληση Ξε'ρω το μυαλό πολλών ανθρώπων Κι όμως δεν ξέρω ποιος είμαι εγώ! Το μάτι μου είναι πολΰ κοντά μου, Δεν είμαι αιττό που βλέπω και είδα. Θα ϋχρελουσα περισσότερο τον εαυτό μου Αν μπορούσα να βρεθώ μακριά απ' αυτόν. Όχι, βέβαια, τόσο μακριά σαν τον εχθρό μου! Ο καλύτερος φίλος μου είναι κιόλας πολύ μακριά μου Αλλά ανάμεσα σ' αυτόν και σε μένα η μέση! Μαντεύετε για τι πράγμα παρακαλώ; 26. Η σκληρότητά μου Πρέπει να δρασκελίσω εκατό σκαλιά, Πρέπει ν' ανεβώ και σας ακούω να φωνάζετε: «Είσαι σκληρός! Μα από πέτρα είμαστε;» Πρέπει να δρασκελίσω εκατό σκαλιά, Και κανένας δεν θέλει να 'ναι σκαλοπάτι. 27. Ο ταξιδιώτης «Δεν υπάρχει πια μονοπάτι! Αβυσσος ένα γύρο και νεκρική σιγη!» Έτσι το ήθελες! Η θέληση σου βγήκε από το μονοπάτι! 22.0 Νίτσε χρησιμοποιεί εδώ μια ισιορία που αναφέρουν ο Σαμφόρ και ο Σταντάλ οχετικά με κάποιον ντε Λεοέ, που, επειδή γνώριζε καλά την κοινωνία, έλεγε ότι θα έπρεπε να καταπίνει κανείς κάθε πρωί ένα παχουλό βατράχι, για να μη βρίσκει πια τίποτε αηδιαστικό την υπόλοιπη μέρα.

27 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» 27 Έλα, ταξιδιώτη, ήρθε η στιγμή! Κοίτα ψυχρά και καθαρά! Είσαι χαμένος, αν πιστέψεις σεον κίνδυνο. 28. Παρηγοριά για αρχάριους Κοίτα το παιδί ανάμεσα στα γουροΰνια, Αβοήθητο, με συσπασμένα δάχτυλα! Μπορεί να κλαίει, μόνο να κλαίει - Θα μάθει άραγε ποτέ να στέκεται όρθιο και να περπατάει; Μη φοβάστε! Και γρήγορα θα δείτε, νομίζω, Το παιδί να χορεύει! Μόλις μπορέσει να στηριχτεί στα δυο του πόδια Θα στηριχτεί και στο κεφάλι του. 29. Εγωισμός των αστεριών Αν εγώ, ένα στρογγυλό βαρέλι που κυλάει, Δεν συνέχιζα να περιστρέφομαι συνέχεια. Πώς θα γλίτωνα απ' το κάψιμο Καθώς τρέχω πίσω απ' τον φλογερό ήλιο; 30. Ο πλησίον Δεν μ' αρέσει ο πλησίον μου κοντά μου: Και θα ήθελα να ήταν ψηλά και μακριά! Πώς αλλιώς θα γινόταν το αστέρι μσυ; 31. Ο μεταμφιεσμένος άγιος Για να μη μας καταπιέζει η ευτυχία σου Φοράς τα γνωρίσματα του διαβόλου. Την ευφυΐα του και τα ρούχα του. Μάταια όμως! Μέσα απ' τα μάτια σου Ακτινοβολεί η αγιοσύνη!

28 28 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 32. Ο ανελεύθερος Α. - Στέκει κι αφουγκράζεται: τι μπόρεσε να τον σαοπίσει; Τι άκουσε να βουίζει στ' αφτιά του; Τι ήταν αυτό που τον ακινητοποίησε; Β. - Σαν όλους που φόρεσαν κάποτε αλυσίδες Έτσι κι αυτός ακούει παντού τον θόρυβο τους. 33. Ο μοναχικός Απεχθάνομαι να ακολουθώ, απεχθάνομαι να ηγούμαι. Να υπακούω; Όχι! Και να κυβερνώ; Όχι! Όποιος δεν φοβάται τον εαυτό τον δεν προκαλεί φόβο σε κανέναν. Και μόνον όποιος προκαλεί φόβο μπορεί να οδηγήσει άλλους! Απεχθάνομαι ακόμη και να οδηγώ τον εαυτό μου! Μ' αρέσει, σαν τα ζώα του δάσους και της θάλασσας, Να χάνομαι για αρκετή ώρα Να κάθομαι οκλαδόν σε κάποιο γοητευτικό λαβύρινθο Να καλώ τέλος τον εαιπό μου από μακριά Να τον πλανεύω να έρθει πάλι κοντά μου. 34. Seneca et hoc genus omne [Ο Σενέκας^ και οι όμοιοί του] Γράςρουν κι όλο γράφουν τις ανυπόφορα σοφές τσυς κουταμάρες. Σαν να αλήθευε το: primum scribere, Deinde philosophari [Πρώτα να γράφεις Και μετά να φιλοσοφείς] 35. Πάγος Ναι! Κάπου-κάπου ςρτιάχνω πάγο: Είναι χρήσιμος για την πέψη! Αν έχετε πολλά να χωνέψετε, Α, πόσο θα σας αρέσει ο πάγος μου! 23. Λατίνος σιωικός φιλόσοφος (4 π.χ.-65 μ.χ)

29 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» Νεανικά γραπτά Της σοφίας μου το άλφα και το ωμέγα Ακούω πάλι. Τι άκουσα; Τώρα ηχοΰν αλλιώς, Το μόνο που ακούω τώρα είναι Το αιώνιο αχ! και ωχ! της νιότης μου. 37. Σύνεση Σε τούτη την περιοχή δεν ταξιδεύει κανείς με ασφάλεια- Κι αν έχεις μυαλό, διπλασίασε την προσοχή σου! Σε δελεάζουν και σ' αγαπούν ώσπου να σε κατασπαράξουν: Είναι ενθουσιώδη πνεύματα: ποτέ δεν έχουν πνεύμα! 38. Ο ευσεβής μιλάει Ο Θεός μάς αγαπάει επειδή μας έπλασε! «Ο άνθρωπος έπλασε το Θεό!» -είναι η λεπτή απάντηση σας. Και ο άνθρωπος δεν πρέπει να αγαπάει αυτό που έπλασε; Κι επειδή τον έπλασε, θα 'πρεπε τώρα να τον αρνηθεί; Αυτό χωλαίνει, σαν του διαβόλου την οπλή. 39. Το καλοκαίρι Με τον ιδρώτα του προσώπου μας^ Πρέπει να τρώμε το ψωμί μας; Όταν είσαι ιδρωμένος, καλύτερα να μην τρως τίποτα. Κατά τους υπολογισμούς των σοφών γιατρών. Το λιοπύρι μας γνέφει: τι λείπει; Τι σημαίνει το σινιάλο της ςρωτιάς του; Με τον ιδρώτα του προσώπου μας Πρέπει να πίνουμε το κρασί μας! 24. meaig, 3,19.

30 30 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 40. Χωρίς φθόνο Ναι, η ματιά του δεν έχει φθόνο και τον τιμάτε γι' αυτό; Καθόλου δεν τον νοιάζουν οι τιμε'ς σας Έχει το αετίοιο μάτι για το μακρινό, Δεν σας βλε'πει! - Βλέπει μόνο τα άστρα, τα άστρα! 41. Ηρακλειησμός Μόνον ο αγώνας, φίλοι μου, Φέρνει κάθε ευτυχία στη γη! Και για να γεννηθεί η φιλία Χρειάζεται η κάπνα του μπαρουτιοΰ! Κι οι φίλοι γίνονται ένα σε τρία πράγματα: Αδέλφια στην ανάγκη, Ίσοι μπροστά στον εχθρό Ελεύθεροι - μπροστά στο θάνατο! 42. Βασική αρχή των πολύ εκλεπτυσμένων Καλύτερα στις μύτες των ποδιών σου, Παρά με τα τέσσερα! Καλύτερα μέσα από μια κλειδαρότρυπα, Παρά από ορθάνοιχτες πόρτες! 43. Συμβουλή Έχεις το νου σου στη δόξα; Τότε άκου το μάθημα: Να αρνείσαι εγκαίρως, ελεύθερα Τις τιμές! 44. Αυτός που φτάνει στο βάθος Ερευνητής εγώ; Ω, μη λέτε αυτη τη λε'ξη!

31 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» 31 Εγώ είμαι μόνο βαρύς -τόσο πολλά κιλά! Πέςρτω, πέφτω συνεχώς Και τέλος φτάνω στο βάθος! 45. Για πάντα «Έρχομαι σήμερα, γιατί έτσι μου αρέσει σήμερα», Σκέφτεται εκείνος που έρχεται για πάντα. Τι τον νοιάζει τι θα πει ο κόσμος: «Έρχεσαι πολΰ νωρίς! Έρχεσαι πολύ αργά!» 46. Κρίσεις των κουρασμένων Όλοι οι κουρασμένοι καταριούνται τον ήλιο. Η αξία των δέντρων είναι γι' αυτους -η σκιά τους. 47. Πτώση «Βουλιάζει, πέφτει τώρα», κοροϊδεύετε συνεχώς. Η αλήθεια είναι: κατεβαίνει κάτω σε σας! Η υπερβολική ευτυχία του του έχει γίνει βάρος Το υπερβολικό φως του αναζητά το σκοτάδι σας. 48. Εναντίον των νόμων Από σήμερα κρέμεται στο λαιμό μου Από ένα τρίχινο κορδόνι ένα ρολόι. Από σήμερα σταματά η κίνηση των άστρων και του ήλιου. Το λάλημα του πετεινού κι οι σκιές. Και καθετί που μου έδειχνε άλλοτε το χρόνο Είναι τώρα κουφό, βουβό, τυφλό. Όλη η φύση γύρω μου σιωπά Καθώς ηχεί το τικ τακ του νόμου και του ρολογιού.

32 32 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 49. Ο σοφός μιλά Ξένος προς τον λαό κι όμως χρήσιμος στον λαό, Ακολουθώ τον δρόμο μου, άλλοτε ήλιος, άλλοτε σΰννεφο Πάντα όμως πάνω από τούτο τον λαό! 50. Χάνοντας το μυαλό Ατπή έχει τώρα πνεύμα - πώς μπόρεσε να το βρει; Εξαιτίας της ένας άντρας έχασε τα μυαλά του. Το μυαλό του ήταν πλούσιο πριν απ' αυτή τη διασκέδαση: Στο διάβολο πήγε το μυαλό του - όχι, όχι! Στη γυναίκα! 51. Ευσεβείς πόθοι «Μακάρι να χάνονταν αμέσως Όλα τα κλειδιά Και σε κάθε κλειδαριά Να γύριζε το αντικλείδι!» Έτσι σκέφτεται συνεχώς Όποιος είναι -αντικλείδι. 52. Γράφοντας με το πόδι Δεν γράφω μόνο με το χέρι: Το πόδι μου θέλει κι αυτό πάντα να κάνει το γραφιά. Γερό, ελεύθερο κι ανδρείο με περνάει Άλλοτε μέσα από τον κάμπο Άλλοτε μέσα από το χαρτί. 53. Ανθρώπινο, πάρα πολύ ανθρώπινο». Ένα βιβλίο^ Μελαγχολικά και φοβισμένα κοιτάς προς τα πίσω 25.0 τιρώιος τόμος του βιβλίου αυτού του Νίτσε εκδόθηκε το 1878 και ο δεύτερος τον επόμενο χρόνο. Ξανακυκλοφόρησαν μαζί το 1886 με προσθήκη ενός προλόγου.

33 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» 33 Εμπιστεύεσαι το μέλλον όταν εμπιστεύεσαι τον εαυτό σου. Ω πουλί, να σε κατατάξω στους αετούς; Είσαι η αγαπημένη κουκουβάγια της Αθηνάς; 54. Στον αναγνώστη μον Καλά δόντια, καλό στομάχι Αυτά σου εύχομαι! Κι αν χώνεψες το βιβλίο μου Σίγουρα θα τα πας καλά μαζί μου! 55. Ο ρεαλιστής ζωγράφος «Πιστά η ςρύση, στο ακέραιο η φύση!» -Πώς να την πιάσει αυτός; Πότε εξαντλήθηκε η φύση σε εικόνες; Ατέλειωτο είναι και το μικρότερο κομμάτι του κόσμου! Αυτός ζοαγραφίζει τελικά ό,τι του αρέσει. Και τι του αρέσει; -Ό,τι μπορεί να ζωγραφίσει! 56. Κενοδοξία ποιητή Δώστε μου κόλλα και γρήγορα Θα βρω τα ξύλα μόνος μου. Να βάλεις νόημα σε τέσσερις ρίμες δίχως νόημα -δεν είναι μικρή περηφάνια! 57. Επιλεγμένο γούστο Αν μ' άφηναν να διαλέξω ελεύθερα. Ευχαρίστως θα διάλεγα μια θεσούλα Στη μέση του παράδεισου: Κι ακόμη πιο πρόθυμα -μπροστά στην πόρτα του!

34 34 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ 58. Η στροφή μύτη Η μ ύτη κοιτάει με αναίδεια Στη χώρα τα ρουθοΰνια της φουσκώνουν. Γι' αυτό εσύ, ακέρατε ρινόκερε, Περήφανο ανθρωπάκι, πε'φτεις όλο μπροστά! Κι ε'τσι πάντα μαζί πηγαίνουν! Ολόισια περηφάνια και στραβή μΰτη. 59. Η πένα γρατζουνάει Η πένα γρατζουνάει: κόλαση! Είμαι λοιπόν καταδικασμένος να γρατζουνάω; Γρήγορα τη βουτάω στο μελανοδοχείο Και γράφω με παχιά κύματα μελάνης. Πώς τρέχει, τόσο γεμάτα, τόσο πλατιά! Πώς πετυχαίνει τώρα καθετί που επιχειρώ! Μόνο που το γράψιμο δεν είναι καθαρό - Μα τι με νοιάζει; Και ποιος διαβάζει αυτά που γράφω; 60. Ανώτεροι άνθρωποι Αυτός ανεβαίνει ψηλά -πρέπει να τον επαινούμε! Να όμως ένας άλλος έρχεται πάντα από ψηλά! Ζει εκεί όπου ποτέ δεν φτάνει ο έπαινος -Είναι από ψηλά. 61. Ο σκεπτικιστής μιλά Η μισή ζ(ύή σου πέρασε, Ο δείκτης προχωρεί, η ψυχή σου τρέμει! Πολύ καιρό περιπλανιέται και ψάχνει Και δεν βρίσκει -και διστάζει εδώ; Η μισή ζ(ΰη σου πέρασε. Και κάθε ώρα της ήταν θλίψη και πλάνη!

35 «ΑΣΤΕΙΟ, ΠΑΝΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΚΔΙΚΗΣΗ» 35 Τι ψάχνεις ακόμα; Γιατί-, Αυτό ακριβώς ψάχνω - το λχίγο του λόγου! 62. Ecce Homo [Ίδε ο άνθρωπος^] Ναι, ξέρω από που έρχομαι! Αχόρταγος σαν φλόγα, Καίγομαι και τρώω τον εαυτό μου. Ό,τι πιάνω γίνεται φως Ό,τι αφήνω είναι στάχτη: Σίγουρα, είμαι φλόγα! 63. Ηθική των άστρων Προκαθορισμένο για την τροχιά των άστρων, Τι σε νοιάζουν, αστέρι, τα σκοτάδια; Κΰλα μακάρια μέσα από τούτη την εποχή! Η δυστυχία της είναι ξένη και μακρινή για σένα! Το φως σου ανήκει στον πιο μακρινό κόσμο: Αμαρτία πρέπει να είναι για σένα ο οίκτος! Ένας και μόνο νόμος ισχύει για σένα: να 'σαι καθαρό! 26. Η έκφραση αυτή, που αποτελεί και τίτλο ενός βιβλίου ταυ Νίτσε, ευτώθηκε από τον Πόντιο Πιλάτο για τον Ιησοΰ. Βλ. Κατά Ιωάννην ευαγγέλιον, ιθ', 6.

36

37 Πρώτο βιβλίο 1. Οι δάσκαλοι τον σκοπού της ενθαδικής ύπαρξης. -Είτε κοιτώ με καλό είτε με κακό μάτι τους ανθρώπους, τους βρίσκω να ασχολούνται πάντα μ' ένα καθήκον, όλοι μαζί κι ο καθένας χωριστά: να κάνουν ό,τι εξυπηρετεί τη διατήρηση του ανθρώπινου είδους". Κι αυτό, στ' αλήθεια, όχι από κάποιο αίσθημα αγάπης για το είδος αυτό, αλλά απλώς επειδή δεν υπάρχει μέσα τους τίποτε πιο παλιό, πιο δυνατό, πιο ανελέητο και πιο ακατανίκητο απ' αυτό το ένστικτο -επειδή αυτό το ένστικτο αποτελεί την ουσία του είδους μας, της αγέλης μας. Όσο γρήγορα κι αν ξεχωρίζουμε τους ομοίους μας, με τη γνωστή μυωπία, από πέντε βήματα απόσταση, σε ωφέλιμους και επιβλαβείς, κάλους και κακούς ανθρώπους, όταν κάνουμε κάποιο συνολικό απολογισμό, όταν σκεφτόμαστε το όλον περισσότερο, γινόμαστε δύσπιστοι μπροστά & αυτό το ξεκαθάρισμα και τον διαχωρισμό και τελικά τον παρατάμε. Ακόμη κι ο πιο επιβλαβής άνθρωπος είναι ίσως ο πιο ωφε'λιμος όσον αφορά στη διατήρηση του είδους: κι αυτό, επειδή διατηρεί είτε μέσα του είτε στους άλλους (μέσω της επίδρασης που ασκεί σ' αυτούς) ενορμήσεις δίχως τις οποίες η ανθρωπότητα θα είχε προ πολλού χαλαρώσει ή σαπίσει. Το μίσος, η χαιρεκακία, η δίψα για αρπαγή και για κυριαρχία, κι ό,τι άλλο ονομάζεται κακό, ανήκουν στην εκπληκτική οικονομία της διατήρησης του είδους, ασφαλώς σε μια οικονομία δαπανηρή, σπάταλη και εν συνόλω υπέρμετρα τρελή: είναι αποδεδειγμένο γεγονός όμως ότι αυτή διατήρησε το είδος μας ώς τώρα. Δεν ξέρω πια αν εσυ, αγαπητέ μου συνάνθρωπε και πλησίον, θα μπορούσες να ζήσεις αποκλειστικά προς ζημίαν του είδους, άρα «παράλογα» και «κακά». Εκείνο που είχε μπορέσει να βλάψει το είδος, ίσως έχει πεθάνει εδώ και πολλούς αιώνες και ανήκει τώρα σ' εκείνα τα πράγματα που δεν μπορεί να πραγματοποιήσει ούτε ο ίδιος ο Θεός. Υποτάξου στις καλύτερες ή τις χειρότερες επιθυμίες σου, και προπάντων: τράβα στον αφανισμό σου! -και σης δυο περιππόσεις θα παραμένεις με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ενισχυτής και ευεργέτης της ανθρωπότητας, και γι' αυτό θα δικαιοϋσαι να βρίσκεις ανθρώ- 27. Η άποτίτη αιπη του Νίτσε για τη διατήρηση του είδους, όπου κάθε άτομο κάνει ό,τι μπορεί για να μην αλλάξει το είδος, είναι τελείως α\η(θετη από εκείνη nwu διατύπωσε ο Δαρβίνος στο έργο του Η καταγωγή των ειδών (1854). Ο Νίτσε μιλά βέβαια μΰνο για το ανθρώπινο είδος.

38 38 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ πους που θα σε εξυμνούν -αλλά και ανθρώπους που θα σε χλευάζουν! Ποτε' όμως δεν θα βρεις κάποιον που θα ήξερε να σε γελοιοποιήσει ολοκληρωτικά, εσένα, το μεμονωμένο άτομο, ακόμη και στα καλύτερα στοιχεία που έχεις, και να σε κάνει να νιώσεις, τόσο όσο θα απαιτούσε η αλήθεια, την απέραντη μυγίσια και βατραχίσια κακομοιριά σου! Μέχρι τώρα, ακόμη και οι άριστοι δεν είχαν αρκετή αίσθηση της αλήθειας, ακόμη και οι πιο προικισμένοι είχαν πάρα.πολύ λίγο πνεύμα ώ- στε να γελάσουν με τον εαυτό τους -όπως θα απαιτούσε η πλήρης αλήθεια] Ίσως όμως υπάρχει ακόμη κάποιο μέλλον για το γέλιο! Κι αυτό θα γίνει όταν η θέση «το είδος είναι το παν, ο ένας είναι κανένας» ενσωματωθεί στην ανθρωπότητα, κι όταν η πρόσβαση σ' αυτή την έ- σχατη απελευθέρωση και ανευθυνότητα είναι ανοιχτή σε όλους ανά πάσα στιγμή. Ίσως συνδεθεί τότε το γέλιο με τη σοφία, ίσως να υπάρχει τότε μόνον η «χαρούμενη επιστήμη». Για την ώρα όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά. Για την ώρα, η κωμωδία της ενθαδικής ύ- παρξης δεν «απέκτησε ακόμη συνείδηση» του εαυτού της. Για την ώρα συνεχίζουμε να ζούμε στην εποχή της τραγωδίας, στην εποχή των ηθικών και των θρησκειών. Τι σημαίνουν οι συνεχείς εκ νέου εμφανίσεις αυτών των ιδριττών ηθικών και θρησκειών, αυτών των υποκινητών αγώv(i)v γύρω από ηθικές εκτιμήσεις, αυτών των δασκάλων των τύψεων και των θρησκευτικών πολέμων; Τι σημαίνουν αυτοί οι ήρωες πάνω σ' αυτή τη σκηνή; Γιατί μέχρι τώρα αυτοί ήταν οι ήρωες αυτής της σκηνής και καθετί άλλο, που για ένα διάστημα ήταν το μόνο ορατό και εγγύτατο, χρησίμευε πάντα για την προετοιμασία αυτών των ηρώοιν, είτε ως μηχανισμοί και παρασκήνια είτε με τον ρόλο των έμπιστων και των θαλαμηπόλων. (Οι ποιητές^, παραδείγματος χάρη, ήταν πάντα θαλαμηπόλοι κάποιας ηθικής.) -Είναι αυτονόητο πως αυτοί οι τραγωδοί δουλεύουν επίσης υπέρ των συμφερόντων του είδους, ακόμη κι αν πιστεύουν πως δουλεύουν για το συμφέρον του Θεού και ως απεσταλμένοι του Θεού. Κι αυτοί επίσης προωθούν τη ζωή του είδους, προωθώντας την πίσιη στη ζωή. «Αξίζει τον κόπο να ζεις» -αυτό λένε όλοι τους-, «υπάρχει κάτι σ' αυτή τη ζωή, υπάρχει κάτι πίσω από τη ζωή, κάτω από τη ζωή προσέξι:ε!» Από καιρού σε καιρό, η ενόρμηση α\πή, που υπάρχει εξίσου και στους ανώτερους και στους πιο κοινούς ανθρώπους -η ενόρμηση της διατήρησης του είδους- αναδύεται ως λογικό^' (Vernunft) και πάθος του πνεύματος. Τότε συνοδεύεται από μια λαμπρή ακολουθία 28.0 Νίτσε μπορεί να έχει εδώ στο νου του τον Ρίχαρντ Βάγκνερ, ο οποίος τέθηκε, σισν Πάραιφαλ, στην υπηρεσία της «ηθικής του οίκτου» του Σοπενάουερ. 29. Η λέξη αποδίδεται σία ελληνικά και «Λόγος».

39 ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 39 λόγων (αιτιών) και προσπαθεί με όλες του τις δυνάμεις να μας κάνει να ξεχάσουμε πώς κατά βάθος είναι ένστικτο, ενόρμηση, τρέλα, έλλειψη λόγων. Πρέπει να αγαπάμε τη ζωή για το λόγο ort-! Ο άνθρωπος πρέπει να προαγάγει τον εαυτό του και τον πλησίον του, για το λόγο ότι-\ Πόσα ονόματα παίρνουν και θα πάρουν στο μέλλον όλα αυτά τα Πρέπει και τα Επειδή! Και, προκειμένου αυτό που συμβαίνει αναγκαία και πάντα, από μόνο του και δίχως κανένα σκοπό, να φανεί στο εξής ότι γίνεται για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό και να επιβληθεί με προδηλότητα στους ανθρώπους ως λογικό και έσχατη εντολή, εμφανίζεται ο ηθικοδιδάσκαλος στη σκηνή, ως δάσκαλος «του σκοπού της ενθαδικής ύπαρξης». Και, για να πετύχει το έργο του, επινοεί μια δεύτερη και διαφορετική ενθαδική ύπαρξη, και ξεκαρφώνει, με την καινούργια του μηχανική, την παλιά, συνηθισμένη ενθαδική ύπαρξη από τους παλιούς, συνηθισμένους μεντεσέδες της. Μάλιστα! Δεν θέλει καθόλου να γελάμε με την ενθαδική ύπαρξη ή με τον εαυτό μας -ή μ' αυτόν. Γι' αντόν, ένας είναι πάντα ένας, κάτι πρώτο και έσχατο και πελώριο' γι' αυτόν δεν υπάρχει είδος, αθροίσματα, μηδενικά. Όσο τρελές και παραληρηματικές κι αν είναι οι επινοήσεις και οι εκτιμήσεις του, όσο κι αν παρανοεί την πορεία της φύσης και αρνείται τις συνθήκες της (και όλες οι ηθικές μέχρι τώρα ήταν τόσο τρελές και αντίθετες προς τη φύση που καθεμιά απ' αυτές θα κατέστρεφε την ανθρωπότητα στην περίπτωση που θα κατάφερνε να την εξουσιάσει), μολαταύτα! κάθε φορά που ο «ήρωας» εμφανιζόταν στη σκηνή, κάτι καινούργιο συνέβαινε, το φρικτό αντίθετο του γέλιου, το δυνατό ταρακούνημα που νιώθουν πολλά άτομα στη σκέ ψη: «Ναι, η ζωή αξίζει! Ναι, είμαι άξιος να ζω!» Η ζωή κι εγώ κι εσύ και όλοι μαζί ξαναγινόμασταν ενδιαφέροντες για κάποιο διάστημα. -Είναι αναντίρρητο ότι με τον καιρό όλοι αυτοί οι μεγάλοι δάσκαλοι του σκοπού υποτάχθηκαν στο γέλιο, στο λογικό και στη φύση: η σύντομη τραγωδία τελείωνε πάντα και επέστρεφε στην αιώνια κωμωδία της ενθαδικής ύ- παρξης και τα «αναρίθμητα κύματα του γέλιου» -για να επαναλάβουμε τα λόγια του Αισχύλου^- σκέπαζαν μοιραία στο τέλος και τον μεγαλύτερο απ' αυτούς τους τραγωδούς. Όμως, παρά την ύπαρξη του διορθωτικού αυτού γέλιου, η ανθρώπινη φύση έχει αλλάξει συνολικά από την αδιάλειπτη επανεμφάνιση αυτών των δασκάλων του σκοπού της ενθαδικής ύπαρξης: τώρα έχει μία επιπλέον ανάγκη, την ανάγκη της συνεχούς εμφάνισης τέτοιων δασκάλων και διδασκαλιών για το «σχοπό». Ο άνθρωπος έχει γίνει βαθμιαία ένα χιμαιρικό ζώο που έχει να εχπληρ(όσει μια συνθήκη ύπαρξης παραπάνω από κάθε άλλο ζώο: ο άνθραητος 30. Ανακριβής μετάφραση τοιν στίχων του Προμι^θέα δείκτη του Αυϊχύλου.

40 40 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ οφείλει από καιρού σε καιρό να πιστεύει πως γνωρίζει το γιατί υπάρχει το είδος του δεν θα μπορούσε να ευδοκιμήσει χωρίς μια περιοδική εμπιστοσύνη στη ζωή! -χωρίς μια πίστη ότι υπάρχει λογική μέσα στη ζωή] Και η ανθρώπινη (ρυλή δεν θα πάψει να θεσπίζει από καιρού σε καιρό: «Υπάρχει κάτι με το οποίο στο εξής δεν πρέπει πια καθόλου να γελάμε!» Και ο πιο προνοητικός φίλος του ανθρώπου θα προσθέτει: «Στα μέσα και στις αναγκαιότητες για τη διατήρηση του είδους δεν ανήκουν μόνο το γέλιο και η χαρούμενη σοφία'', αλλά και το τραγικό μ' όλο το υπέρτατο ά-λογό του (Unfemunfl)». Και συνεπώς! Συνεπώς! Συνεπώς! Ω, με καταλαβαίνετε, αδέλφια μου; Καταλαβαίνετε αυτό τον καινούργιο νόμο της άμπωτης και της πλημμυρίδας; Θα έρθει και η δική μας ώρα! 2. Η διανοητική συνείδηση. -Πάντα κάνω το ίδιο πείραμα κι όμως πάντα αντιστέκομαι σ' αυτό, δεν θέλω να πισιέψω το αποτέλεσμα του, αν και μπορώ να το πιάσω με τα χέρια μου: οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν διανοητική συνείδηση. Πολλές φορές μου φάνηκε μάλιστα πως, όταν απαιτείς μια τέτοια διανοητική συνείδηση, βρίσκεσαι μέσα στις πιο πυκνοκατοικημένες πόλεις τόσο μόνος όσο στην έρημο. Όλοι σε κοιτούν σαν ξένο και συνεχίζουν να δουλεύουν τη ζυγαριά τους ονομάζοντας το ένα καλό και το άλλο κακό. Κανένας τους δεν κοκκινίζει από ντροπή όταν του πεις ότι τα ζύγια του είναι λειψά κανένας μάλιστα δεν αγανακτεί μαζί σου και ίσως να γελάει με τις αμφιβολίες σου. Θέλω να πω: οι περισσότεροι άνθρωποι δεν βρίσκουν πως είναι αξιοκατάκριτο το να πιστεύουν το ένα ή το άλλο και να ζουν σύμφωνα μ' αυτή την πίστη, χωρίς να έχουν συνειδητοποιήσει εκ των προτέρων τους έσχατους και πιο σίγουρους λόγους για το υπέρ και το κατά και χωρίς να μπαίνουν στον κόπο να αναζητούν εκ των υστέρων αυτούς τους λόγους. Οι πιο προικισμένοι άντρες και οι πιο ευγενείς γυναίκες ανήκουν σ' αυτούς τους «περισσότερους». Τι με νοιάζει όμως εμένα η καλή καρδιά, η φινέτσα και η ευφυΐα, όταν ο άνθρωπος που έχει ατττές τις αρετές ανέχεται την ύπαρξη νωθρών αισθημάτων μέσα στην πίστη και στις κρίσεις του, όταν δεν βλέπει τη λαχτάρα για βεβαιότητα σαν την πιο ενδόμυχη επιθυμία του, σαν την πιο βαθιά ανάγκη του, σαν αυτό που χωρίζει τους ανώτερους ανθρώπους από τους κατώτερους! Σ' ορισμένους ευσεβείς ανθρώπους βρήκα ένα μίσος εναντίον του λογικού και στάθηκα καλός μαζί τους: γιατί αυτό το μίσος τουλάχιστον πρόδιδε την κακή διανοητι- 31. Weisheit wti όχι Wissenschaft (=επΐ(τπίμη).

41 ΠΡΩΤΟ ΒΙΒΛΙΟ 41 κή τους συνείδηση! Αλλά να βρίσκεσαι καταμεσής σ' αυτή την rerum concprdia discors [ασυμφωνη συμφωνία των πραγμάτων]" και σ' όλη αυτή τη θαυμαστή αβεβαιότητα και πσλυσημαντότητα της ενθαδικής ύπαρξης και να μη ρωτάς, να μη ριγείς από την επιθυμία και την ευχαρίστηση να ρωτήσεις, να μη μισείς τουλάχιστον όποιον ρωτάει κα'- μάλιστα να διασκεδάζεις μέχρι κορεσμού μ' αυτόν -αυτό εγώ το αισθάνομαι αξιοκαταφρόνητο, και αυτό το αίσθημα ψάχνω πρώτα να βρω στον καθένα: κάποια τρέλα με πείθει πάντα πως κάθε άνθρο>πος έχει αυτό το αίσθημα επειδή απλώς είναι άνθρωπος. Αυτή είναι η δική μου αδικία. 3. Ευγενής και κοινός. -Όλα τα ευγενή και μεγαλόψυχα αισθήματα φαίνονται στις κοινές φΰσεις ως στερούμενα σκοπού και γι' αυτό κατά πρώτο αναξιόπιστα. Κλείνουν το μάτι με νόημα όταν ακούν να γίνεται λόγος γι' αυτά και μοιάζουν σαν να θέλουν να πουν: «Σίγουρα κάποιο όφελος κρύβεται εδώ, δεν μπορεί να δει κανείς πίσω από όλους τους τοίχους». Είναι καχύποπτοι απέναντι στον ευγενή άνθρωπο, σαν να ε- πιδίωκε αυτός να αντλήσει όφελος από πλάγιους δρόμους. Αν πειστούν όμως με εξαιρετική σαφήνεια για την απουσία εγωιστικών προθέσεων και κερδών, βλέπουν τον ευγενή άνθρωπο σαν κανένα τρελό" τον περιφρονούν όταν χαίρεται και γελούν με τη λάμψη των ματιών του. «Πώς μπορεί κανείς να χαίρεται με το ότι βρίσκεται σε μειονεκτική θέση; Πώς μπορεί να θέλει να βρίσκεται σε μειονεκτική θέση ενώ έχει τα μάτια ανοιχτά; Σίγουρα το ευγενές αίσθημα πρέπει να σχετίζεται με κάποια αρρώστια του λογικού.» Έτσι σκέφτονται και κοιτούν περιφρονητικά, όπως περιφρονούν και τη χαρά που αντλεί ένας τρελός από την ιδεοληψία του. Αυτό που διακρίνει τη συνηθισμένη φύση είναι ότι έχει πάντα στραμμένα τα μάτια στο όφελός της και ότι αυτή η σκέψη σχετικά με το σκοπό και το όφελος είναι πιο ισχυρή κι από τις ισχυρότερες ενορμήσεις της. Σοφία και φιλαυτία των φύσεων αυτών είναι να μην επιτρέπουν σ' αυτές τις ενορμήσεις να τις παρασύρουν σε πράξεις στερούμενες σκοπού. Σε σύγκριση με τη συνηθισμένη φύση, η ανώτερη qpoση είναι πιο ανορθολογική, διότι εκείνοι που είναι ευγενείς, εχείνοι που δείχνουν μεγαλοψυχία και αυτοθυσία υποκύπτουν πράγμοπι σης ενορμήσεις τους, και όταν βρίσκονται στις καλύτερες στιγμές τους, το λογιχά τους σταματάει να λειτουργεί. Ένα ζώο που με κίνδυνο της ζωής του προστατεύει τα μικρά του ή που ακολουθεί το θηλυκό ακόμη και σιο 32. Η έκφραση είναι του λατίνου ποιητή Οράτιου, Epistulae, 1,12,19.

42 42 Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ θάνατο κατά τη διάρκεια της περιόδου του οργασμοτ3, δεν σκε'φτεται τον κίνδυνο και το θάνατο το λογικό του σταματάει, γιατί η ευχας.ΐ5τηοη που του παρέχουν τα μικρά ή το θηλυκό και ο φόβος μήπως τη στερηθεί το κυριεύουν ολοκληρωτικά το ζώο γίνεται πιο ηλίθιο απ ό,τι συνήθως -όπως ακριβώς εκείνοι που είναι ευγενείς και μεγαλόψυχοι. Αυτοί ε'χουν κάποια αισθήματα αρέσκειας και απαρέσκειας σε τέτοια ένταση που αναγκάζουν τον νου να σιωπήσει ή να τα υπηρετήσει: τη στιγμή εκείνη η καρδιά τους μπαίνει στο κεφάλι και τότε μιλάμε για «πάθος». (Μερικές φορές συναντάμε και το αντίθετο, και μάλιστα την «αντιστροφή του πάθους» παραδείγματος χάρη στην περίπτωση του Φοντενέλ^^, στην καρδιά του οποίου μια φορά κάποιος ακούμπησε το χέρι του και του είπε: «Αυτό που έχετε εκεί, αγαπητέ μου, είναι κι αυτό μυαλό's>.) Το ά-λογο ή το ανάποδο λογικό του πάθους είναι αυτό που περιφρονεί ο κοινός άνθρωπος στον ευγενή, ιδιαίτερα όταν το πάθος αυτό στρέφεται σε αντικείμενα που η αξία τους του φαίνεται εντελώς χιμαιρική και αυθαίρετη. Ενοχλείται μ' εκείνον που υποκύπτει στο πάθος της λαιμαργίας, αλλά καταλαβαίνει τουλάχιστον το δέλεαρ που γίνεται εδώ τύραννος δεν καταλαβαίνει όμως, παραδείγματος χάρη, πώς μπορεί κάποιος να ριψοκινδυνεύει την υγεία του και την υπόληψη του για χάρη του πάθους για γνώση. Το γούστο της ανώτερης φύσης στρέφεται σε εξαιρέσεις, σε πράγματα που συνήθως αφήνουν αδιάφορους τους περισσότερους ανθρώπους και που μοιάζουν να μην έχουν καμιά γλύκα η α- νο&τερη (ρύση έχει ένα ξεχωριστό μέτρο της αξίας. Κατά το πλείστον όμως όεν πιστεύει ότι έχει στην ιδιοσυγκρασία της του γούστου ένα ξεχωριστό μέτρο της αξίας και μάλλον θέτει τις αξίες και τις απαξίες της ως γενικά έγκυρες κι έτσι πέφτει στο ακατανόητο και στο μη πρακτικό. Μια ανώτερη φύση πολύ σπάνια διατηρεί αρκετό λογικό ώστε να καταλάβει και να μεταχειριστεί τους καθημερινούς ανθρώπους ως τέτοιους- κατά κανόνα δέχεται ότι το δικό της πάθος υπάρχει κρυμμένο σ' όλους τους ανθρώπους, και αυτή ακριβώς η πίστη τη γεμίζει φλόγα και ευγλωττία. Όταν λοιπόν τέτοιοι άνθρωποι-εξαιρέσεις δεν αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως εξαίρεση, πώς είναι δυνατόν ποτέ να καταλάβουν τις κοινές φύσεις και να προβούν σε μια αμερόληπτη εκτίμηση του κανόνα! -Έτσι λοιπόν μιλούν κι awoi για την τρέλα, για το αλυσιτελές και για τις φαντασιοκοπίες της ανθρωπότητας, έκπληκτοι από την τόσο τρελή τρεχάλα αυτού του κόσμου και από το ότι δεν αναγνωρίζει αυτό πσυ του «είναι απαραίτητο». -Αυτή είναι η αιώνια αδικία που κάνουν οι ευγενείς. 33. Μπερνάρ Φαντενέλ ( ), γάλλος φιλόσοφος και ποιητής, 34. Hippolyte T&iac,L'Ancien Regime, 1875, II, 2, 4.