Μεταξύ διεθνισμού και επιβίωσης Η Comintern και η σοβιετική πολιτική ( )

Transcript

1 Μεταξύ διεθνισμού και επιβίωσης Η Comintern και η σοβιετική πολιτική ( ) 21/5/2014 Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Τομέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Συντάκτης: Πελεκανίδης Θεόδωρος

2 Επιβλέπων Καθηγητής: Γούναρης Βασίλης Ημερομηνία Έγκρισης: Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 1

3 Περιεχόμενα Συντομογραφίες... 4 Πρόλογος... 5 Η Ρωσία του Τσάρου ανάμεσα σε δύο επαναστάσεις ( )... 7 Η διπλωματική θέση της τσαρικής Ρωσίας... 7 Οι μπολσεβίκοι, η Δεύτερη Διεθνής και το ζήτημα του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού... 8 Τα πρώτα βήματα της Comintern ( ) Τα πρώτα δύο Συνέδρια Η κατάσταση στο εσωτερικό του ΚΚΡ (μπ.) κατά τη διάρκεια του εμφυλίου ( ) Η ανάκαμψη του καπιταλισμού και το 10 ο Συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.) Ο Μάρτιος του Η πρώτη αποφασιστική καμπή Το ΚΚΡ (μπ.) και η Comintern μεταξύ των δύο γερμανικών επαναστάσεων (Μάρτιος Οκτώβριος 1923) Η αρχή της «μπολσεβικοποίησης» ( ) Οι διαμάχες στο ΚΚΡ (μπ.), η Comintern και ο «σοσιαλισμός σε μία χώρα» 33 Η μπολσεβικοποίηση σε εξέλιξη, το ΚΚΜΒ και η επικράτηση του Στάλιν Η «σταλινοποίηση» και το σύνθημα του σοσιαλφασισμού ( ) Τα αδιέξοδα του ενιαίου μετώπου Η διακοπή των σχέσεων με την Μ. Βρετανία και η αλλαγή στην εξωτερική πολιτική Το 6 ο Συνέδριο και η στροφή στην τακτική της Comintern Η Comintern και η σοβιετική εξωτερική πολιτική στην περίοδο του Πρώτου Πενταετούς Πλάνου ( ) Η άνοδος του Χίτλερ και η νέα αλλαγή γραμμής Η έξοδος της ΕΣΣΔ από την απομόνωση και το Λαϊκό Μέτωπο ( ) Το 7ο Συνέδριο της Comintern Οι εφαρμογές της τακτικής του Λαϊκού Μετώπου Οι εκκαθαρίσεις, η αποδυνάμωση της ΕΣΣΔ και η κρίση του Η ΕΣΣΔ και η Comintern στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο ( ) Το απόγειο της «σταλινοποίησης» Η αυτοδιάλυση της Comintern Επίλογος ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πρωτογενείς Πηγές Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 2

4 Δευτερογενείς Πηγές Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 3

5 Συντομογραφίες ADAP: Akten zur deutschen auswärtigen Politik (Αρχεία γερμανικής εξωτερικής πολιτικής). CAB: Cabinet Papers (Έγγραφα Υπουργικού Συμβουλίου). Comintern: Communist International (Κομμουνιστική Διεθνής). ΕΕΚΔ: Εκτελεστική Επιτροπή Κομμουνιστικής Διεθνούς. ΕΜΕ: Επιτροπή Μη Επεμβάσεως. ΕΣΣΔ: Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. FRUS: Foreign Relations of the United States (Εξωτερικές Σχέσεις των Η- νωμένων Πολιτειών). ΓΓ: Γενικός Γραμματέας. ΙΚΚ: Ισπανικό Κομμουνιστικό Κόμμα. KAPD: Kommunistische Arbeiterpartei Deutschlands (Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας). ΚΕ: Κεντρική Επιτροπή. ΚΚ: Κομμουνιστικό Κόμμα. ΚΚΒ: Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας. ΚΚΗΠΑ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. ΚΚΙ: Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας. ΚΚΚ: Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας. ΚΚΜΒ: Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας. ΚΚΡ (μπ.): Κομμουνιστικό Κόμμα Ρωσίας (μπολσεβίκων). ΚΚΤ: Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας. KPD: Kommunistische Partei Deutschlands (Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας). ΚτΕ: Κοινωνία των Εθνών. ΝΕΠ: Νέα Οικονομική Πολιτική. NKVD: Narodnyy Komissariat Vnutrennikh Del (Λαϊκό Κομισαριάτο Εσωτερικών Υποθέσεων). NSDAP: Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα). PCF: Parti communiste français (Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας). ΠΓ: Πολιτικό Γραφείο. POUM: Partido Obrero de Unificación Marxista (Εργατικό Κόμμα των Ενωμένων Μαρξιστών). PSI: Partito Socialista Italiano (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας). ΡΣΟΣΔ: Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία. SPD: Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας). USPD: Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας). Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 4

6 Πρόλογος Η εικοσαετία που καλύπτει την περίοδο παρουσιάζεται ιδιαίτερα προκλητική μπροστά στην ιστορική έρευνα, καθώς κατά τη διάρκειά της συνέβησαν γεγονότα με σημαντικό αντίκτυπο όχι μόνο στην κοινωνία και στους ανθρώπους της εποχής αλλά και στην περίοδο που ακολούθησε. Η Ευρώπη άρχισε σταδιακά να χάνει τον ρόλο της παγκόσμιας ηγεμονικής δύναμης, καθώς είχε βγει αποδυναμωμένη από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, κάτι που άλλαξε τις ισορροπίες σε πολλά επίπεδα. Το κέντρο βάρους της οικονομίας πέρασε πλέον στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ό- πως φάνηκε και από τις τεράστιες συνέπειες του οικονομικού κραχ του 1929 που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ. Στο πεδίο της πολιτικής οι εξελίξεις ήταν σημαντικές, με την κατάσταση να είναι ιδιαίτερα ρευστή και την Γερμανία να παίζει τον ρόλο του «μήλου της Έριδος» για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις. Από αυτή την άποψη, είτε αντιμετωπίσουμε τον Μεσοπόλεμο ως μια περίοδο ανάμεσα σε δυο μεγάλους πολέμους είτε θεωρήσουμε ότι πρόκειται για μια περίοδο ενός και μόνο διαρκούς πολέμου σε εξέλιξη - κι αυτό διότι, εκτός των άλλων, οι εντάσεις και οι συγκρούσεις δεν έλειψαν είναι γεγονός ότι συναντούμε μια πύκνωση πολλών σημαντικών ιστορικών γεγονότων σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα. Μεγάλης σημασίας είναι τα κοινωνικά δρώμενα που έλαβαν χώρα κατά τα είκοσι αυτά χρόνια, κυρίως οι κοινωνικοπολιτικές εντάσεις που δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη και παγκοσμίως, έχοντας ως πρωταρχική αιτία τα μεγάλα οικονομικά προβλήματα που κληροδότησε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος στα διάφορα κράτη, είτε αυτά βρίσκονταν με την πλευρά των νικητών, είτε των ηττημένων. Στην παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί να εντοπισθούν και να αναλυθούν κατά το δυνατόν πιο ολοκληρωμένα μέσα στο επιτρεπόμενο πλαίσιο οι εντάσεις αυτές μέσα από το πρίσμα ενός διεθνούς οργανισμού προορισμένου να τις καθοδηγήσει στις ταξικές οδούς που προτείνει η μαρξιστική θεωρία, της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς (Comintern). Σε ένα πρώτο επίπεδο λοιπόν θα δοθεί σημασία στην κοινωνική και πολιτική κατάσταση της Ευρώπης και του υπόλοιπου κόσμου, όπως αυτή έγινε αντιληπτή και επιχειρήθηκε να αξιοποιηθεί από τον οργανισμό αυτό. Σε ένα δεύτερο επίπεδο όμως η όλη αυτή πρακτική της Comintern, της οποίας η δράση καλύπτει όλα τα χρόνια του Μεσοπολέμου και τα τέσσερα πρώτα χρόνια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, κρίνεται απαραίτητο να μελετηθεί με άξονα τη σχέση της με το μοναδικό κράτος της περιόδου που διεκδικούσε τον προλεταριακό χαρακτήρα, το κράτος που διαμορφώθηκε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στα εδάφη της πρώην τσαρικής Ρωσίας, την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ από το 1922 Ρώσικη Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία - ΡΣΟΣΔ προηγουμένως). Η σχέση της Comintern, της οποίας έδρα ήταν η Μόσχα, με το κράτος αυτό προσδίδει μια πολύ ενδιαφέρουσα χροιά στον ρόλο που έπαιξε ή επιχείρησε να παίξει η Τρίτη Διεθνής για την αφύπνιση του παγκόσμιου προλεταριάτου και την επίτευξη της παγκόσμιας επανάστασης. Υπό αυτή την οπτική, η Comintern διαφέρει τόσο από τις δύο προηγούμενες Διεθνείς (Πρώτη Διεθνής , Δεύτερη Διεθνής ), όσο κι από οποιονδήποτε κρατικό οργανισμό εξωτερικής πολιτικής των αστικών κρατών. Μάλιστα, όπως θα φανεί και κατά την ανάπτυξη του θέματος, η σχέση της Comintern τόσο με την εξωτερική όσο και με την εσωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και θα απασχολήσει το κυριότερο κομμάτι της εργασίας. Συχνά η Comintern θεωρείται ως ένα όργανο που κατέληξε να υπηρετεί αποκλειστικά τη σοβιετική εξωτερική πολιτική. Υπό αυτή την έννοια θα φανεί ίσως παράξενο το Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 5

7 γεγονός ότι οι εξελίξεις στην Comintern σε μεγάλο βαθμό επιβλήθηκαν από τις εσωτερικές εξελίξεις της ΕΣΣΔ κι όχι από τις εξωτερικές. Αυτή η διπλή όψη των σχέσεων της Comintern με το μπολσεβικικό καθεστώς είναι αυτή που τελικά διαμόρφωσε τον όλο χαρακτήρα της στη διάρκεια των χρόνων και τελικά έκανε δυσδιάκριτο ακόμα και τον ρόλο τον οποίο αρχικά είχε κληθεί να υπηρετήσει. Το συνταίριασμα όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών είναι κι ο μοναδικός τρόπος για να γίνει αντιληπτή η δράση και η ιδιαιτερότητα της Comintern. Για αυτόν τον λόγο άλλωστε απαιτείται και η εξέτασή της καθόλα τα χρόνια της δράσης της, καθώς η μελέτη μιας και μόνης περιόδου, απομονωμένης από το ευρύτερο πλαίσιο, θα της στερούσε αυτό το απαραίτητο χαρακτηριστικό της ολότητας. Στην συνέχεια θα εξεταστεί η ιστορία της Comintern στο πλαίσιο των σχέσεών της με την ΕΣΣΔ και θα γίνει προσπάθεια να αναδειχθούν οι αντιστοιχίες αυτής της ιστορικής εξέλιξης. Η εργασία περιλαμβάνει ένα εισαγωγικό κεφάλαιο, όπου γίνεται μια σύντομη επισκόπηση των «προγόνων» των δύο ιστορικών μορφών που μελετώνται, δηλαδή της τσαρικής Ρωσίας ως το κράτος που προηγήθηκε της ΕΣΣΔ και της Δεύτερης Διεθνούς, της οργάνωσης δηλαδή που αποτέλεσε τον πρόδρομο της Τρίτης και στον οποίο συμμετείχαν πολλά μέλη της τελευταίας. Έπειτα θα αναλυθεί η πρώτη περίοδος ( ), κατά την οποία διατηρήθηκε η ισορροπία μεταξύ των ενδιαφερόντων και της ΕΣΣΔ και της Comintern, αλλά διαμορφώθηκαν και οι όροι αλλαγής αυτού του συσχετισμού, ενώ ο διαχωρισμός των υπόλοιπων περιόδων ( , , , ) έχει γίνει με βάση ακριβώς αυτή την σταδιακή αλλαγή, η οποία οδήγησε τα συμφέροντα της ΕΣΣΔ να υποτάξουν εξολοκλήρου μέχρι το 1943 τα αντίστοιχα της Comintern και των όσων εκπροσωπούσε, με α- ποτέλεσμα την διάλυση της οργάνωσης με εντολή των ιθυνόντων του σοβιετικού κράτους. Αν και αυτή η πορεία δεν ήταν γραμμική, ωστόσο ο συγκεκριμένος τρόπος περιοδολόγησης, που με μικρές αλλαγές έχει υιοθετηθεί από όλους τους μελετητές της, καταφέρνει να εντοπίσει στην κάθε περίοδο τα αίτια της επόμενης και να αναλύσει τα γεγονότα όχι ως απλά συγκυριακά φαινόμενα αλλά ως αντικατοπτρίσεις μιας συνολικής ιστορικής διαδικασίας. Κλείνοντας αυτόν τον πρόλογο θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον ε- πιβλέποντα καθηγητή μου τόσο για την υποστήριξη και τις πολύτιμες υποδείξεις του όσο και για τους ευχάριστους και πάντοτε εποικοδομητικούς διαλόγους πάνω στο θέμα και στο γενικότερο αντικείμενο. Η συνεργασία μας βέβαια ήταν η κορωνίδα μιας πολύ καλής και ευχάριστης συνεργασίας με όλους τους καθηγητές του τμήματος, οι οποίοι μου προσέφεραν πολλά κατά την διάρκεια των μαθημάτων. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 6

8 Η Ρωσία του Τσάρου ανάμεσα σε δύο επαναστάσεις ( ) Η διπλωματική θέση της τσαρικής Ρωσίας Η Ρωσία των Μπολσεβίκων ήταν μια χώρα με μεγάλη ιστορία και σημαντική παρουσία στη διεθνή πολιτική σκηνή ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου ( ), δηλαδή πολύ πριν τη διπλή επανάσταση του Είναι ως εκ τούτου χρήσιμο, πριν μελετηθεί η περίοδος , να γίνει σύντομη αναφορά στις σχέσεις της τσαρικής Ρωσίας με τις υπόλοιπες δυνάμεις, έχοντας ως αφετηρία το μεταίχμιο μεταξύ 19 ου και 20 ου αιώνα, με αποκορύφωμα το έτος Το έτος αυτό αποτέλεσε σταθμό τόσο για την εσωτερική κατάσταση στην χώρα, αφού τότε διεξήχθη το πρώτο μέρος της επαναστατικής διαδικασίας που δώδεκα χρόνια μετά θα οδηγούσε στην κατάρρευση του καθεστώτος, όσο και για την εξωτερική, οπότε η ήττα από την Ιαπωνία άλλαξε τους συσχετισμούς στη δρομολόγηση της εξωτερικής πολιτικής της αυτοκρατορίας. Επειδή, όπως θα φανεί και στη συνέχεια, η πολιτική του Λένιν και των διαδόχων του, κυρίως σε ό,τι αφορούσε τη διαχείριση των εξωτερικών υποθέσεων αλλά και της εσωτερικής αντιπολίτευσης, δε διέφερε ριζικά από την αντίστοιχη των προκατόχων τους (χωρίς με αυτό να εννοείται οποιαδήποτε ισοπέδωση των σημαντικών διαφορών μεταξύ τους), αυτή η αναδρομή θα επιχειρήσει να φωτίσει καλύτερα πτυχές της ρωσικής ιστορίας, ιδίως τα όσα εσωτερικά και εξωτερικά ζητήματα μακροπρόθεσμα επηρέασαν την ίδια την Κομμουνιστική Διεθνή. Ήδη από τον ανεπιτυχή Κριμαϊκό Πόλεμο ( ) φάνηκε η ανάγκη για την τσαρική Ρωσία να αναδιαμορφωθεί, ώστε να ανακτήσει τη διεθνή αίγλη που είχε κερδίσει μετά τον σημαντικό της ρόλο στους Ναπολεόντειους Πολέμους και στη διατήρηση του ancient regime. Έτσι ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα επενδύσεων, το οποίο θα μπορούσε να ανορθώσει την μεγάλη αυτοκρατορία. Οι τελευταίοι τσάροι επιδόθηκαν με ζήλο σε αυτή την προσπάθεια μη λαμβάνοντας υπόψη τις αρνητικές επιπτώσεις που μια τέτοια πολιτική θα επεφύλασσε για το καθεστώς τους. Έτσι, για παράδειγμα, ο Υπερσιβηρικός Σιδηρόδρομος ( ), ένα από τα χαρακτηριστικότερα έργα της εποχής, μαζί με την οικονομική ανάπτυξη που επέφερε, δημιούργησε και διπλωματικά προβλήματα στην Άπω Ανατολή μεταξύ της Ρωσίας και της Ιαπωνίας, κυρίως στην διεκδικούμενη περιοχή της Μαντζουρίας. Η αδιαλλαξία της τσαρικής πλευράς, η οποία είχε να κάνει με την συνολική της πολιτική στην περιοχή, οδήγησε στον καταστρεπτικό πόλεμο με την Ιαπωνία ( ), οπότε η Ρωσία φάνηκε να έχει φτάσει στο ναδίρ της δύναμής της. Μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξαν και οι εσωτερικές εξελίξεις με την «ματωμένη Κυριακή» της 9 ης Ιανουαρίου 1905 να είναι το έναυσμα για την επανάσταση των δυσαρεστημένων κατοίκων ενάντια στην τσαρική πολιτική που στρεφόταν εναντίον τους. Τελικά στο τέλος του έτους ο Τσάρος Νικόλαος Β προχώρησε σε φιλελεύθερες παραχωρήσεις, όπως την λειτουργία Βουλής (Δούμα) που όμως ποτέ δεν εφαρμόσθηκαν ουσιαστικά στην πράξη. 1 Η κατάρρευση αυτή της Ρωσίας έδωσε χώρο σε πολιτικές μεγαλύτερου ρεαλισμού. Η Ρωσία υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τα ιμπεριαλιστικά της σχέδια για επέκταση στην Ανατολή και να αναζητήσει συμμαχίες στην Ευρώπη σε μια περίοδο που οι ενδοϊμπεριαλιστικές συγκρούσεις είχαν αρχίσει να οξύνονται, καθώς είχε ξεκινήσει η εμφάνιση προβλημάτων σε ολόκληρη την υφήλιο (π.χ. κρίσεις Μαρόκου ανάμεσα σε Γερμανία και Γαλλία) που δημιουργούσαν τριβές ανάμεσα στα δύο μεγάλα στρατόπεδα που είχαν αρχίσει να διαμορφώνονται (Κεντρικές Δυνάμεις και Entente). Αυτή η 1 Γ. Κατσόβσκα- Μαλιγκούδη, Η Αυτοκρατορική Ρωσία ( ), Αθήνα 2008, σελ Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 7

9 στροφή απάλλαξε την Αγγλία από τον ρωσικό φόβο κι έτσι οι δύο δυνάμεις μπόρεσαν να έρθουν πιο κοντά το 1907, όταν οι σχέσεις τους βελτιώθηκαν αισθητά με τη συμφωνία που υπογράφτηκε για το ζήτημα της Περσίας και μέσω του οποίου διευθετήθηκαν και άλλα θέματα που αφορούσαν τη θέση των δύο χωρών στην Κεντρική Ασία. Το πλησίασμα της Αγγλίας με την Ρωσία βελτίωσε de facto και τις σχέσεις με τη Γαλλία, η οποία ήταν σύμμαχος της πρώτης (γαλλοβρετανική entente), κάνοντας πραγματικότητα τον εν πολλοίς δικαιολογημένο φόβο του Bismarck για περικύκλωση της Γερμανίας (φόβος δικαιολογημένος, καθώς οι δυτικές δυνάμεις είχαν αρχίσει να βελτιώνουν σταδιακά τις σχέσεις τους με την τσαρική Αυτοκρατορία από το 1861 και κυρίως από το 1871) την οποία είκοσι χρόνια πριν είχε προσπαθήσει με κάθε τρόπο να αποφύγει. Οι κινήσεις αυτές της Ρωσίας ανέδειξαν και τις βασικές γραμμές πάνω στις οποίες μπορούσε να κινηθεί η χώρα με τους διαμορφωμένους συσχετισμούς. Η αδυναμία της να διαχειριστεί αποτελεσματικά πολλά μέτωπα και η ανάγκη να ακολουθεί πολιτικές λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις και στα ανατολικά και στα δυτικά έδωσε ένα μάθημα από το οποίο θα διδασκόταν πολλά η ηγεσία των Μπολσεβίκων που θα έπαιρνε αργότερα την εξουσία. Έτσι, οι περιορισμοί στις σχέσεις με την Κίνα και την Ιαπωνία και οι απειλές που μπορούσε να δημιουργήσει με συγκεκριμένες κινήσεις της στην Ευρώπη και την Ασία αποτέλεσαν άξονες που διαμορφώθηκαν στις αρχές του αιώνα και δεν ξεχάστηκαν στη συνέχεια. Με βάση τα παραπάνω, η Ρωσία ανέλαβε μια δύσκολη αποστολή στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, έχοντας ουσιαστικά επωμιστεί τη διαχείριση ολόκληρου του ανατολικού μετώπου ενάντια σε Αυστροουγγαρία και Γερμανία. Το τέλος του πολέμου ό- μως τη βρήκε σε πολύ δυσμενέστερη θέση σε σχέση με αυτήν που είχε εισέλθει. Οι μεγάλες ήττες, οι βαριές απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό, οι τεράστιες οικονομικές καταστροφές που υπέστη η χώρα εξαιτίας της σχετικής ανετοιμότητά της για τον πόλεμο ξεσήκωσαν για άλλη μια φορά τον ρωσικό λαό με αποτέλεσμα πρώτα την επανάσταση του Φεβρουαρίου και κατόπιν την Οκτωβριανή Επανάσταση του Τα χρόνια που θα απασχολήσουν την παρούσα εργασία ξεκινούν με την Ρωσία σε μια θέση επισφαλούς ειρήνης με την Γερμανία (συνθήκη του Μπρεστ- Λιτόφσκ το 1918) και σε κατάσταση πολέμου με τις πρώην συμμάχους της, έχοντας χάσει προσωρινά ή μόνιμα μεγάλα και σημαντικά εδάφη της επικράτειάς της. Η επισφάλεια αυτή στη σχέση της και με τα δύο στρατόπεδα αιτιολογείται φυσικά από το γεγονός ότι ο «Μεγάλος Πόλεμος» βρισκόταν ακόμα σε εξέλιξη. Και μετά την λήξη του όμως, τα πράγματα δε θα γίνονταν καλύτερα. Το 1919 η χώρα, υπό την ηγεσία των μπολσεβίκων πια, βρισκόταν εμμέσω ενός σκληρού εμφυλίου πολέμου από τον οποίο η Ρωσία κλήθηκε να βγει νικηφόρα και να προσπαθήσει να ξαναχτιστεί από την αρχή με οδηγό το άγνωστο στην πράξη σοσιαλιστικό μοντέλο. Οι μπολσεβίκοι, η Δεύτερη Διεθνής και το ζήτημα του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού Όπως ακριβώς η ιστορία της ΕΣΣΔ μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο είναι δύσκολο να εξεταστεί χωρίς την κατανόηση κάποιων βασικών στοιχείων της αμέσως προηγούμενης περιόδου, έτσι και η ιστορία της Τρίτης Διεθνούς δεν μπορεί να μελετηθεί αν πρώτα δε συσχετιστεί με τα γεγονότα που οδήγησαν στη δημιουργία της. Συγκεκριμένα, η περίοδος της Δεύτερης Διεθνούς ( ) άφησε μια μεγάλη και σημαντική παρακαταθήκη στα κόμματα και στους ανθρώπους που την απάρτιζαν και οι οποίοι θα στελέχωναν την επαναστατική διάδοχό της, συμπεριλαμβανομένων Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 8

10 και των μπολσεβίκων. Οι λογικές βάσεις πάνω στις οποίες στηρίχθηκε η Comintern κατά την εξέλιξή της αποτέλεσαν άμεσες ή έμμεσες συνέχειες της Διεθνούς που ιδρύθηκε παρουσία του ίδιου του Fr. Engels πριν ακόμα την αυγή του 20 ου αιώνα. Είναι φυσικά αδύνατο να ασχοληθούμε σε αυτό το εισαγωγικό κομμάτι με όλο το εύρος των θεμάτων που απασχόλησαν τη Δεύτερη Διεθνή και τα οποία άφησαν το στίγμα τους και στην Τρίτη. Ένα όμως από τα πιο σημαντικά στοιχεία, το οποίο σχεδόν αναλλοίωτο κληροδοτήθηκε από την μία στη άλλη και στο οποίο έκανε την εμφάνισή της η διαφορά ιδιοσυγκρασίας μεταξύ των Ρώσων και των Ευρωπαίων σοσιαλδημοκρατών, ήταν το ζήτημα του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού και των σχέσεων που έπρεπε να διέπουν ένα επαναστατικό κόμμα, κατ ουσίαν δηλαδή το ζήτημα της ίδιας της ύπαρξης, την οργάνωσης και του σκοπού ενός εργατικού επαναστατικού κόμματος. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι πολλές από τις συγκρούσεις που εκτυλίχθηκαν στον χώρο της Comintern ιδίως κατά την πρώτη δεκαετία ύπαρξής της είχαν ως αφετηρία ακριβώς αυτό το ζήτημα, που στο παρελθόν είχε φέρει σε αντιπαράθεση μεγάλες προσωπικότητες του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος μέσα στη Δεύτερη Διεθνή, μεταξύ των οποίων ήταν ο Β.Ι. Λένιν και η Rosa Luxemburg. Ήδη στο βιβλίο του «Τι να κάνουμε», που γράφτηκε τα χρόνια , ο Λένιν κατέστησε σαφή την αντίληψή του για το οργανωμένο και αποτελεσματικό κομμουνιστικό (σοσιαλδημοκρατικό, όπως λεγόταν ακόμα τότε) κόμμα, ερχόμενος σε ρήξη με τις παραδοσιακές μορφές που είχαν αναπτυχθεί από τα ευρωπαϊκά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και από τους Ρώσους μενσεβίκους (από τους οποίους τελικά διαχωρίστηκε το 1905 και οριστικά το 1912). Γενικότερα, ο Λένιν ήταν υπέρμαχος της δημιουργίας επαναστατικών κομμάτων «νέου τύπου» με κύρια χαρακτηριστικά την οργάνωση, την πειθαρχία και την ιεραρχική δομή, ικανά να λειτουργούν ως εμπροσθοφυλακές του εργατικού κινήματος. Από πολύ νωρίς η αντίληψη αυτή κατηγορήθηκε ως υπερβολικά συγκεντρωτική και αντιδημοκρατική. Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η κριτική που άσκησε η Rosa Luxemburg, η οποία το 1904, στο έργο της με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Οργανωτικά Ζητήματα της Ρωσικής Σοσιαλδημοκρατίας» (αλλιώς, «Μαρξισμός ή Λενινισμός), κατέθετε τη δική της γνώμη για το θέμα. Γενικά η Luxemburg εξέφραζε σε μεγάλο βαθμό με τον πιο συγκροτημένο τρόπο τις απόψεις της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας σε σχέση με τον πρωταρχικό ρόλο της αυθόρμητης επαναστατικής κίνησης των μαζών, την οποία ενέτασσε σαφώς υψηλότερα από την λενινιστική συγκέντρωση εξουσίας στους επαγγελματίες χωρίς όμως σε αντίθεση με πολλούς άλλους να οδηγηθεί στον «ρεφορμισμό», δηλαδή στην άποψη ότι ο σοσιαλισμός μπορούσε να έρθει ειρηνικά, μέσω μιας εργατικής κυβέρνησης. Σε μία χαρακτηριστική θέση αυτής της διαμάχης, η οποία γράφτηκε στο έργο που αναφέρθηκε προηγουμένως, η Luxemburg αναφέρει: Με το να παραχωρούμε, όπως θέλει ο Λένιν, τέτοιες απόλυτες εξουσίες αρνητικού χαρακτήρα στα ανώτερα όργανα του κόμματος, ενδυναμώνουμε σε επικίνδυνο βαθμό, τον συντηρητισμό που είναι έμφυτος σε τέτοια όργανα. ( ) Ο υπέρ-συγκεντρωτισμός που ζητάει ο Λένιν είναι γεμάτος από το α- ποστειρωμένο πνεύμα του επιστάτη. Το πνεύμα αυτό δεν είναι ούτε θετικό, ούτε δημιουργικό. Η αγωνία του Λένιν δεν είναι το πώς θα κάνει την δραστηριότητα του κόμματος πιο καρποφόρα, αλλά το πώς θα ελέγξει το κόμμα- Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 9

11 το να περιορίσει το κίνημα αντί να το αναπτύξει, να το δέσει παρά να το ε- νώσει». 1 Ήδη λοιπόν από τις αρχές του αιώνα οι δύο αντίθετες θέσεις είχαν βγει στο προσκήνιο και θα συνέχιζαν να ασκούν την επιρροή τους μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του 1920, παρά το μικρό διάλειμμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, οπότε οι εκφραστές των δύο θέσεων βρέθηκαν στο ίδιο στρατόπεδο (δηλ. κατά του πολέμου). Το ζήτημα αναδείχθηκε ξανά, υπό διαφορετικούς όρους βέβαια, όταν, με βάση αυτές ακριβώς τις αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, το κόμμα των μπολσεβίκων ανέλαβε και κέρδισε τον δύσκολο αγώνα του Αυτό σήμαινε ότι οι θέσεις του Λένιν είχαν εν πολλοίς δικαιωθεί. Και πάλι όμως η Luxemburg εξέφρασε τους φόβους της για τις αυστηρές τακτικές που ακολούθησαν οι μπολσεβίκοι μετά την επανάσταση. Αν και συνεχάρη τους Ρώσους επαναστάτες για την εξαιρετικά σημαντική για το διεθνές κίνημα επιτυχία τους, στο έργο Η Ρωσική Επανάσταση τόνιζε ότι ο χαρακτήρας του νέου κράτους που προέβαλε μέσα από θέσεις και τις πράξεις των Λένιν και Τρότσκι, όπου το Κόμμα είναι ο βασικός οργανωτικός παράγοντας και η ελευθερία της γνώμης στην κοινωνία περνάει σε δεύτερη μοίρα, οδηγούσε σε μια επικίνδυνη γραφειοκρατικοποίηση χωρίς κανένα πραγματικό επαναστατικό περιεχόμενο. 2 Αν και η κριτική της Luxemburg μπορεί να θεωρηθεί αρκετά αυστηρή, οι διαφορές μεταξύ των μπολσεβίκων με τους ευρωπαίους κομμουνιστές ήταν όντως αρκετά μεγάλες, πράγμα λογικό, δεδομένων των διαφορετικών συνθηκών μέσα στις οποίες δημιουργήθηκαν και έδρασαν. Με τη δολοφονία όμως της Luxemburg τον Ιανουάριο του 1919 το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα έχασε ένα σημαντικό στέλεχος που θα μπορούσε να αποτελέσει αντίβαρο στην αυστηρή μπολσεβικική λογική. Εν τέλει η επικράτηση του «ρωσικού» μοντέλου μέσα στην Comintern υπήρξε μια λύση ανάγκης, καθώς καμία άλλη θεωρία δε φάνηκε αξιόπιστη στην πράξη. Αυτό όμως δεν έγινε αυτόματα. Το θεωρητικό ζήτημα που προέκυψε μέσα από τη διαμάχη αυτή ήταν μεγάλης σημασίας, καθώς προσπάθησε να επιλύσει την αντίφαση μεταξύ της επικαλούμενης κομμουνιστικής δικαιοσύνης και της αναγκαστικής «εκμετάλλευσης των εκμεταλλευτών» κατά τη μεταβατική περίοδο προς αυτόν τον στόχο. Έπρεπε να συμβούν πολλά για να γίνει αποδεκτός στην πράξη κι όχι αναγκαστικά στη θεωρία ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός και τα προβλήματα που προκαλούσε. Η ρεαλιστική πολιτική όμως επέβαλε εκ των πραγμάτων αυτήν την λογική, για της οποίας την εξέλιξη σύντομα θα εξέφραζε τους φόβους του ακόμα κι ο ίδιος ο Λένιν. Στη συνέχεια θα φανεί πιο ξεκάθαρα το πώς η εξέλιξη της συγκεντρωτικής λογικής συμβάδισε με την ίδια την ιστορία της Comintern, διαμόρφωσε τον χαρακτήρα της και τελικά οδήγησε στη φθορά της. 1 R. Luxemburg, Οργανωτικά Ζητήματα της Ρωσικής Σοσιαλδημοκρατίας, 2 R. Luxemburg, The Russian Revolution, Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 10

12 Τα πρώτα δύο Συνέδρια Τα πρώτα βήματα της Comintern ( ) Το 1914 η μεγάλη πλειοψηφία των ευρωπαϊκών σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων ενταγμένων στη Δεύτερη Διεθνή επέλεξε, παρά τις αντίθετες αποφάσεις που είχαν ληφθεί στο παρελθόν (Διακήρυξη της Βασιλείας το 1912), να υποστηρίξει τα αστικά κόμματα και να στηρίξει τον πόλεμο που ξεκινούσε. Μετά από την ενέργεια αυτή είχε καταστεί σαφές ότι υπήρχε ανάγκη να δημιουργηθεί μια νέα επαναστατική Διεθνής, μια Διεθνής αφοσιωμένη στον στόχο της προλεταριακής επανάστασης. Από το φθινόπωρο του 1914 κιόλας ο Λένιν είχε προτείνει τη δημιουργία μιας νέας Κομμουνιστικής Διεθνούς, η οποία θα επιτελούσε αυτόν ακριβώς τον σκοπό, 1 θέση που θα επαναλάμβανε και στις «θέσεις του Απρίλη» του Οι αιτίες ίδρυσης ενός τέτοιου οργανισμού διαφαίνονται διαβάζοντας κανείς την πρόσκληση που απηύθυναν εκπρόσωποι κομμάτων από τη Ρωσία, την Πολωνία, την Ουγγαρία, την Αυστρία, την Λετονία, τη Φινλανδία, τα Βαλκάνια και τις ΗΠΑ προς τα περισσότερα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα του κόσμου, ώστε να παραβρεθούν στο Πρώτο Συνέδριο της Τρίτης Διεθνούς. Τα παρακάτω υπογράφοντα κόμματα και οργανώσεις θεωρούν απολύτως απαραίτητο να συγκαλέσουν το πρώτο συνέδριο μιας νέας επαναστατικής διεθνούς. Κατά τη διάρκεια του πολέμου και της επανάστασης έγινε ξεκάθαρο όχι μόνο το γεγονός ότι τα παλιά σοσιαλιστικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, και μαζί με αυτά η Δεύτερη Διεθνής, έχουν χρεοκοπήσει, όχι μόνο ότι τα μεσαία στοιχεία της παλιάς σοσιαλδημοκρατίας (το λεγόμενο «κέντρο») είναι ανίκανα για θετική επαναστατική δράση, αλλά και ότι οι γραμμές για τον σχηματισμό μιας πραγματικά επαναστατικής διεθνούς είναι ήδη σαφείς. Το γιγάντιο βήμα της παγκόσμιας επανάστασης, η διαρκής εμφάνιση νέων προβλημάτων, ο κίνδυνος ότι αυτή η επανάσταση μπορεί να καταπνιγεί από την συμμαχία των καπιταλιστικών κρατών, τα οποία συμπορεύονται ενάντια στην επανάσταση κάτω από υποκριτικό λάβαρο της «Κοινωνίας των Εθνών», οι προσπάθειες των σοσιαλ-προδοτικών κομμάτων να τα βρουν μεταξύ τους και, έχοντας αλληλοαμνηστευτεί, να βοηθήσουν τις κυβερνήσεις τους και την μπουρζουαζία τους να εξαπατήσουν για άλλη μια φορά την εργατική τάξη και τέλος η πάρα πολύ πλούσια επαναστατική εμπειρία που έχει ήδη κερδηθεί και η διεθνοποίηση ολόκληρης της επαναστατικής κίνησης, μας υποχρεώνουν να πάρουμε την πρωτοβουλία να θέσουμε το ζήτημα της σύγκλησης ενός διεθνούς συνεδρίου των επαναστατικών προλεταριακών κομμάτων. 3 Ως Πρώτο Συνέδριο θεωρείται αυτό που συγκλήθηκε από τις 2 έως τις 6 Μαρτίου 1919 στην Μόσχα. Το Συνέδριο πραγματοποιήθηκε σε μια εξαιρετικά δύσκολη στιγμή για το σοβιετικό κράτος, καθώς η χώρα βρισκόταν στο μέσο ενός καταστροφικού εμφύλιου πολέμου. Οι συμμετέχοντες στο Συνέδριο ήταν εξαιρετικά λίγοι (51), ενώ ο 1 E.H. Carr, Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, Α , τ.3, Αθήνα 1982, σελ Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τ.31, σελ «Πρόσκληση στο Πρώτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς», , J. Degras, The Communist International, , Documents, τ.1 ( ), 1955, σελ.1-2. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 11

13 Γερμανός αντιπρόσωπος Eberlein διαφώνησε αρχικά με το να θεωρηθεί το Συνέδριο αυτό ιδρυτικό. Αυτή ήταν γενικά η γραμμή του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας (KPD), του οποίου η ηγεσία, αν και συμφωνούσε με τους μπολσεβίκους στην α- νάγκη δημιουργίας νέας Διεθνούς, θεωρούσε ότι το να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο άμεσα στην Μόσχα τη στιγμή του «μπολσεβικικού θριάμβου» θα δημιουργούσε προβλήματα στο μέλλον ως προς την ηγεμονία που η Ρωσία θα αποκτούσε. 1 Σε αυτή την πρώτη «διαμάχη» μεταξύ της γερμανικής και της ρωσικής αντίληψης για την εξέλιξη του κομμουνιστικού κινήματος ήταν η δεύτερη αυτή που επικράτησε. Οι αντιπρόσωποι του ΚΚΡ (μπ.), υποστήριξαν ότι σε μια τόσο δύσκολη για τον καπιταλισμό περίοδο ήταν επιτακτική ανάγκη να δημιουργηθεί άμεσα ένα διεθνές κομμουνιστικό όργανο που να μπορεί να καθοδηγήσει τις επαναστατικές κινήσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Το πρώτο Συνέδριο ήταν σύντομο και οι εκπρόσωποι δεν προχώρησαν στην ψήφιση κάποιου συγκεκριμένου προγράμματος ή καταστατικού. Το σημαντικότερο οργανωτικό συμβάν των διαβουλεύσεων ήταν η δημιουργία της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ), η οποία ήταν επιφορτισμένη να διεκπεραιώσει τις αποφάσεις του Συνεδρίου μέχρι να συγκληθεί το επόμενο. Το Παγκόσμιο Συνέδριο ήταν το βασικό όργανο λήψης αποφάσεων. Πρόεδρος της ΕΕΚΔ (και από το Δεύτερο Συνέδριο ολόκληρης της Comintern) ορίστηκε ο παλιός έμπιστος του Λένιν, Grigory Zinoviev. Η θέση του προέδρου ήταν εξαιρετικά σημαντική, καθώς η Comintern και ο στόχος της θεωρούνταν το 1919 ουσιαστικά ο υπέρτατος σκοπός της ρωσικής επανάστασης. Έτσι, το κύρος του Zinoviev αναδείχθηκε και αυξήθηκε μέσω αυτής της ανάθεσης, κάτι που θα έπαιζε σημαντικό ρόλο μετά τον θάνατο του Λένιν (1924) σε σχέση με τη διεκδίκηση της πρωτοκαθεδρίας στο μπολσεβικικό κόμμα. Σημαντικό ρόλο στην Comintern είχαν επίσης οι μπολσεβίκοι Nikolai Bukharin, Karl Radek και Λέων Τρότσκι, ενώ ο ίδιος ο Λένιν, αν και δεν κατείχε κάποια επίσημη θέση, συνέβαλε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της οργάνωσης. 2 Ήδη από το Συνέδριο αυτό διαφάνηκε ο ρόλος που η Comintern καλούνταν να παίξει στην προσπάθεια να επιτύχει η παγκόσμια επανάσταση. Ο πρώτος στόχος ήταν φυσικά η νίκη ενάντια στον καπιταλισμό, ένα ζητούμενο που θα έπρεπε να είναι βασισμένο στη δημιουργικότητα και στις επιτυχίες των οργανωμένων κομμουνιστικών κομμάτων. 3 Αρχικά και τουλάχιστον μέχρι το 1921 οι μπολσεβίκοι έμοιαζαν σίγουροι για την άμεση επιτυχία της παγκόσμιας επανάστασης, καθώς θεωρούσαν ότι η κατάρρευση του ιμπεριαλισμού και το ξέσπασμα επαναστάσεων σε όλες τις χώρες θα μετέτρεπε τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο σε εμφύλιο, όπου θα έρχονταν αντιμέτωπη η μία τάξη ενάντια στην άλλη. 4 Για να χρηστεί αυτή η πολιτική με επιτυχία η Comintern έπρεπε να απαλλαγεί πλήρως από τα μη επαναστατικά χαρακτηριστικά της Δεύτερης Διεθνούς. Έτσι άνοιξε, από το πρώτο κιόλας συνέδριο, το ζήτημα της «εκκαθάρισης» των κομμουνιστικών κομμάτων από τα ρεφορμιστικά, δηλαδή τα «δεξιά», στοιχεία που είχαν υπερασπιστεί τις κυβερνήσεις των χωρών τους στην έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στην ίδια λογική, τα κόμματα και τα στελέχη της Τρίτης Κομμουνιστικής Διεθνούς έπρεπε να ασκούν δριμεία κριτική στα στελέχη των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. 1 K. McDermott και J. Agnew, The Comintern. A History of International Communism from Lenin to Stalin, Basingstoke 1996, σελ Στο ίδιο, σελ M. Dreyfus, B. Groppo κ.α., Ο Αιώνας των Κομμουνισμών, Αθήνα 2001, σελ «Μανιφέστο της ΚΔ στο παγκόσμιο προλεταριάτο», , Degras, τ.1, ο.π., σελ.45. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 12

14 Αυτό όμως που έδωσε διαφορετική χροιά στις προσπάθειες και στον χαρακτήρα της Comintern μακροπρόθεσμα και που συνέβαλε στη διαμόρφωση της ήταν η εμπλοκή της με τα εσωτερικά ζητήματα της ΡΣΟΣΔ. Κάτι τέτοιο δεν φαινόταν καθόλου ξένο στα μέλη των ΚΚ εκείνης της περιόδου, τα οποία αντιλαμβάνονταν την επανάσταση των Μπολσεβίκων ως την αρχή της παγκόσμιας επανάστασης και το ρωσικό κράτος ως το πρώτο δείγμα της παγκόσμιας κομμουνιστικής δημοκρατίας. 1 Από αυτή την άποψη, για παράδειγμα, οι ενέργειες των ΚΚ ενάντια στις κυβερνήσεις των χωρών τους, οι οποίες συμμετείχαν στην πολεμική προσπάθεια να ανατραπεί το καθεστώς των μπολσεβίκων, 2 δεν υπέκρυπταν κάποια ηγεμονία του ρωσικού παράγοντα. Τέτοιου είδους προσπάθειες γνώρισαν μάλιστα σοβαρές επιτυχίες. Χαρακτηριστική ήταν η «εκστρατεία» βοήθειας της ΡΣΟΣΔ στον ρωσοπολωνικό πόλεμο του 1921, όταν εμποδίστηκε από το διεθνές προλεταριάτο (κυρίως Άγγλους λιμενεργάτες) η μεταφορά πολεμικού υλικού προς την Πολωνία. 3 Η θέση αυτή μπορεί να υποστηριχθεί περισσότερο αν, στην ίδια περίοδο, εξεταστούν οι αντιδράσεις της Comintern και οι αποφάσεις της ΕΕΚΔ όσον αφορά τις επαναστατικές δραστηριότητες σε άλλες περιοχές, όπως για παράδειγμα στη Βαυαρία 4 και στην Ουγγαρία. 5 Διαφαίνεται από τις ανακοινώσεις ότι το ζητούμενο της διεθνοποίησης του σοβιετικού συστήματος και της επέκτασής του σε άλλες χώρες πέραν της Ρωσίας ήταν το σημαντικότερο μέλημα των Κομμουνιστικών Κομμάτων και της Comintern, πέρα και πάνω από τη σωτηρία της ΡΣΟΣΔ. Όταν ο Τρότσκι μάλιστα στο Πρώτο Συνέδριο της Comintern έκανε λόγο, ως Κομισάριος Πολέμου, για τον Κόκκινο Στρατό, φρόντισε να αναφέρει με σαφήνεια τον κομβικό ρόλο του τελευταίου στην προώθηση της παγκόσμιας επανάστασης: Αν και δεν έχει περάσει καθόλου από το μυαλό μας να επιτεθούμε στην Ανατολική Πρωσία αντιθέτως θα ήμασταν εξαιρετικά ικανοποιημένοι αν οι κύριοι Ebert και Scheidemann μας άφηναν να ζήσουμε ειρηνικά ένα πράγμα είναι αναμφισβήτητο: όταν έρθει η ώρα και τα δυτικά αδέλφια μας καλέσουν σε βοήθεια, θα απαντήσουμε: «Είμαστε εδώ! Στο μεταξύ έχουμε εξασκηθεί στη χρήση των όπλων είμαστε έτοιμοι να παλέψουμε και να πεθάνουμε για την Παγκόσμια Επανάσταση!». 6 Από τη στιγμή που ήταν δεδομένο, ακόμα και στους ηγέτες των Μπολσεβίκων, ότι η ρωσική επανάσταση δε θα μπορούσε να επιβιώσει και να αναπτυχθεί χωρίς υποστήριξη από άλλα αντίστοιχα προλεταριακά καθεστώτα που θα προέκυπταν κατόπιν επιτυχημένων επαναστάσεων αλλού, 7 το ζητούμενο της προστασίας της Ρωσίας και η ανάδειξή της ως κομβικού σημείου του κομμουνιστικού αγώνα ήταν κάτι προσωρινό. Επομένως, όσο η Comintern προσλάμβανε το κύρος της από την ρωσική επιτυχία, τόσο η Ρωσία μπορούσε να έχει ως μοναδικό εχέγγυο επιβίωσής της αυτούς ακριβώς 1 Carr, , ο.π, τ.3., σελ «Αποσπάσματα από μανιφέστο της ΕΕΚΔ για την πολωνική επίθεση στην Ρωσία», , Degras, τ.1, ο.π., σελ M. Schwarz, The Foreign Policy of the USSR. Domestic Factors, Encino 1975, σελ «Μήνυμα της ΕΕΚΔ στην Βαυαρική Σοβιετική Δημοκρατία», , Degras, τ.1, ο.π., σελ «Μανιφέστο της ΕΕΚΔ στους εργάτες και στρατιώτες όλων των χωρών για την ουγγρική επανάσταση», , στο ίδιο, σελ Αναφέρεται στο: R.G. Suny, The Structure of Soviet History. Essays and Documents, New York 2003, σελ Z. Steiner The Lights that failed. European International History , New York 2007, σελ Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 13

15 τους οποίους καλούνταν να βοηθήσει. Αυτό μπορεί να γίνει επίσης αντιληπτό και από άλλες λεπτομέρειες, όπως για παράδειγμα την στελέχωση της ΕΕΚΔ, όπου οι Ρώσοι αντιπρόσωποι αποτελούσαν μεν την σχετική πλειοψηφία, αυτό όμως μόνο επειδή η έδρα της Comintern ήταν στα εδάφη τους. Η βεβαιότητα ότι η έδρα της Comintern πολύ σύντομα θα μεταφερόταν δυτικότερα, πιθανότατα στο Βερολίνο, έκανε αυτή την απόφαση να φαίνεται λογική και ακίνδυνη. Προς επίρρωση αυτού, είναι ενδεικτική η ίδρυση στα τέλη του 1919 του «Γραφείου Δυτικής Ευρώπης» στο Amsterdam, αν και υπό ιδιάζουσες συνθήκες, το οποίο θα αποτελούσε έναν συνδετικό κρίκο μεταξύ της απομονωμένης Μόσχας και της Δυτικής Ευρώπης, 1 καθώς και της «Γραμματείας Δυτικής Ευρώπης» 2 στο Βερολίνο με τον ίδιο σκοπό. 3 Στην ίδια λογική αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι και το τέταρτο Συνέδριο η επίσημη γλώσσα της Διεθνούς ήταν η γερμανική κι όχι η ρωσική, κάτι χαρακτηριστικό της εξελικτικής πορείας της οργάνωσης. 4 Αυτή η προτεραιότητα που οι μπολσεβίκοι έδιναν στην παγκόσμια επανάσταση θέτοντάς την πάνω από την δική τους συμπυκνώνεται στην υιοθέτηση του συνθήματος της «Διαρκούς Επανάστασης», σύμφωνα με την οποία οι συνθήκες στη Ρωσία δεν επέτρεπαν στη χώρα να φτάσει άμεσα στον σοσιαλισμό μέσω μίας επανάστασης, αλλά μόνο μέσω της διαρκούς «επαναστατικής» μεταμόρφωσης των οικονομικών συνθηκών (μετατόπιση του οικονομικού ενδιαφέροντος από την αγροτική στη βιομηχανική παραγωγή) σε άμεση πάντοτε συνάρτηση με τις επαναστατικές εξελίξεις σε άλλες χώρες. Η συγκεκριμένη θεωρία είχε πρωτοεκφραστεί από τον Τρότσκι το 1906 και είχε γίνει αποδεκτή από το σύνολο των επαναστατικών κομμάτων στη Ρωσία μέχρι το Υπό αυτές τις συνθήκες και με αυτή την λογική, η ΕΕΚΔ ανέλαβε στον χρόνο που μεσολάβησε μέχρι το δεύτερο Συνέδριο να δημιουργήσει (εκεί που δεν υπήρχαν) και να καθοδηγήσει τα Κομμουνιστικά Κόμματα, ώστε να οργανωθούν και να είναι έτοιμα για την επερχόμενη επανάσταση, επιτελώντας ταυτόχρονα και τον ρόλο του θιασώτη του κεκτημένου, δηλαδή της Ρωσικής Επανάστασης. Στο ζήτημα αυτό ήταν α- ναγκαίο να υπερπηδηθούν πολύ μεγάλες δυσκολίες. Πρώτο μέλημα των ηγετών της Comintern ήταν η ύπαρξη ενιαίων μαζικών κομμάτων, κάτι που έλειπε από όλες σχεδόν τις χώρες, ακόμα και από αυτές (όπως π.χ. η Γερμανία), όπου η επανάσταση φάνταζε κοντινή. Μετά την ρήξη της Comintern με την «δεξιά» σοσιαλδημοκρατία, τον κορμό δηλαδή της Δεύτερης Διεθνούς, (αν κι όχι με όλα τα κομμάτια της), έμενε η «άκρα αριστερά» του κομμουνιστικού κινήματος. Ο Λένιν, στο έργο του Ο «αριστερισμός», παιδική αρρώστια του κομμουνισμού, 6 το οποίο ολοκλήρωσε τον Απρίλιο του 1920, επιτέθηκε σε αυτή την «αριστερή» λογική που είχε αναπτυχθεί στο εσωτερικό διαφόρων κομμάτων και η οποία επέτασσε αποχή από τις εκλογές, δημιουργία ξεχωριστών εργατικών συνδικάτων καθοδηγούμενων από κομμουνιστικές δυνάμεις και γενικότερα αντιλαμβανόταν την επανάσταση με υπερβολικά ριζοσπαστικούς όρους, απομακρύνοντας έτσι τα κόμματα από τις μάζες. Ερχόμενος ο Paul Levi, ηγέτης του KPD, αντιμέτωπος με τέτοιες τάσεις στο δεύτερο Συνέδριο του κόμματος στη Χαϊδελβέργη, οδήγησε τα στελέχη της άκρας αριστεράς 1 M. Caballero, Latin America and the Comintern, Cambridge 1986, σελ Βέβαια, οι διαμάχες μεταξύ των δύο γραφείων και η αδυναμία αποτελεσματικής λειτουργίας τους αναδεικνύουν, εκτός από τον επιθυμούμενο διεθνισμό, και την χαοτική κατάσταση στο εσωτερικό της Comintern κατά το πρώτο έτος της λειτουργίας της. 3 Carr, , τ.3, ο.π., σελ Dreyfus, Groppo κ.α., ο.π., σελ Λ. Τρότσκι, Results and Prospects, 6 Λένιν, ο.π., τ.41, σελ Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 14

16 σε αποχώρηση. Το KPD διασπάστηκε και τα αποχωρήσαντα στελέχη ίδρυσαν το Κομμουνιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας (KAPD). 1 Η διάσπαση αυτή ανέδειξε τις αντιφάσεις που επικρατούσαν στους κόλπους της Comintern όσον αφορά τους συμμάχους και τους αντιπάλους της. Αν και οι θέσεις του Levi βρήκαν σύμφωνο τον Radek (ο οποίος ήταν ο απεσταλμένος της Comintern στη Γερμανία και γνώστης των γερμανικών υποθέσεων) και τον Λένιν, ωστόσο η διάσπαση του κόμματος ήταν κατά κοινή αποδοχή μια αρνητική εξέλιξη. 2 Η Comintern, σε αντίθεση με ό,τι έπραξε το KPD, επιθυμούσε να προσελκύσει αυτούς τους «αριστερούς κομμουνιστές» και να τους εντάξει στους κόλπους των οργανωμένων Κομμουνιστικών Κομμάτων που οραματιζόταν, ωστόσο η διαγραφή στελεχών και οι απόλυτες θέσεις που εύκολα οδηγούσαν σε ρήξη ήταν μια πρακτική που δεν μπορεί να θεωρηθεί ξένη για το αυστηρό οργανωτικό μοντέλο που προωθούσαν οι μπολσεβίκοι. 3 Έτσι, ήδη από το 1919 διαγράφεται ένα πρόβλημα ζωτικής σημασίας για την Comintern και το πλαίσιο μέσα στο οποίο επιθυμούσε να καθοδηγήσει την παγκόσμια επανάσταση. Η λύση που βρέθηκε και η οποία θα έπαιρνε επίσημη μορφή λίγους μήνες αργότερα, στο δεύτερο Συνέδριο της Comintern, ήταν η ενότητα με αυστηρούς όρους συμμετοχής. Γενικότερα υπήρχε η πεποίθηση ότι σε κάθε χώρα θα έπρεπε να υπάρχει ένα μόνο κομμουνιστικό κόμμα, υπόλογο στη Διεθνή. Στην λογική αυτή έγινε προσπάθεια να προσελκυθούν και κομμάτια της πρώην σοσιαλδημοκρατίας που είχαν έρθει σε ρήξη με τα παραδοσιακά σοσιαλιστικά κόμματα της Δεύτερης Διεθνούς αλλά δεν είχαν ριζοσπαστικοποιηθεί αρκετά, ώστε να ενταχθούν άμεσα στην Κομμουνιστική Διεθνή. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Ανεξάρτητου Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Γερμανίας (USPD), το οποίο διασπάστηκε τον Μάρτιο του 1916 από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (SPD), όντας κατά του πολέμου. Το 1919 το κόμμα διχάστηκε ως προς την θέση που έπρεπε να πάρει στο διεθνές εργατικό κίνημα. Εν τέλει τα στελέχη του ψήφισαν τον Δεκέμβριο του 1919 υπέρ της εγκατάλειψης της Δεύτερης Διεθνούς (227 υπέρ έναντι 54 κατά) και ταυτόχρονα ενάντια στην προσχώρηση στην Τρίτη (169 ψήφοι έναντι 114). 4 Η Comintern ανέλαβε να προσελκύσει το μεγαλύτερο κομμάτι του κόμματος αυτού με επιστολές και καλέσματα συμβουλευτικού αλλά και κριτικού χαρακτήρα. 5 Πέραν αυτών, η Comintern είχε επικοινωνία με όλα τα κόμματα τα οποία ήδη συμμετείχαν στην Κομμουνιστική Διεθνή, δίνοντας οδηγίες και ανταλλάσοντας πληροφορίες. Τόσο η ρήξη με τα «δεξιά», όσο και οι αυστηρές νουθεσίες προς τα «άκρα αριστερά» προοικονομούσαν τη στάση της Comintern απέναντι στην κομμουνιστική αριστερά, δηλαδή εκεί που έβρισκε την μεγαλύτερη απήχηση και ασκούσε εκ των πραγμάτων την μεγαλύτερη επιρροή. Τα κόμματα που ανήκαν στην Comintern όφειλαν να υπακούν ακριβώς στους κανόνες της οργάνωσης με βάση τις αρχές της Comintern, που προσομοίαζαν βέβαια εκ των πραγμάτων σε αυτές του κόμματος των Μπολσεβίκων. Η αυστηρότητά αυτή εκφράστηκε βέβαια αρχικά περισσότερο στην «στρατιωτικά» δομημένη οργανωτική λογική της, η οποία βρήκε την αντανάκλασή της στο Δεύτερο Συνέδριό (19 Ιουλίου- 7 Αυγούστου 1920). 1 Degras, τ.1, ο.π., σελ P. Broue, The German Revolution, (μετ.john Archer), Boston 2005, σελ A. Wirsching, «The Impact of Bolshevization and Stalinization on French and German Communism: A Comparative View», Ν. LaPorte, Κ. Morgan, Μ. Worley (εκδ.), Bolshevism, Stalinism and the Comintern. Perspectives on Stalinization, , Basingstoke 2008, σελ Broue, ο.π., σελ «Αποσπάσματα από γράμμα της ΕΕΚΔ προς την ΚΕ του KPD και το προεδρείο του USPD», , Degras, τ.1, ο.π., σελ Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 15

17 Η συμμετοχή αυτή τη φορά ήταν πολύ διευρυμένη (περισσότεροι από 200 αντιπρόσωποι 37 χωρών) ενώ οι διεργασίες του συνεδρίου κράτησαν περίπου έναν μήνα. Στο Δεύτερο Συνέδριο μπήκαν οι βάσεις για τον σχηματισμό των Κομμουνιστικών Κομμάτων που θα απάρτιζαν την Κομμουνιστική Διεθνή και οι πρώτες σοβαρές κατευθυντήριες γραμμές για την οργάνωσή τους. Από αυτή την άποψη το Συνέδριο αυτό ήταν σημαντικότερο από το πρώτο, καθώς έβαλε τα θεμέλια για την διαμόρφωση του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος και της ίδιας της Comintern. Από την πλευρά του διεθνούς προλεταριακού κινήματος, το κύριο καθήκον των κομμουνιστικών κομμάτων την παρούσα στιγμή είναι να αναζωογονήσει τις διαλυμένες κομμουνιστικές δυνάμεις, να δημιουργήσει ένα ενωμένο κομμουνιστικό κόμμα σε κάθε χώρα (ή να επανενώσει και να αναγεννήσει κόμματα που υπάρχουν ήδη) και να πολλαπλασιάσει 10 φορές το έργο της προετοιμασίας του προλεταριάτου για την κατάκτηση της κρατικής εξουσίας με τη μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου. 1 Το σημαντικότερο έγγραφο του Συνεδρίου ήταν οι λεγόμενοι 21 όροι, κείμενο που συντάχθηκε από τον Λένιν και όπου περιγράφονται οι όροι που όφειλε να τηρεί ένα κόμμα για να ενταχθεί στην Κομμουνιστική Διεθνή. 2 Είχαν εν τω μεταξύ προηγηθεί διάφορα κείμενα που ανέλυαν συγκεκριμένες πτυχές της κομμουνιστικής στρατηγικής και τα οποία εν πολλοίς συμπυκνώθηκαν στους 21 όρους. Η σημασία του εγγράφου αυτού θα φαινόταν άμεσα, καθώς, ειδικά οι δύο τελευταίοι όροι, έγιναν αντικείμενο μεγάλων συζητήσεων, αφού έθεταν οριστικό τέλος σε κάθε επαφή που τα νέα κομμουνιστικά κόμματα μπορούσαν να έχουν με οποιοδήποτε «δεξιό» στοιχείο, συμπεριλαμβανομένων και των αμφιλεγόμενων, όπως το USPD. Ο Zinoviev θα έλεγε χαρακτηριστικά, όπως δεν είναι εύκολο για μια καμήλα να περάσει μέσα από το μάτι μιας καρφίτσας, έτσι, ελπίζω, δε θα είναι εύκολο για τους υποστηρικτές του κέντρου να ξεγλιστρήσουν από τους 21 όρους. 3 Συγκεκριμένα, στον όρο 2 αναφέρεται ότι όλα τα κόμματα πρέπει να απαλλαγούν από τα ρεφορμιστικά στοιχεία, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει την απομάκρυνση έμπειρων στελεχών, ενώ με τον όρο 12 ξεκαθαρίζεται ότι κόμματα που ανήκουν στην Κομμουνιστική Διεθνή πρέπει να βασίζονται στην αρχή του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Στο ίδιο πλαίσιο, οι αποφάσεις της ΕΕΚΔ, σε αντίθεση με αντίστοιχα όργανα της Δεύτερης Διεθνούς που δεν είχαν τέτοιες αρμοδιότητες, δέσμευαν όλα τα κομμουνιστικά κόμματα που ανήκαν σε αυτή (όρος 16). Οι δύο τελευταίοι όροι του εγγράφου, που προστέθηκαν κατόπιν πιέσεων από διάφορα μέλη του Συνεδρίου, ήταν οι πιο αυστηροί και ως εκ τούτου αυτοί που τροφοδότησαν τις μεγαλύτερες συζητήσεις. Σύμφωνα με τον όρο 20 οι όροι έπρεπε να γίνουν αποδεκτοί από τα 2/3 των στελεχών του εκάστοτε κομμουνιστικού κόμματος, ενώ ο όρος 21 απαιτούσε τη διαγραφή αυτών που είχαν καταψηφίσει το έγγραφο. Αν και σίγουρα όλοι αυτοί οι όροι διαμόρφωναν μια πολύ συγκεκριμένη εικόνα για τα μελ- 1 «Θέσεις για τα βασικά καθήκοντα της ΚΔ, που αποφασίστηκαν από το Δεύτερο Συνέδριο», , στο ίδιο, σελ «Όροι για την αποδοχή στην ΚΔ, που εγκρίθηκαν από το Δεύτερο Συνέδριο», , στο ίδιο, σελ Στο ίδιο, σελ.167. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 16

18 λοντικά οργανωμένα επαναστατικά κόμματα, ωστόσο αυτός που κατά πάσα πιθανότητα είχε την μεγαλύτερη μακροπρόθεσμη επιρροή ήταν ο όρος 14. Σύμφωνα με αυτόν, Κάθε κόμμα που επιθυμεί να συμμετέχει στην Κομμουνιστική Διεθνή είναι υποχρεωμένο να παραχωρεί απροϋπόθετη βοήθεια σε κάθε Σοβιετική δημοκρατία εναντίον των αντεπαναστατικών δυνάμεων 1 Το 1920, όταν η κατάσταση στην Ευρώπη ήταν ακόμα ρευστή, η συγκεκριμένη διατύπωση αφορούσε, στο μυαλό των απανταχού κομμουνιστών, όλες τις πιθανές σοβιετικές δημοκρατίες που δημιουργούνταν. Παρόλα αυτά ο όρος αυτός άνοιξε τον δρόμο για αυτό που, λίγα χρόνια αργότερα, θα εξελισσόταν στη θέση του Στάλιν για τον «σοσιαλισμό σε μία χώρα» και θα ερχόταν σε πλήρη ρήξη με την λογική της διαρκούς επανάστασης. Αυτή όμως η εξέλιξη δεν υπήρχε ως πιθανότητα τη στιγμή που συγκαλούνταν το Δεύτερο Συνέδριο. Για να γίνει κατανοητό το πώς η Comintern έφτασε σε αυτό το μεγάλο βαθμό συγκεντρωτισμού και αυστηρότητας αλλά και το πώς ο αγώνας για την επιβίωση της μπολσεβικικής επανάστασης πήρε την σκυτάλη από αυτόν της παγκόσμιας κομμουνιστικής επιτυχίας θα ήταν χρήσιμο να εξεταστεί πρώτα η κατάσταση μέσα στο ίδιο το ΚΚΡ (μπ.). Η κατάσταση στο εσωτερικό του ΚΚΡ (μπ.) κατά τη διάρκεια του εμφυλίου ( ) Από τον Απρίλιο του 1918 το ΚΚΡ (μπ.) επωμίστηκε έναν άγνωστο για αυτό ρόλο. Πέραν του κυβερνητικού έργου που είχε κληθεί να αναλάβει εγκαταλείποντας μια χρόνια παράνομη ή ημιπαράνομη δράση, η εισβολή των ιαπωνικών στρατευμάτων στο Βλαδιβοστόκ άνοιξε έναν νέο κύκλο πολέμου για την Ρωσία, ο οποίος θα απομυζούσε τον ρωσικό λαό από κάθε δυνατότητα ανάπτυξης για τα επόμενα τρία χρόνια. Ο εμφύλιος πόλεμος που το ΚΚΡ (μπ.) διεξήγε επηρέασε βαθιά την οργάνωση, την ψυχολογία αλλά και τα ίδια τα μέλη του κόμματος, κάτι που θα είχε μακροπρόθεσμες επιπτώσεις σε αυτό. Η βασικότερη συνέπεια της κατάστασης αυτής ήταν η στρατιωτικοποίηση του κόμματος στο επίπεδο της οργάνωσης. Η αναγκαιότητα λήψης γρήγορων και αποτελεσματικών αποφάσεων και μιας γραφειοκρατίας που θα μπορούσε να τις μεταφέρει και να τις εκτελέσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οδήγησε, σε συνδυασμό με τις αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού που ήδη ίσχυαν, σε ένα αυστηρά συγκεντρωτικό κόμμα που ταυτόχρονα ήταν και ο φορέας της κρατικής εξουσίας. Πράγματι, ο τρόπος οργάνωσης του κόμματος μετά το 1918 θύμιζε σε κάποιες περιπτώσεις περισσότερο στρατιωτικό μηχανισμό παρά επαναστατικό κόμμα. 2 Εκεί οφείλεται άλλωστε, κι αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, και η αυστηρά ιεραρχική δομή της ίδιας της Comintern, η οποία έγινε, όπως σημειώθηκε προηγουμένως, ακριβώς με πρότυπο το κόμμα των μπολσεβίκων. Αυτή η διαδικασία βέβαια δε σήμαινε εγκατάλειψη των μαρξιστικών αρχών, συνέβαλε όμως βραχυπρόθεσμα στον αποπροσανατολισμό των μπολσεβίκων από την πραγματοποίηση του προγράμματός τους και μακροπρόθεσμα δημιούργησε έναν δυσκίνητο γραφειοκρατικό μηχανισμό. 1 Στο ίδιο, σελ Λένιν, «Συνδιάσκεψη της Οργάνωσης του Κυβερνείου Μόσχας του ΚΚΡ (μπ.)», , τ.42, ο.π., σελ.32. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 17

19 Εκτός αυτού, ο εμφύλιος πόλεμος ανάγκασε το ΚΚΡ (μπ.) να δεχτεί στους κόλπους του πλήθος στελεχών, ξένων μέχρι εκείνη τη στιγμή προς το κόμμα, κάτι που θα α- νάγκαζε τον Λένιν να προτείνει πολλές φορές την εκκαθάριση των κομματικών μελών. 1 Η εν πολλοίς λανθασμένη διαχείριση αυτού του καθήκοντος θα άλλαζε ως ένα σημείο τον χαρακτήρα της βάσης των μπολσεβίκων, γεγονός που θα είχε συνέπειες στο μέλλον. Οι σημαντικές αλλαγές που επήλθαν στο κόμμα, κυρίως στο επίπεδο της κομματικής νοοτροπίας, 2 θα είχαν φυσικά πολύ σημαντικές επιπτώσεις και στη Διεθνή. Τέλος, η ενεργή και δυναμική συμμετοχή των ξένων δυνάμεων προς βοήθεια του Λευκού Στρατού με σκοπό την ανατροπή των μπολσεβίκων και των κεκτημένων της επανάστασης εξέθρεψε μια νοοτροπία φόβου στο ΚΚΡ (μπ.), με βάση τον οποίο η ηγεσία του έπρεπε διαρκώς να είναι έτοιμη για πόλεμο με οποιαδήποτε καπιταλιστική δύναμη, 3 προεξάρχουσας της Βρετανίας. Το συγκεκριμένο στοιχείο θα εμφανιστεί αρκετές φορές καθόλη τη διάρκεια της πορείας του σοβιετικού κράτους προς τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεδομένης της θέσης που η Comintern θα έπαιρνε σταδιακά ως άτυπο όργανο της σοβιετικής πολιτικής, αυτή η εξέλιξη είναι επίσης άρρηκτα συνδεδεμένη μαζί της. Πέρα από τις γενικότερες αυτές διαδικασίες που άφησαν ανεξίτηλο το στίγμα τους στο ΚΚΡ (μπ.) και στην Σοβιετική Ένωση υπήρχαν και ειδικότερα προβλήματα που οι μπολσεβίκοι κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν από τη στιγμή που ανέλαβαν την εξουσία στη Ρωσία, προβλήματα που αφορούσαν τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική πολιτική και τα οποία, τουλάχιστον μεσοπρόθεσμα, θα δρομολογούσαν εξελίξεις σε όλες τις πτυχές της πολιτικής των μπολσεβίκων. Η υπογραφή της ειρήνης του Μπρεστ- Λιτοφσκ για παράδειγμα προκάλεσε μεγάλες διαμάχες ως προς την αναγκαιότητά της. Το γεγονός όμως ότι τέτοιου είδους ζητήματα επιλύθηκαν χωρίς απώλειες για το κόμμα και την επανάσταση και οδήγησαν στην τελική επικράτηση στον εμφύλιο χάρισε αισιοδοξία στα στελέχη και πίστη στην ορθότητα των πρακτικών του ΚΚΡ και αυτό σίγουρα συνέβαλε στην θετική εικόνα που μπόρεσε να επιδείξει το κόμμα στο Δεύτερο Συνέδριο της Comintern το Έτσι λοιπόν οι 21 όροι αναπαράγουν τα δύο βασικά στοιχεία που το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα αποκόμισε από την ρωσική εμπειρία: από την μία την οργανωτική αυστηρότητα και πειθαρχεία και από την άλλη την αισιοδοξία ότι η κομμουνιστική επαναστατική λογική και πρακτική, σε ρήξη με την «προδοτική σοσιαλδημοκρατία», μπορούσε γρήγορα να οδηγήσει σε μια άλλη ελεύθερη κοινωνία. Τα επόμενα χρόνια θα εξάλειφαν σταδιακά το δεύτερο αυτό συστατικό στοιχείο της νοοτροπίας της Comintern. Συγκεκριμένα. μέχρι και τον Μάρτιο του 1921 το πρώτο στοιχείο, αυτό της πειθαρχίας, συνδεδεμένο πλέον άρρηκτα με την αναγκαιότητα της ρεαλιστικής πολιτικής μακριά από τις υπέρμετρες αισιοδοξίες του παρελθόντος, θα έβρισκε την πλήρη του αντανάκλαση στο 10 ο Συνέδριο του ΚΚΡ. Η ανάκαμψη του καπιταλισμού και το 10 ο Συνέδριο του ΚΚΡ (μπ.) Δεν πέρασαν δύο βδομάδες από την λήξη του δεύτερου Συνεδρίου, όταν ξεκίνησε η πολωνική αντεπίθεση κατά της ελπιδοφόρας για την Comintern ρωσικής επέλασης προς την Βαρσοβία (16 Αυγούστου 1920). Αυτή η εξέλιξη σήμανε το τέλος των ελπί- 1 Στο κείμενο θεωρούμενο ως «η διαθήκη του Λένιν», η μείωση των μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι μία από τις προτεραιότητες που ο Λένιν θέτει στη μελλοντική ηγεσία (Λένιν, τ.45, ο.π., σελ ). 2 M. Lewin, The Soviet Century, London 2005, σελ Steiner, ο.π., σελ.144. Η Comintern και η σοβιετική πολιτική Σελίδα 18