Ο ΒΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Transcript

1 ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΠΑΧΕΛΑΣ Ο ΒΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Ο ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΩΝ, ΔΕΚΑΤΗ ΕΚΤΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ» Ι. Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ Α.Ε.

2 Σειρά: Πολιτική & Ιστορία 35 Πρώτη έκδοση: Ιούνιος 1997 Δέκατη έκδοση: Μάιος 1998 Δέκατη πέμπτη έκδοση: Οκτώβριος 2000 Δέκατη έκτη έκδοση: Ιούλιος 2001

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΟΣΕΣ φορές, πόσα βιβλία προσθέτουν τόσα καινούργια στοιχεία στη γνώση μας μιας εποχής, ώστε να γίνονται απαραίτητα; Και πόσες φορές τέτοια βιβλία ρίχνουν καινούργιους προβολείς στα πρόσωπα και τα συμβάντα της εποχής αυτής, ώστε να τους προσδίδουν καινούργιες διαστάσεις; Και πόσες φορές τούτο συμβαίνει για την ίδια μας την εποχή, που καλύπτεται από τόσα μέσα, εκτυλίσσεται περισσότερο από κάθε άλλη μπρος στα μάτια όλων μας, με πρωταγωνιστές που παρακολουθούνται από τις εφημερίδες μας, ακούγονται από τα ραδιόφωνά μας, εμφανίζονται στις οθόνες των τηλεοράσεων μας, ώστε να δημιουργείται η ψευδαίσθηση πως καμία τους κίνηση δεν γίνεται να μας διαφύγει; Σπάνια, θα ήταν η απάντηση κι ακόμα πιο σπάνια σ' έναν τόπο όπως ο δικός μας, όπου ημερολόγια όλο και λιγότερο κρατούνται, απομνημονεύματα λιγοστά γράφονται, αλληλογραφίες πολιτικών δεν δημοσιεύονται και τα αρχεία εύκολα δεν ανοίγονται. Αλλά και για έναν ακόμα λόγο: Γιατί, σ' έναν τόπο και μικρό και γεωπολιτικά εκτεθειμένο και με ηγέτιδες τάξεις που συνέδεαν τη θέση τη δική τους και του τόπου τους με τα συμφέροντα άλλων παραγόντων, η εξάρτηση από τις ενέργειες και τις επιδιώξεις ξένων δυνάμεων ήταν τόσο μεγάλη, ώστε η πρόσβαση στα αρχεία των δυνάμεων αυτών είναι απαραίτητη για όποιον επιχειρεί να συγγράψει τη δική μας σύγχρονη ιστορία. Πως η ιστορία από το 1940 και πέρα διαπλάστηκε με την ενεργό συμμετοχή ευρύτατων στρωμάτων του λαού μας δεν αναιρεί τις επισημάνσεις αυτές. Ακόμα όμως λιγότερο στις φάσεις της εκείνες, κατά τις οποίες οι παράγοντες δεν ήταν όλοι εμφανείς αλλά άνηκαν σε κλειστά κυκλώματα, κινούνταν με συνωμοτικούς κανόνες και εμφανίζονταν στη σκηνή τις στιγμές που οι ίδιοι όριζαν. Έτσι, η ιστορία του ΙΔΕΑ δεν έχει γραφτεί κι ούτε εκείνο ακόμα το κεφάλαιό της που εκτυλίχθηκε στη Μέση Ανατολή εδώ και μισό και πλέον αιώνα. Κι όταν ένα μέλος του της εποχής εκείνης είχε την απρονοησία να καταθέσει τη μαρτυρία του, οι δικοί του σύντροφοι είναι αυτοί που μερίμνησαν αποτελεσματικά για την εξαφάνισή της. Και πως να μην προστεθεί ότι η ιστορία ακόμα δυσχερέστερα εξιχνιάζεται, όταν οι κινήσεις των μικρών αυτών ομάδων βρίσκονται σε σχέση αλληλεξάρτησης με τις επιδιώξεις κάθε λογής δικών μας και, ακόμα περισσότερο, ξένων υπηρεσιών, είτε «ασφαλείας» είτε «πληροφοριών», κρατικών μεν αλλά όχι πάντοτε ελεγχόμενων από τους φορείς της επίσημης εκτελεστικής εξουσίας (και καθόλου της νομοθετικής), γι' αυτό και, τελικά, μυστικών. Το βιβλίο του Αλέξη Παπαχελά είναι, για όλους αυτούς τους λόγους, μοναδικό και ως εργαλείο για τον αυριανό μας ιστορικό, αναντικατάστατο. Γιατί είναι η πρώτη φορά που έλληνας ερευνητής έχει με τόση επιμονή και τόση επίπονη επιμέλεια αναζητήσει στα αρχεία μιας της μόνης σήμερα «υπερδύναμης» τα ίχνη της δικής μας ιστορίας για μια τόσο μακρά περίοδο και απεικονίσει, μέσα από τις εκθέσεις, τις αναφορές και τις εκτιμήσεις των εδώ απεσταλμένων ή εκπροσώπων της και τις δικές τους στάσεις και επιδιώξεις, αλλά και του ελληνικού πολιτικού κατεστημένου τη (συχνά απίστευτη) συμπεριφορά. Θα μπορούσε, δίχως άλλο, να υποστηριχθεί πως όσοι συνέτασσαν τις αναφορές αυτές ούτε ορθή απεικόνιση καταστάσεων παρείχαν πάντοτε στους προϊσταμένους τους ούτε και πιστά πάντοτε μετέφεραν όσα άκουγαν (πέρα από το φυσικό ερώτημα για την ειλικρίνεια όλων των συνομιλητών τους). Είναι όμως η πρώτη φορά που αυτό το κεφάλαιο της ιστορίας μας υποβάλλεται σε παρόμοιο έλεγχο και δέχεται παρόμοιο φωτισμό που οι άνθρωποι, των οποίων γνωρίζαμε τις δημόσιες εκφάνσεις, ακούγονται στις ιδιαίτερες συνομιλίες τους που ο πέπλος των επίσημων δηλώσεων διαπερνάται που οι εξαρτήσεις στις οποίες είχε προσδοθεί ο όρος «αμερικανοκρατία» αποκτούν πραγματική υπόσταση που το ρητορικό σχήμα υλοποιείται. Η εξάρτηση είναι μια σχέση επώδυνη, όπου η εθελοδουλία του ασθενέστερου έχει ως αντίκρισμα

4 την υπεροψία και την περιφρόνηση του ισχυρότερου. Γι' αυτό, και αν κανείς Έλληνας δεν μπορεί να νιώσει ευτυχής στην ανάγνωση των σελίδων που ακολουθούν, κανείς δεν έχει το δικαίωμα να τις προσπεράσει αδιάφορος. Είναι και αυτή η δοκιμασία το τίμημα της αυτογνωσίας. Πως την αυτογνωσία αυτή προσφέρει ένας δημοσιογράφος είναι, για έναν άλλο δημοσιογράφο, λόγος σήμερα και ικανοποίησης και υπερηφάνειας. ΛΕΩΝ Β. ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

5 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Η ΕΡΓΑΣΙΑ για το βιβλίο αυτό άρχισε τον Ιανουάριο του Η πρώτη μου επαφή με την ιστορική έρευνα σημειώθηκε κατά τη διάρκεια της παραγωγής των δύο ντοκιμαντέρ που πρόβαλε το MEGA τον Απρίλιο του 1993 και τον Ιούλιο του 1994 για το ρόλο των Αμερικανών στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου και στην τουρκική εισβολή στην Κύπρο τον Ιούλιο του Ύστερα από την εμπειρία εκείνη, θεώρησα πως ήταν σημαντικό να καταγραφεί η αμερικανική ανάμειξη και άποψη για μια κρίσιμη εικοσαετία της σύγχρονης πολιτικής μας ιστορίας. Χρειάστηκε αρκετός χρόνος για να ξεπεράσω τις δυσκολίες από την έλλειψη στοιχείων σχετικά με μια περίοδο για την οποία έχουν γραφεί εκατοντάδες αναλύσεων, αλλά ελάχιστες έρευνες βασισμένες σε πρωτογενές υλικό. Η εμπειρία αυτή έμοιαζε αρκετά με τις αντιδράσεις του ανθρώπου ο οποίος μπαίνει, πρώτη φορά, σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Στην αρχή δεν μπορεί να διακρίνει τίποτε απολύτως, αλλά σιγά σιγά συνηθίζει στο σκοτάδι και αρχίζει να ανακαλύπτει αντικείμενα και εμπόδια. Σκοπός αυτού του βιβλίου ήταν να αφηγηθεί το ρόλο των Αμερικανών κατά την περίοδο , με ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο που έπαιξαν στη πολιτική ζωή του τόπου και τις συνωμοσίες που οδήγησαν στο «βιασμό της ελληνικής δημοκρατίας» την 21η Απριλίου του Το βιβλίο είναι βασισμένο σε απόρρητα αμερικανικά έγγραφα τα οποία αποχαρακτηρίσθηκαν κατά την τελευταία διετία, συνεντεύξεις με πρωταγωνιστές της εποχής, καθώς και έγγραφα που δόθηκαν στον συγγραφέα από «ιδιωτικές πηγές». Όπου ήταν δυνατόν οι πηγές αποκαλύπτονται. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό δεν ήταν εφικτό, λόγω της δέσμευσης πρώην αξιωματούχων της CIA και του Στέητ Ντηπάρτμεντ να μην αποκαλύψουν μυστικά που αφορούν τη θητεία τους στις υπηρεσίες αυτές. Θέλω να πιστεύω ότι άρχισα και τελείωσα την εργασία αυτή χωρίς προκαταλήψεις, στερεότυπα ή πρόωρα συμπεράσματα για το ρόλο των πρωταγωνιστών. Ταυτοχρόνως ακολούθησα την αρχή πως κανείς δεν έχει ασυλία στην ιστορία, όσο δυσάρεστα και αν είναι τα συμπεράσματα στα οποία μπορεί να καταλήξει κάποιος για πρόσωπα και πράγματα. Ο αναγνώστης θα πρέπει να θυμάται πως όλα τα έγγραφα και οι συνεντεύξεις απεικονίζουν το πώς έβλεπαν οι Αμερικανοί τις εξελίξεις της εποχής μέσα από το δικό τους πρίσμα και φίλτρο. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι ζωγραφίζουν με ανάγλυφο τρόπο το ελληνικό πολιτικό σκηνικό. Πολλές φορές αποδίδουν γλαφυρά τις σκέψεις και τις αντιφάσεις σημαινόντων Ελλήνων σε κρίσιμες στιγμές της πρόσφατης ιστορίας μας. Οι περιγραφές αυτές είναι ιδιαίτερα πολύτιμες, αν σκεφθεί κανείς την ένδεια που χαρακτηρίζει την ελληνική ιστοριογραφία από πλευράς πρωτογενών αρχείων, μαρτυριών, κλπ. Η έρευνα και συγγραφή του βιβλίου ήταν ένα μακρινό και μοναχικό ταξίδι, το οποίο θα ήταν ανέφικτο χωρίς τη συνδρομή φίλων και συνεργατών. Θα ήθελα να ευχαριστήσω ορισμένους εξ αυτών με κίνδυνο να παραλείψω κάποιους, ενώ άλλους πάλι προτιμώ να μην τους αναφέρω για να προστατεύσω την επιθυμία τους να μείνουν ανώνυμοι. Ευχαριστώ κατ' αρχάς τους κ.κ. Σπύρο Μαρκεζίνη, Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, Σπύρο Λιναρδάτο, Νίκο Φαρμάκη, Στυλιανό Παττακό, πρέσβη Μπομπ Κήλυ, πρέσβη Φίλιπς Τάλμποτ, Τζων Όουενς, Τζων Ντέυ, Τζων Φατσέα, Τσάρλυ Μακκάσκιλ, Αλ Άλμερ, πρέσβη Τομ Μπόγιατ, Τζο Σίσκο, πρέσβη Λουκ Μπατλ, Γουώλτερ Ράστοου, πρέσβη Νορμπ Άνσουτζ, Στούαρτ Ρόκγουελ, για τη συνδρομή τους. Ακόμη, μετά θάνατον, δυστυχώς, τον βετεράνο αμερικανό διπλωμάτη Τάουνυ Φρήντμαν, ο οποίος στάθηκε πηγή έμπνευσης στο πρώτο στάδιο επεξεργασίας του βιβλίου. Ευχαριστώ επίσης τη διοίκηση και τη διεύθυνση Ειδήσεων του MEGA Channel, που μού έδωσε την ευκαιρία και τα μέσα να ασχοληθώ με τα δύο ντοκυμαντέρ που με

6 ώθησαν στην έρευνα. Σε προσωπική βάση, οι Χάρης Ροκανάς, Σταύρος Λαμπρινίδης, Βασίλης Φουρλής, Στάθης Λαγουδάκης, Θοδωρής Ρουσσόπουλος, Άγγελος Στάγκος, Αχιλλέας Παπάρσενος, Κώστας Ιορδανίδης, Μιχάλης Ιγνατίου, Παντελής Καψής, Κώστας Παπαϊωάννου και Άλκης Κούρκουλας βοήθησαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στη διαδικασία της συγγραφής. Είμαι ακόμη ευγνώμων στον διευθυντή των Νέων Λέοντα Καραπαναγιώτη για τις εξαιρετικά χρήσιμες παρατηρήσεις του καθώς και το γεγονός ότι δέχθηκε να γράψει τον πρόλογο. Πάνω απ' όλα όμως του χρωστώ τη διαπίστωση πως η δημοσιογραφία δεν είναι ανάγκη να εξαντλείται στη ρηχή μελέτη εφήμερων γεγονότων. Στον φίλο και συνεργάτη Ηλία Βλάντον ανήκουν θερμές ευχαριστίες, γιατί ήταν ο άνθρωπος που μού «άνοιξε την πόρτα» στον δύσκολο αλλά μαγευτικό κόσμο της έρευνας. Η πρακτική βοήθειά του όπως και οι μακρές νυχτερινές συζητήσεις ήταν καθοριστικές. Το βιβλίο δεν θα είχε ασφαλώς εκδοθεί χωρίς την υποστήριξη του εκδοτικού οίκου «Εστία», που έδειξε θερμό ενδιαφέρον από την πρώτη στιγμή, και την επιμέλεια του Διονύση Καψάλη, με τον όποιο με συνδέει πλέον στενή φιλία. Ευχαριστώ ακόμη την καλή, προσωπική φίλη Τίνα Πλυτά, για το χρόνο, την ενέργεια και τη φροντίδα με την οποία ξόδεψε πολλές ώρες στο Παρίσι πάνω από τις αναρίθμητες εκδοχές του σημερινού κειμένου. Τέλος, το ταξίδι αυτό δεν θα είχε τελειώσει ποτέ, χωρίς την ενθάρρυνση, υπομονή και έμπνευση της Αρτέμιδος. Α.Π.

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ TOΥ '50 «ΕΝΑ άλλο κακό χαρακτηριστικό του ελληνικού κατεστημένου είναι η ηττοπάθεια. Επειδή συνειδητοποιούν πως η Ελλάδα μπορεί να σωθεί μόνο με εξωτερική βοήθεια, πολλοί Έλληνες σηκώνουν τους ώμους και αποποιούνται τις ευθύνες τους... "Αφήστε τους Αμερικανούς να μας κυβερνήσουν, αν πάει τίποτα στραβά το λάθος είναι δικό τους", λένε. Αυτοί οι άνθρωποι υπάρχουν και συνήθως συνδυάζουν την ηττοπάθεια με τον ξέφρενο εθνικισμό. Είναι έτοιμοι να αφήσουν τους ξένους να κυβερνήσουν τη χώρα για λογαριασμό τους, αντί όμως να είναι ευγνώμονες, τους μισούν. Η ελληνική καθεστηκυία τάξη γνωρίζει ότι βασίζεται στους Αμερικανούς, αλλά κάθε προσπάθεια των Αμερικανών να βάλουν τάξη στο ελληνικό χάος προκαλεί κύματα ξενοφοβίας.» 1 Η περιγραφή αυτή του ρόλου του αμερικανικού παράγοντα στην ελληνική πολιτική ζωή από τον πολύ γνωστό τη δεκαετία του '50 βρετανό ιστορικό Χιού Σέτον-Γουώτσον αποτελούσε επί πολλά χρόνια σημείο αναφοράς για τους αμερικανούς αξιωματούχους που υπηρετούσαν στην Αθήνα και χειρίζονταν τις ελληνικές υποθέσεις. Οι αμερικανοί διπλωμάτες, στρατιωτικοί και αξιωματούχοι των μυστικών υπηρεσιών αντιμετώπιζαν την απρόβλεπτη μεσογειακή πολιτική συμπεριφορά των πρωταγωνιστών του ελληνικού πολιτικού παιχνιδιού μέσα από ένα πατερναλιστικό πρίσμα. Η τάση τους ενισχυόταν άλλωστε από τις συνεχείς προσπάθειες των ανακτόρων, των πολιτικών και αξιωματικών του στρατού, που ήθελαν να εξασφαλίσουν την έγκρισή τους για την όποια φιλοδοξία ή συνωμοσία προωθούσαν εκείνη τη στιγμή. Η παρουσία και η επιρροή του αμερικανικού παράγοντα έφτασαν σε σημείο ώστε η ίδια η πρεσβεία έκανε λόγο σε έκθεσή της για την «Αγία Τριάδα» που κινούσε τα πάντα στην ελληνική πολιτική ζωή. Η έκθεση διαπίστωνε ότι πολλοί πιστεύουν ότι η «Αγία Τριάδα» συνιστάται από τον βασιλέα, τον αμερικανό πρέσβη και όποιον πολιτικό προσπαθούσε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των άλλων δύο για να ανέλθει στην εξουσία. 2 Η ένταση που επικρατούσε συχνά στην πολιτική σκηνή της Αθήνας επεφύλασσε συστηματικά εκπλήξεις στους Αμερικανούς. Ορισμένοι πολιτικοί που αισθάνονταν ότι θα βρίσκονταν εκτός εξουσίας ζητούσαν το «πράσινο φως» της Ουάσιγκτον για την επιβολή δικτατορίας. Ηγέτες πολιτικών κομμάτων και αξιωματικοί συζητούσαν με τους αμερικανούς συνομιλητές τους για την αναγκαιότητα ενός πραξικοπήματος όταν τα πράγματα έφταναν σε παροξυσμό. Οι επίσημοι στόχοι της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του '50 ήταν η εξουδετέρωση κάθε κομμουνιστικής επιρροής, η οικονομική και πολιτική σταθερότητα και η προσήλωση της χώρας στο NATO και το δυτικό στρατόπεδο. Κύριες προϋποθέσεις για την υλοποίηση των στόχων αυτών ήταν η διατήρηση ισχυρών Ενόπλων Δυνάμεων, που θα μπορούσαν να αποκρούσουν εισβολή των δυνάμεων του ανατολικού μπλοκ από το βορρά, καθώς και η στενή συνεργασία των υπηρεσιών ασφαλείας και πληροφοριών των δύο χωρών. Πάνω στους στόχους αυτούς οι Αμερικανοί έκτισαν ένα πλέγμα σχέσεων με την πολιτική ηγεσία της χώρας και στενών δεσμών με το στράτευμα και τον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών. Σε καθημερινή βάση, η πρεσβεία, διπλωμάτες, στρατιωτικοί και αξιωματούχοι της CIA συμμετείχαν ενεργά στις συνωμοσίες και τα έντονα παρασκήνια που χαρακτήριζαν τις δεκαετίες του '50 και του '60. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν αντίθετα συμφέροντα ή λειτουργούσαν κρυφά η μία από την άλλη.

8 Η σχέση των Αμερικανών με το παλάτι Όταν οι Αμερικανοί κληρονόμησαν την Ελλάδα από τους Βρετανούς, το 1947, έβλεπαν με δυσπιστία το θεσμό της μοναρχίας, λόγω των στενών σχέσεων της βασιλικής οικογενείας με το Λονδίνο, του ρόλου που έπαιξε στην εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά, αλλά και των παραδοσιακών αμερικανικών αντιμοναρχικών απόψεων. Οι υπεύθυνοι της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής αντιμετώπιζαν ακόμη χώρες σαν την Ελλάδα μέσα από το φιλελεύθερο πρίσμα του «Νιου Ντηλ» (της πολιτικής του Προέδρου Φράνκλιν Ρούσβελτ) δεδομένου ότι δεν είχε ακόμη επικρατήσει η ψυχροπολεμική αντίληψη του μετέπειτα υπουργού των Εξωτερικών Τζων Φόστερ Ντάλλες. Ο διάδοχος του Ρούσβελτ, Χάρρυ Τρούμαν, εγκαινίασε το ομώνυμο δόγμα και κατέστησε την Ελλάδα χώρα πρώτης γραμμής στη μάχη εναντίον του κομμουνισμού και της Μόσχας. Ο Τρούμαν επηρεάστηκε καθοριστικά στις αποφάσεις του από μια αναφορά του αρχηγού της Κεντρικής Ομάδας Πληροφοριών (Central Intelligence Group, προδρόμου της CIA), στρατηγού Χουτ Βάντερμπουργκ. Η έκθεση παρουσίαζε στοιχεία που έδειχναν ότι οι έλληνες αντάρτες εφοδιάζονταν από τη Βουλγαρία, την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία. Ο αμερικανός ηγέτης επείσθη ότι η Ελλάδα διέτρεχε κίνδυνο κατάληψης από τους κομμουνιστές, γεγονός που θα έφερνε ολόκληρη τη βαλκανική χερσόνησο υπό τον έλεγχο του ανατολικού μπλοκ. 3 Μετά το 1947, η Ουάσιγκτον άλλαξε στάση απέναντι στο παλάτι, το οποίο άρχισε να βλέπει ως χρήσιμο σύμμαχο στη μάχη εναντίον των κομμουνιστών. Έκθεση της πρεσβείας διαπίστωνε ότι «σημειώθηκε δραστική αλλαγή της αμερικανικής στάσης, που μπορεί να αποδοθεί στην ενεργητικότητα με την οποία η βασιλική οικογένεια αφοσιώθηκε στο συμμοριτοπόλεμο και στη τέχνη με την οποία καλλιέργησε στενούς δεσμούς με την αμερικανική αποστολή. Αμερικανοί αξιωματούχοι πίστεψαν επίσης ότι η βασιλική οικογένεια ήταν σταθερό σημείο αναφοράς μέσα στη σύγχυση της ελληνικής πολιτικής ζωής που θα μπορούσε πιθανώς να λειτουργήσει σαν ηρεμιστικό». 4 Οι διπλωμάτες που επισκέπτονταν τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας αναφέρονταν στη θερμή υποδοχή που επεφύλασσε ο τοπικός πληθυσμός στη βασίλισσα Φρειδερίκη και τα άλλα μέρη της οικογενείας που παρείχαν ψυχολογική υποστήριξη στο στρατό. Το βασιλικό ζεύγος καλλιεργούσε συστηματικά κοινωνικές και προσωπικές σχέσεις με κορυφαία στελέχη των αμερικανικών κυβερνήσεων στην Ουάσιγκτον καθώς και με τα μέλη της αμερικανικής αποστολής στην Αθήνα. Η Φρειδερίκη ειδικά είχε καθιερώσει τακτική αλληλογραφία με τον υπουργό των Εξωτερικών Τζωρτζ Μάρσαλ, με τον οποίο αντάλλασσε απόψεις για φιλοσοφικά ζητήματα ή ευαίσθητες πτυχές της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Η βασίλισσα επικοινωνούσε με στελέχη της πρεσβείας, τα οποία καλούσε τακτικά σε δεξιώσεις ή ανεπίσημες εκδηλώσεις στα ανάκτορα. Οι δραστηριότητες της CIA Ο ρόλος του αμερικανικού παράγοντα στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του '50 δεν μπορεί ασφαλώς να μελετηθεί χωρίς να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της CIA. Η σημασία που απέδωσε ο Τρούμαν στην Ελλάδα έκανε την Αθήνα ένα από τα πιο νευραλγικά πόστα της αμερικανικής υπηρεσίας. Μια από τις πρώτες μυστικές επιχειρήσεις μετά την ίδρυσή της εκτυλίχθηκε στην Ελλάδα το 1948, με στόχο την εκτέλεση επιχειρήσεων ψυχολογικού πολέμου για την αντιμετώπιση της προπαγάνδας του ΚΚΕ. Επρόκειτο για επιχείρηση που είχαν ξεκινήσει οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες και συνέχισαν οι Αμερικανοί. 5 Η θέση του σταθμάρχη της CIA στην Αθήνα ήταν ένα από τα «στολίδια» της υπηρεσίας και

9 απενέμετο μόνο σε υπαλλήλους που ήταν γνωστοί για τις εξαιρετικές ικανότητές τους. Ο ελληνοαμερικανός Τομ Καραμεσίνης, που υπηρέτησε ως σταθμάρχης κατά την περίοδο , ήταν ένας από τους σημαντικούς αξιωματούχους της που ανήλθαν γρήγορα στην ιεραρχία. Ο σταθμός της Αθήνας ήταν εξάλλου ο τρίτος μεγαλύτερος, από πλευράς προσωπικού, στον κόσμο. Οι πράκτορες της CIA είχαν βασική αποστολή τη συλλογή πληροφοριών από τη Βουλγαρία, την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία και την αντιμετώπιση των σοβιετικών επιχειρήσεων στην Ελλάδα. Η αμερικανική υπηρεσία συνεργαζόταν στενά με τις ελληνικές αρχές ασφαλείας για την παρακολούθηση και την εξάρθρωση κομμουνιστικών οργανώσεων. Οι υπάλληλοι της CIA αναμειγνύονταν σε όλους τους τομείς της αθηναϊκής ζωής, με αποτέλεσμα να προκαλούν πολλές φορές τις αντιδράσεις των διπλωματών. Η φτώχεια που επικρατούσε στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του '50 επέτρεπε στους πράκτορες της αμερικανικής υπηρεσίας να αποκτούν με σχετική ευκολία πληροφοριοδότες σε διάφορες κρατικές ή και στρατιωτικές υπηρεσίες. Ο διπλωμάτης Τζων Όουενς, ο οποίος υπηρέτησε πολλά χρόνια στην Ελλάδα, πίστευε ότι «ο βαθμός της ανάμειξης των αξιωματούχων της CIA στην ελληνική σκηνή δεν είναι καθόλου υγιής. Αστειευόμασταν πολλές φορές στο πολιτικό τμήμα της πρεσβείας πως η μόνη διαφορά ανάμεσά μας ήταν ότι εμείς δεν πληρώναμε για τις πληροφορίες μας». 6 Η αντιζηλία ανάμεσα στους διπλωμάτες και τη CIA οφειλόταν επίσης στην απόφαση της βασιλικής οικογενείας να διατηρεί απευθείας επαφή με την Ουάσιγκτον μέσω της μυστικής υπηρεσίας. Η Φρειδερίκη καθιέρωσε μια «ειδική σχέση» μεταξύ των ανακτόρων και του σταθμού της CIA, η οποία κράτησε έως τις αρχές της δεκαετίας του '60. Ο διπλωμάτης Νορμπ Άνσουτζ εκτιμά ότι ο «βασιλέας Παύλος και η Φρειδερίκη αναγνώρισαν πολύ νωρίς ότι η CIA προσέφερε αποτελεσματική και σχετικά απευθείας πρόσβαση στον Λευκό Οίκο. Έπαιξαν λοιπόν το χαρτί αυτό αναλόγως». 7 Η αμερικανική υπηρεσία εκμεταλλεύθηκε την πρόσβαση στο παλάτι για να ενισχύσει τη θέση της έναντι της υπόλοιπης αμερικανικής αποστολής. Τα στελέχη της δεν έχαναν ευκαιρία να καλλιεργήσουν τις σχέσεις τους με όλα τα μέλη της βασιλικής οικογενείας. Ένας πράκτοράς της είχε, για παράδειγμα, αναλάβει να διδάξει τζούντο και μπάντμιντον στον τότε διάδοχο Κωνσταντίνο. Ο εν λόγω πράκτορας βρισκόταν στο παλάτι σχεδόν κάθε μέρα και είχε αναλάβει το ρόλο του «εκπαιδευτή», ενώ άλλοι αξιωματούχοι προμήθευαν τη Φρειδερίκη με εξειδικευμένο επικοινωνιακό εξοπλισμό. 8 Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον εκάστοτε πρέσβη και το σταθμό της CIA έφτασε πολλές φορές σε σημεία μεγάλης έντασης. Ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ διόρισε το 1955 μια ειδική επιτροπή για να εξετάσει όλες τις μυστικές επιχειρήσεις που είχε εκτελέσει μέχρι τότε η CIA. Η επιτροπή, που ονομάστηκε Μπρους-Λόβετ, από τα ονόματα των συνπροέδρων της, κατέληξε στο συμπέρασμα πως η Αθήνα ήταν ένα από τα πολύ λίγα πόστα στα οποία ο σταθμάρχης της μυστικής υπηρεσίας είχε μεγαλύτερη δύναμη από τον πρέσβη. 9 Η συνεργασία της ΚΥΠ με τη CIA Τον Μάιο του 1953 ιδρύθηκε η ελληνική Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών με τη βοήθεια και την ενίσχυση των αμερικανικών υπηρεσιών. Οι αξιωματούχοι της CIA που συνεργάσθηκαν στην οργάνωση της ΚΥΠ είχαν ωστόσο σημαντικές αντιρρήσεις για τους στόχους της. Η ελληνική κυβέρνηση και οι αξιωματούχοι που ανέλαβαν τη δημιουργία της προώθησαν και πέτυχαν τον τριπλό ρόλο της: την κατασκοπεία στο εξωτερικό, την αντιμετώπιση των ξένων υπηρεσιών που δρούσαν στην Ελλάδα και την αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου στο εσωτερικό της χώρας. Οι Αμερικανοί ανησυχούσαν πως ο σύνθετος αυτός ρόλος της ΚΥΠ θα επέτρεπε στους

10 πολιτικούς να την χρησιμοποιούν για ιδίους σκοπούς, και γι' αυτό ήθελαν να δημιουργηθεί ξεχωριστή υπηρεσία που (όπως ακριβώς συμβαίνει στις ΗΠΑ με τη CIA και το FBI) θα ησχολείτο με την εσωτερική ασφάλεια. Η αμερικανική υπηρεσία παρείχε στην ΚΥΠ «συμπληρωματικά κονδύλια» για τη λειτουργία της, εκπαιδευτικά σεμινάρια για τα στελέχη της και ειδικό εξοπλισμό. Οι σχέσεις των δύο υπηρεσιών ήταν στενές, δεδομένου ότι εκτελούσαν πολλές κοινές επιχειρήσεις. Οι αμερικανοί πράκτορες που υπηρετούσαν στην Αθήνα συνήθιζαν να αναφέρονται στη δική τους «Αγία Τριάδα», που απετελείτο από τη CIA, την ΚΥΠ και την Υπηρεσία Αλλοδαπών της ελληνικής Αστυνομίας που ησχολείτο με τις ανακρίσεις φυγάδων από το ανατολικό μπλοκ. Οι αμερικανοί ειδικοί αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό την ΚΥΠ και τα στελέχη της. Έκθεση για τις ελληνικές υπηρεσίες ασφαλείας ανέφερε πως ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα ήταν η ανάμειξη στελεχών της σε παράνομες πολιτικές δραστηριότητες, η υπερβολική εξάρτηση από τις δυτικές υπηρεσίες για την εξασφάλιση πληροφοριών σχετικά με ανατρεπτικά στοιχεία και η ελλιπής αξιοποίηση των πηγών της. Οι Αμερικανοί δεν είχαν εμπιστοσύνη στην ασφάλεια των εγκαταστάσεων της ΚΥΠ και στο προσωπικό της, γιατί, όπως τόνιζε απόρρητη έκθεση, «ο χαρακτήρας των Ελλήνων δεν συμβαδίζει με την τήρηση των κανόνων ασφαλείας. Η απάθεια και η ανία είναι συχνά αίτια σοβαρών λαθών...» 10 Ο σταθμός της CIA συνεργαζόταν κυρίως με τον Α' Κλάδο της ΚΥΠ, που είχε την ευθύνη για τη συλλογή πληροφοριών σε άλλες χώρες, καθώς και με τον Β' Κλάδο Αντικατασκοπείας. Οι κοινές επιχειρήσεις της ΚΥΠ και της CIA είχαν επίκεντρο τη Βουλγαρία και την Αλβανία. Στα ελληνικά σύνορα με τις χώρες αυτές είχαν δημιουργηθεί ειδικά κέντρα συλλογής πληροφοριών (Advanced Intelligence Centers) εξοπλισμένα με ηλεκτρονικά μέσα που υπέκλεπταν συνομιλίες, λειτουργούσαν ως δίκτυα έγκαιρης προειδοποίησης για τις κινήσεις στρατιωτικών δυνάμεων και επίσης ως κέντρα από όπου ξεκινούσαν μυστικές αποστολές. Ένας από τους έλληνες αξιωματικούς που συμμετείχαν στις κοινές αυτές επιχειρήσεις κατά τη δεκαετία του '50 ήταν ο τότε αντισυνταγματάρχης της ΚΥΠ Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο μετέπειτα ηγέτης του πραξικοπήματος του Τα κέντρα πληροφοριών ήταν επανδρωμένα με αξιωματικούς του στρατού, ενώ τα στελέχη της CIA ξόδευαν πολύ χρόνο με τους έλληνες ομολόγους τους. 11 Η παραστρατιωτική συνεργασία Στη CIA είχε ανατεθεί από την αμερικανική κυβέρνηση η συνεργασία με επίλεκτες ομάδες του ελληνικού στρατού για την αντιμετώπιση ενδεχόμενης εισβολής από δυνάμεις της Σοβιετικής Ένωσης και των «δορυφόρων» της. Κατά την εποχή του ψυχρού πολέμου, το σενάριο αυτό αποτελούσε πρωταρχική ανησυχία της Ουάσιγκτον. Άκρως απόρρητο σημείωμα του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του Λευκού Οίκου αναφέρει συγκεκριμένα πως το 1952 οι ΗΠΑ έπρεπε να παράσχουν «την υποστήριξη που αρμόζει στην ελληνική στρατιωτική ηγεσία για να βοηθήσουν: 1) στη διατήρηση της εσωτερικής ασφαλείας 2) στην απόκρουση επίθεσης από χώρες-δορυφόρους με την ενίσχυση ανταρτών 3) στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη καθυστέρηση μιας επίθεσης από δυνάμεις χωρών-δορυφόρων που θα είχαν σοβιετική βοήθεια». 12 Η CIA έχει αναλάβει την ευθύνη για τη συνεργασία με τα ΛΟΚ (Λόχοι Ορεινών Καταδρομών), που

11 εθεωρούντο ιδιαίτερα αφοσιωμένα στο παλάτι. Η σχέση της CIA με τα ΛΟΚ εγκαινιάστηκε το 1951 και βασικό ρόλο έπαιξαν ο Στήβεν Μίλτον (στέλεχος της αμερικανικής υπηρεσίας) και ο συνταγματάρχης Καλίνσκι, αρχηγός των ΛΟΚ και γαμπρός του Παπάγου. Η CIA είχε αναλάβει, σε συνεργασία με τη Διοίκηση Ειδικών Δυνάμεων του Πενταγώνου, την εκπαίδευση των αξιωματικών των ΛΟΚ, και τους παρείχε σκηνές, ειδικά φορτηγά και πολεμικό εξοπλισμό. Έκθεση της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στην Αθήνα ανέφερε πως η αμερικανική υποστήριξη προς τα ΛΟΚ είχε ένα άκρως απόρρητο σκέλος, ενώ πρότεινε τη δημιουργία ενός εκθετηρίου με όπλα που χρησιμοποιούνται στο ανατολικό μπλοκ για την εκπαίδευση των καταδρομέων. 13 Το βασικό σχέδιο προέβλεπε ότι, μετά την εισβολή εχθρικών δυνάμεων, ο υπεύθυνος επιχειρήσεων του σταθμού της CIA θα ανέβαινε στα βουνά της Βορείου Ελλάδος μαζί με ορισμένες επίλεκτες μονάδες των ΛΟΚ και των TEA (Τάγματα Εθνικής Ασφαλείας), όπου θα αντιπροσώπευαν την εξόριστη πλέον ελληνική κυβέρνηση και θα συντόνιζαν την αντίσταση κατά των εισβολέων. Στη διάθεση των ανδρών των ΛΟΚ υπήρχαν αποθηκευμένα όπλα, ασύρματοι και άλλο υλικό σε ειδικούς κρυψώνες. Το σχέδιο είχε ως βασικό στόχο να μην επαναληφθεί η εμπειρία της αντίστασης κατά τη γερμανική κατοχή, η οποία χαρακτηριζόταν από την πολυδιάσπαση των διαφόρων οργανώσεων. Οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν επηρεασθεί από την εμπειρία της αντιμετώπισης του ανταρτοπόλεμου από τον ελληνικό στρατό κατά τον εμφύλιο πόλεμο και είχαν καταρτίσει μια σειρά από σχετικές μελέτες με τεχνικά, πολιτικά και επιχειρησιακά συμπεράσματα. Οι αξιωματικοί της στρατιωτικής αποστολής και της CIA συνεργάζονταν εξάλλου με τα TEA, στις μονάδες των οποίων έκαναν τακτικές επισκέψεις. Ο ρόλος των TEA σε περίπτωση εισβολής ήταν η προστασία των τακτικών δυνάμεων του στρατού και η εκτέλεση επιχειρήσεων ανορθόδοξου πολέμου. Η έκθεση της αποστολής για την παραστρατιωτική συνεργασία περιγράφει ακόμα ότι τα TEA λειτουργούσαν σαν δίκτυα συλλογής πληροφοριών, διατηρούσαν τουλάχιστον έναν πληροφοριοδότη σε κάθε χωριό και συμμετείχαν σε «συζητήσεις στα τοπικά καφενεία», ασκώντας την τακτική της αντιπροπαγάνδας. Σύμφωνα με την έκθεση, οι διοικητές των TEA «διατηρούν φακέλους για όλους τους γνωστούς κομμουνιστές, τους συνοδοιπόρους και το δυναμικό της ΕΔΑ στις περιοχές ευθύνης τους». 14 Η σύγκρουση για τον Παπάγο Στις αρχές της δεκαετίας του '50 το παλάτι και η αμερικανική αποστολή ήλθαν σε σύγκρουση εξαιτίας της υποστήριξης των Αμερικανών προς τον στρατάρχη Αλέξανδρο Παπάγο. Η Φρειδερίκη πίστευε πως ο στρατάρχης, παρά τις στενές σχέσεις που διατηρούσε με το παλάτι, δεν τελούσε υπό τον έλεγχό της. Η απαίτησή της να ελέγχει το στράτευμα ήταν ένα από τα βασικά αίτια της ψύχρανσης των σχέσεων των ανακτόρων με τον Παπάγο. Την ίδια περίοδο, ορισμένες συνωμοτικές ομάδες είχαν αναπτύξει έντονη δραστηριότητα στις Ένοπλες Δυνάμεις, εκμεταλλευόμενες την αστάθεια που επικρατούσε εξαιτίας των συνεχών αλλαγών κυβερνήσεων. Οι αμερικανικές υπηρεσίες παρακολουθούσαν με προσοχή τις δραστηριότητές τους και τις ενεθάρρυναν με τη λογική ότι θα μπορούσαν να παρέμβουν αποτρεπτικά σε περίπτωση κομμουνιστικού κινδύνου. Από τη δεκαετία του '50 είχαν συλλέξει πληροφορίες για τη δραστηριότητα της συνωμοτικής οργάνωσης ΙΔΕΑ (Ιερός Δεσμός Ελλήνων Αξιωματικών), που ιδρύθηκε το 1944, προτού λήξει ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ενόσω η ελληνική κυβέρνηση ήταν ακόμη εξόριστη στη Μέση Ανατολή. Σύμφωνα με την ανάλυση των ειδικών του Στέητ Ντηπάρτμεντ, ο ΙΔΕΑ δημιουργήθηκε από νεαρούς αξιωματικούς, οι οποίοι επεδίωκαν να ενισχύσουν τη θέση

12 τους έναντι των βενιζελικών αξιωματικών που είχαν αποστρατευθεί ή αποταχθεί μετά το κίνημα του 1935 και ανακλήθηκαν στην ενεργό υπηρεσία από τους Βρετανούς. Ο βετεράνος αναλυτής των ελληνικών υποθέσεων στο Γραφείο Ερευνών και Συλλογής Πληροφοριών του Στέητ Ντηπάρτμεντ Χαρίλαος Λαγουδάκης ανέφερε πως ο ΙΔΕΑ χρησιμοποιούσε τον αντικομμουνισμό ως ιδεολογική κάλυψη, ενώ συμπεριλάμβανε αξιωματικούς που είχαν βαθμό ταγματάρχη ως και στρατηγού. Μετά την απελευθέρωση της χώρας από τη γερμανική κατοχή, ο ΙΔΕΑ πέρασε σύμφωνα με τον Λαγουδάκη στα χέρια των ταγματαρχών, οι οποίοι τον διατήρησαν ενεργό και πέρα από τον έλεγχο των ανώτατων αξιωματικών. Η αμερικανική πρεσβεία είχε επαφές με στελέχη του ΙΔΕΑ και παρακολουθούσε συστηματικά τις εσωτερικές εξελίξεις της ομάδας, ενώ οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ εκτιμούσαν ότι το εάν ο ΙΔΕΑ αποφάσιζε να προχωρήσει σε πραξικόπημα, «αυτό θα εξηρτάτο σε μεγάλο βαθμό...από το ποια θα ήταν η αμερικανική αντίδραση». 15 Στέλεχος της CIA, που υπηρέτησε στην Αθήνα τρεις φορές από το 1947 έως το 1966, υποστήριζε ότι οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες αντιμετώπιζαν θετικά το ρόλο του ΙΔΕΑ και άλλων συνωμοτικών ομάδων, διότι εκτιμούσαν ότι δεν θα επέτρεπαν ποτέ την άνοδο αριστερών κομμάτων στην εξουσία ή ανοίγματα ελληνικών κυβερνήσεων προς το ανατολικό μπλοκ. Το κίνημα του ΙΔΕΑ Ο ΙΔΕΑ εμφανίστηκε στο προσκήνιο τον Μάιο του 1951 με το αποτυχημένο κίνημα που εκδηλώθηκε όταν ο Παπάγος αποφάσισε να παραιτηθεί από την αρχιστρατηγία των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Παπάγος είχε απειλήσει να παραιτηθεί πολλές φορές κατά το παρελθόν, επειδή ήταν ενοχλημένος από τις επιθέσεις που δεχόταν από συμβούλους και μέλη της βασιλικής οικογενείας. Η παραίτησή του ήταν, αυτήν τη φορά, οριστική, και προκάλεσε σάλο στην Αθήνα. Το βράδυ της 30ής Μαΐου 1951, μόλις έγινε γνωστή η απόφασή του, τα ηγετικά στελέχη του ΙΔΕΑ κατέλαβαν τα γραφεία του ΓΕΕΘΑ και του ΓΕΣ στα Παλαιά Ανάκτορα. Ταυτόχρονα έμπιστοι συνεργάτες τους κατέλαβαν κρίσιμες εγκαταστάσεις στο κέντρο της Αθήνας. Ο στρατάρχης πληροφορήθηκε έκπληκτος το πραξικόπημα και νωρίς το πρωί της 31ης Μαΐου κατέβηκε από το σπίτι του στην Εκάλη στα Παλαιά Ανάκτορα, διέταξε όλες τις μονάδες να επιστρέψουν στα στρατόπεδά τους και επέπληξε τους κινηματίες που είχαν προχωρήσει στο πραξικόπημα χωρίς την άδειά του. Οι αμερικανοί αναλυτές πίστευαν ότι το κίνημα σημειώθηκε γιατί ο ΙΔΕΑ έβλεπε με ανησυχία την εδραίωση της κεντρώας κυβέρνησης του Σοφοκλή Βενιζέλου, τον οποίο δεν εμπιστευόταν. Το κίνημα σημειώθηκε ενώ ο αμερικανός πρέσβης Τζακ Πιούριφοϊ έλειπε στην Αμερική. Οι αμερικανικές υπηρεσίες αιφνιδιάστηκαν από την εκδήλωσή του. Είχαν εκφράσει την αντίθεσή τους στην επιβολή δικτατορίας, παρά το γεγονός ότι ήθελαν να παραμείνει ο Παπάγος στην ηγεσία του στρατεύματος και διατηρούσαν πολύ καλές σχέσεις με την πλειονότητα των πρωτεργατών του κινήματος. Οι αναλυτές των αρμοδίων υπηρεσιών κατέληξαν στο συμπέρασμα πως εκείνη την ημέρα μια ομάδα «σκληρών» ακραίων αξιωματικών έχασαν την εμπιστοσύνη τους προς τους ανωτέρους τους, επειδή δεν τόλμησαν να φέρουν εις πέρας το πραξικόπημα και υπέκυψαν στις πιέσεις των ανακτόρων και του Παπάγου. Σημείωσαν ακόμη πως οι κινηματίες αγνόησαν το παλάτι όταν προχώρησαν στο πραξικόπημα. Το κίνημα του 1951 ήταν, από πολλές πλευρές, καθοριστικό για τις μετέπειτα εξελίξεις, διότι δημιούργησε βαθύτατα ρήγματα στο εσωτερικό του στρατού. 16

13 Το ζήτημα της τιμωρίας των κινηματιών Η αμερικανική πρεσβεία εξέφρασε αμέσως την αντίθεσή της στην αποτυχημένη απόπειρα αλλά και την εκκαθάριση των υπευθύνων. Ο βασιλέας όμως και ο Σοφοκλής Βενιζέλος πίστευαν ότι οι εμπλεκόμενοι έπρεπε να τιμωρηθούν. Ο Παύλος σκεπτόταν μάλιστα να αναλάβει ο ίδιος την αρχιστρατηγία, ιδέα που δεν άρεσε καθόλου στους Αμερικανούς. Άποψη της πρεσβείας ήταν πως «η ρύθμιση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολές» και πως, σε περίπτωση που τελικά επραγματοποιείτο, δεν θα έπρεπε να κρατήσει παρά για ένα μικρό διάστημα. 17 Ο πρέσβης Πιούριφοϊ, αμέσως μόλις επέστρεψε στην Αθήνα, προσπάθησε να πείσει τον βασιλέα να επανατοποθετήσει τον Παπάγο στη θέση του και να δώσει εντολή να σταματήσουν οι επιθέσεις εναντίον του από διάφορα πρόσωπα του βασιλικού περιβάλλοντος. Ο Πιούριφοϊ πίστευε ότι ο Παπάγος θα ανακαλούσε την παραίτησή του και θα επέστρεφε στη θέση του εφόσον του το ζητούσε ο Παύλος. Ο πρέσβης έβλεπε όμως ότι «το μυαλό του βασιλέα έχει εμποτισθεί συστηματικά από την αυλή του συμπεριλαμβανομένης της βασίλισσας με δηλητήριο εναντίον του στρατάρχη». Σε τηλεγράφημά του προς την Ουάσιγκτον ανέφερε ότι μόνον ένα αμερικανικό τελεσίγραφο προς τα ανάκτορα θα έπειθε τον Παύλο να καλέσει τον Παπάγο και να του αναθέσει εκ νέου την αρχιστρατηγία. Το πρόβλημα όμως, επεσήμαινε ο αμερικανός διπλωμάτης, ήταν ότι οι σχέσεις του παλατιού με τον Παπάγο ήταν εξαιρετικά οξυμένες και θα δοκίμαζαν με βεβαιότητα νέα κρίση στο μέλλον. 18 Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε αρχίσει να δυσφορεί με τους, όχι και πολύ κομψούς, χειρισμούς του Πιούριφοϊ. Με τηλεγράφημά της από την Ουάσιγκτον υποστήριζε ότι με τις ενέργειές του «καταφέρατε να πληγώσετε το πιο ευαίσθητο σημείο της ανατομίας της βασιλικής οικογενείας, την υπερηφάνειά της». 19 Το τηλεγράφημα αυτό σόκαρε το προσωπικό της πρεσβείας στην Αθήνα. Δυο ημέρες μετά την αποστολή του, ο επιτετραμμένος Τσαρλς Γιοστ έστειλε μιαν απόρρητη προσωπική επιστολή στον αρμόδιο βοηθό υφυπουργό των Εξωτερικών Μπιλ Ράουντρυ, στην οποία δεν έκρυβε την πικρία του γιατί η Ουάσιγκτον δεν έδινε επαρκείς οδηγίες στην Αθήνα και επιπροσθέτως της ασκούσε σκληρή κριτική. Ο Γιοστ έγραφε πως «στην Ελλάδα μας αγαπούν ακόμη όσο μπορεί κάποιος να αγαπά τον πατέρα που μοιράζει γλυκά στα παιδιά του» και πρόσθετε με εμφανή εκνευρισμό: «Είμαστε έτοιμοι ακόμη και να πεθάνουμε για το αγαπημένο μας Στέητ Ντηπάρτμεντ, πρέπει όμως να έχουμε και σαφείς οδηγίες και μηνύματα». 20 Κατά τη διάρκεια του συγκεκριμένου επεισοδίου, το βασιλικό ζεύγος μπόρεσε να παρακάμψει την πρεσβεία και να μεταφέρει τη δυσφορία του για τους χειρισμούς του Πιούριφοϊ μέσα από τα εναλλακτικά κανάλια επικοινωνίας που διέθετε για να επικοινωνεί με την Ουάσιγκτον. Η είσοδος του Παπάγου στην πολιτική σκηνή Οι επιτελείς του Στέητ Ντηπάρτμεντ αναγνώριζαν το παλάτι ως κέντρο εξουσίας, αλλά είχαν παράλληλα χάσει την υπομονή τους με τις ασταθείς, πολυκομματικές κυβερνήσεις της μεταπολεμικής περιόδου. Έπειτα από πολλές συζητήσεις, είχαν καταλήξει στην αναγκαιότητα πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος, που θα ανεδείκνυε ισχυρές, μονοκομματικές κυβερνήσεις. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ήλπιζε αρχικά ότι ορισμένα από τα κομμάτια του κεντρώου χώρου θα κατάφερναν να ενωθούν και να σχηματίσουν αποτελεσματική κυβέρνηση, αλλά οι ελπίδες αυτές εξανεμίσθηκαν σύντομα, μια και δεν είχε βρεθεί ισχυρή προσωπικότητα σε αυτόν το χώρο. Από τις αναλύσεις των αμερικανικών υπηρεσιών προκύπτει σαφώς ότι η Ουάσιγκτον ήθελε από την αρχή

14 της δεκαετίας του '50 και εν συνεχεία κατά την περίοδο '61-'63 να προωθήσει ένα κεντρώο κόμμα, που θα εναλλασσόταν στην εξουσία με το κόμμα της δεξιάς και θα εκινείτο πάντοτε προς φιλοδυτική τροχιά. Οι Αμερικανοί είχαν υιοθετήσει τον όρο «εθνικά κόμματα» για τα κόμματα του κέντρου και της δεξιάς που είχαν φιλοαμερικανικό και αντικομμουνιστικό προσανατολισμό. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έστειλε οδηγίες στην πρεσβεία, τον Μάιο του '51, και της ζητούσε να ενθαρρύνει τη συγχώνευση του κόμματος των Φιλελευθέρων και της ΕΠΕΚ. Οι επιτελείς της κεντρικής υπηρεσίας του αμερικανικού υπουργείου Άνσουτζ και Ράουντρι, που έπαιζαν καθοριστικό ρόλο στις ελληνικές εξελίξεις, πίστευαν ότι «η ένωση των δύο κομμάτων θα επιτρέψει πιθανώς την υιοθέτηση πλειοψηφικού συστήματος, που με τη σειρά του θα οδηγήσει στην πόλωση και αναδιάταξη όλων των άλλων κομμάτων στη βάση της παραδοσιακής αντιπαράθεσης Φιλελεύθερων-Λαϊκού κόμματος». Οι δύο αμερικανοί διπλωμάτες προέβλεπαν εξάλλου ότι η συγκεκριμένη συγκυρία αποτελούσε μοναδική ευκαιρία για την ενίσχυση της πολιτικής σταθερότητας μέσα από τη μείωση του αριθμού των πολιτικών κομμάτων και την καθιέρωση ενός διπολικού συστήματος. 21 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ εκτιμούσε ακόμη ότι η υιοθέτηση του πλειοψηφικού συστήματος ήταν πολύ πιο σημαντικό ζήτημα από το αν ο στρατάρχης Παπάγος θα έμπαινε στην πολιτική ή όχι. Έναν περίπου μήνα προτού ο Παπάγος ανακοινώσει την ίδρυση του «Ελληνικού Συναγερμού», τηλεγράφημα από την Ουάσιγκτον πρότεινε να υπάρξει μια δήλωση του στρατάρχη με την οποία θα απέκλειε την υποψηφιότητά του στις επόμενες εκλογές. Οι Αμερικανοί θεωρούσαν ότι «μια τόσο πειστική δημόσια χειρονομία» θα καθησύχαζε τους αντιπάλους του, που φοβούνταν ότι το πλειοψηφικό σύστημα θα τον έφερνε πανίσχυρο στην εξουσία. 22 Κατά την περίοδο αυτή, οι Αμερικανοί ήταν καχύποπτοι έναντι του Παπάγου, επειδή διέβλεπαν ορισμένες υπερσυγκεντρωτικές, δικτατορικές τάσεις του. Ο ίδιος τους διαβεβαίωνε ότι δεν είχε παρόμοιες προθέσεις και απέδιδε τις σχετικές φήμες σε παραπληροφόρηση των ανακτόρων. Κατά τη διάρκεια μάλιστα συνομιλίας του με τον Πιούριφοϊ, ανέφερε ότι η Φρειδερίκη είχε δηλώσει στην Ελένη Βλάχου (εκδότρια της εφημερίδας Καθημερινή) ότι αν ο Παπάγος εκλεγόταν πρωθυπουργός θα της έκλεινε την εφημερίδα, γιατί δεν ανεχόταν κριτική από τον Τύπο. Ο Παπάγος καθησύχασε τον πρέσβη ότι δεν προτίθεται να επιβάλει δικτατορική κυβέρνηση στην Ελλάδα, ενώ τόνισε ότι μπορεί μεν να υπηρέτησε υπό τον δικτάτορα Μεταξά, αλλά το έκανε ως «στρατιώτης του στέμματος και χωρίς ποτέ να εγκρίνει τις σκληρές μεθόδους εκείνης της κυβέρνησης». Εν συνεχεία εξέφρασε την αγανάκτησή του για τις επιθέσεις των αντιπάλων του. Ο Παπάγος, που θεωρούσε τη βασίλισσα την πιο επικίνδυνη αντίπαλό του, είπε ότι αν μιλούσε ανοικτά οι αποκαλύψεις του «θα μπορούσαν να τερματίσουν την καρριέρα του βασιλέα και της βασίλισσας στην Ελλάδα». 23 Ο Παπάγος παραπλάνησε το βασιλικό ζεύγος. Σε συνάντηση που είχε στα ανάκτορα τον Ιούλιο του 1951 υποσχέθηκε ότι δεν θα κατέλθει στην πολιτική αρένα. Στις 6 Αυγούστου όμως ανακοίνωσε την ίδρυση του «Ελληνικού Συναγερμού». Οι βασιλείς αντέδρασαν βίαια και, σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες, προσπάθησαν ανεπιτυχώς να πείσουν τον αρχηγό του ΓΕΣ στρατηγό Θρασύβουλο Τσακαλώτο να συλλάβει τον Παπάγο, με το επιχείρημα ότι αθέτησε την υπόσχεση που είχε δώσει. 24 Οι εκλογές χωρίς νικητή Οι εκλογές πραγματοποιήθηκαν στις 9 Σεπτεμβρίου 1951 με το σύστημα της απλής αναλογικής. Το κόμμα του Παπάγου ήλθε μεν πρώτο σε ποσοστό ψήφων, δεν μπόρεσε όμως να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Το παλάτι επεδίωξε να πείσει τον Παπάγο να ηγηθεί κυβέρνησης συνεργασίας με την ελπίδα ότι δεν θα μπορούσε να κυβερνήσει όπως ο ίδιος ήθελε. Ο Παπάγος απέρριψε τις κρούσεις των ανακτόρων και ύστερα από πολλές διαβουλεύσεις ο Πλαστήρας

15 ορκίστηκε πρωθυπουργός με αντιπρόεδρο και υπουργό Εξωτερικών τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Η πολιτική σκηνή μπήκε σε ταραχώδη περίοδο. Ο Πλαστήρας είχε σοβαρά προβλήματα υγείας και τους επόμενους μήνες η κοινή γνώμη συγκλονίστηκε από την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη και των συντρόφων του, τις διαδηλώσεις για την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και τη δίκη για «κομμουνιστική συνωμοσία» στην Αεροπορία. 25 Οι Αμερικανοί προσπάθησαν κατά τις αρχές του 1952 να πείσουν τον Παπάγο να συνεργαστεί στο σχηματισμό κυβέρνησης με τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Το βασιλικό ζεύγος δεν μπορούσε όμως να ξεπεράσει την αντιπάθειά του για τον στρατηγό και αντιδρούσε στις κινήσεις των Αμερικανών. Ο πρόεδρος Χάρρυ Τρούμαν έδειξε προσωπικό ενδιαφέρον για την άνοδο του Παπάγου στην εξουσία, επειδή είχε παίξει καθοριστικό ρόλο στην έκβαση του εμφυλίου πολέμου στην Ελλάδα. Ύστερα από συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου στον Λευκό Οίκο, ο Τρούμαν κάλεσε τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Άτσεσον και του επεσήμανε τις αναφορές της CIA, σύμφωνα με τις οποίες το παλάτι συνωμοτούσε εναντίον του Παπάγου, γεγονός που θα μπορούσε να έχει «αρνητικές επιπτώσεις στο σχηματισμό σταθερής κυβέρνησης και αντίκτυπο στο στρατό». 26 Ο Τρούμαν είχε υπ' όψιν του έκθεση της CIA με τίτλο «Αναφορά για την επιδείνωση, φθορά της αμερικανικής θέσης στην Ελλάδα». Ο Άτσεσον ενημέρωσε τον Πρόεδρο για τις προσπάθειες του Πιούριφοϊ να επιτύχει τη συμμετοχή του Παπάγου στην κυβέρνηση και την προκήρυξη νέων εκλογών με πλειοψηφικό σύστημα, που θα εξασφάλιζαν άνετη κοινοβουλευτική αυτοδυναμία στο πρώτο κόμμα. Ο αμερικανός υπουργός υποστήριξε ακόμη ότι μια πρόσκληση προς το βασιλικό ζεύγος να επισκεφθεί τις ΗΠΑ θα βοηθούσε να επιτευχθούν οι αμερικανικοί στόχοι, αλλά ο Τρούμαν απέφυγε να δεσμευθεί και ζήτησε απλώς να ενημερώνεται συχνά για τις ελληνικές εξελίξεις. Ο Παύλος και η Φρειδερίκη επεδίωκαν την πρόσκληση με κάθε τρόπο. Στις συναντήσεις που είχε με τον Πιούριφοϊ, αλλά και με τον Άτσεσον, στο Λονδίνο, στο περιθώριο της κηδείας του βρετανού βασιλέα Γεωργίου του 6ου, το βασιλικό ζεύγος εξέφρασε ανοικτά την επιθυμία να επισκεφθεί επίσημα τις ΗΠΑ. Ο Άτσεσον τους απογοήτευσε όμως όταν εξήγησε πως η επίσκεψη δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί τις παραμονές της εκλογικής αναμέτρησης για την αμερικανική προεδρία. Ο Πιούριφοϊ συνέχισε να εργάζεται για την καθιέρωση του πλειοψηφικού συστήματος, βασιζόμενος στις εντολές που είχε από την Ουάσιγκτον. Τον Μάρτιο του 1952 τάχθηκε δημοσίως εναντίον της απλής αναλογικής και υπέρ του πλειοψηφικού. Ανακοίνωση της αμερικανικής πρεσβείας, η οποία εκδόθηκε μετά τη συνάντηση του Πιούριφοϊ με τον διευθυντή του Πολιτικού Γραφείου του Πλαστήρα, τόνιζε πως «η αμερικανική κυβέρνησις πιστεύει ότι η επάνοδος εις το σύστημα της απλής αναλογικής, θα είχε ολέθριες συνέπειες επί της αποδοτικής χρήσης της αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα». 27 Ο αμερικανός πρέσβης πίστευε ότι μόνο μια ισχυρή, μονοκομματική κυβέρνηση μπορούσε να επιβάλει τις ριζοσπαστικές αλλαγές που πρότειναν οι αμερικανοί οικονομικοί σύμβουλοι που επεξεργάζονταν τα σχέδια της ανάπτυξης της χώρας. Ο Πιούριφοϊ έγραφε πως «το Στέητ Ντηπάρτμεντ σίγουρα θα πρέπει να συμφωνεί ότι υπάρχουν περιπτώσεις, κατά τις οποίες για το συμφέρον της αμερικανικής πολιτικής και του αμερικανού φορολογουμένου, η παρέμβασή μας πρέπει να είναι άμεση, σταθερή και αποφασιστική». 28 Η παρέμβαση του πρέσβη προκάλεσε σάλο, απασχόλησε επί ημέρες τις εφημερίδες και επέσυρε πολλές επιθέσεις εναντίον του «αμερικανικού παράγοντα». Οι ενέργειες του Πιούριφοϊ θορύβησαν πάλι ορισμένα στελέχη του Στέητ Ντηπάρτμεντ, που του συνέστησαν να είναι πιο προσεκτικός για να μην προκληθεί ρήξη στις σχέσεις του με το παλάτι και τον Σοφοκλή Βενιζέλο, ο οποίος ήταν σημαντική πηγή δύναμης στο πολιτικό παρασκήνιο της εποχής και άλλαζε συχνά προτιμήσεις ως

16 προς το εκλογικό σύστημα. Ο αμερικανός διπλωμάτης διαβεβαίωνε τους αρμοδίους στην Ουάσιγκτον ότι οι σχέσεις του με το παλάτι εξακολουθούσαν να είναι καλές. Όσο για τον Βενιζέλο, ο Πιούριφοϊ πληροφορήθηκε ότι τον παρομοίαζε με «γκαουλάιτερ» και του ζήτησε εξηγήσεις. Ο κρητικός πολιτικός παραδέχτηκε ότι έκανε αυτό το σχόλιο σε στιγμές οργής, πρόσθεσε όμως πως ήταν βέβαιος ότι και ο Πιούριφοϊ θα είχε χρησιμοποιήσει ανάλογες σκληρές φράσεις εναντίον του. Πράγματι ο πρέσβης του αποκάλυψε ότι τον είχε αποκαλέσει πολλές φορές «μικρό μπάσταρδο». Ο Πιούριφοϊ αποτύπωσε σε τηλεγράφημά του το διάλογο αυτό και πρόσθεσε πως ο Βενιζέλος «δηλώνει τώρα ότι είναι υπέρ του πλειοψηφικού. Πόσο καιρό θα διαρκέσει η στάση του αυτή, δεν γνωρίζω». 29 Τα τηλεγραφήματα του Πιούριφοϊ και οι εκθέσεις της πρεσβείας εμφανίζουν τον Σοφοκλή Βενιζέλο ως αναποφάσιστο ηγέτη, ο οποίος επιδίδεται συστηματικά σε ίντριγκες χωρίς απώτερο στόχο. Η κυβέρνηση του κέντρου παρέπαιε εν τω μεταξύ και ο Πιούριφοϊ εκινείτο παρασκηνιακά για να πετύχει τους στόχους του. Ο Πλαστήρας δέχτηκε το πλειοψηφικό σύστημα κατά τη διάρκεια συζήτησης στη Βουλή και αφού πρώτα τον προκάλεσε ο Παπάγος να τον αντιμετωπίσει σε μια προσωπική μονομαχία στις επόμενες εκλογές. Η απόφαση του Πλαστήρα αιφνιδίασε τους συνεργάτες του, που πίστευαν ότι μόνον το αναλογικό εκλογικό σύστημα μπορούσε να ανακόψει την άνοδο του Παπάγου στην εξουσία. Τελικά, στις 12 Σεπτεμβρίου 1952, το πλειοψηφικό ψηφίστηκε από τη Βουλή και ένα μήνα αργότερα προκηρύχθηκαν εκλογές για τις 12 Νοεμβρίου Η παρασκηνιακή διελκυστίνδα με αντικείμενο τον Παπάγο και τον εκλογικό νόμο έπεισε το Στέητ Ντηπάρτμεντ και την πρεσβεία στην Αθήνα ότι ο βασιλεύς Παύλος και η Φρειδερίκη δεν ήθελαν το πλειοψηφικό σύστημα επειδή θα ανεδείκνυε αναγκαστικά ισχυρούς ηγέτες και συμπαγείς κυβερνήσεις. Το παλάτι φοβόταν ότι θα έχανε την επιρροή του και δεν θα μπορούσε να παίζει το ρόλο του διαιτητή του πολιτικού παιχνιδιού σε ένα σκηνικό ασταθών κυβερνήσεων. Ο Γενικός Γραμματέας του βασιλικού οίκου Γιώργος Βεντήρης, προσωπικός αντίπαλος του αρχηγού του «Ελληνικού Συναγερμού», είχε δηλώσει χαρακτηριστικά στον Πιούριφοϊ πως ένας θρίαμβος του Παπάγου «θα καθιστούσε ανίσχυρο το παλάτι». 30 Η Ουάσιγκτον πίστευε όμως ότι μόνο μονοκομματικές, ισχυρές κυβερνήσεις μπορούσαν να δώσουν λύσεις στα σοβαρά προβλήματα της μεταπολεμικής περιόδου. Η επιρροή των Αμερικανών στην επιλογή αυτού του προτύπου διακυβέρνησης για την Ελλάδα δεν πρέπει να υποτιμάται, ειδικά σε περίοδο που η Ουάσιγκτον έπαιζε καθοριστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις. Γεγονός πάντως είναι πως οι σχέσεις της αμερικανικής κυβέρνησης με το παλάτι έφτασαν στο χειρότερο σημείο τους κατά τη διετία Το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας σε ανάλυση που συντάχθηκε λίγα χρόνια μετά με θέμα την «κατάσταση του ελληνικού Θρόνου» έκανε λόγο για «ρήξη ανάμεσα στο Παλάτι και την αμερικανική αποστολή, με αφορμή τον Παπάγο». Η έκθεση της πρεσβείας εξηγούσε ότι η ρήξη «προήλθε από τη δυσπιστία και το φόβο της βασιλικής οικογενείας απέναντι στον ορμητικό στρατάρχη και την αντίθετη πεποίθηση της αποστολής πως μόνον αυτός ήταν αρκετά ισχυρός ώστε να σχηματίσει κυβέρνηση πλειοψηφίας». 31 Οι Αμερικανοί είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα πως το γεγονός ότι υπερίσχυσαν στην υπόθεση Παπάγου είχε σημαντικές επιπτώσεις. «Η εμπειρία ήταν σύντομη, αλλά οδυνηρή, και έπεισε τη βασιλική οικογένεια ότι δεν μπορεί να επαναλάβει το ίδιο λάθος τακτικής», έγραφε το επιτελείο της πρεσβείας και πρόσθετε ότι «η Βασίλισσα είχε δηλώσει από τότε πως το Παλάτι ελπίζει ότι ποτέ πια δεν θα βρεθεί να έχει στόχους αντίθετους από εκείνους της αμερικανικής αποστολής». 32 Οι εξελίξεις γύρω από τη διαδοχή του Παπάγου απέδειξαν αργότερα πως το παλάτι είχε αποφασίσει να αποφύγει νέα σύγκρουση με τις αμερικανικές υπηρεσίες, φοβούμενο ότι θα διακινδύνευε η

17 επιρροή και το κύρος του. Οι ΗΠΑ δεν σταμάτησαν να συνυπολογίζουν το παλάτι ως παράγοντα πολιτικής σταθερότητας και σύμμαχό τους στην αντιμετώπιση των κομμουνιστών. Γι' αυτό η κεντρική υπηρεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ υπενθύμιζε πάντοτε στην πρεσβεία να μην ωθεί στα άκρα τις σχέσεις της με το παλάτι. Στην ίδια κατεύθυνση εκινούντο και οι εισηγήσεις της CIA. Οι αμερικανοί διπλωμάτες όμως που υπηρετούσαν στην Αθήνα και είχαν άμεση αντίληψη των πολιτικών εξελίξεων παρατηρούσαν σε έκθεση, γραμμένη με εξαιρετικά κυνικό ύφος, πως «η φιλία της βασιλικής οικογενείας (με τις ΗΙΊΑ) είναι χρήσιμη και ευχάριστη, αλλά δεν αποτελεί αυτοσκοπό. Αν το στέμμα οδηγηθεί στην εξορία από φιλόδοξους πολιτικούς, οι ΗΠΑ θα εξακολουθήσουν να έχουν πολλούς και ουσιαστικούς δεσμούς με την Ελλάδα, παρ' ότι θα έχουν χάσει έναν παράγοντα που μπορεί να συγκρατήσει τον ευμετάβλητο, μηδενιστικό χαρακτήρα του ελληνικού πολιτικού οργανισμού. 33 Αμερικανική αντίσταση στις αλλαγές του Παπάγου Ο Παπάγος, μετά τη θριαμβευτική εκλογή του, θέλησε να αποστρατεύσει μια σειρά ανώτατους αξιωματικούς που πίστευε ότι θα τον εμπόδιζαν να ελέγξει πλήρως το στράτευμα. Οι κινήσεις αυτές δεν έβρισκαν σύμφωνη την αμερικανική πρεσβεία και ο επιτετραμμένος Τσαρλς Γιοστ με τον αρχηγό της στρατιωτικής αποστολής στρατηγό Χαρτ του ζήτησαν να τις ματαιώσει ή να τις καθυστερήσει. Ο Παπάγος επέμενε όμως ότι οι αξιωματικοί αυτοί τον είχαν προδώσει και ότι αν έμεναν στην ενεργό υπηρεσία θα του δημιουργούσαν προβλήματα. 34 Ο Γιοστ και ο στρατηγός Χαρτ συμφώνησαν πως, αν και οι αλλαγές στο στρατό δεν συμβάδιζαν με τα αμερικανικά συμφέροντα, μόνον ένα τελεσίγραφο θα έπειθε τον Παπάγο να μην προχωρήσει σε αυτές. Κατέληξαν στο συμπέρασμα πως δεν υπήρχε λόγος να «καταστρέψουμε τις άριστες σχέσεις που έχουμε με τον άνθρωπο που θα κυβερνά την Ελλάδα για αρκετό καιρό στο μέλλον». 35 Οι Αμερικανοί έχασαν τη μάχη για τον έλεγχο του στρατεύματος, παρά το γεγονός ότι ο Πιούριφοϊ είχε προειδοποιήσει τον Παπάγο αρκετούς μήνες πριν από την εκλογή του ότι «όλες οι αλλαγές στο στρατό θα πρέπει να έχουν την έγκριση του στρατηγού Χαρτ». Η παρέμβαση του Πιούριφοϊ αντανακλούσε τον ενεργό ρόλο που είχε αναλάβει η πρεσβεία, από τις αρχές της δεκαετίας του '50, στις εσωτερικές διεργασίες του στρατού και ακόμη το ρόλο 36 «προστασίας» του από την εκάστοτε πολιτική ηγεσία και τις παρεμβάσεις της. Όλες οι σημαντικές αποφάσεις για τη διάρθρωση του στρατού, τις σημαντικές μεταθέσεις και την αγορά εξοπλισμών περνούσαν από το γραφείο του στρατηγού Χαρτ και των προκατόχων του. Ο στενός συνεργάτης του στρατάρχη, Σπύρος Μαρκεζίνης, είχε υποσχεθεί στους Αμερικανούς ότι θα «βοηθούσε στην αποτροπή σημαντικών αλλαγών στο στράτευμα» μετά την πρωθυπουργοποίηση 37 του Παπάγου. Ο Μαρκεζίνης διατηρούσε σχέσεις με τον Πιούριφοϊ και συνδεόταν ιδιαίτερα με τον επιτετραμμένο Γιοστ, ενώ μετέφερε συχνά απόψεις ή μηνύματα του στρατάρχη στους Αμερικανούς. Η αμερικανική πρεσβεία, όπως διαφαίνεται από τον όγκο των τηλεγραφημάτων που βασίζονται σε επαφές και συνομιλίες με τον Μαρκεζίνη, εκτιμούσε τις απόψεις του, χωρίς να είναι πάντοτε βέβαιη κατά πόσον απηχούσαν με ακρίβεια τις απόψεις του στρατάρχη. Η συμφωνία για τις βάσεις Κατά την τριετία της διακυβέρνησης του Ελληνικού Συναγερμού εδραιώθηκε ένα ευρύ πλέγμα αμυντικών και οικονομικών σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα, τις ΗΠΑ και το NATO. Τον Φεβρουάριο

18 του 1952 η Ελλάδα έγινε μέλος της Ατλαντικής Συμμαχίας. Ο Παπάγος προσέφερε στους Αμερικανούς την εγκαθίδρυση στρατιωτικών βάσεων στο ελληνικό έδαφος σε επιστολή του προς τον πρόεδρο Αϊζενχάουερ τον Ιούνιο του Η πρεσβεία δεν ήθελε την επικύρωση της συμφωνίας για τις βάσεις από τη Βουλή, επειδή πίστευε ότι θα προκαλούσε πολιτικά προβλήματα καθώς και επεισόδια στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, εφόσον γινόταν γνωστό ότι οι βάσεις θα εξυπηρετούσαν επιχειρήσεις εναντίον του ανατολικού μπλοκ. Οι Αμερικανοί είχαν επίσης θορυβηθεί εναντίον των αντιδράσεων των Βρετανών, οι οποίοι ήταν αντίθετοι στην εγκατάσταση αμιγώς αμερικανικών βάσεων που θα λειτουργούσαν εκτός του επιχειρησιακού πλαισίου του NATO. 38 Τον Οκτώβριο του 1953 υπογράφηκε η συμφωνία για τις βάσεις και επικυρώθηκε την ίδια ημέρα από το Υπουργικό Συμβούλιο χωρίς να συζητηθεί στη Βουλή. Τις διαπραγματεύσεις για τη συμφωνία διεξήγαγε ο Μαρκεζίνης σε συνεργασία με τον υπουργό Άμυνας Παναγιώτη Κανελλόπουλο. Τον ίδιο μήνα, το βασιλικό ζεύγος επισκέφθηκε την Αμερική, όπου του επιφυλάχθηκε θερμή επίσημη υποδοχή. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης, ο Παύλος και η Φρειδερίκη είχαν την ευκαιρία να γνωριστούν και να δημιουργήσουν προσωπικές σχέσεις με τη νέα κυβέρνηση του Προέδρου Αϊζενχάουερ και ειδικότερα με τους αδελφούς Ντάλλες, τον Τζων Φόστερ που ανέλαβε την ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ και τον Άλλεν που διορίστηκε αρχηγός της CIA. Το Κυπριακό στο προσκήνιο, αγκάθι στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις Από το 1954, τα ελληνικά πολιτικά πράγματα και η εξωτερική πολιτική περιστρέφονται γύρω από το Κυπριακό, μετά την εκδήλωση της κίνησης για αυτοδιάθεση της νήσου. Η απόφαση της κυβέρνησης Παπάγου να προσφύγει στον ΟΗΕ προκάλεσε την ανησυχία και την αντίδραση των ΗΠΑ, που ήθελαν να αποφύγουν οιοδήποτε ρήγμα στο εσωτερικό του νατοϊκού στρατοπέδου. Η Ουάσιγκτον αμφιταλαντεύθηκε, επί μεγάλο διάστημα, ως προς το Κυπριακό. Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ ήθελε να υποστηρίξει την αρχή της αυτοδιάθεσης, αλλά δεν ήθελε να προκαλέσει κρίση στις αμερικανοβρετανικές σχέσεις. Οι πιέσεις του Λονδίνου απέφεραν αποτελέσματα, όταν η Ουάσιγκτον αποφάσισε τελικά να αντιταχθεί στην ελληνική προσφυγή στον ΟΗΕ. Ο βρετανός πρέσβης Σερ Ρότζερ Μάκινς επισκέφθηκε τον υπουργό των Εξωτερικών Ντάλλες στις 29 Ιουνίου 1955 και του έδωσε το κείμενο της πρόσκλησης προς την Ελλάδα και την Τουρκία για την τριμερή διάσκεψη για την επίλυση του Κυπριακού, η οποία επρόκειτο να συνέλθει τον Αύγουστο του ιδίου έτους στο Λονδίνο. Την ίδια ημέρα ο βρετανός πρέσβης ενημέρωσε, για το ίδιο θέμα, πρώτα τον βασιλέα και εν συνεχεία τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ο οποίος εξέφρασε την κατηγορηματική αντίθεσή του στη συμμετοχή της Τουρκίας στη διάσκεψη. Ο αμερικανός υφυπουργός των Εξωτερικών Τζωρτζ Άλλεν σε τηλεγράφημά του προς την πρεσβεία της Αθήνας ανέφερε ότι δέχτηκε διάβημα του έλληνα πρέσβη στις ΗΠΑ Μελά, στον οποίο όμως «υπενθυμίσαμε ότι η Ελλάδα δεν θα πρέπει να δημιουργήσει δυσκολίες στους φίλους που θέλουν να την υποστηρίξουν. Τονίσαμε ακόμη ότι η συμμετοχή της Τουρκίας, που είναι σύμμαχος της Ελλάδας, είναι απαραίτητη, γιατί κατά τη διάσκεψη θα συζητηθούν αμυντικά θέματα». Ο Μελάς διαμαρτυρήθηκε πως οι Βρετανοί συνεχίζουν την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε». Οι διαμαρτυρίες του δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, αφού ο Άλλεν έδινε οδηγίες στην πρεσβεία να πείσει την ελληνική κυβέρνηση να αποδεχθεί τη βρετανική πρόσκληση για τη διάσκεψη. Ο Άλλεν κατέληγε με τη φράση: «Είμαστε υπέρ των συνομιλιών, αλλά δεν λαμβάνουμε (επαναλαμβάνω: δεν λαμβάνουμε) θέση ως προς την ουσία». 39 Η τριμερής διάσκεψη που συνήλθε στο Λονδίνο τον Αύγουστο κατέληξε σε αποτυχία. Λίγο μετά τη

19 διακοπή της διάσκεψης, στις 7 Σεπτεμβρίου, ξέσπασαν τα βίαια επεισόδια εναντίον του ελληνικού πληθυσμού στην Κωνσταντινούπολη. Ο αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών έστειλε μήνυμα στον Παπάγο, με το οποίο του ζητούσε να σταματήσει η ένταση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, που είχε προκληθεί από τους βανδαλισμούς. Ανάλογο μήνυμα έστειλε στον τούρκο πρωθυπυργό Μεντέρες. Η ελληνική κοινή γνώμη όμως ενοχλήθηκε από την προσπάθεια των Αμερικανών να κρατήσουν ίσες αποστάσεις ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία και από την άρνησή τους να καταδικάσουν το διωγμό των Ελλήνων της Πόλης. Ο βασιλέας Παύλος έστειλε ένα εμπιστευτικό, προσωπικό μήνυμα στον αμερικανό υπουργό των Εξωτερικών Ντάλλες, με το οποίο τον προειδοποιούσε ότι «η αγανάκτηση που επικρατεί στον ελληνικό λαό για τις τουρκικές αγριότητες καθώς και η αίσθηση πως οι φίλοι μας μάς έχουν εγκαταλείψει είναι πολύ μεγαλύτερες από ό,τι φαντάζεστε». Ο Παύλος πρόσθετε πως «από τις συνομιλίες μου με την κυβέρνηση και τους ηγέτες της αντιπολίτευσης, έχει ενισχυθεί η πεποίθησή μου πως μόνον αν συμφωνήσετε στην εγγραφή του Κυπριακού προς συζήτηση στον ΟΗΕ θα μπορέσετε να βοηθήσετε ώστε να σταματήσει η επικίνδυνη εξάπλωση ενός κλίματος υπέρ της ουδετερότητος της Ελλάδας έναντι των δύο υπερδυνάμεων». 40 Ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Κάβεντις Κάννον συμμεριζόταν τους φόβους του Παύλου για τις επιπτώσεις που θα είχε η στάση της Ουάσιγκτον στο Κυπριακό. Ο Κάννον πίστευε ότι η αντίθεση της Ουάσιγκτον στη συζήτηση του προβλήματος στον ΟΗΕ μπορούσε να οδηγήσει σε ανατροπή της κυβέρνησης Παπάγου και «να ανοίξει το δρόμο στα αριστερά και αντιαμερικανικά στοιχεία». Ο πρέσβης προέβλεπε ότι «οι μετριοπαθείς, φιλοαμερικανοί πολιτικοί που θα μπορούσαν ενδεχομένως υπό άλλες συνθήκες να σχηματίσουν κυβέρνηση, θα υποστούν σημαντικό πλήγμα». Καταλήγοντας επεσήμαινε τις διεθνείς επιπτώσεις που θα δημιουργούσε «το θέαμα της Αμερικής να εγκαταλείπει την Ελλάδα». 41 Ο πρόεδρος Αϊζενχάουερ αγνόησε τις εκκλήσεις του έλληνα μονάρχη και του αμερικανού πρέσβη. Ο μόνιμος αντιπρόσωπος των ΗΠΑ στον ΟΗΕ καταψήφισε την πρόταση εγγραφής του Κυπριακού στην ημερήσια διάταξη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Η πρόταση απορρίφθηκε και ο αμερικανός ηγέτης έστειλε κατόπιν προσωπικό μήνυμα στον βασιλέα, στο οποίο εξέφραζε την ελπίδα πως «παρά τις διαφορές των δύο χωρών γύρω από το χειρισμό του Κυπριακού, δεν θα επιτρέψουμε να δημιουργηθούν προβλήματα στη φιλία μας καθώς και στη συμπάθεια που τρέφουμε για την Ελλάδα». 42 Ο αμερικανός πρέσβης αποφάσισε να μη μεταφέρει ο ίδιος το μήνυμα στα θερινά ανάκτορα στο Τατόι. Ο Κάννον δεν ήθελε να εμφανιστεί ότι επισκέπτεται το βασιλικό ζεύγος την κρίσιμη στιγμή που ο Παύλος σκεπτόταν αν έπρεπε να αναγκάσει τον Παπάγο να παραιτηθεί και ποιόν θα διόριζε διάδοχό του. Το μήνυμα μετέφερε, εκ μέρους του πρέσβη, ο σταθμάρχης της CIA Άλφρεντ Άλμερ. 43 Ο Παύλος έμεινε ικανοποιημένος από το μήνυμα του Αϊζενχάουερ και ζήτησε να το δημοσιοποιήσει για να αντιστρέψει το αντιαμερικανικό κλίμα που είχε δημιουργηθεί στην κοινή γνώμη. Η μάχη για τη διαδοχή του Παπάγου Καθώς ο ταραχώδης εκείνος Σεπτέμβριος τελείωνε, ο Παπάγος βρισκόταν ετοιμοθάνατος στο σπίτι του στην Εκάλη, ενώ, όπως επεσήμαινε τηλεγράφημα της πρεσβείας, στο περιβάλλον του κυριαρχούσαν στελέχη του ΙΔΕΑ, που επιδίδονταν σε δολοπλοκίες και ζυμώσεις για τη διαδοχή του. Ο βοηθός του υπουργού των Εξωτερικών για θέματα συλλογής πληροφοριών Παρκ Άρμστρονγκ έγραφε σε σημείωμά του προς τον Ντάλλες πως «μια μυστική στρατιωτική οργάνωση εμφανίζεται

20 να ελέγχει μέρος της κυβέρνησης από το παρασκήνιο και έχει ήδη κυριαρχήσει σε ορισμένους τομείς. Η παρακρατική αυτή οργάνωση, ο ΙΔΕΑ, ελέγχει τώρα το Στρατό, την Αεροπορία και πιθανότατα και το Ναυτικό, προφυλάσσει τον άρρωστο πρωθυπουργό, επηρεάζει το Υπουργικό Συμβούλιο και προσπαθεί να κατευθύνει το παλάτι...» 44 Ο Άρμστρονγκ πρόσθετε πως οι δύο ηγέτες της αντιπολίτευσης Γεώργιος Παπανδρέου και Σοφοκλής Βενιζέλος δεν ήταν σε θέση να αναλάβουν πρωτοβουλία, ενώ η ρευστότητα της πολιτικής σκηνής «έχει ενισχύσει τα αριστερά κόμματα και έχει ενθαρρύνει τη σαφή έξαρση κομμουνιστικών πολιτικών δραστηριοτήτων». 45 Ο Παπάγος αρνιόταν από την πλευρά του, αν και βαριά άρρωστος, να ενδώσει στις πιέσεις του παλατιού, που επιζητούσε την παραίτησή του. Η παρατεταμένη ασθένειά του είχε προκαλέσει ανησυχία στην Ουάσιγκτον, που έβλεπε ότι η κυβέρνηση αδρανούσε, οι δυο αντιπρόεδροι, οι υπουργοί Άμυνας Κανελλόπουλος και Εξωτερικών Στεφανόπουλος αντιδικούσαν σε προσωπικό επίπεδο και το παλάτι δεν ήταν βέβαιο για το τι έπρεπε να πράξει. Η ασθένεια του Παπάγου έφερε στο προσκήνιο θέμα επιλογής νέου πρωθυπουργού. Ένα από τα σενάρια που συζητούσαν οι Αμερικανοί με το παλάτι ήταν ο διορισμός ενός «μεταβατικού», αλλά όχι υπηρεσιακού πρωθυπουργού, ο οποίος θα οδηγούσε τη χώρα σε νέες εκλογές. Αυτήν τη φορά, η εμπειρία της σύγκρουσης με την πρεσβεία γύρω από τον Παπάγο, το 1952, έπεισε τη Φρειδερίκη πως έπρεπε να συμβουλευθεί τους Αμερικανούς για την επιλογή του διαδόχου του. Κατά τη διάρκεια δεξίωσης για τα γενέθλιά της, η Φρειδερίκη συζήτησε το θέμα της διαδοχής του Παπάγου με τον πολιτικό σύμβουλο της πρεσβείας Λεξ Σνε, ο οποίος μόλις είχε επιστρέψει από περιοδεία στη Βόρεια Ελλάδα για να διαπιστώσει το κλίμα που επικρατούσε στην κοινή γνώμη. Η Φρειδερίκη ρώτησε τον Σνε «ποιον προτιμά ο κόσμος», και εκείνος απάντησε ότι το όνομα που άκουγε συνεχώς ήταν του υπουργού των Δημοσίων Έργων Κωνσταντίνου Καραμανλή, λόγω της εξαιρετικής δραστηριότητας που είχε επιδείξει στον τομέα του, και η οποία είχε πρακτικό αντίκτυπο στη ζωή του μέσου Έλληνα στην επαρχία. 46 Η Φρειδερίκη συγκράτησε τις απόψεις του Σνε και την επομένη τηλεφώνησε στον σταθμάρχη της CIA Άλφρεντ Άλμερ για να τον ρωτήσει κατά πόσον συμφωνεί με τον πολιτικό σύμβουλο της πρεσβείας. Ο Άλμερ, ο οποίος σε συνεργασία με τον Σνε είχε στενή επαφή με τον Καραμανλή, απάντησε πως παρά το γεγονός ότι δεν είχε συμμετάσχει στη συγκεκριμένη περιοδεία οι εκτιμήσεις του ταυτίζονταν με εκείνες του συνεργάτη του. 47 Ο Καραμανλής είχε αποκτήσει σχέσεις με τους Αμερικανούς μέσω του Νόρμπερτ Άνσουτζ, ο οποίος υπηρέτησε στο πολιτικό τμήμα της πρεσβείας κατά την περίοδο Ο Καραμανλής με τον Άνσουτζ και τις συζύγους τους πήγαιναν συχνά μαζί στον κινηματογράφο και κατόπιν για δείπνο. Ο Άνσουτζ γνώρισε εν συνεχεία τον νεαρό βουλευτή στον Σνε και άλλα στελέχη της αποστολής. Ένας από τους αξιωματούχους οι οποίοι είχαν εντυπωσιαστεί από τον νεαρό βουλευτή ήταν και ο Καραμεσίνης. Ενώ ο Παπάγος ήταν βαριά άρρωστος, η πρεσβεία ανέφερε στις 12 Σεπτεμβρίου ότι «παρακολουθούμε από πολύ κοντά τα σχέδια του Καραμανλή, τόσο με τον ίδιο, όσο και με πρόσωπα του κύκλου του παλατιού που βλέπουν με καλό μάτι τις φιλοδοξίες του». Ο Καραμανλής εμφανίζεται στην ίδια αναφορά να έχει μακρά συνομιλία με τον πρέσβη, στην οποία του εκφράζει αμφιβολίες για το αν θα έπρεπε να συμμετάσχει ως υπουργός σε μεταβατική κυβέρνηση. Ο σερραίος πολιτικός φοβόταν, όπως εξήγησε στον αμερικανό συνομιλητή του, πως αν αναλάμβανε θέση υπουργού σε μεταβατική κυβέρνηση θα υπονόμευε τα σχέδιά του για την κατάκτηση της πρωθυπουργίας. 48

21 Έκθεση του αρχηγού της CIA για τις προθέσεις του βασιλέα και του Καραμανλή Δώδεκα ημέρες πριν από το θάνατο του Παπάγου, ο αρχηγός της CIA Άλλεν Ντάλλες έστειλε στον αδελφό του, υπουργό των Εξωτερικών, ένα άκρως απόρρητο έγγραφο με τίτλο «Σχόλια του βασιλέα Παύλου και του κ. Κωνσταντίνου Καραμανλή σχετικά με την Ελληνική Πολιτική Κρίση». Ο αρχηγός της CIA τόνιζε ότι «οι πληροφορίες που σας στέλνω είναι για προσωπική σας ενημέρωση και δεν πρόκειται να κυκλοφορήσουν από την υπηρεσία μου». Εν συνεχεία ο Ντάλλες πρόσθετε ότι: «2. Ο βασιλέας Παύλος και η βασίλισσα Φρειδερίκη υπογράμμισαν το φόβο τους, κατά τη συζήτηση της ελληνικής πολιτικής κρίσης, πως όποιος πρωθυπουργός διαδεχθεί τον Πάπαγο θα αναγκαστεί να υιοθετήσει στάση μεγαλύτερης ουδετερότητας (σ. έναντι της Δύσης), εκτός αν οι ΗΠΑ λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για να εξουδετερώσουν τη στροφή της ελληνικής κοινής γνώμης. Ούτε το βασιλικό ζεύγος ούτε και η κυβέρνηση αισθάνονται πως η πρόσφατη επιστολή του υπουργού των Εξωτερικών προς τον Παπάγο βοηθούν σε αυτή την κατεύθυνση.»3. Ο βασιλέας δήλωσε ότι ο υπουργός των Εξωτερικών Στεφανόπουλος του έχει πει ότι, αν αποτύχει στην εγγραφή του Κυπριακού στον ΟΗΕ, θα ενημερώσει τον αμερικανό ομόλογό του πως σκοπεύει να παραιτηθεί από τη θέση του υπουργού των Εξωτερικών της Ελλάδας. Ο κ. Στεφανόπουλος δήλωσε στον βασιλέα ότι ήταν μεν πιστός στη φιλοδυτική πολιτική, αλλά δεν θα μπορούσε να την υλοποιήσει στο μέλλον, λόγω των αντιδράσεων της ελληνικής κοινής γνώμης στην αρνητική ψήφο (σ. των ΗΠΑ και των άλλων συμμάχων) στον ΟΗΕ. Ο βασιλέας Παύλος επεσήμανε ότι ο κ. Στεφανόπουλος εννοεί τα όσα λέει.»4. Ο βασιλέας Παύλος μας έχει ήδη πει δύο φορές ότι είναι αποφασισμένος να καλέσει τον κ. Καραμανλή να σχηματίσει νέα κυβέρνηση. Αυτό μπορεί να γίνει αμέσως μόλις τακτοποιηθεί το ζήτημα της εγγραφής του Κυπριακού ή σε περίπτωση που ο πρωθυπουργός Παπάγος πεθάνει ή παραιτηθεί. Ο βασιλέας Παύλος έχει αναβάλει τις διακοπές του στην Αυστρία έως ότου ληφθεί η απόφαση για την εγγραφή.»5. Ο βασιλέας Παύλος θεωρεί ότι ο διορισμός του κ. Στεφανόπουλου ως πρωθυπουργού θα πρέπει να αποκλειστεί εντελώς. Την ίδια στιγμή ανησυχεί για τη στάση ουδετερότητας που πιθανώς να υιοθετήσουν ορισμένοι ηγέτες της αντιπολίτευσης. Ο βασιλέας αναμένει ισχυρή κριτική όταν θα καλέσει τον κ. Καραμανλή (να αναλάβει την πρωθυπουργία), αλλά αισθάνεται ότι ο ελληνικός λαός και ο στρατός θα τον στηρίξουν.»7....(σ. στο σημείο αυτό έχει απαλειφθεί το όνομα του αξιωματούχου της CIA ο οποίος είχε τις συνομιλίες με τον βασιλέα και τον Καραμανλή) πιστεύει ότι ο κ. Καραμανλής διατηρεί την αντικειμενικότητα, την ηρεμία και το σωστό κριτήριο. Πιστεύει ακόμη ότι ο κ. Καραμανλής, εφόσον αναλάβει μετά την αποτυχημένη προσπάθεια εγγραφής του Κυπριακού, θα έχει μια πολύ δύσκολη περίοδο προσαρμογής, ειδικά επειδή ο διορισμός του Παναγιώτη Πιπινέλη ως υπουργού των Εξωτερικών θα ερμηνευθεί σαν υποχώρηση στο Κυπριακό και θα γίνει στόχος επίθεσης. Ο κ. Καραμανλής εξακολουθεί να ελπίζει ότι οι ΗΠΑ μπορούν να βοηθήσουν την Ελλάδα να βρει τρόπους για να μπει στο ράφι το Κυπριακό με έντιμο τρόπο, ώστε να μπορέσει να αντιμετωπίσει τα εσωτερικά οικονομικά προβλήματα. Δημοσίως, θα ανακοινώσει ότι η πολιτική της Ελλάδος στο Κυπριακό θα συνεχιστεί, αλλά θα αλλάξουν μόνον οι μέθοδοι για την υλοποίησή της.»8. Τόσο ο βασιλέας Παύλος όσο και ο κ. Καραμανλής πιστεύουν ότι ο Καραμανλής θα αναλάβει πιθανότατα την αρχηγία προσωρινής κυβέρνησης το αργότερο έως την πρώτη εβδομάδα του Νοεμβρίου». 49 Η έκθεση του Ντάλλες διαβάστηκε από ελάχιστα στελέχη του Στέητ Ντηπάρτμεντ και της CIA, ενώ το

22 όνομα του αξιωματούχου της που είχε τις συνομιλίες με το βασιλικό ζεύγος και τον Καραμανλή έχει διαγραφεί. Είναι ωστόσο σχεδόν βέβαιο πως ο αμερικανός συνομιλητής και αποστολέας των πληροφοριών στον Ντάλλες ήταν ο σταθμάρχης της υπηρεσίας Άλφρεντ Άλμερ. Η έκθεση δείχνει εξάλλου πως το βασιλικό ζεύγος και ο Καραμανλής βρίσκονταν σε στενή επαφή δύο εβδομάδες πριν από το διορισμό του τελευταίου ως πρωθυπουργού. Από τις πληροφορίες που αναφέρονται διαφαίνεται επίσης ότι ο Καραμανλής είχε ουσιαστικές συζητήσεις με τον εκπρόσωπο της CIA για την εξωτερική πολιτική που θα ακολουθούσε η κυβέρνησή του, ειδικότερα για την πρόθεσή του να διορίσει τον Πιπινέλη υπουργό των Εξωτερικών και να υποβαθμίσει τη σημασία του Κυπριακού για την ελληνική εξωτερική πολιτική. Από την ίδια έκθεση γίνεται προφανές ότι ούτε οι Αμερικανοί ούτε και το βασιλικό ζεύγος είχαν εμπιστοσύνη στον Στεφανόπουλο, ο οποίος απειλούσε να παραιτηθεί σε περίπτωση που οι σύμμαχοι της Ελλάδος καταψήφιζαν το αίτημα για εγγραφή του Κυπριακού προς συζήτηση στον ΟΗΕ. Η Ουάσιγκτον ήταν ήδη θορυβημένη από τον αντίκτυπο της υπόθεσης στην ελληνική κοινή γνώμη και τις σχέσεις της Ελλάδας με το NATO, και ο Στεφανόπουλος δεν φαινόταν διατεθειμένος να ανακόψει το ρεύμα που είχε δημιουργηθεί στην κοινή γνώμη. Το περιεχόμενο της προσωπικής έκθεσης του αρχηγού της CIA Άλλεν Ντάλλες για τις προθέσεις του Καραμανλή σχετικά με το Κυπριακό εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες με το περιώνυμο μνημόνιο που συγκλόνισε την πολιτική ζωή το Το θέμα ανακινήθηκε όταν ο πρώην βουλευτής και διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Πιπινέλη Π. Σωτηρόπουλος ισχυρίστηκε σε επιστολή του προς την εφημερίδα Νεολόγος Πατρών ότι «ασθενούντος του στρατάρχου Παπάγου και μετά την επιστροφήν εκ Κερκύρας εις Αθήνας του βασιλέως Παύλου κατά μήνα Σεπτέμβριον 1955, μετά συνεργασίαν μετά του κ. Καραμανλή, ο κ. Πιπινέλης επιστρέψας εις το γραφείον του μού έδωσε να αναγνώσω σημείωμα γραμμένον επί φύλλου χάρτου φέροντος έντυπον επικεφαλίδα "Ύπουργείον Δημοσίων Έργων" και εις το οποίο ανεφέροντο κατατεγμέναι κατά παραγράφους σκέψεις-προτάσεις επί της πολιτικής ήτις θα ηκολουθείτο εν περιπτώσει σχηματισμού κυβερνήσεως. Το σημείωμα αυτό, όπως μού είπε ο κ. Πιπινέλης, είχε συνταχθεί εν συνεργασία μετά του κ. Καραμανλή και αι διορθώσεις τας οποίας έφερεν ήσαν ιδιόχειροι του κ. Καραμανλή. Μεταξύ των σκέψεων-προτάσεων εις εξ ή επτά κατά τον αριθμόν παραγράφους, ως ενθυμούμαι, υπήρχε και μία ήτις ανεφέρετο εις την καταπολέμησιν του Κομμουνισμού και ετέρα διαλαμβάνουσα ότι "επί του Κυπριακού θα κατεβάλλετο προσπάθεια εξουδετερώσεως των αντιδράσεων της κοινής γνώμης προς συμβιβαστικήν επίλυσιν τουτου"». 50 Ο Πιπινέλης διέψευσε την αποκάλυψη του πρώην διευθυντού του γραφείου του και υποστήριξε ότι επρόκειτο για δικές του απόψεις τις οποίες είχε διατυπώσει σε έγγραφο προς τον Καραμανλή. Κατά τη σχετική συζήτηση στη Βουλή, τον Ιανουάριο του 1959, ο Καραμανλής διάβασε αντίγραφο του μνημονίου το οποίο βρήκε στα αρχεία του ο Πιπινέλης και υποστήριξε ότι πιθανώς να υπήρχε και άλλο, παλαιότερο αντίγραφο, το οποίο ο ίδιος δεν είχε πλέον στην κατοχή του. Το μνημόνιο που διάβασε ο τότε πρωθυπουργός είχε συνταχθεί στις 26 Σεπτεμβρίου 1955 και ανέφερε ότι «το επίμαχον Κυπριακόν ζήτημα θα εξακολουθήση, παρά την απόφασιν του ΟΗΕ, να δηλητηριάζη το λαϊκόν αίσθημα εις βάρος των συμμάχων μας και επ' ωφελεία των εχθρών αυτών. Θα δεήση, επομένως, να επιδιωχθή η ταχύτερα διευθέτησις επί τη βάσει μιας αληθούς και ευρείας αυτοκυβερνήσεως της νήσου, παρεχομένης συνάμα και γενικής διαβεβαιώσεως ως προς την τελικήν 51 αυτοδιάθεσιν του πληθυσμού της». Το βασιλικό ζεύγος διστάζει να διορίσει τον Καραμανλή Το βασιλικό ζεύγος ταλαντευόταν έως την τελευταία στιγμή ανάμεσα στην ασφαλή επιλογή του Στεφανόπουλου και την ανάθεση εντολής στον Καραμανλή, που ήταν βέβαιο ότι θα προκαλούσε

23 έντονες αντιδράσεις. Όταν ο πρέσβης Κάννον συναντήθηκε με τον βασιλέα στις 29 Σεπτεμβρίου, ο Παύλος του δήλωσε ότι σκόπευε να αρχίσει την ίδια κιόλας ημέρα κινήσεις για το διορισμό του Στεφανόπουλου ως διαδόχου του Παπάγου. Ο βασιλέας πρόσθεσε ότι θα προτιμούσε τον Καραμανλή, στον οποίο θα στρεφόταν αν άλλοι ηγέτες αρνούνταν ή δεν κατάφερναν να σχηματίσουν κυβέρνηση. Ο Παύλος παραδέχτηκε ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να πεισθεί ο Καραμανλής να συμμετάσχει σε κυβέρνηση υπό τον Στεφανόπουλο. Εκτίμηση του βασιλέα ήταν άλλωστε ότι θα ήταν λάθος του Καραμανλή να δεχτεί να γίνει υπουργός στην κυβέρνηση Στεφανόπουλου, διότι μακροπρόθεσμα θα έκανε ζημιά στο πολιτικό του μέλλον. 52 Ο Παπάγος απεβίωσε στις 4 Οκτωβρίου του Ο Παύλος συναντήθηκε με τον Στεφανόπουλο στο σπίτι του στρατάρχη στην Εκάλη και συμφώνησαν ότι η κοινοβουλευτική ομάδα του «Συναγερμού» θα εξέλεγε τον νέο πρωθυπουργό ύστερα από τρεις ημέρες. Το μεσημέρι της 5ης Οκτωβρίου, όμως, ο βασιλέας κάλεσε τον Καραμανλή και του ζήτησε να αναλάβει να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Στεφανόπουλος υπέβαλε κατόπιν την τυπική παραίτηση της κυβέρνησης και αργότερα το ίδιο βράδυ ο σερραίος πολιτικός είχε στα χέρια του την επίσημη εντολή. Τι μεσολάβησε για να πεισθεί τελικά το παλάτι να προχωρήσει στην επιλογή του Καραμανλή παρά τις αντιδράσεις που αναμένονταν και πράγματι σημειώθηκαν; Η απόρρητη βιογραφία του αρχηγού της Άλλεν Ντάλλες, η οποία έχει γραφεί από το ιστορικό τμήμα της CIA, αναφέρει ανάμεσα στα σημαντικά ορόσημα της θητείας του αρχηγού της πως «στις 5 Οκτωβρίου 1955, ο Καραμανλής γίνεται πρωθυπουργός της Ελλάδας». Η αναφορά αυτή περιλαμβάνεται στο χρονικό των σημαντικών συμβάντων της αμερικανικής υπηρεσίας στον τρίτο τόμο της βιογραφίας, που είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένη στις μυστικές επιχειρήσεις (covert operations). Τα υπόλοιπα συμβάντα που αναφέρονται στον ίδιο πίνακα αφορούν εσωτερικές οργανωτικές αλλαγές της υπηρεσίας και ελάχιστα άλλα διεθνή γεγονότα. 53 Η πρωθυπουργοποίηση του Καραμανλή ήταν ως ένα βαθμό αποτέλεσμα του παρασκηνιακού ρόλου που έπαιξαν ο σταθμάρχης της CIA Άλμερ (ο οποίος είχε συνεχή επαφή με το βασιλικό ζεύγος) και οι διπλωμάτες της πρεσβείας. Ο Άλμερ συμβουλεύσε τον βασιλέα να αγνοήσει τον Στεφανόπουλο και να επιλέξει τον δραστήριο υπουργό των Δημοσίων Έργων. Από τις αναφορές της CIA προκύπτει ότι ο Παύλος και ο σερραίος πολιτικός είχαν σειρά συζητήσεων πριν από το θάνατο του Παπάγου για τη μεθόδευση της πρωθυπουργοποίησής του, η οποία είχε αποφασιστεί να γίνει το αργότερο έως τον Νοέμβριο του Στελέχη της CIA που υπηρετούσαν στην Αθήνα κατά την κρίσιμη αυτήν περίοδο δηλώνουν κατηγορηματικά ότι ο Καραμανλής δεν ήταν ποτέ έμμισθο ή άμισθο όργανο οιασδήποτε αμερικανικής υπηρεσίας. Ο Άλμερ χρησιμοποίησε, σύμφωνα με τον ίδιο και δύο συνεργάτες του, τις γνωριμίες του με έλληνες εφοπλιστές και τους ζήτησε να εξασφαλίσουν την υποστήριξη των βουλευτών του «Συναγερμού» προς τον Καραμανλή. Τα ανάκτορα και οι Αμερικανοί ανησυχούσαν πως οι βουλευτές θα αποχωρούσαν από το κόμμα μετά την ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Καραμανλή και τον παραγκωνισμό του Στεφανόπουλου. Την παραμονή άλλωστε της ορκωμοσίας του Καραμανλή, ογδόντα δύο βουλευτές είχαν υπογράψει πρωτόκολλο υποστήριξης του Στεφανόπουλου. Άλλαξαν όμως σύντομα στάση μετά τις ραγδαίες εξελίξεις που ακολούθησαν. Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου είχε καταλήξει στην εκτίμηση πως η διαδοχή του Παπάγου θα επηρέαζε άμεσα τα αμερικανικά συμφέροντα. Προέβλεπε επίσης ότι ο θάνατός του θα σήμαινε το τέλος της περιόδου πολιτικής σταθερότητας και την άνοδο της δύναμης της αριστεράς. Η πρεσβεία της Αθήνας συμφωνούσε με τις εκτιμήσεις αυτές και είχε επισημάνει τον κίνδυνο σοβαρής κρίσης ή και διάσπασης του «Συναγερμού». Η παρασκηνιακή παρέμβαση των Αμερικανών απέτρεψε τις αρνητικές αυτές εξελίξεις.

24 Ο Άλμερ ήταν από τους πιο επιτυχημένους σταθμάρχες της CIA στην Αθήνα. Εγκατέλειψε την αμερικανική υπηρεσία, όταν δεν ανέλαβε τη θέση του υπευθύνου των Μυστικών Επιχειρήσεων, και εργάστηκε για λογαριασμό του εφοπλιστή Σταύρου Νιάρχου, ο οποίος διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον αρχηγό της υπηρεσίας Ντάλλες και το διάδοχό του Τζων Μακκόουν. 54 Το μήνυμα του αμερικανού υπουργού των Εξωτερικών Ο αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών έστειλε συγχαρητήριο μήνυμα στον νέο πρωθυπουργό, στο οποίο υπογράμμιζε: «Γνωρίζω καλά τη σοβαρή δοκιμασία που έχει περάσει ο λαός σας τις τελευταίες εβδομάδες. Η Ελλάδα μπορεί να υπολογίζει στη συνεχή υποστήριξη και συμπάθεια του αμερικανικού λαού». 55 Ο Καραμανλής εξέφρασε την ικανοποίησή του για το μήνυμα, αποφάσισε όμως να μην το δημοσιοποιήσει αμέσως, επειδή όπως ανέφερε η πρεσβεία φοβόταν τις επιθέσεις εναντίον της κυβέρνησής του καθώς και το γεγονός ότι ορισμένοι τον αποκαλούσαν «κουίσλινγκ της Δύσης». 56 Το μήνυμα του Ντάλλες ήταν προϊόν παρέμβασης του πάντοτε δραστήριου στο παρασκήνιο ελληνοαμερικανού επιχειρηματία Τομ Πάππας, ο οποίος τηλεφώνησε στον μόνιμο αντιπρόσωπο των ΗΠΑ στον ΟΗΕ Χένρυ Κάμποτ Λοτζ και του είπε πως «ο νέος έλληνας πρωθυπουργός, ο κ. Καραμανλής, είναι στενός προσωπικός μου φίλος και θα είναι πολύ πιο λογικός ως προς το Κυπριακό». Ο Πάππας ζήτησε από τον Λοτζ να στείλει συγχαρητήριο μήνυμα στον Καραμανλή, αλλά εκείνος θεώρησε ότι δεν ήταν δική του αρμοδιότητα. Έγραψε ένα σημείωμα όμως προς τον υπουργό των Εξωτερικών, στο οποίο εισηγήθηκε να στείλει το Στέητ Ντηπάρτμεντ μήνυμα. Η εισήγηση έγινε δεκτή και το τηλεγράφημα του Ντάλλες έφυγε δυο ημέρες αργότερα. 57 Ανάλογο πάντως αίτημα είχε εκφράσει και ο βασιλέας Παύλος σε συνομιλία του με τον αμερικανό πρέσβη λίγες ημέρες πριν από το θάνατο του Παπάγου. Ο Παύλος ανέφερε πως ένα θερμό και ενθαρρυντικό μήνυμα ανώτατου αμερικανού αξιωματούχου θα βοηθούσε οπωσδήποτε τον άνθρωπο που θα διαδεχόταν τον στρατάρχη. 58

25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΣΤΑΘΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ Οι εκλογές του 1956 Ο ΚΑΡΑΜΑΝΛΗΣ αποφάσισε να προκηρύξει βουλευτικές εκλογές για τις 19 Φεβρουαρίου του Τα ηγετικά στελέχη των κομμάτων του κέντρου και της αριστεράς συμφώνησαν να συμμετάσχουν σε συνδυασμό με την ονομασία «Δημοκρατική Ένωση». Δέκα ημέρες πριν από τις εκλογές, οι ελληνικές πολιτικές εξελίξεις συζητήθηκαν σε γεύμα εργασίας του Συμβουλίου Συντονισμού Επιχειρήσεων (Operations Coordination Board, OCR). Το συμβούλιο αυτό λειτουργούσε στο πλαίσιο του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του Λευκού Οίκου και είχε αποκλειστική αρμοδιότητα το συντονισμό των μυστικών επιχειρήσεων. Σε αυτό μετείχαν ανώτατοι αξιωματούχοι από όλες τις αρμόδιες υπηρεσίες, οι οποίοι ενέκριναν τις πλέον κρίσιμες επιχειρήσεις και αξιολογούσαν τα αποτελέσματά τους. 59 Κατά τη σύσκεψη για τις ελληνικές εκλογές, εκπρόσωπος του Στέητ Ντηπάρτμεντ εξήγησε πως βρίσκεται σε επαφή με τη βρετανική πρεσβεία, «στην οποία εκφράσαμε την ελπίδα ότι οιαδήποτε κίνηση σκοπεύει να κάνει η βρετανική κυβέρνηση θα αποσκοπεί στην ενίσχυση του Καραμανλή». Ο αρχηγός της CIA Άλλεν Ντάλλες από την πλευρά του επανέλαβε για μία ακόμη φορά ότι φοβάται πως, «αν ο Καραμανλής δεν κερδίσει, μπορεί να έλθει στην εξουσία συμμαχική κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου που θα οδηγήσει τη χώρα στην ουδετερότητα». 60 Ο Ντάλλες εκτιμούσε πως το αποτέλεσμα των εκλογών θα ήταν καθοριστικό για τα αμερικανικά συμφέροντα, μια και θα ήταν η πρώτη φορά που ο Καραμανλής θα δοκιμαζόταν ως αρχηγός της συντηρητικής παράταξης. Το υπόλοιπο κείμενο των πρακτικών της συζήτησης παραμένει απόρρητο, γεγονός που υποδεικνύει ότι συζητήθηκαν επιχειρήσεις των αμερικανικών υπηρεσιών για την ενίσχυση συγκεκριμένων υποψηφίων και τον επηρεασμό της κοινής γνώμης κατά την προεκλογική περίοδο. Η επίσημη Ιστορία της CIA περιγράφει την ακριβή διαδικασία για την έγκριση μυστικών επιχειρήσεων: «Η εισήγηση μπορεί να είχε προέλθει από τον πρέσβη, ο οποίος πρότεινε την παροχή κονδυλίων σε ένα ή περισσότερα κόμματα που συμμετείχαν στην προεκλογική περίοδο. Η ακριβής γένεση της εισήγησης είναι δύσκολο να εντοπιστεί. Μπορεί να προκλήθηκε από συζητήσεις μεταξύ στελεχών της CIA και διπλωματών της πρεσβείας. Όταν η εισήγηση έφτανε στην Ουάσιγκτον γινόταν αντικείμενο συζήτησης μεταξύ του Στέητ Ντηπάρτμεντ και της CIA σε ένα ή περισσότερα επίπεδα. Αν ο Ντάλλες εκτιμούσε ότι η εισήγηση ήταν αρκετά σοβαρή ή απαιτούσε τη χρήση κονδυλίων από το απόθεμα της υπηρεσίας του, το θέμα συζητιόταν στο Συμβούλιο Σχεδιασμού ή αργότερα στην 61 Ειδική Ομάδα (Special Group, SG). Οι εκλογές και η αντίδραση του ΙΔΕΑ Η ΕΡΕ εξασφάλισε την πλειοψηφία των εδρών στη Βουλή, αν και η «Δημοκρατική Ένωση» πήρε μεγαλύτερο ποσοστό στις εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου. Η ΕΡΕ κέρδισε το 47% των ψήφων έναντι 48% της «Δημοκρατικής Ένωσης». Οι νεώτεροι αξιωματικοί, οι οποίοι ήταν μέλη του ΙΔΕΑ, ήταν πολύ ανήσυχοι, εξαιτίας της αύξησης της δύναμης της αριστεράς και των κεντρώων κομμάτων. Ορισμένοι ζήτησαν από τον αρχηγό του ΓΕΣ στρατηγό Σόλωνα Γκίκα να δώσει την εντολή για να προχωρήσουν σε πραξικόπημα. Εκείνος αρνήθηκε όμως να δώσει το «πράσινο φως» χωρίς την έγκριση του βασιλέα. Οι αμερικανοί αναλυτές διαπίστωσαν πως οι νεώτεροι σκληροπυρηνικοί αξιωματικοί είχαν απογοητευθεί από τη διστακτικότητα που επεδείκνυαν οι ανώτεροί τους κάθε

26 φορά που προέκυπτε θέμα επέμβασης του στρατού. Οι νεώτεροι αξιωματικοί έβλεπαν, δεύτερη φορά μετά το κίνημα του ΙΔΕΑ το 1951, πως οι ταξίαρχοι και οι στρατηγοί δεν διέθεταν την απαραίτητη αποφασιστικότητα για να προχωρήσουν σε εκτροπή. Αρχηγός της φανατικής ομάδας των νεώτερων αξιωματικών εμφανίζεται στις αμερικανικές αναφορές ο ταγματάρχης Δημήτρης Ιωαννίδης, που θα παίξει αργότερα τον δικό του ιστορικό ρόλο. Οι νέοι αξιωματικοί συμμετείχαν σε ένα παρακλάδι του ΙΔΕΑ, την ΕΕΝΑ (Ένωση Ελλήνων Νεαρών Αξιωματικών), η οποία εμφανίζεται πρώτη φορά στα αμερικανικά αρχεία το 1957, αλλά επρόκειτο να επανεμφανιστεί κατά πολύ πιο θεαματικό τρόπο δέκα χρόνια αργότερα, στις 21 Απριλίου Ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ Χαρίλαος Λαγουδάκης έγραψε σε μια κάρτα την ονομασία ΕΕΝΑ και δίπλα το ερώτημα «Νέα ονομασία για τον ΙΔΕΑ;» 62 Το ερώτημα απασχόλησε πολλά χρόνια τον έλληνα ιστορικό, ο οποίος συνέχισε να παρακολουθεί την πορεία της ΕΕΝΑ. Ο Λαγουδάκης ήταν πριν από τον πόλεμο καθηγητής Ιστορίας στο Κολλέγιο Αθηνών και εν συνεχεία υπεύθυνος για τις ελληνικές υποθέσεις στην Υπηρεσία Αναλύσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ, επί 25 περίπου χρόνια. Ήταν συνεπώς από τους ελάχιστους αναλυτές που μπορούσαν να γνωρίζουν εις βάθος τις εσωτερικές διεργασίες στο στρατό και το πολιτικό κατεστημένο, ιδιαίτερα σε ο,τι άφορα τις σχέσεις τους με τις αμερικανικές υπηρεσίες. Την ίδια περίπου εποχή που ο Λαγουδάκης αρχισε να ασχολείται με την ΕΕΝΑ, ο νέος αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Πέτρος Νικολόπουλος είχε ανακαλύψει τον πυρήνα της οργάνωσης ύστερα από συστηματική παρακολούθηση των μελών της. Ανάμεσά τους ήταν οι Γεώργιος Παπαδόπουλος, Νικόλαος Μακαρέζος, Ιωάννης Λαδάς, κ.ά., οι κινήσεις των οποίων καταγράφηκαν από την αρμόδια 63 υπηρεσία του ΓΕΣ. Οι Αμερικανοί είχαν συλλέξει πληροφορίες από τις δικές τους υπηρεσίες, αλλά είχαν ενημερωθεί και για σχετικές συζητήσεις στο Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο, που ήταν το ανώτατο συμβούλιο του ελληνικού Πενταγώνου (Ιούλιος 1957), κατά τις οποίες αποφασίσθηκε ύστερα από παρέμβαση του παλατιού η μετάθεση μόνο και όχι η αποστράτευση ορισμένων συνωμοτών αξιωματικών. Το Κυπριακό σε κρίση, αδυναμία της κυβέρνησης Καραμανλή Τους πρώτους μήνες της κυβέρνησης Καραμανλή, το Κυπριακό πήρε δραματική τροπή, όταν οι Βρετανοί εκτόπισαν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στις Σεϋχέλλες, στις 9 Μαρτίου 1956, και η Αθήνα συγκλονίστηκε από πολλές δυναμικές εκδηλώσεις υπέρ της αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού. Η Ουάσιγκτον άρχισε να συνειδητοποιεί πως ο Καραμανλής θα δυσκολευόταν να «παγώσει» τις εξελίξεις στο Κυπριακό, λόγω της διογκούμενης πίεσης της κοινής γνώμης. Στις 9 Μαΐου, μεγάλο συλλαλητήριο για το Κυπριακό στην Αθήνα είχε τραγική κατάληξη: τέσσερις νεκρούς, τρεις διαδηλωτές και έναν αστυνομικό. Την επομένη, οι Βρετανοί προχώρησαν στον απαγχονισμό των Μιχάλη Καραολή και Ανδρέα Δημητρίου, κλιμακώνοντας έτσι την κρίση. Ο Καραμανλής συναντήθηκε στις 7 και στις 10 Μαΐου με αξιωματούχους της CIA στην Αθήνα και αφού αναφέρθηκε στις τεράστιες δυσκολίες που του δημιουργούσε το Κυπριακό στα πρώτα του βήματα στην πρωθυπουργία παραπονέθηκε πως «οι σύμμαχοι θεωρούν δεδομένη τη θέση της Ελλάδας». Ο πρωθυπουργός πρόσθεσε ότι «η ελληνική κυβέρνηση προτίθεται να προχωρήσει στη συζήτηση του Κυπριακού στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ» και ζήτησε από τους Αμερικανούς να χρησιμοποιήσουν την παροχή βοήθειας προς την Τουρκία ως μοχλό πίεσης για την εξεύρεση ικανοποιητικής λύσης. Η συνομιλία του Καραμανλή μεταδόθηκε από τον αρχηγό της CIA Άλλεν Ντάλλες στον υπουργό των Εξωτερικών. 64 Οι Αμερικανοί μελετούσαν διάφορες προτάσεις κυρίως των Βρετανών για την επίλυση του προβλήματος, χωρίς να παίρνουν ανοικτά θέση. Τον Ιούλιο του 1956, ο ειδικός βοηθός του

27 αμερικανού υπουργού των Εξωτερικών Παρκ Άρμστρονγκ ανέλυε σε σημείωμά του βρετανική πρόταση διχοτόμησης της Κύπρου, που απεικονιζόταν σε χάρτη ο οποίος έδειχνε ότι η ελληνοκυπριακή κοινότητα θα εγκαθίστατο στο βόρειο τμήμα της νήσου και η τουρκοκυπριακή στο νότιο, το οποίο θα περιλάμβανε και την πόλη της Λεμεσού. Οι βρετανικές εκτιμήσεις υπολόγιζαν ότι το σχέδιο θα επέβαλλε τη μετακίνηση Κυπρίων, με ανταλλαγή πληθυσμών. 65 Η αμερικανική πολιτική στο Κυπριακό μπορεί να χαρακτηριστεί, για την περίοδο αυτή, διφορούμενη και συχνά αντιφατική. Σε σχετική συζήτηση στο Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου, ο υφυπουργός των Εξωτερικών Χέρτερ τόνισε ότι δεν είχε δει ποτέ μια χώρα και ένα λαό να είναι τόσο απορροφημένοι από ένα μόνο θέμα, όπως συμβαίνει με την Ελλάδα και το Κυπριακό. Η απόφαση του Συμβουλίου Συντονισμού Επιχειρήσεων (OCB) του Λευκού Οίκου αποσαφήνιζε τον Αύγουστο του 1957 την πολιτική των ίσων αποστάσεων της Ουάσιγκτον: «Οι ΗΠΑ πρέπει να ενθαρρύνουν την ελληνική κυβέρνηση να πετύχει κάποια συνεννόηση με τη Μεγάλη Βρετανία και την Τουρκία στο Κυπριακό, να υπογραμμίζουν την ανάγκη υπεύθυνης στάσης της Ελλάδας και την αναγκαιότητα εξεύρεσης μεταβατικής αλλά και μόνιμης λύσης. Οι ΗΠΑ, αν και είναι διατεθειμένες να βοηθήσουν τα ενδιαφερόμενα μέρη με διαδικαστικούς τρόπους, δεν προτίθενται να αναλάβουν άμεσα την ευθύνη για οιαδήποτε λύση». 66 Η εντυπωσιακή άνοδος της Αριστεράς Ο Καραμανλής είχε να αντιμετωπίσει όμως σημαντικά εσωκομματικά προβλήματα. Τον Μάρτιο του 1958, μια ομάδα από κορυφαία στελέχη της ΕΡΕ αποχώρησε από την κυβέρνηση. Μεταξύ αυτών ήταν οι υπουργοί Γεώργιος Ράλλης και Παναγιώτης Παπαληγούρας, οι οποίοι διαφώνησαν με τις αυταρχικές τάσεις του Καραμανλή και την απόφασή του να επιβάλει την ενισχυμένη αναλογική ως το σύστημα των επόμενων εκλογών. Ο αρχηγός της ΕΡΕ αναγκάστηκε, εξαιτίας της αποχώρησης των συνεργατών του, να προσφύγει σε πρόωρες εκλογές. Η Ουάσιγκτον ανησυχούσε για την έκβασή τους. Στις 26 Μαρτίου 1958, αξιωματούχοι της αμερικανικής κυβέρνησης συζήτησαν το πώς θα μπορούσαν να παρέμβουν οι μυστικές υπηρεσίες για να επηρεάσουν το αποτέλεσμα με τη χρηματοδότηση ορισμένων κομμάτων και υποψηφίων. 67 Ο αρχηγός της CIA Άλλεν Ντάλλες πίστευε ότι η επιχείρηση επηρεασμού των εκλογών ήταν σημαντική. Απαιτούσε επίσης χρήματα από το ειδικό αποθεματικό ταμείο της υπηρεσίας, και γι' αυτό η εισήγηση εξετάστηκε από την Ομάδα Συντονισμού και Σχεδιασμού. Από το έγγραφο της CIA, στο οποίο καταγράφηκαν τα πρακτικά της σύσκεψης, είναι σαφές ότι η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε χωρίς να αποκαλύπτεται όμως το ποσό που διατέθηκε ή οι αποδέκτες του. Το εκλογικό αποτέλεσμα εξέπληξε τους Αμερικανούς. Η ΕΔΑ αναδείχθηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση με το πρωτοφανές ποσοστό του 24%. «Η CIA μάς τρόμαξε κατά έναν απίστευτο τρόπο, μάς προειδοποίησε ότι η κατάσταση θα πήγαινε ολοένα προς το χειρότερο», θυμάται ο Νταν Μπρούστερ, βετεράνος αμερικανός διπλωμάτης, με ειδικότητα στις ελληνικές υποθέσεις. 68 Η άνοδος της ΕΔΑ αντιμετωπίστηκε ως εξαιρετικά σοβαρή εξέλιξη, χωρίς ασφαλώς να δημιουργήσει το φόβο ότι η αριστερά θα μπορούσε να ανέλθει στην εξουσία. Οι αξιωματούχοι του Στέητ Ντηπάρτμεντ πίστευαν όμως ότι η αύξηση της δύναμής της ωφελούσε τα σοβιετικά συμφέροντα και την πρόθεση της Μόσχας «να ωθήσει την Ελλάδα προς την ουδετερότητα». 69 Η CIA είχε εξάλλου την ευθύνη της παρακολούθησης των δραστηριοτήτων της ΕΔΑ και του παράνομου ΚΚΕ, καθώς και την αντιμετώπισή τους με επιχειρήσεις ψυχολογικού πολέμου και αντιπροπαγάνδας. Το απρόσμενο αποτέλεσμα των εκλογών του 1958 οδήγησε σε επανεξέταση της απόδοσης της αμερικανικής υπηρεσίας στην ελληνική πολιτική σκηνή. Ένα από τα ενδεχόμενα που εξετάζονταν από τους αρμόδιους παράγοντες στην Αθήνα ήταν η απαγόρευση της λειτουργίας της

28 ΕΔΑ, ενώ άλλοι πάλι αξιωματούχοι έβλεπαν θετικά τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ. Ο Ντάλλες υποστήριξε ότι «υπάρχουν περιπτώσεις που είναι καλύτερη επιλογή να νομιμοποιήσεις ένα κόμμα, σαν το ΚΚΕ, ώστε να μπορείς να το ελέγχεις καλύτερα». 70 Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες συνέταξαν από κοινού μιαν έκθεση που ανέλυε «τα σημαντικά μειονεκτήματα στον τομέα συλλογής πληροφοριών». Οι συντάκτες της επεσήμαιναν πως η απόδοση των υπηρεσιών παρουσίασε σημαντικά κενά, όπως φάνηκε από το γεγονός ότι «αποτύχαμε να εντοπίσουμε τη στροφή προς την άκρα αριστερά, όπως εκδηλώθηκε στις τελευταίες εκλογές». Μεταξύ άλλων διαπίστωσαν ότι είχε υποτιμηθεί η αποτελεσματική οργάνωση της αριστεράς στο τοπικό επίπεδο και η προπαγάνδα που έκαναν τα στελέχη της στα καφενεία των χωριών. Οι αξιωματούχοι των αρμόδιων υπηρεσιών ζητούσαν από τους εκπροσώπους τους στην Ελλάδα να συλλέξουν πληροφορίες για το πώς αντιμετώπιζαν την ΕΔΑ οι κεντροαριστεροί ψηφοφόροι. Οι συντάκτες της έκθεσης ενδιαφέρονταν να δουν αν οι ψηφοφόροι αυτοί θα ακολουθούσαν ένα νέο κεντροαριστερό κόμμα που θα λειτουργούσε χωρίς την ανάμειξη των κομμουνιστών. «Αυτό που χρειάζεται», τόνιζαν, «είναι περισσότερες πληροφορίες για το χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις των κεντροαριστερών ψηφοφόρων, που συνιστούν περίπου το 25%, συγκεκριμένη πληροφόρηση για τους οργανωτικούς δεσμούς ανάμεσα στην ΕΔΑ και το ΚΚΕ, καθώς και για τυχόν μεταξύ τους διαφορές». 71 Η αμερικανική πρεσβεία στην Αθήνα εξηγούσε την άνοδο της αριστεράς σαν προσωρινό φαινόμενο, που οφειλόταν, σε μεγάλο βαθμό, στα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα. Το επιτελείο της προέβη σε γενική επισκόπηση της αμερικανικής πολιτικής, προκειμένου να χαράξει νέες κατευθύνσεις. Το βασικό συμπέρασμα ήταν πως «δεν μπορούμε να δούμε καμία πραγματική βραχυπρόθεσμη εναλλακτική λύση πέρα από τη συνέχιση της αμερικανικής υποστήριξης προς την ΕΡΕ». 72 Ο τρόπος διακυβέρνησης του Καραμανλή είχε προκαλέσει πολλές αντιπάθειες και προβλημάτιζε σοβαρά τους Αμερικανούς, οι οποίοι πίστευαν ότι η ΕΡΕ μετά την πρώτη εξαετία είχε «παραμερίσει μερικά από τα πλέον ταλαντούχα ηγετικά της στελέχη και τώρα έχει αυτοπεριοριστεί σε μια συλλογή μετριοτήτων γύρω από έναν αρχηγό ο οποίος στερείται ο ίδιος πρωτοτυπίας και αυτοπεποίθησης». 73 Οι διπλωμάτες που είχαν τακτικές επαφές με τα κορυφαία στελέχη της ΕΡΕ ήταν συχνά αποδέκτες των παραπόνων τους για τον τρόπο με τον οποίο τους φερόταν ο Καραμανλής. Παρ' όλα τα προβλήματά του δεν έβλεπαν όμως κανέναν πολιτικό που θα μπορούσε να τον διαδεχθεί στο άμεσο μέλλον. Οι επιτελείς της πρεσβείας κατέληξαν στα εξής συμπεράσματα: «1) τη συνέχιση της υποστήριξης προς τον Καραμανλή (ή κάποια διάδοχη κυβέρνηση της ΕΡΕ)»2) την καλλιέργεια, σε προσεκτική και επιλεκτική βάση, ορισμένων εθνικών στοιχείων και ατόμων που δεν μετέχουν τώρα στην κυβέρνηση, αλλά θεωρούμε ότι μπορεί να έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν μια μη κομμουνιστική εναλλακτική επιλογή, πέραν της ΕΡΕ». 74 Οι Αμερικανοί προωθούσαν τη δημιουργία ενός κεντροαριστερού φορέα, που θα μπορούσε να παίξει το ρόλο της «εθνικής αντιπολίτευσης», στερώντας ταυτόχρονα το ρόλο της μοναδικής αντιπολίτευσης από την αριστερά. Το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας και η CIA είχαν ενημερωθεί για τις προσπάθειες του Γεωργίου Παπανδρέου να δημιουργήσει ένα καινούργιο κεντρώο κόμμα. Η πρεσβεία διατύπωνε όμως αμφιβολίες για το «τι θα μπορούσε να προσφέρει μια τέτοια κυβέρνηση στη χώρα», η οποία «θα ήταν λιγότερο ελκυστική από τη σημερινή για τα αμερικανικά συμφέροντα». 75

29 Ο στόχος της δημιουργίας και υποστήριξης ενός κεντρώου κόμματος που θα μπορούσε να διεκδικήσει την εξουσία δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ από την Ουάσιγκτον. Η πρεσβεία της Αθήνας προτιμούσε όμως πάντοτε την εύκολη λύση της υποστήριξης πολιτικών, όπως ο Παπάγος ή ο Καραμανλής, με το επιχείρημα πως θα ενίσχυαν τη σταθερότητα του πολιτικού συστήματος. Η πληθώρα κομμάτων και ηγετών στον κεντρώο χώρο δυσκόλευε εξάλλου την υλοποίηση των αμερικανικών στόχων. Σειρά πρέσβεων από τον Πιούριφοϊ και μετά δεν έκρυβαν τη δυσφορία τους γιατί δεν έβρισκαν έναν δυναμικό ηγέτη που θα μπορούσε να ενώσει υπό την αιγίδα του το κέντρο. Η έκδηλη ανησυχία των Αμερικανών απεικονίζεται στην απόφασή τους να παρέμβουν μέσω των διαφόρων υπηρεσιών τους για να επηρεάσουν το αποτέλεσμα των δημοτικών εκλογών την άνοιξη του Η πρεσβεία σε εισήγησή της χαρακτήριζε τις εκλογές αυτές σημαντικές για τη μελλοντική πολιτική κατεύθυνση της Ελλάδας και πρότεινε την «επεξεργασία συγκεκριμένων σχεδίων δράσης που θα ενεργοποιήσουν τα μη κομμουνιστικά ελληνικά στοιχεία και όλες τις αμερικανικές δυνατότητες (πρεσβεία, CIA, USIS την υπηρεσία πληροφόρησης που είχε την ευθύνη για την αμερικανική προπαγάνδα) ώστε να μην κερδίσουν έδαφος οι κομμουνιστές και, ακόμη καλύτερα, να μειωθεί η σημερινή τους δύναμη». 76 Οι αντιδράσεις του στρατού Η αμερικανική πρεσβεία πληροφορήθηκε πως ανώτατοι αξιωματικοί συζητούσαν και πάλι σοβαρά την ιδέα ενός πραξικοπήματος. Η πρεσβεία σημείωνε τη σχετική αποδυνάμωση του ΙΔΕΑ και το γεγονός ότι «αυτήν τη στιγμή δεν υπάρχει ισχυρή στρατιωτική προσωπικότητα με κατάλληλη φήμη που θα μπορούσε να εξασφαλίσει ευρεία υποστήριξη». 77 Οι συντάκτες της έκθεσης παραθέτουν την παρατήρηση συνομιλητού τους πως «η Ελλάδα είναι μια Γαλλία χωρίς Ντε Γκωλ». Οι εφημερίδες της εποχής φιλοξενούσαν συχνά ειδήσεις για κινήσεις αξιωματικών. Οι αμερικανικές υπηρεσίες ωστόσο είχαν συγκεκριμένες ενδείξεις για τις προθέσεις τους και τις πιέσεις που ασκούσαν στον πρωθυπουργό. Ο Καραμανλής δεχόταν πιέσεις από τον υπουργό των Δημοσίων Έργων Σόλωνα Γκίκα (ο οποίος είχε αποστρατευθεί από τη θέση του αρχηγού του ΓΕΣ αλλά συνέχιζε να ελέγχει τον ΙΔΕΑ) και τον υφυπουργό Άμυνας Γιώργο Θέμελη να υιοθετήσει τη μέθοδο της «ανώμαλης λύσης» για να αντιμετωπίσει την άνοδο της αριστεράς. Οι αμερικανικές εκθέσεις εκτιμούσαν ότι το πραξικόπημα δεν θα μπορούσε να επιτύχει χωρίς τη σαφή έγκριση και εντολή του 78 βασιλέα. Απόρρητη έκθεση της αμερικανικής πρεσβείας, που συντάχθηκε με τη συνεργασία της CIA, αναφερόταν σε φήμες και πληροφορίες για την οργάνωση πραξικοπήματος. Μεταξύ άλλων σημειώνεται ότι «ακόμη πιο ενδιαφέρουσα, αλλά λιγότερο απτή, είναι η πιθανότητα μια ομάδα νεαρών συνταγματαρχών να εξεγερθεί και να κηρύξει μια νέα κατάσταση με στόχο την εξάλειψη της διαφθοράς, την εκκαθάριση της πολιτικής ζωής...» και ότι «υπάρχουν σκόρπιες ενδείξεις πως μερικοί νέοι αξιωματικοί προωθούν τέτοιες ιδέες, αν και πολλοί εξ αυτών μπορεί να παρακινούνται από αντίδραση για τους χαμηλούς μισθούς τους». Οι συντάκτες της έκθεσης επεσήμαιναν ότι «αυτή τη στιγμή εκείνο που μπορεί να πει κανείς είναι ότι αυτή η ομάδα έχει τη δυνατότητα να εμποδίσει σοβαρά ένα πραξικόπημα από δεξιούς, συντηρητικους ανώτερους αξιωματικούς». 79 Δέκα χρόνια πριν από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν εντοπίσει την ομάδα των νεαρών αξιωματικών που λειτουργούσε γύρω από την οργάνωση ΕΕΝΑ. Οι αξιωματικοί αυτοί είχαν τα δικά τους σχέδια και αυξημένη επιρροή στο στράτευμα, διότι κατείχαν μεσαίες, επιτελικές θέσεις, οι οποίες θα έπαιζαν ρόλο-κλειδί στην οργάνωση ενός πραξικοπήματος.

30 Το σενάριο επιβολής κοινοβουλευτικής δικτατορίας Εκτός από τις κινήσεις των στρατιωτικών, οι Αμερικανοί είχαν αντιληφθεί ότι υπήρχαν και άλλα σενάρια που συζητιούνταν σοβαρά από μερίδα της πολιτικής ηγεσίας. Η πρεσβεία προέβλεπε πως «η σταδιακή στροφή προς τον ολοκληρωτισμό είναι πιο πιθανή σε αυτήν τη φάση από ένα πραξικόπημα», αν και το παλάτι δεν θα υποστήριζε τον Κ. Καραμανλή σε περίπτωση που αποφάσιζε να εκδηλώσει «τυχόν δικτατορικές φιλοδοξίες». 80 Το σενάριο που είχαν υπ' όψιν τους οι αμερικανοί διπλωμάτες ήταν η συγκέντρωση υπερεξουσιών από τον Καραμανλή, με παράλληλη χρήση του στρατού και των κατασταλτικών μηχανισμών εναντίον της αριστεράς. Ανάμεσα στις προσωπικότητες πλην του Καραμανλή που θα μπορούσαν να ηγηθούν μιας «εξωκοινοβουλευτικής» λύσης αναφέρονται στο τηλεγράφημα της πρεσβείας οι Σπύρος Μαρκεζίνης, ο στενός συνεργάτης του βασιλέα Παύλου πτέραρχος Χαράλαμπος Ποταμιάνος και ο Γκίκας. Η επίσημη αμερικανική θέση ήταν πως «οι τάσεις της Ελλάδος προς τον απολυταρχισμό, έστω και αν έχουν φιλοδυτικό προσανατολισμό, θα είναι βλαβερές για τις γενικότερες επιδιώξεις 81 μας». Οι συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου για το Κυπριακό Ο αντιαμερικανισμός που εκδηλώθηκε με αφορμή τη στάση των ΗΠΑ στο Κυπριακό προβλημάτιζε εν τω μεταξύ τις υπηρεσίες τους. Οι ειδικοί αναλυτές πίστευαν ότι η Σοβιετική Ένωση θα εκμεταλλευόταν το κλίμα που είχε δημιουργηθεί για να ωθήσει την Ελλάδα προς την ουδετερότητα στη γεωπολιτική σκηνή, η οποία λειτουργούσε με τους νόμους του ψυχρού πολέμου. Το καλοκαίρι του 1958, ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Ριντλμπέργκερ (ο οποίος διαδέχθηκε τον Κάννον τον Μάρτιο του ιδίου έτους) συναντήθηκε μυστικά με τον Μακάριο, με εντολή του υπουργού των Εξωτερικών Τζων Φόστερ Ντάλλες, ο οποίος έβλεπε ότι η ένταση στις σχέσεις του Λονδίνου με την Αθήνα και τον Αρχιεπίσκοπο καθιστούσε αδύνατη την απευθείας διαπραγμάτευση και επέβαλλε την ανάμειξη της Ουάσιγκτον. Ο Ντάλλες, ύστερα από πολλούς δισταγμούς και διαβουλεύσεις με τους Βρετανούς, είχε αποφασίσει να προωθήσει τη φόρμουλα της ανεξαρτησίας για την Κύπρο. Ο Ριντλμπέργκερ ζήτησε από τον Μακάριο να επιλέξει ανάμεσα στην ανεξαρτησία υπό ορισμένες εγγυήσεις και προϋποθέσεις και τη διχοτόμηση με ανταλλαγή πληθυσμών. 82 Κατά τον αμερικανό διπλωμάτη, ο Μακάριος δεν πίστευε ότι το σενάριο της διχοτόμησης θα μπορούσε ποτέ να υλοποιηθεί. Ο Ριντλμπέργκερ τον προειδοποίησε όμως πως, αν και ο ίδιος ήταν αντίθετος στην αναγκαστική απομάκρυνση πληθυσμού από τα σπίτια του, το σενάριο της διχοτόμησης ήταν πολύ πιθανό. Τον Σεπτέμβριο του 1958, ο Μακάριος έδειξε ότι είχε πεισθεί για τη μεθόδευση της ανεξαρτησίας και άνοιξε το δρόμο για τις ελληνοτουρκικές συνομιλίες σε επίπεδο υπουργών των Εξωτερικών και κατόπιν πρωθυπουργών. Οι διαπραγματεύσεις κατέληξαν στην υπογραφή των συμφωνιών της Ζυρίχης και του Λονδίνου, στις 20 Φεβρουαρίου του Οι συμφωνίες προέβλεπαν τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους με ελληνοκύπριο Πρόεδρο και τουρκοκύπριο Αντιπρόεδρο, που είχαν ο καθένας δικαίωμα αρνησικυρίας σε θέματα ασφάλειας και εξωτερικής πολιτικής. Εγγυήτριες δυνάμεις ορίστηκαν η Ελλάδα, η Τουρκία και η Μεγάλη Βρετανία. Ο Καραμανλής δεν έκρυβε τη δυσφορία του για τις παραχωρήσεις που αναγκαζόταν να κάνει στο Κυπριακό. Σε συνομιλία του με τον απεσταλμένο του Προέδρου Αϊζενχάουερ, Τζωρτζ Μαγκή, είκοσι ημέρες πριν από τη διάσκεψη του Λονδίνου, ο πρωθυπουργός του ζήτησε «να δώσει μερικές συμβουλές στους Τούρκους. Πρέπει να θυμούνται ότι το 82% των Κυπρίων είναι Έλληνες και

31 Ορθόδοξοι και ότι η ένωση με την Ελλάδα είναι όνειρο αιώνων». Ο Καραμανλής, σε μια στιγμή ειλικρίνειας, πρόσθεσε πως «θα μπορούσε να είχε περάσει στην ιστορία της χώρας σαν ένας μεγάλος άνδρας που υποστήριξε την επιθυμία όλων των Ελλήνων για την Ένωση, αλλά εγκατέλειψε την Ένωση και τώρα τον αποκαλούν προδότη. Είχε συμφωνήσει να δώσει στους Τουρκοκυπρίους εκπροσώπηση κατά 1/3, αν και εδικαιούντο μόνο 18%. Είχε κάνει τη μια υποχώρηση μετά την άλλη και δεν θα υποχωρούσε άλλο. Ήταν τώρα η ώρα να κάνουν υποχωρήσεις οι Τούρκοι». 83 Η αμερικανική πολιτική μετά τις συμφωνίες Μετά τις συμφωνίες του Λονδίνου και της Ζυρίχης, το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου χάραξε τις κύριες γραμμές της αμερικανικής πολιτικής στο Κυπριακό. Μεταξύ άλλων, το σχετικό πολυσέλιδο έγγραφο ανέφερε: «Αν η κυβέρνηση Καραμανλή αντικατασταθεί από στοιχεία που δεν έχουν ταυτισθεί με τη λύση του Κυπριακού ή στοιχεία που είναι αντίθετα στη λύση, το ενδεχόμενο αστάθειας στο νησί θα ενταθεί και η κατάσταση μπορεί να επιδεινωθεί πολύ γρήγορα...»μακροπρόθεσμα, η πιο σοβαρή απειλή για την ηγεμονία του Μακαρίου και το μέλλον μιας ανεξάρτητης Κύπρου είναι οι κομμουνιστές... Πρέπει να ενθαρρύνουμε διακριτικά τη νέα κυπριακή κυβέρνηση να δημιουργήσει και να εκπαιδεύσει την αστυνομία και τις υπηρεσίες εσωτερικής ασφάλειας για να καταπολεμήσουν τον κομμουνιστικό κίνδυνο». 84 Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας αποφάσισε ότι, μεταξύ άλλων, η αμερικανική πολιτική έπρεπε να έχει ως στόχους: «τη δυνατότητα χρησιμοποίησης των βρετανικών στρατιωτικών βάσεων από τις ΗΠΑ σε συνεχή βάση»την αποφυγή κάθε ενέργειας που θα μπορούσε να δείξει ότι οι ΗΠΑ μεροληπτούν υπέρ της ελληνικής ή της τουρκικής κοινότητας». 85 Η απειλή του ΑΚΕΛ απασχολούσε τη CIA, που χαρακτήριζε τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο σαν το καλύτερο ανάχωμα έναντι των κομμουνιστών. Ο αρχηγός της Άλλεν Ντάλλες σε σημείωμά του στον Αϊζενχάουερ τόνιζε πως «εφόσον δεν υπάρχει άλλος εθνικιστής ηγέτης ανάμεσα στους Ελληνοκυπρίους με το κύρος του (του Μακαρίου), η πτώση της δημοτικότητάς του θα βοηθήσει πιθανότατα το κομμουνιστικό κόμμα στο νησί. Το κόμμα αυτή τη στιγμή πιστεύεται ότι μπορεί να εξασφαλίσει την υποστήριξη του 35% των ψηφοφόρων». 86 Η προτίμηση του νέου πρέσβη προς τον Καραμανλή Ο κίνδυνος νέας αύξησης της δύναμης της αριστεράς καθόριζε, μετά το 1958, την αμερικανική πολιτική στην Ελλάδα. Ο Έλις Μπριγκς ανέλαβε χρέη πρέσβη στην Αθήνα υπό δύσκολες συνθήκες και υπό την πίεση της Ουάσιγκτον, που παρακολουθούσε από κοντά τις εξελίξεις. Ο Μπριγκς, μαζί με τον επιτετραμμένο Ταπ Μπένετ, που ήταν γνωστός για τις συντηρητικές του απόψεις, είχαν αποκτήσει στενές σχέσεις με τον Καραμανλή. Ύστερα από ένα ιδιωτικό γεύμα μαζί του, έγραφαν: «Φύγαμε με την εντύπωση ότι έχουμε έναν σκληρό, αυτάρκη, γεμάτο αυτοπεποίθηση πολιτικό και ηγέτη, ο οποίος είναι ειλικρινής μαζί μας και αξίζει της υποστήριξής μας». 87 Ο Μπριγκς είχε τη συνήθεια να αγνοεί τις εκτιμήσεις των συνεργατών του, πλην του Μπένετ, τον οποίο είχε φέρει μαζί του ως στενό συνεργάτη. Μασώντας συνεχώς ένα μισοσβησμένο πούρο,

32 μιλούσε με ένα χαρακτηριστικά ειρωνικό ύφος στους επιτελείς του, ενώ αγαπημένο του χόμπυ ήταν η συγγραφή βιβλίων που πρότειναν δραστικές περικοπές του προσωπικού της αμερικανικής διπλωματικής υπηρεσίας. Ο εκνευρισμός του Καραμανλή Το 1960 αποδείχθηκε επεισοδιακή χρονιά για την πολιτική ζωή του τόπου και προσωπικά για τον Καραμανλή. Ο πρωθυπουργός δεχόταν πολλές προσωπικές επιθέσεις, ενώ στη Βουλή εκτυλίσσονταν οξύτατες αντιπαραθέσεις και επεισόδια. Η πρεσβεία δεν απέκλειε κανένα σενάριο, ακόμη και «μιαν αυταρχική λύση από την πλευρά της δεξιάς», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά η έκθεση με τις προβλέψεις για το I Τον Νοέμβριο του 1960, ο αρχηγός της CIA Άλλεν Ντάλλες επισκέφθηκε την Ελλάδα και πέρασε μερικές ημέρες ταξιδεύοντας σε διάφορα ελληνικά νησιά με έλληνες φίλους του. Ο αμερικανός αξιωματούχος βρέθηκε στην Ελλάδα επειδή συνήθιζε να αποφεύγει να μένει στην Ουάσιγκτον κατά τη διάρκεια της αμερικανικής προεκλογικής εκστρατείας. Ο Ντάλλες ξόδεψε πολύ χρόνο με τη Φρειδερίκη, αλλά συνάντησε και τον Καραμανλή, παρουσία του σταθμάρχη της μυστικής υπηρεσίας στην Αθήνα Λοκ Κάμπελ. 89 Οι δύο αξιωματούχοι της CIA ενημέρωσαν την Ουάσιγκτον για το περιεχόμενο των συζητήσεων που είχαν με τον Καραμανλή. Ο υφυπουργός των Εξωτερικών για θέματα της Εγγύς Ανατολής Λούις Τζόουνς έστειλε προσωπικό σημείωμα στον Μπριγκς, στο οποίο σχολίαζε τα όσα είχε πει ο πρωθυπουργός στον αρχηγό των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. «Αγαπητέ Έλις», έγραφε ο Τζόουνς, «σε ευχαριστώ για την επιστολή σου της 30ης Νοεμβρίου, η οποία περιείχε το σημείωμα του Λοκ Κάμπελ για τη συνομιλία που είχατε με τον Καραμανλή μαζί με τον Άλλεν Ντάλλες. Το περιεχόμενο του σημειώματος ήταν ενδιαφέρον και διαφωτιστικό. Συμφωνούμε ότι οιοδήποτε βήμα προς μια δικτατορική λύση, ως διέξοδο για τα εσωτερικά προβλήματα του Καραμανλή, θα ήταν πολύ ανησυχητικό». Ο Τζόουνς εξέφραζε την ελπίδα ότι «όσα είπε ήταν συλλογισμοί που οφείλονται στην απογοήτευσή του από όσα συμβαίνουν τώρα και πως δεν αντιμετωπίζει σοβαρά μια κίνηση προς αυτή την κατεύθυνση». 90 Το σημείωμα που περιέχει τα πρακτικά από τη συνομιλία του Καραμανλή με τον Ντάλλες δεν υπάρχει στα αμερικανικά αρχεία και συνεπώς δεν είναι σαφές ποιες ήταν οι σκέψεις που είχε εκφέρει ο πρωθυπουργός και οι οποίες ανησύχησαν τους Αμερικανούς. Από την επιστολή του υφυπουργού Τζόουνς, καθώς και άλλες επαφές του Καραμανλή με αμερικανούς αξιωματούχους, προκύπτει ότι ήταν εξοργισμένος από τη μεταχείρισή του από τον Τύπο και τη συμπεριφορά της αντιπολίτευσης. Η CIA μελετούσε, ήδη από το καλοκαίρι του 1960, τι θα συνέβαινε σε περίπτωση που ο Καραμανλής αποφάσιζε για κάποιο λόγο να αποχωρήσει από την πρωθυπουργία. Ο σταθμάρχης της υπηρεσίας ετοίμασε ένα σημείωμα με «εναλλακτικά σενάρια για τη διαδοχή του Καραμανλή», το οποίο ανέφερε ως πιθανό διάδοχό του τον Ευάγγελο Αβέρωφ. Η κεντρική υπηρεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ έλαβε το σημείωμα και συνεχάρη τον συντάκτη του για τις «ενδιαφέρουσες ιδέες του». Την ίδια όμως στιγμή του έδινε εντολή να μην αναμοχλεύσει το ζήτημα και, το κυριότερο, «να μην κάνει καμία βολιδοσκόπηση προς την πλευρά του παλατιού». 91 Το βαρύ όμως κλίμα της πολιτικής σκηνής είχε ξαναφέρει στο προσκήνιο φήμες και πληροφορίες για συνωμοτικές κινήσεις αξιωματικών. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε επισημάνει την ενεργοποίηση της ΕΕΝΑ, της οργάνωσης των «ζωηρών» νέων αξιωματικών, και ζητούσε πληροφορίες για τους δεσμούς της με τον ΙΔΕΑ. Έδινε ακόμη εντολή να συγκεντρωθούν πληροφορίες για τις απόψεις των

33 μεσαίων αξιωματικών του στρατού γύρω από τις οργανώσεις αυτές. Η υπηρεσία Αναλύσεων και Πληροφοριών του Στέητ Ντηπάρτμεντ εκτιμούσε ότι η ΕΕΝΑ είχε διαδραματίσει παρασκηνιακό ρόλο σε εσωτερικές αλλαγές στο στρατό. 92 Αγωνία για τις εκλογές Η αμερικανική πρεσβεία είχε καταλήξει στην εκτίμηση πως οι βουλευτικές εκλογές του 1961 έπρεπε να διεξαχθούν με το σύστημα των συγγενών κομμάτων, όπως αυτό είχε δοκιμαστεί στις γαλλικές δημοτικές εκλογές. Το σύστημα αυτό προέβλεπε πολύ υψηλά όρια για την είσοδο συνδυασμών συνεργασίας στη δεύτερη κατανομή. Το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας σε έκθεση προς την Ουάσιγκτον τόνιζε ότι «το σύστημα των συγγενών κομμάτων είναι θεωρητικά το καλύτερο για την αντιμετώπιση του εσωτερικού κομμουνιστικού κινδύνου. Επιπροσθέτως, θα ξαναφέρει μάλλον τη σημερινή κυβέρνηση στην εξουσία και θα ενισχύσει την εθνική αντιπολίτευση. Πιστεύεται οτι το υποστηρίζουν ο Καραμανλής και το παλάτι». 93 Οι συντάκτες της έκθεσης προειδοποιούσαν όμως: «Η πρεσβεία συμπεραίνει ότι το σύστημα δεν θα υιοθετηθεί, εκτός αν ο Καραμανλής και το παλάτι είναι διατεθειμένοι να ριψοκινδυνεύσουν κάποια ανταλλάγματα για να εξασφαλίσουν την υποστήριξη της αντιπολίτευσης, εκτός, δηλαδή, αν ο Καραμανλής είναι διατεθειμένος να παραιτηθεί υπέρ μιας κεντρώας υπηρεσιακής κυβέρνησης». 94 Η αμερικανική υποστήριξη στο ιδιόμορφο εκλογικό σύστημα είχε εν τω μεταξύ γίνει η πρώτη αφορμή για τη σύγκρουση του Ανδρέα Παπανδρέου με τους αμερικανούς συνομιλητές του. Ο τότε διάδοχος Κωνσταντίνος και ο επικεφαλής του σταθμού της CIA Λοκ Κάμπελ του ζήτησαν να μεσολαβήσει στον πατέρα του για την αποδοχή του συστήματος, αλλά εκείνος αρνήθηκε με έντονο τρόπο. Ο Κάμπελ και ο Κωνσταντίνος είχαν αναπτύξει στενές προσωπικές σχέσεις. Μεταξύ άλλων, ο Κάμπελ είχε αναλάβει να δίνει μαθήματα φιλοσοφίας στον διάδοχο και επισκεπτόταν τα ανάκτορα τουλάχιστον δύο φορές το μήνα. Ο Ανδρέας επισκέφθηκε την Ουάσιγκτον λίγους μήνες αργότερα και ήλθε σε επαφή με ακαδημαϊκούς οι οποίοι είχαν διασυνδέσεις με την κυβέρνηση Κέννεντυ. Ο νεώτερος Παπανδρέου διαμαρτυρήθηκε για τη συμπεριφορά του Κάμπελ και ισχυρίστηκε ότι του είχε μιλήσει αγενώς. Ο Ανδρέας συναντήθηκε με τον υφυπουργό των Εξωτερικών Τάλμποτ και το καλοκαίρι του 1962 ο Κάμπελ μετατέθηκε σε άλλο πόστο. 95 Τα στελέχη της CIA στην Αθήνα ενοχλήθηκαν από τις ενέργειες του Ανδρέα και θεώρησαν ότι ο Κάμπελ, ο οποίος ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στο προσωπικό της υπηρεσίας, μετατέθηκε πρόωρα εξαιτίας της παρέμβασης του γιου του αρχηγού της Ε.Κ. Οι εκλογές του 1961 και οι αντιδράσεις της Ε.Κ. Η ΕΡΕ κέρδισε τις εκλογές, που διεξήχθησαν με ενισχυμένη αναλογική, και συγκέντρωσε το 51%, προκαλώντας κατηγορίες από την πλευρά της Ε.Κ. για βία και νοθεία του εκλογικού αποτελέσματος. Η αμερικανική πρεσβεία ήταν ικανοποιημένη με το αποτέλεσμα και χαρακτήριζε αβάσιμες τις κατηγορίες της Ε.Κ. Οι πληροφορίες της CIA εμφάνιζαν ωστόσο διαφορετική εικόνα, αφού «έτειναν να επιβεβαιώνουν πως η διοίκηση του στρατού είχε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να εξασφαλίσει πολλές ψήφους για τον Καραμανλή και πως ο αρχηγός του ΓΕΣ και συνεργάτης του πρωθυπουργού επί πολλά χρόνια στρατηγός Καρδαμάκης είχε αναμειχθεί στην προεκλογική εκστρατεία». 96 Ένα μήνα μετά τις εκλογές, ο πρέσβης έστειλε τηλεγράφημα προς τον υπουργό των Εξωτερικών των ΗΠΑ, στο οποίο τόνιζε: «Τα μοναδικά καλά νέα από το νατοϊκό στρατόπεδο για το 1961 ήταν τα

34 αποτελέσματα των ελληνικών εκλογών, που ήταν ένα τόσο δυνατό χαστούκι για τους κομμουνιστές, έκανε τα δόντια τους να κουνηθούν». Με τον γραφικό τρόπο που είχε μάθει να γράφει όταν υπηρετούσε στη Λατινική Αμερική, ο Μπριγκς εξέφραζε την αντίθεσή του στη φημολογούμενη τότε κατάργηση κάθε αμυντικής βοήθειας προς την Ελλάδα: «Προτείνουμε, από όσα μαθαίνω, να γιορτάσουμε αυτό το εξαιρετικά χαρούμενο γεγονός (τις ελληνικές εκλογές) με μια πράξη που οι έλληνες σύμμαχοί μας θα ερμηνεύσουν ομόφωνα σαν κλωτσιά στα γεννητικά όργανα (δική μας κλωτσιά, ελληνικά γεννητικά όργανα): την κατάργηση κάθε αμυντικής βοήθειας προς την Ελλάδα». 97 Τα δειλά ανοίγματα προς τον Γεώργιο Παπανδρέου Ο νεαρός γραμματέας της πρεσβείας Μόντυ Στερνς είχε την ευθύνη για τις επαφές με την αντιπολίτευση και τον Γεώργιο Παπανδρέου. Σε έκθεσή του υποστήριζε ότι «από τη σκοπιά του συμφέροντος που έχουμε για την ανάπτυξη υπεύθυνης, φιλοδυτικής αντιπολίτευσης στην Ελλάδα, ο Παπανδρέου αξίζει τη διακριτική ενθάρρυνσή μας, ως αντίβαρο σε πολιτικούς, όπως ο Σοφοκλής Βενιζέλος, που προσπαθούν να ενισχύσουν την πολιτική τους θέση αποδυναμώνοντας τους δεσμούς της Ελλάδος με τη Δύση». 98 Οι αμερικανοί διπλωμάτες δεν έτρεφαν εμπιστοσύνη στον Βενιζέλο, αν και είχαν στενή επαφή μαζί του. Απόρρητο βιογραφικό σημείωμα του κεντρώου πολιτικού τον εμφάνιζε ως «ερασιτέχνη, ο οποίος χάρις στις συνεχείς αμφιταλαντεύσεις, την έλλειψη κριτηρίου και τη συνήθεια να απολαμβάνει τον εαυτό του έχει καταφέρει να φέρει το κόμμα του στο χείλος της καταστροφής». 99 Ο Μπριγκς δεν είχε κοινωνικές σχέσεις με τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο πολιτικός σύμβουλος Νταν Μπρούστερ και ο Στερνς προσπάθησαν να τον πείσουν να τον καλέσει στην αποχαιρετιστήρια δεξίωση που έδωσε τον Φεβρουάριο του Οι δυο διπλωμάτες τον έπεισαν με το επιχείρημα ότι η πρεσβεία έπρεπε να αρχίσει να καλλιεργεί τις σχέσεις της με τον Γεώργιο Παπανδρέου, μια και ήταν πιθανόν να εκλεγεί πρωθυπουργός στο μέλλον. Ο Μπριγκς υποχώρησε και κάλεσε τον κεντρώο ηγέτη, ο οποίος δεν εμφανίστηκε όμως στη δεξίωση. Την επομένη, ο Μπριγκς ξέσπασε στους συμβούλους του και τους είπε ότι του είχαν δώσει «τις χειρότερες συμβουλές που είχε ακούσει σε ολόκληρη τη σταδιοδρομία του». 100 Τα σχόλια του Μπριγκς για το παλάτι Ο Μπριγκς ήταν από τους παλαιότερους πρέσβεις της αμερικανικής διπλωματικής υπηρεσίας και γι' αυτό δεν φοβόταν ποτέ να εκφέρει τις απόψεις του, όσο ειρωνικές και αν ήταν. Όταν συνειδητοποίησε ότι το βασιλικό ζεύγος είχε αρχίσει να στρέφεται εναντίον του Καραμανλή, ο Μπριγκς εξερράγη και έγραψε μιαν έκθεση με τίτλο: «Η ελληνική βασιλική οικογένεια: ένας βασιλικός αναχρονισμός». «Έχοντας κανείς παρακολουθήσει την ελληνική βασιλική οικογένεια τους τελευταίους τριάντα μήνες δεν είναι δύσκολο να καταλάβει γιατί από καιρού εις καιρόν η χώρα έχει καταστεί αβασίλευτη δημοκρατία», έγραφε ο πρέσβης, ο οποίος χαρακτήριζε τη βασίλισσα Φρειδερίκη «γλωσσού». «Η βασίλισσα», συνέχιζε, «αντιμετωπίζει με τρόμο το ενδεχόμενο να μπει ελληνικό αίμα στο παλάτι και ασχολείται τα τελευταία τρία χρόνια με την αναζήτηση συζύγων για τα τρία παιδιά της, από τους καταλόγους με τα μέλη ευγενών οικογενειών». 101 Ο Μπριγκς είχε αρχίσει να καταλαβαίνει πόσο μεγάλο ήταν το χάσμα ανάμεσα στον Καραμανλή και το βασιλικό ζεύγος. Η σύζυγος του πρωθυπουργού ανέφερε χαρακτηριστικά στον αμερικανό πρέσβη ότι χρειάστηκε να περάσουν τέσσερα χρόνια από την ημέρα που ο Καραμανλής έγινε

35 πρωθυπουργός για να προσκληθούν σε επίσημο δείπνο στα ανάκτορα (επ' ευκαιρία της επίσκεψης του προέδρου Αϊζενχάουερ στην Αθήνα το 1958). Ένα άλλο περιστατικό το οποίο ανέφερε ήταν η συνομιλία που είχε ο διάδοχος Κωνσταντίνος με τους γονείς του κατά την τελετή υποδοχής τους από ένα ταξίδι στο εξωτερικό. Ο Κωνσταντίνος δήλωσε συγκεκριμένα, παρουσία του Καραμανλή, πως ο πρωθυπουργός «ήταν καλό παιδί όσο λείπατε». Ο πρέσβης ήταν εξαιρετικά ενοχλημένος από τη στάση της Φρειδερίκης έναντι του Καραμανλή και κατηγορούσε τη βασιλική οικογένεια πως «φέρεται ανεύθυνα και αλαζονικά. Πρόκειται για μια ανάξια βεντέττα εναντίον του καλύτερου πρωθυπουργού που είχε την τύχη να εκλέξει η Ελλάδα αυτόν τον αιώνα». 102 Η Φρειδερίκη είχε ενοχλήσει εξάλλου τον Μπριγκς με την επιμονή της να αγνοεί τις συμβουλές που της έδινε, ακόμη και σε απλά ζητήματα. Η πληθώρα των αμερικανών επισκεπτών στην Ελλάδα είχε αναγκάσει την πρεσβεία, για παράδειγμα, να υιοθετήσει ένα σύστημα βάσει του οποίου εισηγείτο ποιους Αμερικανούς έπρεπε να δεχτεί το παλάτι. Αν η πρεσβεία έστελνε μήνυμα πως οι επισκέπτες ανήκαν στην κατηγορία Α', θα έπρεπε να γίνουν οπωσδήποτε δεκτοί. Αν ανήκαν στην κατηγορία Β', η πρεσβεία αδιαφορούσε για το αν θα γίνονταν δεκτοί ή όχι. Εάν πάλι το παλάτι δεχόταν κάποιον που ανήκε στην κατηγορία Γ', «ο Μεγαλειότατος και η Μεγαλειοτάτη έπρεπε να υποβάλουν τα μυαλά τους σε ιατρική εξέταση». Ως απτή απόδειξη, ο πρέσβης διηγήθηκε, με πρόδηλη ικανοποίηση, πως η Φρειδερίκη αποφάσισε να αγνοήσει τις συμβουλές του και δεξιώθηκε κάποιους αμερικανούς επισκέπτες της Γ' κατηγορίας, «οι οποίοι όταν πήγαν στο παλάτι έκαναν τα πάντα, από το να κρέμονται από τους πολυελαίους έως να χαϊδεύουν τη βασίλισσα». 103 Κατά τρόπο προφητικό ο Μπριγκς προέβλεπε πως «μπορεί τίποτα από όλα αυτά να μη σημαίνει πως η μοναρχία θα καταργηθεί σύντομα. Ένα δέντρο με τόσο ρηχές και ασήμαντες ρίζες είναι πολύ πιθανόν όμως ότι θα πέσει με έναν ισχυρό άνεμο. Και οι ελληνικοί άνεμοι, απρόβλεπτοι και βίαιοι, είναι γνωστό ότι εμφανίζονται χωρίς προειδοποίηση». 104 Όσο για τον διάδοχο Κωνσταντίνο, ο Μπριγκς τον περιέγραφε ως «περισσότερο γιος της μητέρας του παρά του πατέρα του. Ασχολείται με τις υποθέσεις του κράτους με την ίδια αφέλεια με την οποία επιδίδεται στον αθλητισμό». 105 Ο Λαμπουίζ και το νέο ύφος της αμερικανικής πολιτικής Τον αθυρόστομο και γραφικό Μπριγκς διαδέχτηκε το καλοκαίρι του 1962 ο Χάρρυ Λαμπουίζ, πρέσβης με πολύ διαφορετικό στυλ και χωρίς πολλές προκαταλήψεις για τα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Τον Λαμπουίζ είχε διορίσει η κυβέρνηση του Τζων Κέννεντυ που είχε ανέλθει στην εξουσία τον Ιανουάριο του Παντρεμένος με την Εύα Κιουρί (κόρη της διάσημης ερευνήτριας), ο Λαμπουίζ συνεργαζόταν στενά με όλους τους συμβούλους του και άκουγε τις απόψεις τους. Οι δύο πιο στενοί του φίλοι ήταν ο πολιτικός Σπύρος Μαρκεζίνης και ο επιχειρηματίας Μποδοσάκης, που τον φιλοξενούσε συχνά στο γιωτ του. Ο Μπρούστερ, ο οποίος εργαζόταν ακόμη στο πολιτικό τμήμα της πρεσβείας, θυμάται ότι ο Λαμπουίζ έδειχνε να εμπιστεύεται το κριτήριο του Έλληνα και απέφευγε τις ακραίες τοποθετήσεις. 106 Ο νέος πρέσβης καθιέρωσε τακτικές επαφές με τον Γεώργιο Παπανδρέου. Τις συναντήσεις κανόνιζε συνήθως ο γιος του Ανδρέας, ο οποίος είχε επιστρέψει από την Αμερική για να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, και ο Μόντυ Στερνς, με τον οποίο είχαν αναπτύξει φιλία. Λίγο μετά την άφιξή του στην Αθήνα, ο Λαμπουίζ συνέφαγε με τον Γεώργιο Παπανδρέου μαζί με τον Μπρούστερ και τον Στερνς. Επίκεντρο της συζήτησης ήταν ο «ανένδοτος αγώνας» που είχε κηρύξει ο αρχηγός της Ε.Κ. κατηγορώντας την κυβέρνηση Καραμανλή ότι νόθευσε το αποτέλεσμα των εκλογών του Ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε στους συνομιλητές του ότι σκόπευε να συνεχίσει τον «ανένδοτο»,

36 ώστε να αναγκάσει τον Καραμανλή να παραιτηθεί και να προσφύγει σε εκλογές. Ο Λαμπουίζ τον ρώτησε κατά πόσον η εκστρατεία εναντίον της «βίας και νοθείας» είναι χρήσιμη για τη χώρα, όταν αντιμετωπίζει άλλα, σημαντικά προβλήματα. Ο ηγέτης της αντιπολίτευσης απάντησε τότε πως «η σημερινή κατάσταση είναι ημιδικτατορική και δικαιολογεί μιαν επανάσταση». Ανήσυχος ο πρέσβης σχολίασε πως «η επανάσταση είναι επικίνδυνο πράγμα και δικαιολογείται μόνο υπό συνθήκες άκρας καταπίεσης». Ο Λαμπουίζ σχολίαζε στο τηλεγράφημα που έστειλε μετά: «Με δεδομένη τη σύγχυση που διακρίνει τον τρόπο που σκέπτεται, είναι αμφίβολο αν ο Γ. Παπανδρέου επηρεάσθηκε από τα προειδοποιητικά σχόλια των εκπροσώπων της πρεσβείας. Παρ' όλα αυτά, η συζήτηση ήταν χρήσιμη από ψυχολογική άποψη. Ακούσαμε από έναν στενό συνεργάτη του Παπανδρέου ότι εκτίμησε την ευκαιρία που είχε να εκθέσει τις απόψεις του στον πρέσβη των ΗΠΑ». 107 Ο Στερνς πέρασε ένα βράδυ στην οικία του Ανδρέα Παπανδρέου μαζί με τις συζύγους τους και τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο αρχηγός της Ε.Κ. ήταν απαισιόδοξος ως προς τις μελλοντικές εξελίξεις και προειδοποίησε πως «θα υπάρξουν σοβαρά προβλήματα». Ο Στερνς ρώτησε αν υπήρχε περίπτωση οι κομμουνιστές να εκμεταλλευθούν πολιτικά την κρίση για να λάβει την απάντηση πως «υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι. Η κυβέρνηση μπορεί να τους αποφύγει προκηρύσσοντας νέες εκλογές για την άνοιξη (1963)». Κατά τη διάρκεια της φιλικής αυτής συζήτησης, ο πρεσβύτερος Παπανδρέου εκμυστηρεύθηκε στους συνομιλητές του ότι «αισθάνεται μόνος μέσα στο κόμμα...» και πρόσθεσε: «Ίσως το πρόβλημά μου είναι ότι έχω χαρακτήρα που αρμόζει περισσότερο σε καλλιτέχνη παρά σε πολιτικό». 108 Ο Γεώργιος Παπανδρέου αποκάλυψε ακόμη πως «η μεγαλύτερη ελπίδα μου είναι ότι θα πεισθεί ο γιος μου, ο Ανδρέας, να αναλάβει την ηγεσία της Ε.Κ. Ο Ανδρέας έχει όλες τις ικανότητες που στερούμαι και αν συμφωνούσε να μπει στην πολιτική η Ε.Κ. θα μπορούσε να συνενωθεί υπό την ηγεσία του μέσα σε δύο μήνες». Ο Στερνς παρατηρούσε στο τηλεγράφημά του ότι στο σημείο αυτό της συζήτησης ο νεώτερος Παπανδρέου έμοιαζε να μην αισθάνεται άνετα. Στη συνέχεια της κουβέντας, όμως, ο Στερνς δήλωσε με χιούμορ ότι «η Ελλάδα έχει οκτώ εκατομμύρια πολιτικούς και ελάχιστους άξιους οικονομολόγους, οπότε θα ήταν ίσως καλύτερα ο Ανδρέας να συνεχίσει την εργασία που κάνει σήμερα». Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν φάνηκε να πείθεται, ενώ ήταν προφανές ότι είχε κάνει επανειλημμένα την ίδια συζήτηση με τον Ανδρέα στο παρελθόν. 109

37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ TOΥ ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ, ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 1963, οι σχέσεις του Καραμανλή με το παλάτι είχαν αρχίσει να παίρνουν άσχημη τροπή. Η Φρειδερίκη θέλησε να εκμυστηρευθεί τις προθέσεις της στον σταθμάρχη της CIA. Σε συνομιλία της με τον Κάμπελ, στις 31 Ιανουαρίου 1963, παραπονιόταν ότι «ο Καραμανλής είναι άνθρωπος με μεγάλες ικανότητες και εξ ολοκλήρου πιστός στη μοναρχία, γίνεται όμως όλο και πιο δύσκολο να συνεργαστεί κανείς μαζί του, διότι έχει πολύ κακή κρίση». Η Φρειδερίκη κατηγόρησε τον πρωθυπουργό ότι δεν την κάλυψε όταν κατηγορήθηκε για τη μεγάλη προίκα της πριγκίπισσας Σοφίας και υποστήριξε ότι «ίσως ήλθε ο καιρός για εκλογές και μια νέα κυβέρνηση» με πρωθυπουργό τον υπουργό των Εσωτερικών Γεώργιο Ράλλη ή τον υπουργό των Οικονομικών Σπύρο Θεοτόκη. Στη συζήτηση με τον αξιωματούχο της μυστικής υπηρεσίας, η βασίλισσα έδωσε την εντύπωση ότι «αν αντιμετώπιζε μια κρίσιμη κατάσταση, το βασιλικό ζεύγος θα στρεφόταν στο στρατό, προκειμένου να σωθεί ο θεσμός της μοναρχίας». 110 Η Φρειδερίκη χαρακτήρισε τον Γεώργιο Παπανδρέου «φανατικό και ανεύθυνο» και τον Σοφοκλή Βενιζέλο «γλοιώδη οπορτουνιστή, ο οποίος προσπαθεί να αποκτήσει την εύνοια του βασιλέα και της βασίλισσας, προκειμένου να απομονώσει και να πλήξει την αξιοπιστία του Παπανδρέου». Η βασίλισσα εμφανίστηκε επίσης να «μην έχει σε ιδιαίτερη εκτίμηση τον αρχηγό του Προοδευτικού Κόμματος Σπύρο Μαρκεζίνη». Ο Κάμπελ μετέφερε την ανησυχία της Φρειδερίκης και το ενδεχόμενο πολιτικής αναταραχής που θα κατέστρεφε τη μοναρχία και σχολίασε πως όλες οι κρίσεις της βασίζονται στην αρχή πως «ό,τι είναι καλό για τη μοναρχία είναι καλό και για την Ελλάδα». Η Φρειδερίκη προειδοποίησε εξάλλου τον συνομιλητή της πως «αν ποτέ σημειωθεί μια τόσο σοβαρή κρίση, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να υποστηρίξουν το θρόνο, γιατί αλλιώς θα επέλθει πλήρες χάος». 111 Το σημείωμα του σταθμάρχη προς τον αρχηγό της CIA Μακκόουν δείχνει ότι του προξένησαν εντύπωση η ανασφάλεια της Φρειδερίκης, καθώς και η έλλειψη εμπιστοσύνης προς, όλους σχεδόν, τους έλληνες πολιτικούς. Χωρίς να παίρνει θέση, ο Κάμπελ που είχε πολύ καλές σχέσεις με το παλάτι ήταν σαφώς προβληματισμένος για τα σχέδια της βασίλισσας. Η κρίση της σχέσης της Φρειδερίκης με τον Καραμανλή, τα εσωτερικά προβλήματα της κυβέρνησης της ΕΡΕ και η πίεση που ασκούσε η Ε.Κ. με τον ανένδοτο αγώνα είχαν δώσει αφορμή σε νέες φημολογίες και συνωμοσίες σχετικά με την οργάνωση πραξικοπήματος. Τον Απρίλιο του 1963, ο μόλις αποστρατευθείς αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Καρδαμάκης ενημέρωσε τον αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο συνταγματάρχη Μπώλντρυ για μια ομάδα αξιωματικών που σχεδίαζαν πραξικόπημα, επειδή ανησυχούσαν ότι το μέτωπο Ε.Κ.-Αριστεράς θα κέρδιζε τις επόμενες εκλογές. Ο απόστρατος στρατηγός εξήγησε στον Μπώλντρυ ότι η απόφαση για το πραξικόπημα είχε ήδη ληφθεί και το μόνο ερώτημα ήταν πότε ακριβώς θα εκδηλωνόταν. Πρόσθεσε μάλιστα ότι «η πλειονότητα του στρατού αποτελείται από πραγματικούς πατριώτες, νομιμόφρονες αξιωματικούς, οι οποίοι τον θεωρούν αρχηγό τους». 112 Ο Καρδαμάκης αποκάλυψε στον αξιωματικό ότι βασικά μέλη της ομάδας που σχεδίαζαν το πραξικόπημα ήταν ο συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο συνταγματάρχης Αλέξανδρος Χατζηπέτρος και ο Οδυσσέας Αγγελής. Αυτή είναι η πρώτη φορά που το όνομα του μετέπειτα δικτάτορα αναφέρεται σε επίσημο αμερικανικό έγγραφο, εκτός από τα εσωτερικά έγγραφα της CIA. Ο Μπώλντρυ σημείωσε στην αναφορά του προς τον πρέσβη πως «ο Παπαδόπουλος δεν είναι γνωστός στο γραφείο μας». 113 Γεγονός είναι ότι την περίοδο εκείνη ο Παπαδόπουλος εργαζόταν στην ΚΥΠ και είχε επαφές μόνο με Αμερικανούς που εργάζονταν στη CIA. Είναι συνεπώς πολύ πιθανόν ο στρατιωτικός ακόλουθος να

38 μη γνώριζε πράγματι ποιος ακριβώς ήταν ο Παπαδόπουλος. Ο Καρδαμάκης, σε άλλη συνομιλία του, προειδοποίησε τον ακόλουθο πως «τα αριστερίζοντα, εθνικιστικά στοιχεία της αντιπολίτευσης θα συνεργαστούν με τους κομμουνιστές για να κερδίσουν τις επόμενες εκλογές. Η ομάδα των αξιωματικών είναι δυσαρεστημένη με τη σημερινή κατάσταση και δεν θα αρκεστεί να περιμένει τις εκλογές... Γι' αυτόν το λόγο σχεδιάζει το πραξικόπημα και δεν θα περιμένει να χυθεί πρώτα αίμα». 114 Ο Μπώλντρυ προσπάθησε να πείσει τον Καρδαμάκη ότι υπήρχαν άλλοι τρόποι αντιμετώπισης της κατάστασης που είχε δημιουργηθεί στην Ελλάδα, αλλά ο στρατηγός όμως επέμενε ότι μόνον ένα πραξικόπημα μπορούσε να λύσει τα προβλήματα της χώρας. Οι αναλυτές που μελέτησαν τις πληροφορίες του Μπώλντρυ εκτιμούσαν πως οι νεαροί αξιωματικοί, μέλη της ΕΕΝΑ, ήταν δυσαρεστημένοι με τον Καραμανλή, επειδή δεν είχε καλύψει τον Καρδαμάκη όταν κατηγορήθηκε ότι πρωταγωνίστησε στη νόθευση του εκλογικού αποτελέσματος το Ο Λαμπουίζ εξετίμησε ως αρκετά σημαντικές τις βολιδοσκοπήσεις του Καρδαμάκη, ώστε να ενημερώσει με επιστολή του τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ, ενώ παράλληλα το γραφείο του στρατιωτικού ακολούθου ενημέρωσε την Υπηρεσία Πληροφοριών του αμερικανικού Πενταγώνου (Defense Intelligence Agency, DIA). Ο πρέσβης ζήτησε και πήρε την έγκριση του Στέητ Ντηπάρτμεντ να εξηγήσει στον Καρδαμάκη τους λόγους για τους οποίους η αμερικανική κυβέρνηση ήταν αντίθετη σε «εξωσυνταγματικές λύσεις». Στον Λαμπουίζ απάντησε ο υφυπουργός των Μεσανατολικών και Νοτιοασιατικών Υποθέσεων (και μετέπειτα πρέσβης στην Αθήνα) Φίλιπς Τάλμποτ, υπογραμμίζοντας πως ένα πραξικόπημα στην Ελλάδα «θα ευχαριστούσε τους κομμουνιστές γείτονές της». Ο Τάλμποτ πρόσθεσε: «Είναι προφανώς αδύνατον να παραμείνει ο Καραμανλής στην εξουσία επ' άπειρον, και είμαστε έτοιμοι να συνεργαστούμε με μιαν άλλη κυβέρνηση, εφόσον προέλθει από συνταγματικές διαδικασίες. Δεν θα έχουμε ενδοιασμούς στη συνεργασία μας με μια νέα κυβέρνηση, εφόσον αυτή δεν συμπεριλαμβάνει κομμουνιστές ή εκπροσώπους τους στην κυβέρνηση». 115 Ο αρχηγός της ΚΥΠ και βασικό στέλεχος του ΙΔΕΑ στρατηγός Αλέξανδρος Νάτσινας εξέφραζε και αυτός τη δυσαρέσκειά του στους Αμερικανούς γιατί πίστευε ότι ο Καραμανλής δεν κάλυψε επαρκώς τα σώματα ασφαλείας όταν δέχτηκαν επιθέσεις για την ανάμειξή τους στη δολοφονία του βουλευτού της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη. Σε συνομιλία του με αμερικανούς αξιωματούχους διατύπωσε την εκτίμηση πως η κυβέρνηση έπρεπε να χρησιμοποιεί τις ακροδεξιές οργανώσεις, από τις οποίες εξηρτάτο η επιβίωσή της. 116 Ο Νάτσινας διατηρούσε στενές σχέσεις με το κλιμάκιο της CIA στην Αθήνα και εθεωρείτο ο άνθρωπος που ήλεγχε μεγάλο μέρος των υπηρεσιών ασφαλείας. Η σύγκρουση του Καραμανλή με το παλάτι Μέσα σε αυτό το ανήσυχο σκηνικό των συνωμοσιών, η πρεσβεία αναγκαζόταν να στρέψει πάλι την προσοχή της στις εύφλεκτες σχέσεις του Καραμανλή με το βασιλικό ζεύγος. Η ένταση, που τόσο είχε θορυβήσει τους αμερικανούς διπλωμάτες το 1961, εξελίχθηκε σε ανοικτή αντιπαράθεση το καλοκαίρι του Αφορμή αυτήν τη φορά στάθηκε το ταξίδι του βασιλικού ζεύγους στο Λονδίνο, που είχε προγραμματιστεί για τον Ιούλιο. Η Φρειδερίκη είχε γίνει στόχος διαδηλώσεων και διαμαρτυριών σε προηγούμενο ταξίδι της στο Λονδίνο, όταν Έλληνες και Κύπριοι συγκεντρώθηκαν εξω από το ξενοδοχείο που διέμενε. Ο Καραμανλής φοβόταν την επανάληψη των επεισοδίων που θα έφερναν σε δύσκολη θέση την κυβέρνηση και θα δημιουργούσαν προβλήματα στις σχέσεις της Αθήνας με το Λονδίνο. Αργά το απόγευμα της 10ης Ιουνίου, στέλεχος της κυβέρνησης Καραμανλή ειδοποίησε την πρεσβεία

39 ότι η κρίση είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις. Ο πρωθυπουργός είχε απειλήσει, κατά τη διάρκεια συνάντησης που είχε με τον βασιλέα Παύλο νωρίτερα εκείνη την ημέρα, ότι θα υπέβαλλε την παραίτησή του, αν η βασιλική οικογένεια επέμενε στην πραγματοποίηση του ταξιδιού. Ο Λαμπουίζ, ήλπιζε, όπως ενημέρωσε το Στέητ Ντηπάρτμεντ, ότι «είναι ακόμα πιθανόν να βρεθεί μια συμβιβαστική φόρμουλα» που θα απέτρεπε τη ρήξη. 117 Η πρεσβεία γνώριζε μεν τα προβλήματα ανάμεσα στο παλάτι και τον πρωθυπουργό, αλλά δεν περίμενε ότι θα έφταναν σε αδιέξοδο. Η Ουάσιγκτον από την πλευρά της ανησυχούσε, αποφάσισε όμως να μην αναμειχθεί. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ έστειλε επείγον τηλεγράφημα στον αμερικανό πρέσβη, το οποίο δεν άφηνε καμία αμφιβολία για τις αποφάσεις του: «Η πρεσβεία θα συμφωνεί, χωρίς αμφιβολία, ότι οιαδήποτε προσπάθεια από την πλευρά μας να επέμβουμε στην εσωτερική ελληνική πολιτική κατάσταση θα έκανε περισσότερη ζημιά παρά καλό. Θεωρούμε ότι οι εξελίξεις αυτές είναι καθαρά εσωτερικές, ελληνικές... Αν το παλάτι πλησιάσει την πρεσβεία, επίσημα ή ανεπίσημα, είστε εξουσιοδοτημένος να δηλώσετε, κατά την κρίση σας, ότι η αμερικανική κυβέρνηση δεν (επαναλαμβάνω) δεν επιθυμεί να αναμειχθεί σε αυτήν την υπόθεση και δεν (επαναλαμβάνω) δεν μας ενδιαφέρει να δώσουμε συμβουλές». 118 Στέλεχος του Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε προσθέσει στο τηλεγράφημα του Ρασκ ένα σχόλιο, το οποίο έσβησε προτού σταλεί στην Ελλάδα, αλλά διασώθηκε στο προσχέδιό του: «Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ανησυχεί και δεν μπορεί να δει πώς θα λυθεί το σημερινό αδιέξοδο προς όφελος οιουδήποτε εκ των σημερινών πρωταγωνιστών. Την ίδια στιγμή η ΕΔΑ μπορεί να εκμεταλλευθεί την κρίση προς δικό της όφελος. Είναι πάντως ατυχές ότι ενώ ο υπουργός Παπαληγούρας βρίσκεται εδώ για να συζητήσει προβλήματα (όπως την οικονομική ανάπτυξη, άμυνα, επενδύσεις...) του τράβηξαν το χαλί κάτω από τα πόδια. Προφανώς τα ζητήματα αυτά έχουν υποδεέστερη σημασία στα μάτια ορισμένων υπεύθυνων στην Ελλάδα». 119 Ο Λαμπουίζ απάντησε την επόμενη ημέρα πως «η πρεσβεία συμφωνεί ότι κάθε προσπάθειά μας να επέμβουμε στην ελληνική πολιτική σκηνή τώρα θα προξενούσε περισσότερη ζημιά από καλό. Ενημέρωσα την πρεσβεία και τους άλλους υπευθύνους για την απόφασή μας αυτή, όταν έγινε αντιληπτή η σοβαρότητα της κατάστασης. Τους έχω δώσει οδηγίες ώστε σε περίπτωση που τους υποβληθούν σχετικά ερωτήματα να δίνουν την απάντηση πως πρόκειται για εσωτερική ελληνική υπόθεση». 120 Ο αμερικανός πρέσβης δεχόταν πολλαπλές πιέσεις από διάφορες πλευρές «οι οποίες μας συνιστούν να χρησιμοποιήσουμε την επιρροή μας για να βρεθεί ικανοποιητική λύση στην κρίση». Οι οδηγίες της Ουάσιγκτον ήταν όμως απολύτως σαφείς και έπρεπε να τηρηθούν. 121 Ο Λαμπουίζ προσπαθούσε επίσης να ερμηνεύσει την επιμονή του Παύλου στην πραγματοποίηση του επίμαχου ταξιδιού στο Λονδίνο. Ύστερα από αρκετές συζητήσεις με τους συνεργάτες του κατέληξε στο συμπέρασμα πως η βασίλισσα χρησιμοποίησε την ισχυρή της επιρροή για να επιβάλει την άποψη πως «είχε έλθει η ώρα να κοπεί λίγο από το μπόι του Καραμανλή». 122 Από τα τηλεγραφήματα της πρεσβείας και τις εκτιμήσεις της Ουάσιγκτον είναι σαφές πως είχαν γίνει κατανοητές οι επιπτώσεις του επεισοδίου στη σταθερότητα της πολιτικής ζωής και την αξιοπιστία του παλατιού. Το ερώτημα είναι γιατί το Στέητ Ντηπάρτμεντ και ο Λαμπουίζ επέλεξαν να μην παρέμβουν για την εκτόνωση της κρίσης, συμβουλεύοντας το παλάτι να μην εξαναγκάσει τον Καραμανλή σε παραίτηση. Η εξήγηση βρίσκεται στην απόφαση των ΗΠΑ να απαγκιστρωθούν σταδιακά από την ενεργό διαχείριση της ελληνικής πολιτικής ζωής, ανατρέποντας τα δεδομένα της δεκαετίας του '50. Η λογική που επικρατούσε πλέον στην αμερικανική πρωτεύουσα έβλεπε την Ελλάδα να πλησιάζει στο στάδιο της «απογείωσης», όπου το επίπεδο πολιτικοοικονομικής ανάπτυξης δεν απαιτούσε την άμεση αμερικανική παρέμβαση. Οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης

40 Κέννεντυ είχαν απορροφηθεί από το Βιετνάμ και οι χειρισμοί των ελληνικών υποθέσεων αποφασίζονταν στο μεσαίο επίπεδο του Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο Φίλιπς Τάλμποτ, που ήταν τότε ο αρμόδιος υφυπουργός των Εξωτερικών, υποστηρίζει: «Δεν θέλαμε να αναμειχθούμε σε αυτήν την υπόθεση... Είχαμε αποφασίσει ότι δεν υπήρχε πλέον η απειλή του κομμουνισμού, είχαμε ήδη σταματήσει την άμεση παροχή υποστήριξης σε ηγέτες και ομάδες σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως στην περίπτωση του Αντενάουερ στη Γερμανία, και πιστεύαμε ότι είχε έλθει και η ώρα της Ελλάδας». 123 Οι αμερικανικές υπηρεσίες θεωρούσαν ότι η κρίση δεν δημιουργούσε τον κίνδυνο αριστερής μετωπικής κυβέρνησης, αφού οι δύο βασικοί διεκδικητές της εξουσίας παρέμεναν τα «εθνικά» κόμματα της ΕΡΕ και της Ε.Κ. Ένα ουσιαστικό ερώτημα είναι κατά πόσον η στάση των Αμερικανών θα ήταν διαφορετική, αν στην Αθήνα υπηρετούσε ακόμη ο Μπριγκς ή ο Πιούριφοϊ, διπλωμάτες με σαφείς προθέσεις δυναμικού ακτιβισμού. Ο Λαμπουίζ αντιθέτως ήταν διστακτικός από τη φύση του και απέφευγε τις ωμές διατυπώσεις ή την άσκηση πίεσης προς την κεντρική υπηρεσία για την υιοθέτηση των απόψεών του. Αμερικανοί διπλωμάτες που υπηρετούσαν το 1963 στην κεντρική υπηρεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ θυμούνται ότι είχε δημιουργηθεί η πεποίθηση πως ο Καραμανλής είχε διαγράψει την τροχιά του ύστερα από οκταετή παραμονή στην εξουσία και πως χρειαζόταν κάποιου είδους ανανέωση του πολιτικού συστήματος. O Καραμανλής αναχωρεί προσωρινά στο εξωτερικό Η υπόθεση του ταξιδιού καθώς και η δολοφονία του Λαμπράκη οδήγησαν στην κλιμάκωση της κρίσης. Η κυβέρνηση παραιτήθηκε στις 11 Ιουνίου και μία εβδομάδα αργότερα ο Καραμανλής αναχώρησε για τη Ζυρίχη, χωρίς να διευκρινίσει ποια θα ήταν τα μελλοντικά σχέδιά του. Η πρεσβεία περιέγραφε την έκπληξη των βουλευτών του κόμματός του, μια και ο Καραμανλής έκρυβε από όλους τις προθέσεις του. Την ίδια στιγμή, ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν ικανοποιημένος, όπως δήλωσε σε αμερικανό συνομιλητή του, γιατί ο βασιλέας αποφάσισε να αναθέσει στον Παναγιώτη Πιπινέλη το σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης. Ο έμπιστος υπασπιστής του διαδόχου Κωνσταντίνου, λοχαγός Μιχάλης Αρναούτης, είχε αποκαλύψει εν τω μεταξύ σε αμερικανό συνομιλητή του πως «δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθεί κάποια διευθέτηση ανάμεσα στο στέμμα και τον Καραμανλή». Κατά την ίδια συνομιλία, ο Αρναούτης προέβλεψε τη «βέβαιη εξαφάνιση» του αρχηγού της ΕΡΕ. 124 Ενόσω ο Καραμανλής παρέμενε στο εξωτερικό, η πολιτική ζωή είχε επισκιασθεί από ένα κλίμα αβεβαιότητος μέσα στο οποίο άρχισαν να εκτυλίσσονται συνωμοσίες. Η ένταση είχε φτάσει σε σημείο ώστε ο διάδοχος να θέσει το ερώτημα στον αρχηγό του ΓΕΕΘΑ στρατηγό Ιωάννη Πιπιλή αν ο στρατός θα έπαιρνε το μέρος του θρόνου σε σύγκρουσή του με τον Καραμανλή. Ο Κωνσταντίνος και τα άλλα μέλη της βασιλικής οικογενείας διακατέχονταν από το φόβο πως ο Καραμανλής θα κέρδιζε τις επόμενες εκλογές και θα επέστρεφε ενισχυμένος στην πρωθυπουργία με εκδικητικές διαθέσεις έναντι του παλατιού. Κατά τη συνομιλία με τον στρατηγό Πιπιλή, ο Κωνσταντίνος διευκρίνισε ότι «ο ίδιος και η μητέρα του είναι εναντίον του Καραμανλή». Οι αμερικανοί αναλυτές αναρωτιούνταν ποια θα ήταν η στάση του στρατεύματος σε περίπτωση που εκαλείτο να διαλέξει ανάμεσα στο στέμμα και τον σερραίο πολιτικό. 125 Το παλάτι μπορεί να ανησυχούσε για τα σχέδια του Καραμανλή, αλλά τα «ζωηρά», μεσαία στελέχη του στρατού αντιμετώπιζαν με πολύ μεγαλύτερη ανησυχία το ενδεχόμενο εκλογικής νίκης της Ε.Κ. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος συνέχιζε να συνωμοτεί στο παρασκήνιο και είχε δημιουργήσει μαζί με τον

41 αξιωματικό Δημήτρη Πατίλη έναν κλειστό πυρήνα της οργάνωσης ΕΕΝΑ, που τον αποκαλούσαν «συνωμοτική ομάδα» και στην οποία συμμετείχαν ελάχιστοι αξιωματικοί. Ο Παπαδόπουλος υπηρετούσε στην ΚΥΠ, όπου είχε την ευθύνη για τις σχέσεις με τη CIA ως σύνδεσμος με άλλες μυστικές υπηρεσίες. Την περίοδο πριν από τις κρίσιμες εκλογές του 1963 υποστήριζε ότι ήταν ανάγκη να γίνει πραξικόπημα προτού ανοίξουν οι κάλπες, προτού προλάβει να αναλάβει η κυβέρνηση της Ε.Κ., η οποία θα προχωρούσε σε αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος. Ο Παπαδόπουλος ήθελε εξάλλου να ανατεθεί η πρωθυπουργία σε μια προσωπικότητα όπως ο απόστρατος πτέραρχος Χαράλαμπος Ποταμιάνος. Οι πληροφοριοδότες των Αμερικανών τους είχαν ενημερώσει για τις κινήσεις του Παπαδόπουλου, ο οποίος είχε γίνει γνωστός ακόμη και στις σοβιετικές υπηρεσίες ως «νασσερικό στοιχείο». 126 Τον Νοέμβριο του 1963, η «συνωμοτική ομάδα» ήταν έτοιμη «ανά πάσα στιγμή» να προχωρήσει στο πραξικόπημα. Ο αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Σακελλαρίου είχε δεχτεί, σύμφωνα με τις πληροφορίες των αμερικανικών υπηρεσιών, να ηγηθεί του πραξικοπήματος και είχε φροντίσει ώστε ο μηχανισμός για την εκτέλεσή του να είναι έτοιμος. Καθοριστικός ρόλος είχε ανατεθεί στον αρχηγό των ΛΟΚ ταξίαρχο Κωνσταντίνο Κόλλια, ενώ είχαν ενημερωθεί όλοι οι αξιωματικοί στις θέσεις-κλειδιά και είχαν λάβει τις απαραίτητες οδηγίες. Το σχέδιο περιλάμβανε ενέργειες που θα προετοίμαζαν την αποδοχή του πραξικοπήματος από την κοινή γνώμη, όπως την πρόκληση αιματηρών επεισοδίων. 127 Η ΚΥΠ, στην οποία εργαζόταν ο Παπαδόπουλος, είχε ετοιμάσει φυλλάδια και πόστερ που επέσειαν την κομμουνιστική απειλή. Παρά την προετοιμασία και τις πιέσεις του Παπαδόπουλου και των συνεργατών του, η ηγεσία του στρατού δίσταζε να δώσει την εντολή για το πραξικόπημα πριν από τις εκλογές. Οι στρατηγοί ήθελαν άλλωστε την έγκριση των ανακτόρων και πίστευαν ότι ο βασιλέας μαζί με τους Αμερικανούς θα απέτρεπαν ριζικές αλλαγές και εκκαθαρίσεις της κυβέρνησης της Ε.Κ. στο στράτευμα. Οι στρατηγοί Πιπιλής και Σακελλαρίου υποστήριξαν, σε συνομιλία που είχαν με τον επιτετραμμένο Μπένετ στο σπίτι του, ότι δεν έβλεπαν κίνδυνο συμμετοχής των κομμουνιστών στην κυβέρνηση που θα προέκυπτε από τις εκλογές του Νοεμβρίου. 128 Τι ήθελαν και τι περίμεναν οι Αμερικανοί από τις εκλογές Οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν συνειδητοποιήσει πως οι εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963 θα ήταν καθοριστικές για το μέλλον της ελληνικής πολιτικής, δεδομένου ότι σηματοδοτούσαν το τέλος της περιόδου σταθερότητας της καραμανλικής οκταετίας. Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου ζήτησε από την πρεσβεία της Αθήνας να συντάξει έκθεση για τις εκλογές με το βασικό ερώτημα «αν υπάρχει κάτι που μπορεί και πρέπει να πράξουν οι ΗΠΑ, εφόσον αντιμετωπίζουμε το ενδεχόμενο παρατεταμένης αστάθειας στην πολιτική σκηνή». 129 Ο Λαμπουίζ έστειλε στις 24 Αύγουστου απόρρητη έκθεση, με περιορισμένο αριθμό παραληπτών, στην οποία ανέλυε με σαφήνεια τις αμερικανικές προσδοκίες, προβλέψεις και θέσεις για τις εκλογές. Ο αμερικανός διπλωμάτης επεσήμαινε πως «ο πρώην πρωθυπουργός Καραμανλής εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη φυσιογνωμία στην ελληνική πολιτική ζωή, έστω και από τη Ζυρίχη όπου έχει αυτοεξορισθεί». «(...) Ο Καραμανλής είναι ένα αίνιγμα», έγραφε ο Λαμπουίζ και εξηγούσε: «Έχει καταφέρει να ενοχλήσει όλες τις πτέρυγες της ελληνικής ηγεσίας, εξακολουθεί όμως να είναι "ο αγαπημένος του κόσμου"». Ο Λαμπουίζ προέβλεπε (εσφαλμένα) πως «η ΕΡΕ εξασφάλιζε την πλειοψηφία της λαϊκής ψήφου και των εδρών στη Βουλή» και πως «η Ε.Κ., αν συμμετάσχει στις εκλογές, θα πάει χειρότερα από ό,τι το 1961». 130 Ο Τζων Όουενς, σύμβουλος του πολιτικού τμήματος εκείνη την περίοδο, πίστευε πως η

42 ηγεσία της πρεσβείας, παρά τη μετριοπάθεια του Λαμπουίζ, δεν κατέγραψε αντικειμενικά τις εξελίξεις, εξαιτίας της συμπάθειας που έτρεφε προς τον Καραμανλή. Ο Όουενς είχε γράψει σε μιαν αναφορά του πως αναπτυσσόταν μια δυναμική υπέρ του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο επιτετραμμένος Μπένετ άλλαξε τη διατύπωση και έβαλε τη φράση: «Ο Γεώργιος Παπανδρέου μοιάζει να κερδίζει κάποιους οπαδούς», που δεν απεικόνιζε τις πραγματικές εκτιμήσεις του συνεργάτη του. 131 Η περιορισμένη αντίληψη της ηγεσίας της πρεσβείας για το κλίμα που επικρατούσε στην κοινή γνώμη οφειλόταν στο γεγονός ότι δεν υπήρχαν έγκυρες δημοσκοπήσεις και οι διπλωμάτες βασίζονταν στις επαφές και τις συνομιλίες που είχαν με την ελίτ της Αθήνας. Η απόφαση της Ουάσιγκτον να μην αναμειχθεί ενεργώς υπέρ του Καραμανλή στη διένεξή του με το παλάτι δεν σήμαινε απαραίτητα ότι οι Αμερικανοί είχαν στραφεί ανοικτά υπέρ της Ε.Κ. Αντιθέτως, η πρεσβεία εξακολουθούσε να πιστεύει ότι η καλύτερη δυνατή εκδοχή για τα αμερικανικά συμφέροντα ήταν η επανεκλογή του Καραμανλή. Οι προσδοκίες και οι επιδιώξεις σε σχέση με τις εκλογές καταγράφονται με σαφήνεια στην έκθεση του Λαμπουίζ: «Συνεχίζω να πιστεύω ότι είναι προς το συμφέρον των ΗΠΑ να επανέλθει ο Καραμανλής στην εξουσία. Είναι η μοναδική προσωπικότητα που έχει τη δυνατότητα να σχηματίσει ισχυρή κυβέρνηση, και έχει επίσης δείξει τα προηγούμενα χρόνια ότι μπορεί να κρατήσει την Ελλάδα στο δρόμο της πολιτικής σταθερότητας και της οικονομικής ανάπτυξης». Ο Λαμπουίζ πρόσθετε: «Το πιο σημαντικό είναι πως ο Καραμανλής έχει αποδείξει ότι είναι πιστός και θαρραλέος φίλος των ΗΠΑ. Είναι μεν αλήθεια ότι έχει πολλά ελαττώματα και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δύσκολος στη συνεργασία, αλλά τα αδύνατα σημεία του είναι πολύ λιγότερα, κατά τη γνώμη μου, από τα δυνατά, συν το γεγονός ότι δεν υπάρχει επαρκής εναλλακτική λύση αυτήν τη στιγμή». 132 Ο πρέσβης συνέχισε την ανάλυσή του με μια παρατήρηση που έδειχνε τη σταδιακή αλλαγή στη στάση της Ουάσιγκτον έναντι του Καραμανλή: «Μολονότι πιστεύω ότι η επάνοδος του Καραμανλή στην εξουσία είναι η κατάλληλη συνταγή για το άμεσο μέλλον, δεν πιστεύω ότι πρέπει να εμπλακούμε στη λογική του ότι είναι "αναντικατάστατος"». Ο Λαμπουίζ αναφέρθηκε στις βλέψεις του Ευάγγελου Αβέρωφ για την αρχηγία της ΕΡΕ και εξέφρασε την ελπίδα ότι προτού ο Καραμανλής επανέλθει στην εξουσία «θα έχει το χρόνο να ξεκουραστεί και να σκεφθεί, ώστε να μη συνεχίσει την αγενή και φορτικά πιεστική συμπεριφορά του». 133 Η έκθεση κατέληγε με μια σύνοψη της νέας τακτικής των ΗΠΑ, που βασιζόταν στην αρχή της απεμπλοκής από τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις: «Η άποψή μου είναι πως πρέπει να συνεχίσουμε την πολιτική της μη ανάμειξης στην παρούσα κρίση. Αν η επέμβασή μας ήταν αναγκαία για να αποτρέψουμε την ήττα δυνάμεων που είναι φιλικές προς τις ΗΠΑ, θα είχα οπωσδήποτε άλλες εισηγήσεις. Προς το παρόν δεν υπάρχει τέτοιος κίνδυνος και πιστεύω ότι θα ήταν σφάλμα να δώσουμε στους αντιπάλους του Καραμανλή την ευκαιρία να τον αποκαλέσουν "μαριονέτα" των Αμερικανών». 134 Ο Καραμανλής επέστρεψε από το εξωτερικό για να ηγηθεί της ΕΡΕ στον προεκλογικό αγώνα. Η Ε.Κ. ήλθε πρώτη στις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου, χωρίς όμως να εξασφαλίσει την πλειοψηφία των εδρών στη Βουλή. Το αμερικανικό προξενείο της Θεσσαλονίκης είχε καταγράψει τις καλύτερες προβλέψεις, επειδή τα στελέχη του είχαν τη συνήθεια να «βγαίνουν στους δρόμους και να συνομιλούν με εντελώς απλούς ανθρώπους» σε αντίθεση με την πρεσβεία της Αθήνας. 135 Το επιτελείο του προξενείου επεσήμαινε πως η ΕΡΕ έχανε έδαφος και πως η επιρροή της Ε.Κ. στους αγρότες και τη μεσαία τάξη αυξανόταν. Οι διπλωμάτες υπογράμμιζαν ακόμη την πεποίθηση που είχε σχηματιστεί από την κοινή γνώμη πως «το παλάτι και οι ΗΠΑ εγκατέλειψαν τον Καραμανλή». 136 Όσο για την πρεσβεία και τη CΙΑ, έστειλαν, τρεις ημέρες πριν από τις εκλογές, τις προβλέψεις τους, που αποδείχτηκαν λανθασμένες. Η τελευταία έκθεσή τους με ημερομηνία 31η Οκτωβρίου

43 προέβλεπε ότι η ΕΡΕ θα έπαιρνε 44-48% (πήρε τελικώς 39,37%) και έδρες (εξασφάλισε 132). Για την Ε.Κ. προέβλεπε ποσοστό 34 έως 38% έναντι του 42% που συγκέντρωσε. 137 Η μετεκλογική αβεβαιότητα, νέα περίοδος Ο Γεώργιος Παπανδρέου πήρε την εντολή και ανέλαβε να σχηματίσει κυβέρνηση. Διευκρίνισε όμως ότι δεν σκόπευε να κυβερνήσει με την ανοχή ή την υποστήριξη της ΕΔΑ και ζήτησε την προκήρυξη νέων εκλογών. Ο Λαμπουίζ έγραφε ότι «θα ήταν καλό για τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της ελληνικής δημοκρατίας και την ενίσχυση των πολιτικών θεσμών να δοθεί η ευκαιρία στον Παπανδρέου να σχηματίσει κυβέρνηση». Ο πρέσβης έδειχνε να λυπάται επειδή ο Παπανδρέου δεν μπορούσε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση και εξέφραζε την ελπίδα πως ορισμένοι βουλευτές της ΕΡΕ μαζί με το κόμμα του Μαρκεζίνη θα τον υποστήριζαν, ώστε να μπορέσει να κυβερνήσει. Με βάση την εμπειρία του στην Ελλάδα, ο Λαμπουίζ απέκλειε το ενδεχόμενο τέτοιας κυβέρνησης συνεργασίας και σχολίαζε ότι «το κουτί της Πανδώρας έχει ακατανίκητη έλξη για τους Έλληνες». 138 Η κυβέρνηση Παπανδρέου ορκίστηκε στις 7 Νοεμβρίου. Την ίδια ημέρα ο γιος του Ανδρέας ανέλαβε να δώσει ορισμένες διαβεβαιώσεις προς τους Αμερικανούς. Την περίοδο αυτή, ο Ανδρέας αναφερόταν στα αμερικανικά έγγραφα ως «ο καθηγητής Παπανδρέου». Ο Ανδρέας συναντήθηκε με τον πολιτικό σύμβουλο της πρεσβείας Τζων Όουενς ύστερα από μαραθώνια σύσκεψη που είχε με τον πατέρα του για την επιλογή των υπουργών της νέας κυβέρνησης. Ο Όουενς έγραψε στο τηλεγράφημα που έστειλε μετά τη συνομιλία τους: «Ο καθηγητής Παπανδρέου είπε πως παρά τις διαφορές που είχε κατά το παρελθόν με τους Αμερικανούς, ο πατέρας του δεν είχε παράπονα εναντίον των ΗΠΑ». Εν συνεχεία ο Ανδρέας διαβεβαίωσε τον Όουενς πως «αυτή η κυβέρνηση θα είναι φιλοαμερικανική. (...) Η Ελλάδα είναι ίσως η μοναδική χώρα στον κόσμο όπου ο γιος του πρωθυπουργού είναι Αμερικανός. Για το όνομα του Θεού, ας το εκμεταλλευθούμε!» 139 Ο Ανδρέας δήλωσε πως η αφοσίωση της Ελλάδας στη Δύση και στο NATO θα είναι «ακόμη πιο ισχυρή από ό,τι της κυβέρνησης Καραμανλή», αν και υπογράμμισε ότι «η ελληνική περηφάνεια θα παίξει ενισχυμένο ρόλο» και η φωνή της Ελλάδας θα πρέπει να αποκτήσει μεγαλύτερη βαρύτητα στο NATO. Ο νεώτερος Παπανδρέου ανέφερε ότι ο πατέρας του ανέμενε, από πλευράς κοινωνικών επαφών, την ίδια μεταχείριση που επεφύλασσε η πρεσβεία στην ΕΡΕ, καθότι διαφορετική συμπεριφορά «θα ερμηνευθεί ως απόδειξη της αμερικανικής αντίθεσης στην κυβέρνηση της Ε.Κ.» 140 Οι διαβεβαιώσεις του Ανδρέα ελήφθησαν σοβαρά υπ' όψιν. Η εβδομαδιαία έκθεση της πρεσβείας προς την Ουάσιγκτον ανέφερε στις 8 Νοεμβρίου ότι «ο Γ. Παπανδρέου μας έστειλε μήνυμα ότι η κυβέρνησή του θα είναι περισσότερο φιλοαμερικανική από την προηγούμενη». 141 Οι επαφές των Παπανδρέου με τους Αμερικανούς προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα το βράδυ της 2ας Δεκεμβρίου, όταν συναντήθηκαν με τον αρχηγό του σταθμού της CIA Τζακ Μώρυ και τον υπαρχηγό Τζέημς Ποτς. Ο Μώρυ είχε αντικαταστήσει τον Κάμπελ και εθεωρείτο άτομο εμπιστοσύνης της κυβέρνησης Κέννεντυ. Ο αξιωματούχος της αμερικανικής υπηρεσίας καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της πολιτείας της Βιρτζίνιας και του άρεσε να επιδεικνύει τη δύναμη που του έδινε η θέση του. Η συζήτηση του Μώρυ με τους δύο Παπανδρέου επικεντρώθηκε στην εξωτερική πολιτική που σκόπευε να ακολουθήσει ο αρχηγός της Ε.Κ., ιδιαίτερα στις σχέσεις της Ελλάδας με τους βόρειους

44 γείτονές της. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τόνισε μεταξύ άλλων: «Οι στρατιωτικοί εξετάζουν τα αμυντικά θέματα μόνον από τη σκοπιά των εξοπλισμών. Στην πραγματικότητα, η άμυνα δεν εξαρτάται μόνον από τα όπλα, αλλά και από τους ανθρώπους. Αν δεν είναι κατάλληλα εκπαιδευμένοι και δεν έχουν τα σωστά κίνητρα, κανείς δεν μπορεί να ξέρει πώς και εναντίον τίνος θα χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους». 142 Εν συνεχεία, ο Γεώργιος Παπανδρέου εξήγησε ότι ήταν «ανάγκη να υπάρξει σαφής εγγύηση των ΗΠΑ ότι θα προστατεύσουν τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας». Οι αξιωματικοί της CIA του υπενθύμισαν πως η Ελλάδα ανήκει στο NATO, αλλά ο κεντρώος πολιτικός ζήτησε «σαφή και συγκεκριμένη δέσμευση των ΗΠΑ ότι θα αποκρούσουν, άμεσα και επί τόπου, οιαδήποτε παραβίαση του ελληνικού εδάφους». 143 Οι επικεφαλής του κλιμακίου της CIA ερμήνευσαν την ανησυχία του συνομιλητή τους για την ασφάλεια των βορείων συνόρων αποτέλεσμα της ενημέρωσης που είχε κάνει πριν από λίγες ημέρες η στρατιωτική ηγεσία. Η ενημέρωση είχε πείσει τον γηραιό πολιτικό ότι η Ελλάδα αντιμετώπιζε απτό κίνδυνο από τη Βουλγαρία. Τους έκανε ακόμη εντύπωση ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε συνειδητοποιήσει ότι δεν θα μπορούσε να περικόψει δραστικά τις αμυντικές δαπάνες προκειμένου να υλοποιήσει τα κοινωνικά και οικονομικά του προγράμματα, εκτός εάν εξασφάλιζε τη ρητή εγγύηση των ΗΠΑ για την ασφάλεια των ελληνικών συνόρων ως υποκατάστατο των εξοπλισμών. 144 Κρούσεις συνωμοτών προς τους Αμερικανούς Το εκλογικό αποτέλεσμα είχε προκαλέσει αγωνία σε πολλούς αξιωματικούς, διότι πίστευαν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν αποφασισμένος να κάνει θεαματικές αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος, απομακρύνοντας αξιωματικούς που είχαν δραστηριοποιηθεί υπέρ της ΕΡΕ. Και πάλι όμως οι στρατηγοί ήταν λιγότερο ανήσυχοι από τους υφισταμένους τους. Ο αρχηγός του ΓΕΕΘΑ στρατηγός Πιπιλής συνάντησε τον Λαμπουίζ μετά τις εκλογές και του εξήγησε ότι ο στρατός δεν θα είχε πρόβλημα με μιαν αυτοδύναμη κυβέρνηση της Ε.Κ. που θα προερχόταν από την επόμενη εκλογική αναμέτρηση. Ο Πιπιλής θα προτιμούσε, όπως δήλωσε, μια κυβέρνηση συνεργασίας της ΕΡΕ με την Ε.Κ. ενώ ήταν κατηγορηματικά αντίθετος σε κάθε είδους συνεργασία της Ε.Κ. με την ΕΔΑ. Προειδοποίησε μάλιστα τον αμερικανό συνομιλητή του ότι «σε περίπτωση που δημιουργηθεί τέτοιο σχήμα, ο βασιλέας θα διαλύσει τη Βουλή». Ο αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων έδωσε πάντως την εντύπωση ότι δεν ανέμενε ριζικές αλλαγές από την πλευρά του αρχηγού της Ε.Κ., ούτε και πίστευε ότι θα αναμειγνυόταν στη διοίκηση του στρατού. 145 Τις απόψεις του στρατηγού Πιπιλή δεν συμμεριζόταν μια ομάδα αξιωματικών της Αεροπορίας, που συμμετείχε στον σκληρό πυρήνα του ΙΔΕΑ. Ο υπαρχηγός της Αεροπορίας υποπτέραρχος Αντωνάκος και ο ταξίαρχος Καρακίτσος τηλεφώνησαν αργά το βράδυ της 7ης Νοεμβρίου στην πρεσβεία και ζήτησαν να συναντηθούν με τον πολιτικό σύμβουλο Μπρούστερ και τον αεροπορικό ακόλουθο Γουίλιαμ Γουίλιαμς, ο οποίος εθεωρείτο ότι είχε ακραίες απόψεις και πολλές σχέσεις με συνωμοτούντες αξιωματικούς. Οι δύο αξιωματικοί έφτασαν στην κατοικία του Μπρούστερ στις 10 το βράδυ και έμειναν ως τα μεσάνυχτα. Το μήνυμα που έδωσαν ήταν πως «ο στρατός ανησυχεί ότι οι απόστρατοι αξιωματικοί που υποστηρίζουν τώρα την Ε.Κ. μπορεί να επιχειρήσουν να αναγκάσουν την κυβέρνηση να προβεί σε μαζικές αποστρατεύσεις μελών του ΙΔΕΑ». Ο Αντωνάκος και ο Καρακίτσος ζήτησαν, χωρίς πολλές περιστροφές, την παρέμβαση της πρεσβείας για να αποφευχθεί η εκκαθάριση των στελεχών της μυστικής οργάνωσης. Ζήτησαν επίσης από τους Αμερικανούς να ασκήσουν πιέσεις ώστε να διοριστεί υπουργός Άμυνας ο Στέφανος Στεφανόπουλος, ο οποίος «θα μπορούσε να εγγυηθεί τη σταθερότητα στο στράτευμα και να παράσχει προστασία από τις επιρροές στοιχείων εκτός του

45 στρατεύματος». Ο Μπρούστερ σημείωσε στο τηλεγράφημά του πως οι δυο αξιωματικοί της Αεροπορίας «εισηγούνται στην πρεσβεία να συμβουλεύσει τον Παπανδρέου ότι χρειάζεται σταθερότητα στις Ένοπλες Δυνάμεις, την οποία μπορεί να εξασφαλίσει ο Στεφανόπουλος». 146 Ο Γεώργιος Παπανδρέου απέφυγε από την πλευρά του τη σύγκρουση με την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων στο σύντομο διάστημα που έμεινε στην πρωθυπουργία το 1964 (7 Νοεμβρίου έως 24 Δεκεμβρίου). Στη θέση του υπουργού Άμυνας διατήρησε εξάλλου τον απόστρατο στρατηγό Παπανικολόπουλο, ο οποίος βρισκόταν ήδη στη θέση αυτή στην υπηρεσιακή κυβέρνηση Μαυρομιχάλη που είχε οδηγήσει τη χώρα στις εκλογές του Νοεμβρίου. Με την κίνηση αυτή ήθελε να καθησυχάσει το παλάτι, τους Αμερικανούς και την ηγεσία του στρατεύματος για τις προθέσεις του. Ο Λαμπουίζ έθιξε πάντως το ζήτημα του ελέγχου του στρατού, κατά την πρώτη εθιμοτυπική συνάντηση που είχε με τον Γεώργιο Παπανδρέου μετά τις εκλογές. Ο αρχηγός της Ε.Κ. τόνισε ότι δεν σχεδίαζε ριζικές αλλαγές, ήταν εμφανώς ικανοποιημένος από τη στάση του στρατού στις εκλογές και δήλωσε ότι γνώριζε την «ευαισθησία» του βασιλέα στον κρίσιμο αυτόν τομέα. 147 Ο Ανδρέας πάλι δεν ήταν τόσο κατηγορηματικός στις διαβεβαιώσεις που έδινε στους Αμερικανούς. Από τη μια έλεγε στους συνομιλητές του ότι η κυβέρνηση θα προχωρούσε σε περιορισμένες αλλαγές στο στρατό «στο πλαίσιο της συμφωνίας του βασιλέα με τον πρωθυπουργό». Από την άλλη προειδοποιούσε ότι «αργότερα, όταν η κυβέρνηση θα έχει εξασφαλίσει τη θέση της, θα γίνουν αλλαγές, προκειμένου να προαχθούν ορισμένοι αξιωματικοί που πρόσκεινται στην Ε.Κ.» 148 Η οριστική αναχώρηση του Καραμανλή στο εξωτερικό Στις 9 Δεκεμβρίου 1963, ο Καραμανλής αναχώρησε στο εξωτερικό, εγκαταλείποντας την αρχηγία της ΕΡΕ και την ενεργό πολιτική. Λίγες ημέρες νωρίτερα είχε περάσει τέσσερις ώρες με τη σύζυγό του στην κατοικία του αμερικανού πρέσβη. Κατά τη διάρκεια του ανεπίσημου δείπνου και της συζήτησης που επακολούθησε, ο Καραμανλής εξέφρασε την απογοήτευσή του επειδή το παλάτι τον είχε εγκαταλείψει. Ο πολιτικός αρχηγός θέλησε να διευκρινίσει το πόσο διαφορετικά ήταν τα συναισθήματά του για τον βασιλέα σε σχέση με τη Φρειδερίκη. Ο Λαμπουίζ σημείωσε στο τηλεγράφημά του ότι δεν αναφέρθηκε καθόλου στη βασίλισσα ή τον διάδοχο, ενώ αντίθετα υπογράμμισε ότι ο Παύλος «είναι εξαίρετος και έντιμος άνθρωπος, προς τον οποίο τρέφω ειλικρινή σεβασμό και αφοσίωση». Παρ' όλα αυτά, θεωρούσε ότι ο βασιλέας τον είχε προδώσει δυο φορές. Την πρώτη, όταν αθέτησε την υπόσχεση που είχε δώσει ότι θα προκήρυττε εκλογές σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα μετά την παραίτηση του Καραμανλή τον Ιούνιο. Ο βασιλέας καθυστέρησε τις εκλογές έως τον Νοέμβριο, γεγονός που ο Καραμανλής εκτιμούσε ότι είχε αποβεί εις βάρος του. Ο αρχηγός της ΕΡΕ ήταν επίσης ενοχλημένος επειδή ο βασιλέας παραβίασε τη συμφωνία που είχαν κάνει και δεν διατήρησε τον Πιπινέλη ως υπηρεσιακό πρωθυπουργό έως τις εκλογές, αλλά διόρισε στη θέση του τον Μαυρομιχάλη. 149 Ο Λαμπουίζ περιέγραφε την πικρία του Καραμανλή, καθώς και τα διλήμματα τα οποία έδειχναν να τον προβληματίζουν. Κατά την εξέλιξη της τετράωρης συζήτησης, ο σερραίος πολιτικός εξομολογήθηκε ότι πίστευε «πως το καλύτερο θα ήταν να απομακρυνθεί από την πολιτική, διότι ο κόσμος τον είχε βάλει στην άκρη και το παλάτι τον είχε εγκαταλείψει». Την ίδια στιγμή «δεν μπορούσε να υπερασπιστεί τις θέσεις του χωρίς να επιτεθεί στις αποφάσεις του βασιλέα, κάτι που δεν ήθελε να κάνει, καθότι ήταν φίλος της μοναρχίας αλλά και του Παύλου». 150 Ο Καραμανλής ήταν απαισιόδοξος για το μέλλον της χώρας και προέβλεψε ότι οι μελλοντικές εξελίξεις «θα την φέρουν κατά τριάντα χρόνια πίσω». Όσο για τον Γεώργιο Παπανδρέου και τα άλλα

46 στελέχη της Ε.Κ., τους χαρακτήρισε «ανήθικους και αναξιοπρεπείς». Ο αμερικανός πρέσβης συνειδητοποίησε πως ο Καραμανλής είχε σχεδόν αποφασίσει να αποχωρήσει από την πολιτική και προσπάθησε να τον μεταπείσει. Του είπε χαρακτηριστικά πως αν παρέμενε στην Ελλάδα θα βοηθούσε ώστε να υπάρχουν δύο μεγάλα «εθνικά» κόμματα που θα εναλλάσσονταν στην εξουσία, στόχο τον οποίο επεδίωκε τόσο ο ίδιος όσο και οι ΗΠΑ. Ο Καραμανλής απάντησε ότι ο ρόλος του αρχηγού της αντιπολίτευσης δεν ταίριαζε στο χαρακτήρα του και πως, αν έμενε για να συνεχίσει τον πολιτικό του αγώνα, θα αναγκαζόταν να εγείρει ερωτήματα για το ρόλο του βασιλέα, πράγμα που δεν ήθελε να κάνει. Ο Λαμπουίζ κατέληγε στο τηλεγράφημα, που έστειλε αφού ο Καραμανλής είχε ήδη αναχωρήσει για το Παρίσι, πως ήταν προφανές ότι τον βασάνιζε το τι θα έκανε στο μέλλον. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι ο αρχηγός της ΕΡΕ επαναλάμβανε φράσεις όπως «θα επιστρέψω στις Σέρρες» ή «θα εγκαταλείψω την πολιτική γιατί δεν μου πηγαίνει». Ο πρέσβης παρατήρησε ότι η σύζυγος του Καραμανλή ήταν λυπημένη και προσπαθούσε και εκείνη να «τον πείσει να μη φύγει». «Ήταν σαφές», πρόσθετε, «ότι συμμερίζεται την άποψή μου, πως ο άνδρας της πρέπει να μείνει στην πολιτική και να εξακολουθήσει να υπηρετεί το κόμμα του και τη χώρα». 151 Το τέλος του επεισοδιακού 1963 έβρισκε την ελληνική πολιτική ζωή σε φάση αστάθειας. Ο Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσισε να παραιτηθεί και να προκαλέσει νέες εκλογές, με την ελπίδα ότι θα κατάφερνε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση. Το παλάτι όμως είχε αρχίσει να αντιμετωπίζει με δυσπιστία τον αρχηγό της Ε.Κ. Ο επικεφαλής του Βασιλικού Οίκου Κωνσταντίνος Χοϊδάς πλησίασε τον αμερικανό επιτετραμμένο Μπένετ και του αποκάλυψε πως το βασιλικό ζεύγος δεν μπορούσε να αποφασίσει αν έπρεπε να εγκρίνει το αίτημα του Γεωργίου Παπανδρέου για νέες εκλογές ή να επιμείνει στο σχηματισμό του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ο οποίος είχε διαδεχθεί εν τω μεταξύ τον αυτοεξόριστο Καραμανλή στην αρχηγία του κόμματος. Ο Χοϊδάς ανέφερε ότι «το παλάτι είναι δυσαρεστημένο με τον Παπανδρέου και προσπαθεί να αποφασίσει αν πρέπει να συγκρουστεί μαζί του τώρα ή αργότερα». Ο αξιωματούχος της βασιλικής αυλής δεν διευκρίνισε στον Μπένετ ποιοι ήταν οι λόγοι που έκαναν το παλάτι καχύποπτο έναντι του Γεωργίου Παπανδρέου. Υπογράμμισε, όμως, ότι ο βασιλέας «είναι αποφασισμένος να μην επιτρέψει καμία αλλαγή, την οποία θεωρεί ζημιογόνα, στο στρατό». 152 Ο επιτετραμμένος της πρεσβείας εξεπλάγη από τα όσα του είπε ο Χοϊδάς και παρατήρησε στο τηλεγράφημα που έστειλε στην Ουάσιγκτον ότι «εκφραζόταν με δυσνόητες φράσεις». Ο Μπένετ σημείωνε, ειρωνικά, ότι, «αν και το παλάτι χρειάζεται καλές συμβουλές κατά τη συγκεκριμένη περίοδο της ελληνικής ιστορίας», ο Χοϊδάς δεν φαινόταν να είναι καλός ή αποτελεσματικός σύμβουλος. 153 Οι Αμερικανοί είχαν πάντως αντιληφθεί από το τέλος του 1963, πολύ πριν να εκδηλωθεί δημόσια, την κακή «χημεία» που είχε αρχίσει να αναπτύσσεται ανάμεσα στο παλάτι και τον Γεώργιο Παπανδρέου. Επίκεντρο των τριβών που διαφαίνονταν στον ορίζοντα, προτού ακόμη σχηματισθεί αυτοδύναμη κυβέρνηση της Ε.Κ., ήταν η διελκυστίνδα για τον έλεγχο του στρατεύματος. Η δήλωση του Χοϊδά στον Μπένετ τις παραμονές των Χριστουγέννων του 1963 είναι αποκαλυπτική για τις απόψεις που επικρατούσαν στο περιβάλλον του βασιλικού ζεύγους. Στό παρασκήνιο της εποχής αρχισε να εμφανίζεται, την ίδια περίοδο, και ο Κωνσταντίνος. Ο διάδοχος αποκάλυπτε σε αμερικανούς στρατιωτικούς, με τους οποίους διατηρούσε σχέσεις, πως το παλάτι αναζητούσε τρόπους «να καθυστερήσει τις επόμενες εκλογές που θα ωφελούσαν την Ε.Κ.» ή να προωθήσει κυβερνητικά σχήματα συνεργασίας. 154 Ο βασιλέας Παύλος βρήκε αφορμή τα σοβαρά επεισόδια που ξέσπασαν στην Κύπρο την τελευταία εβδομάδα του 1963 και προσπάθησε να πείσει τον αρχηγό της Ε.Κ. να συνεργαστεί με την ΕΡΕ σε μια κυβέρνηση που θα διετηρείτο στην εξουσία μέχρι να υποχωρήσει η κρίση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απέρριψε όμως τις κρούσεις του βασιλέα και επέμεινε στην ανάγκη νέων εκλογών.

47 Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1964, τα ανάκτορα διόρισαν υπηρεσιακό πρωθυπουργό τον Ιωάννη Παρασκευόπουλο, ο οποίος ανέλαβε την ευθύνη για τη διενέργεια εκλογών στις 16 Φεβρουαρίου 1964.

48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ Ε.Κ. ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ Η ΙΔΕΑ ΤΩΝ ΝΑΤΟΪΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΑ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑ στην Κύπρο συνεχίστηκαν κατά τις πρώτες εβδομάδες του 1964 και απασχολούσαν καθημερινά το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου. Οι αξιωματούχοι της υπηρεσιακής κυβέρνησης Παρασκευόπουλου φοβούνταν πως η τουρκική κυβέρνηση ετοιμαζόταν για απόβαση στο νησί. Ο αρχηγός του ΓΕΕΘΑ στρατηγός Πιπιλής ήταν και εκείνος ανήσυχος. Πεποίθησή του ήταν, όπως εξήγησε στον αμερικανό πρέσβη, πως ο μόνος τρόπος να αποτραπεί ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος ήταν να αποχωρήσουν όλες οι δυνάμεις της Ελλάδας και της Τουρκίας από την Κύπρο και να αντικατασταθούν από δυνάμεις του NATO. 155 Ο Λαμπουίζ είχε συστήσει στους Έλληνες συνομιλητές του «να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση». Σε τηλεγράφημά του προς την Ουάσιγκτον ανέφερε ότι «έως τώρα οι Έλληνες δεν έχουν μετακινήσει ναυτικές δυνάμεις προς την περιοχή ούτε και έχουν προχωρήσει σε επιστράτευση, όπως είχαν απειλήσει σε συνομιλίες που είχα με τον διάδοχο, τον πρωθυπουργό (Παρασκευόπουλο), τον υπουργό των Εξωτερικών (Παλαμά) και τους αρχηγούς των επιτελείων. Τους έχω συμβουλεύσει να μην κάνουν καμία στρατιωτική κίνηση. Τους συμβούλευσα επίσης να μην υπάρξει ελληνική αντίδραση, ακόμη και αν η Τουρκία στείλει στρατιωτικές δυνάμεις ή αρχίσει επιχειρήσεις». Οι προτροπές του πρέσβη μαρτυρούσαν την επιθυμία της Ουάσιγκτον να αποφύγει τον ελληνοτουρκικό πόλεμο και το ρήγμα που θα προκαλούσε στο NATO. Ο Λαμπουίζ παραδεχόταν παρ' όλα αυτά ότι ήταν πολύ δύσκολο για την ελληνική ηγεσία να επιδείξει τόση αυτοσυγκράτηση σε περίπτωση τουρκικής εισβολής στην Κύπρο. 156 Η κυβέρνηση Τζόνσον έστειλε στην περιοχή τον υφυπουργό των Εξωτερικών Τζωρτζ Μπωλ, ο οποίος πρότεινε αρχικά την αποστολή νατοϊκών δυνάμεων στην Κύπρο. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος απέρριψε όμως την ιδέα, ενώ και η αμερικανική κυβέρνηση είχε αποφασίσει, ύστερα από πολλές αμφιταλαντεύσεις, ότι θα ήταν επικίνδυνο να σταλούν αμερικανικές μονάδες στο νησί. Η CIA είχε πείσει τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ πως οι αμερικανοί στρατιώτες θα κινδύνευαν από τους ελληνοκυπρίους κομμουνιστές και θα μπορούσαν να κινούνται ασφαλώς μόνο σε περιοχές που ζουν πολλοί Τουρκοκύπριοι. 157 Η Ουάσιγκτον αντίθετη σε πραξικόπημα Στην Αθήνα εν τω μεταξύ κυκλοφορούσαν φήμες για το ενδεχόμενο πραξικοπήματος πριν από τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου. Η Φρειδερίκη συζήτησε το θέμα με τον πρέσβη και του είπε «πως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας προς το παρόν. Ο στρατός δεν θα δοκιμάσει να κάνει πραξικόπημα χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του βασιλέα. Θα πρέπει να ανησυχούμε μόνον αν ο Παπανδρέου κερδίσει τις εκλογές και συμπεριλάβει τους κομμουνιστές στην κυβέρνηση». 158 Η Ουάσιγκτον είχε στείλει στην πρεσβεία σαφείς οδηγίες να αποτρέψει όσους συζητούσαν το ενδεχόμενο πραξικοπήματος. Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Φίλιπς Τάλμποτ έστειλε ένα απόρρητο τηλεγράφημα, τρεις ημέρες πριν από τις εκλογές, με το οποίο συνέχαιρε τον Λαμπουίζ επειδή «γνωστοποιήσατε αμέσως την αμερικανική αντίθεση σε κάθε απόπειρα πραξικοπήματος, στους κύκλους εκείνους που θέλησαν να "ψαρέψουν" αν υπήρχε δυνατότητα σιωπηλής συμφωνίας των ΗΠΑ στην υλοποίηση των σχεδίων τους». Ο Τάλμποτ πίστευε ότι ένα πραξικόπημα στην Ελλάδα θα ενεθάρρυνε τον τουρκικό στρατό να προβεί σε μονομερείς επιχειρήσεις στην Κύπρο και θα

49 σκλήρυνε τη στάση της Τουρκίας έναντι κάθε πολιτικής λύσης». Ο κίνδυνος αυτός έκανε τον αμερικανό υφυπουργό να γράψει πως η Ουάσιγκτον δεν θα αντιμετώπιζε το πραξικόπημα ως «καθαρά εσωτερική ελληνική υπόθεση, λόγω της ανάμειξης των ΗΠΑ στο Κυπριακό». Με την ίδια σαφήνεια πρόσθετε εξάλλου πως «κάθε ελληνική στρατιωτική κίνηση θα είναι αντίθετη με τα αμερικανικά συμφέροντα και (υποθέτουμε) τα συμφέροντα του ελληνικού λαού». 159 Στο ίδιο τηλεγράφημα, ο Τάλμποτ ζητούσε από τους αμερικανούς διπλωμάτες στην Αθήνα να πληροφορηθούν τις ειλικρινείς προθέσεις του παλατιού σε σχέση με το πραξικόπημα. Έδινε επίσης εντολή να γίνει γνωστό προς όλες τις κατευθύνσεις ότι οι ΗΠΑ ήταν αντίθετες προς κάθε στρατιωτική επέμβαση πριν ή μετά τις εκλογές ή ακόμη ως αντίδραση στην επιδείνωση της κυπριακής κρίσης. 160 Ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου Δέκα ημέρες πριν από τις εκλογές απεβίωσε ο Σοφοκλής Βενιζέλος, κατά την επιστροφή του από προεκλογική εμφάνιση στην Κρήτη. Ο αιφνίδιος θάνατός του έγινε δεκτός με ανησυχία από τα στελέχη της πρεσβείας, τα οποία πίστευαν ότι ο κρητικός πολιτικός μπορούσε να κρατήσει ισορροπίες ανάμεσα στην Ε.Κ. και το παλάτι καθώς και να συγκρατεί τον Γεώργιο Παπανδρέου. Οι Αμερικανοί μπορεί να μην έτρεφαν εκτίμηση για το χαρακτήρα του Σοφοκλή Βενιζέλου, πίστευαν όμως ότι μπορούσε να αναδειχθεί σε εναλλακτική επιλογή για την Ε.Κ., σε περίπτωση που αποτύχαινε στο έργο του ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ο ίδιος ο Βενιζέλος, τόνιζε έκθεση της πρεσβείας, «δεν αφήνει καμία αμφιβολία ότι επιθυμεί να αποχωρήσει [από την Ε.Κ.] και να βγάλει το μάτι του Παπανδρέου, εφόσον υπάρξει η κατάλληλη ευκαιρία και βρει τον τρόπο να το κάνει». Συνεργάτες του βασιλικού ζεύγους είχαν αναφέρει στους συνομιλητές τους πως το παλάτι «θα προτιμούσε τη νίκη της ΕΡΕ στις εκλογές ή, εν πάση περιπτώσει, οιαδήποτε μη κομμουνιστική λύση που θα το απήλλασσε από την ανάγκη να συνδιαλλαγεί με τον Παπανδρέου ως πρωθυπουργό». Σε αυτό το σημείο, οι συνεργάτες του θρόνου έστρεφαν τη συζήτηση στο ενδεχόμενο πρωθυπουργοποίησης του Σοφοκλή Βενιζέλου. 161 Ο θάνατος του βετεράνου πολιτικού στένεψε ωστόσο τα περιθώρια χειρισμών για το παλάτι και τα στελέχη της Ε.Κ. που δεν ήταν απολύτως πιστά στον αρχηγό της. Η είσοδος του Ανδρέα στην πολιτική Ένα νέο στοιχείο στα ελληνικά πολιτικά πράγματα ήταν η απόφαση του Ανδρέα Παπανδρέου να πολιτευθεί στις εκλογές του Ο επιτετραμμένος Μπένετ έγραφε στην Κέυ Μπράκεν, που είχε την ευθύνη του γραφείου των ελληνοτουρκικών υποθέσεων στην Ουάσιγκτον: «Χάσαμε δύο καλούς αμερικανούς πολίτες, τον Άντυ Παπανδρέου και τον Άνταμ Πεπελάση. Και οι δύο αποφάσισαν να ακολουθήσουν τα όνειρά τους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μπορούν να προσφέρουν πολλά στη χώρα και την ανάπτυξή της εφόσον τα σχέδιά τους ευοδωθούν». Ο Μπένετ σημείωνε τις επιθέσεις που είχαν δεχτεί οι δύο αμερικανοσπουδαγμένοι υποψήφιοι πολιτικοί από ορισμένες εφημερίδες που τους κατηγορούσαν ότι εισέβαλαν ως αλεξιπτωτιστές στην ελληνική πολιτική ζωή. Εκτίμησή του ήταν ότι οι επιθέσεις αυτές δεν θα είχαν πολιτικό αντίκρισμα, μια και αποτελούσαν συνηθισμένο φαινόμενο. Ο αμερικανός διπλωμάτης ολοκλήρωσε την αναφορά του στα προβλήματα που θα είχε να αντιμετωπίσει ο Ανδρέας, τονίζοντας πως «όποιος δεν αντέχει τη μεγάλη ζέστη πρέπει να μην μπαίνει καθόλου στην κουζίνα, όπως έλεγε και ο Τρούμαν». 162

50 Ο Λαμπουίζ και οι σύμβουλοί του πίστευαν ότι ο Ανδρέας θα ανελάμβανε τη θέση υπουργού παρά τω πρωθυπουργώ, εφόσον σχηματιζόταν κυβέρνηση Ε.Κ., και ότι θα έπαιζε ουσιαστικά τον ρόλο που έχει ο επιτελάρχης του Λευκού Οίκου. Οι πληροφορίες της πρεσβείας έδειχναν ότι ο πρεσβύτερος Παπανδρέου βιαζόταν να προετοιμάσει τον Ανδρέα για την πρωθυπουργία. Την ίδια όμως στιγμή, πολλά στελέχη της Ε.Κ. τους επεσήμαιναν ότι «κάθε προσπάθεια να επιβληθεί ο Ανδρέας ως αρχηγός θα προκαλέσει πραγματική μάχη». 163 Έκθεση της πρεσβείας για το μέλλον της Ε.Κ. ανέφερε τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη ως τον «πλέον σοβαρό διεκδικητή της ηγεσίας του κόμματος ή τουλάχιστον της πτέρυγας που είναι πιστή στον Γεώργιο Παπανδρέου». Ο κρητικός πολιτικός εμφανίζεται στην έκθεση «εξαιρετικά φιλόδοξος, όσο και αδίστακτος». Οι συντάκτες της έκθεσης χαρακτήριζαν εξάλλου «γάμο ευκαιρίας» τη σχέση του Μητσοτάκη με τον Γεώργιο Παπανδρέου. 164 Εκτιμήσεις, προβλέψεις για τις εκλογές Η πρεσβεία είχε καταλήξει στο συμπέρασμα πως «η μεγαλύτερη καταστροφή» θα ήταν η επανάληψη του αποτελέσματος των εκλογών του Νοεμβρίου του 1963, που θα στερούσε πάλι την αυτοδυναμία από την Ε.Κ. και την ΕΡΕ. 165 Η εκτίμηση των αμερικανών διπλωματών ήταν πως η εξωτερική πολιτική της χώρας καθώς και οι στενές ελληνοαμερικανικές σχέσεις δεν θα επηρεάζονταν από την άνοδο της Ε.Κ. στην εξουσία. Η τελευταία έκθεση, πριν από τις εκλογές, προειδοποιούσε ωστόσο πως «η Ε.Κ. υποστηρίζει μεν τις στενές σχέσεις με τις ΗΠΑ και τη συμμετοχή της Ελλάδας στο NATO, αλλά παίρνει θέση υπέρ μιας πιο ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής από εκείνην που ακολούθησε η ΕΡΕ». Οι συντάκτες της έκθεσης σχολίαζαν παρενθετικά ότι η Ε.Κ. δεν είχε διευκρινίσει τι ακριβώς σήμαινε ο όρος «ανεξάρτητη» εξωτερική πολιτική. 166 Τα στελέχη του πολιτικού τμήματος που είχαν την ευθύνη για την πρόβλεψη των εκλογικών αποτελεσμάτων δίσταζαν να διατυπώσουν σαφείς εκτιμήσεις. Είχαν αντιληφθεί βέβαια το ρεύμα που είχε δημιουργηθεί υπέρ της Ε.Κ. ύστερα από την εκλογική της νίκη τον προηγούμενο Νοέμβριο. Την ίδια όμως στιγμή αναρωτιούνταν κατά πόσον ο θάνατος του Σοφοκλή Βενιζέλου και οι επιθέσεις του αρχηγού της ΕΡΕ Παναγιώτη Κανελλόπουλου (ο οποίος κατηγορούσε την Ε.Κ. για συνεργασία με την αριστερά) θα φόβιζαν τους συντηρητικούς ψηφοφόρους που σκέπτονταν να ψηφίσουν την Ε.Κ. Δυο ημέρες πριν από τις εκλογές, η πρεσβεία υποστήριζε ότι κάθε πρόβλεψη για την έκβαση των εκλογών ήταν παρακινδυνευμένη: «Το αποτέλεσμα των ελληνικών εκλογών είναι πάντοτε δύσκολο να προβλεφθεί. Τώρα όμως είναι ακόμα δυσκολότερο, λόγω του θανάτου του Βενιζέλου και του Κυπριακού». Οι αμερικανοί διπλωμάτες τόνιζαν ωστόσο ότι υπήρχαν ακόμη αμφιβολίες για το αν η Ε.Κ. θα εξασφάλιζε την απόλυτη πλειοψηφία των εδρών στη Βουλή. Η «καλύτερη πρόβλεψη» που μπορούσαν να κάνουν ήταν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου θα κέρδιζε 155 έως 160 έδρες, αριθμός που θα του έδινε την ευκαιρία να σχηματίσει κυβέρνηση, αλλά με μικρή πλειοψηφία. 167 Το κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου πήρε στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 52,72% της λαϊκής ψήφου και 171 έδρες. Το αποτέλεσμα έδειξε ότι οι αμερικανοί αναλυτές δεν είχαν αντιληφθεί τις πραγματικές διαστάσεις του ρεύματος υπέρ της Ε.Κ. Η Ουάσιγκτον και η πρεσβεία είχαν τώρα να αντιμετωπίσουν νέα δεδομένα και νέες προσωπικότητες. Το «προφίλ» που είχε ετοιμαστεί για τον νέο πρωθυπουργό τον χαρακτήριζε

51 «αριστοτέχνη πολιτικό της παλαιάς σχολής...ο οποίος έχει γίνει ειδικός στους τακτικούς χειρισμούς και τους ανταγωνισμούς που χαρακτηρίζουν την ελληνική πολιτική» και τον αποκαλούσε τον πλέον «χαρισματικό ρήτορα της ελληνικής πολιτικής σκηνής». Όσο για τις προβληματικές πτυχές του χαρακτήρα του, το βιογραφικό σημείωμα περιέγραφε το πόσο «απόμακρος, εγωιστής και αλαζόνας εμφανίζεται στις συναλλαγές του με τους άλλους. Αποτέλεσμα είναι πως πολλοί από εκείνους οι οποίοι βρίσκονται κοντά του στο κόμμα έχουν την αίσθηση ότι δεν τον ξέρουν καθόλου, γεγονός που αληθεύει για τους περισσότερους από τους βουλευτές του». Το «προφίλ» κατέληγε με την παρατήρηση πως «ο Παπανδρέου έχει περιορίσει τον κύκλο των ανθρώπων στους οποίους έχει εμπιστοσύνη σε μερικούς συνομηλίκους του και την οικογένειά του, με επίκεντρο τον γιο του». 168 Η ασθένεια και ο θάνατος του Παύλου Ο αμερικανός πρέσβης συνάντησε τον Γεώργιο Παπανδρέου τέσσερις ημέρες μετά την εκλογική του νίκη. Ο πρέσβης πληροφορήθηκε ότι ο Παύλος υπέφερε μάλλον από καρκίνο και ότι δεν υπήρχαν σοβαρές ελπίδες ανάρρωσης. Ο Λαμπουίζ ζήτησε να μην κυκλοφορήσουν ευρύτερα οι πληροφορίες που του έδωσε ο πρωθυπουργός για την υγεία του Παύλου. Ο κεντρώος πολιτικός μίλησε κολακευτικά για τον άρρωστο βασιλέα, τον οποίο χαρακτήρισε «εξαιρετικό και ανοιχτόκαρδο». Όσο για τον διάδοχο Κωνσταντίνο, παρατήρησε ότι είχε αρχίσει να δείχνει σημάδια «ωρίμανσης και βελτίωσης», αν και ήταν «νέος και επιρρεπής στην επιρροή της μητέρας του». Ο γηραιός πολιτικός έκανε ένα σχόλιο («η μοναρχία θα πρέπει να πάρει ένα μάθημα για το ποιος είναι ο σωστός της ρόλος») το οποίο προξένησε εντύπωση στον Λαμπουίζ. 169 Ο αμερικανός πρέσβης δεν συμμεριζόταν τη συγκρατημένη αισιοδοξία του Γεωργίου Παπανδρέου για την πορεία των σχέσεών του με το στέμμα. Προέβλεπε ότι «η σιωπηλή συμφωνία μεταξύ του βασιλέα και του Παπανδρέου θα κινδυνεύσει σοβαρά». 170 Την άποψή του αυτή ενίσχυσε μια συνομιλία με τον Ανδρέα, κατά την οποία ο νεώτερος Παπανδρέου χαρακτήρισε και εκείνος «πραγματικό τζέντλεμαν» τον Παύλο, ενώ αποκάλεσε τον διάδοχο «άγνωστη ποσότητα υπό την ανεξέλεγκτη επιρροή της μητέρας του». 171 Οι εκτιμήσεις του Λαμπουίζ για τη σχέση του διαδόχου με τη βασίλισσα δεν απείχαν πολύ από εκείνες των δύο Παπανδρέου. «Αν (ο Κωνσταντίνος) διαδεχθεί σύντομα τον Παύλο, η βασίλισσα είναι βέβαιο ότι θα διαδραματίσει σημαντικά παρασκηνιακό ρόλο και ίσως προσπαθήσει να στρέψει τον Κωνσταντίνο εναντίον του Παπανδρέου», έγραφε ο πρέσβης και συμπλήρωνε ότι με βάση τις πληροφορίες που είχε, «η βασίλισσα έχει ήδη κινηθεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Μια αντιπαράθεση ανάμεσα στο θρόνο και τον υπερήφανο αρχηγό της Ε.Κ. θα είναι πολύ εύκολο να προκληθεί». 172 Ο Παύλος πέθανε στις 6 Μαρτίου και ο 23χρονος Κωνσταντίνος έπρεπε να αναλάβει τα ηνία της μοναρχίας. Οι Αμερικανοί είχαν παιδιόθεν αποκτήσει στενές σχέσεις μαζί του: αξιωματικοί των αμερικανικών υπηρεσιών τον είχαν εκπαιδεύσει σε επιχειρήσεις ειδικών μονάδων, ενώ άλλοι έπαιζαν μαζί του σκουώς. Ένας τακτικός συμπαίκτης του παρατηρούσε ότι «είναι εξαιρετικά ανταγωνιστικός στα σπορ. Του αρέσει να είναι ο καλύτερος σε κάθε άθλημα και να κερδίζει. Παρ' όλα αυτά, δεν διστάζει να κλέψει τον αντίπαλό του στην καταμέτρηση του σκορ, εφόσον βρεθεί η ευκαιρία». Στο ίδιο σημείωμα αναφερόταν ότι ο Κωνσταντίνος ήταν απογοητευμένος επειδή ο Γεώργιος Παπανδρέου κέρδισε με μεγάλη πλειοψηφία τις εκλογές, γεγονός που τον καθιστούσε υπερόπτη και δύσκολο στις συναλλαγές. Ο Κωνσταντίνος έλεγε άλλωστε στους αμερικανούς συνομιλητές του πως «θα τα πήγαινε καλά με τον νέο πρωθυπουργό, εκτός αν εκείνος επιχειρήσει να επιβληθεί στο θρόνο. Σε αυτήν την περίπτωση είναι πολύ πιθανόν να υπάρξει σύγκρουση με τον Παπανδρέου». 173

52 Το Κυπριακό σε επικίνδυνη κρίση Οι αμερικανοί διπλωμάτες αντιμετώπιζαν εν τω μεταξύ τον Ανδρέα, ο οποίος είχε αναλάβει χρέη υπουργού Προεδρίας, ως το «δεξί χέρι» του πατέρα του και διατηρούσαν πολύ καλές σχέσεις μαζί του. Ο Λαμπουίζ, συναντήθηκε μαζί του και του ζήτησε να βοηθήσει ώστε να αποτραπεί η έκρηξη στην Κύπρο, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε ελληνοτουρκικό πόλεμο. Ο Ανδρέας εμφανίστηκε να συμμερίζεται τις ανησυχίες του πρέσβη και συμφώνησε ότι ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος θα είχε καταστροφικές συνέπειες. 174 Ο πρόεδρος Λύντον Τζόνσον έστειλε συγχαρητήρια επιστολή στον Γεώργιο Παπανδρέου, με την οποία τον καλούσε να αρχίσει το διάλογο με τον τούρκο πρωθυπουργό Ινονού. Ο αμερικανός ηγέτης προέτρεπε τους πρωθυπουργούς των δύο γειτονικών χωρών να αντιμετωπίσουν την κατάσταση με «γενναιότητα και διορατικότητα». Ο Γεώργιος Παπανδρέου ρώτησε τον Λαμπουίζ αν με τον όρο «διάλογο» ο Τζόνσον υπονοούσε μιαν απευθείας συνάντηση με τον Ινονού. Ο πρέσβης απάντησε ότι η Ουάσιγκτον δεν ενδιαφερόταν τόσο πολύ για τη διαδικασία όσο για το να πείσει τους Έλληνες και τους Τούρκους να καθίσουν στο ίδιο τραπέζι και να βρουν λύση. 175 Η ελληνική κοινή γνώμη είχε ενοχληθεί από τη στάση των Αμερικανών στο Κυπριακό και πίστευε ότι η Ουάσιγκτον ακολουθούσε φιλοτουρκική πολιτική. Ο Λαμπουίζ ενημέρωνε τους προϊσταμένους του για το φαινόμενο του αντιαμερικανισμού. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, ο αμερικανός πρέσβης ρωτούσε το Στέητ Ντηπάρτμεντ αν θα ήταν δυνατόν «να κάνει μια δήλωση που να τονίζει ότι δεν θέλουμε τη διχοτόμηση ως λύση, εφόσον δεν είμαστε έτοιμοι να χρησιμοποιήσουμε τον περίφημο όρο αυτοδιάθεση». 176 Οι Αμερικανοί είχαν την αίσθηση πως η κυβέρνηση Παπανδρέου συνέπλεε με το κλίμα του αντιαμερικανισμού και, εν πάση περιπτώσει, δεν έκανε τίποτα για να το συγκρατήσει. Ένα από τα πρώτα θύματα ήταν η λειτουργία των πομπών της «Φωνής της Αμερικής», που η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να διακόψει (μαζί με άλλες ξενόγλωσσες εκπομπές που μεταδίδονταν στην Ελλάδα) με εισήγηση του Ανδρέα. Ο Λαμπουίζ προέβη σε σχετικό διάβημα, ενώ ο επικεφαλής της Υπηρεσίας Πληροφόρησης (USIS) Βίνσεντ Τζόυς επισκέφθηκε τον Ανδρέα, για να διαμαρτυρηθεί. Ο Ανδρέας θεώρησε ότι ο Τζόυς του μίλησε απότομα και αγενώς. Μετά τη συνάντησή τους, η αμερικανική πρεσβεία ειδοποιήθηκε ότι ο Τζόυς (ο οποίος ήταν παντρεμένος με Τουρκάλα) θα χαρακτηριζόταν «ανεπιθύμητο πρόσωπο». Η ενέργεια αυτή του Ανδρέα σόκαρε τα στελέχη της πρεσβείας, τα οποία τον θεωρούσαν συνεργάσιμο και φιλικό απέναντί τους. Το επεισόδιο αυτό ήταν το πρώτο που άλλαξε το κλίμα στις σχέσεις του νεώτερου Παπανδρέου με τους Αμερικανούς. Ο Λαμπουίζ έβλεπε τον αντιαμερικανισμό να παίρνει τη μορφή μαζικών διαδηλώσεων και προέβη σε διάβημα προς τον υπουργό των Εξωτερικών Κωστόπουλο, στον οποίο παραπονέθηκε ότι η κυβέρνηση δεν λάμβανε κανένα μέτρο για να αντιμετωπίσει τις αντιαμερικανικές εκδηλώσεις. Η CIA ανησυχούσε ιδιαίτερα για τυχόν επεισόδια εναντίον ναυτών του Έκτου Στόλου, οι οποίοι θα επισκέπτονταν την Αθήνα. Ο Λαμπουίζ ζήτησε να υπάρξει δήλωση του πρωθυπουργού, με την οποία να καλοσωρίζει την άφιξη των μονάδων του Έκτου Στόλου, αλλά εκείνος απέρριψε την εισήγηση. Ύστερα από διαβουλεύσεις με τα στελέχη της CIA και τους στρατιωτικούς ακολούθους, αποφασίστηκε η αναβολή της επίσκεψης που είχε προγραμματιστεί για τις αρχές Μαρτίου. Ο αμερικανός πρέσβης συναντήθηκε πάλι με τον πρωθυπουργό και του εξέφρασε τη δυσφορία του για τις διαδηλώσεις, τα πλακάτ που απεικόνιζαν τον Τζόνσον με τούρκικο φερετζέ, καθώς και το γεγονός ότι οι διαδηλώσεις καθοδηγούνταν από τους κομμουνιστές. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε πως «αντιμετώπιζε εξ αρχής ένα δίλημμα: αν θα έπρεπε να σταματήσει τις διαδηλώσεις με αστυνομικά μέτρα ή να τις αφήσει να πάρουν το δρόμο τους, με την

53 προσδοκία ότι η κοινή γνώμη θα κουραζόταν τελικώς και θα αηδίαζε από τις υπερβολές». Ο πρωθυπουργός υποστήριξε ότι επέλεξε τη δεύτερη μέθοδο γιατί γνώριζε το πόσο «λατρεύουν τα θύματα οι κομμουνιστές». 177 Στην Κύπρο, η ένταση συνεχιζόταν και κλιμακώνονταν οι φονικές συμπλοκές ανάμεσα σε Ελληνοκυπρίους και Τουρκοκυπρίους. Η Άγκυρα απειλούσε ότι θα προβεί σε απόβαση, ενώ η Ουάσιγκτον αναγκάστηκε να παρέμβει για να εξομαλύνει την κατάσταση. Οι αλλαγές στο στρατό Ένα από τα κρίσιμα θέματα που ανέκυψαν τους πρώτους μήνες της κυβέρνησης Παπανδρέου ήταν οι αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος, της ΚΥΠ και των σωμάτων ασφαλείας. Ο αμερικανός πρέσβης γευμάτισε με τον πρωθυπουργό και του εξέφρασε το ενδιαφέρον αλλά και την ανησυχία του για «τυχόν αλλαγές στο στρατιωτικό κατεστημένο», υπενθυμίζοντάς του ότι σε συνάντησή τους τον προηγούμενο Νοέμβριο ο Παπανδρέου είχε υποσχεθεί ότι δεν θα έκανε σημαντικές αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος. 178 Ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε στον πρέσβη την απόφασή του να αλλάξει τον αρχηγό του ΓΕΣ στρατηγό Σακελλαρίου και να τον αντικαταστήσει με τον Γεννηματά, παρά το γεγονός ότι γνώριζε όπως είπε ότι ο τελευταίος είχε αναμειχθεί υπέρ της ΕΡΕ στην προεκλογική εκστρατεία του Αποκάλυψε μάλιστα στον Λαμπουίζ ότι είχε μόλις συζητήσει το θέμα με τον βασιλέα Κωνσταντίνο και πως τον είχε πείσει για την αλλαγή αυτή. Ο πρωθυπουργός ανέφερε ότι δήλωσε στον Κωνσταντίνο πως «δεν θα επιμένει να έχει φίλο του σε μια τόσο υψηλή θέση, αλλά δεν θα ανεχθεί ποτέ να την κατέχει εχθρός του». Στη συνέχεια της συζήτησης υποστήριξε ότι είχε στοιχεία που έδειχναν ότι ο Σακελλαριου είχε εργαστεί εναντίον της Ε.Κ. στις τελευταίες εκλογές, ενώ διαβεβαίωσε τον πρέσβη ότι εκτός από τις περιπτώσεις των στρατηγών Βέρρου, Νάτσινα και Βέλλιου, δεν θα έκανε άλλες σημαντικές αλλαγές. Εν πάση περιπτώσει, ο Παπανδρέου τόνισε ότι «μερικές αλλαγές πρέπει να γίνουν και έχουν ήδη καθυστερήσει». 179 Σχολιάζοντας τα όσα άκουσε, ο Λαμπουίζ είπε στον Γεώργιο Παπανδρέου πως οι πολλές αλλαγές θα είχαν αρνητικό αντίκτυπο στο ηθικό του στρατεύματος. Ο πρέσβης είχε κατά νου τις πιέσεις που δεχόταν από πολλούς αξιωματικούς και τον ΙΔΕΑ για να πιέσει τον αρχηγό της Ε.Κ. να αποφύγει ριζικές εκκαθαρίσεις. 180 Ο πρέσβης χαρακτήριζε, σε τηλεγράφημά του, τον Γεννηματά «εξαίρετο αξιωματικό», αλλά πρόσθετε ότι «αυτήν τη στιγμή κάθε άλλη ενέργεια από την πλευρά μας δεν θα ήταν συνετή». Με δεδομένη την απόφαση του Γεωργίου Παπανδρέου για την αλλαγή του Γεννηματά, ο Λαμπουίζ σημείωνε πως «αν ο Παπανδρέου, παρά τις διαβεβαιώσεις του, προχωρήσει σε άλλες αλλαγές, θα ήθελα να επανεξετάσω τη θέση μου». 181 Η αμερικανική πρεσβεία έπαιζε για μία ακόμη φορά το ρόλο του «προστάτη» της παραδοσιακής ηγεσίας του στρατεύματος. Οι στρατηγοί επιχειρούσαν από την πλευρά τους να χρησιμοποιήσουν τους Αμερικανούς, ώστε να προστατεύσουν τις σταδιοδρομίες τους, άσχετα αν επεκαλούντο πολιτικούς λόγους για να εξασφαλίσουν την παρέμβασή τους. Την επομένη του γεύματος του Γεωργίου Παπανδρέου με τον πρέσβη, το Ανώτατο Συμβούλιο Εθνικής Αμύνης συνεδρίασε και αποφάσισε την αποστράτευση του Σακελλαρίου καθώς και του υποπτεράρχου της Αεροπορίας Μητσάκου, ο οποίος διατηρούσε στενές επαφές με τις αμερικανικές υπηρεσίες. Οι δύο αυτοί αξιωματικοί είχαν χαρακτηριστεί στελέχη του ΙΔΕΑ και η αποστράτευσή τους προκάλεσε αίσθηση.

54 Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν προχώρησε σε άλλες δραστικές αλλαγές στο στράτευμα, παρά τις δηλώσεις του στη Βουλή για την απόφασή του να διαλύσει τον ΙΔΕΑ. Αρκετά στελέχη της μυστικής αυτής οργάνωσης, όπως και της ΕΕΝΑ, στην οποία ανήκαν νεώτεροι αξιωματικοί, παρέμειναν σε νευραλγικές θέσεις ή απλώς μετατέθηκαν. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος μετατέθηκε, για παράδειγμα, από την ΚΥΠ σε μονάδα πυροβολικού στον Έβρο. Οι πρώτοι μήνες της διακυβέρνησης της χώρας από την Ε.Κ. έδωσαν την εντύπωση στους αμερικανούς διπλωμάτες ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου «μοιάζει περισσότερο με ηγέτη που διεκδικεί κάποιο αξίωμα παρά με κάποιον που το κατέχει. Όσο για το κόμμα της Ένωσης Κέντρου, δεν είναι τόσο ενωμένο όσο υπονοεί η ονομασία του». Εκτίμησή τους ήταν ακόμη πως είχε δυσαρεστήσει πολλούς ισχυρούς παράγοντες, επειδή ήταν πολύ ήπιος στην αντιμετώπιση των κομμουνιστών. 182 Σε άλλη πάλι έκθεση για το «στυλ του Παπανδρέου», οι διπλωμάτες χαρακτήριζαν «σπασμωδικό» τον τρόπο με τον οποίο κυβερνούσε. Οι συντάκτες της συνέκριναν το στυλ του Παπανδρέου με εκείνο του Καραμανλή: η κυβέρνηση Καραμανλή έμοιαζε περισσότερο με εκκλησία στην οποία δεν μιλούσε κανείς, πλην του ιερέα, ενώ η κυβέρνηση Παπανδρέου έμοιαζε με καφενείο ή ταβέρνα. 183 Η απειλή τουρκικής απόβασης Η κατάσταση στην Κύπρο παρέμενε κρίσιμη, αλλά οι αμερικανοί αναλυτές εκτιμούσαν ότι οι επιθέσεις της αντιπολίτευσης και οι εσωκομματικές πιέσεις που δεχόταν ο πρωθυπουργός καθιστούσαν πολύ δύσκολους τους χειρισμούς του έναντι της Τουρκίας. Το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας προέβλεπε ότι «οι εσωκομματικές διαμάχες θα κάνουν (τον Γ. Παπανδρέου) πιο δύσκαμπτο σε σχέση με την τελική λύση του Κυπριακού. Οτιδήποτε εμπεριέχει κάποιο ίχνος συμβιβασμού θα είναι γι' αυτόν νέμεσις». 184 Στις 4 Ιουνίου, η κρίση έφτασε σε πολύ επικίνδυνο σημείο, καθώς μια σειρά από συμβάντα οδήγησαν σε ανοικτή απειλή του τούρκου πρωθυπουργού Ινονού, πως η Τουρκία θα επενέβαινε στην Κύπρο. Ο Ινονού είχε δώσει εντολή για τη συγκέντρωση ναυτικών και στρατιωτικών δυνάμεων στην Αλεξανδρέττα και γύρω από την Κύπρο. Η ελληνική κυβέρνηση είχε ήδη στείλει μυστικά από τον προηγούμενο Απρίλιο ισχυρές χερσαίες δυνάμεις στο νησί. Όλα έδειχναν ότι η τουρκική επιχείρηση ήταν αναπόφευκτη, όταν ο Πρόεδρος Τζόνσον έστειλε προσωπική επιστολή στον Ινονού, στις 5 Ιουνίου. Ήταν ένα πολύ σκληρό κείμενο, το οποίο έπεισε την Άγκυρα να ματαιώσει την απόβαση. Ο Τζόνσον έγραφε, μεταξύ άλλων: «Η προσήλωση στο NATO σημαίνει ουσιαστικά ότι χώρες μέλη δεν θα κηρύξουν πόλεμο η μια στην άλλη. Επιπλέον, μια στρατιωτική επέμβαση της Τουρκίας στην Κύπρο θα μπορούσε να οδηγήσει σε άμεση εμπλοκή της Σοβιετικής Ένωσης». Ο αμερικανός ηγέτης προχωρούσε ένα ακόμη βήμα, διατυπώνοντας συγκεκριμένη απειλή: «Ελπίζω να αντιληφθείτε ότι οι σύμμαχοί σας στο NATO δεν είχαν την ευκαιρία να εξετάσουν κατά πόσον έχουν την υποχρέωση να προστατεύσουν την Τουρκία από τη Σοβιετική Ένωση, αν η Τουρκία προβεί χωρίς την πλήρη συναίνεση και συμφωνία των νατοϊκών συμμάχων της σε ενέργεια που θα οδηγήσει σε σοβιετική επέμβαση». Η επιστολή του Τζόνσον ερμηνεύθηκε από την Άγκυρα ως ανοικτός εκβιασμός και ο τουρκικός Τύπος της έδωσε μεγάλη δημοσιότητα. Το κείμενο είχε συνταχθεί από τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ σε συνεργασία με τον υφυπουργό Μπωλ και τον βοηθό υφυπουργό Τζο Σίσκο. Το περιεχόμενο έγινε αντικείμενο μαραθωνίων συζητήσεων και διαφωνιών, που κράτησαν έως πολύ αργά το βράδυ της 5ης Ιουνίου. Ο ίδιος ο Τζόνσον το ενέκρινε και διέταξε τον αμερικανό πρέσβη στην Άγκυρα να βγάλει τον Ινονού ακόμη και από τη συνεδρίαση του Υπουργικού Συμβουλίου, αν χρειαζόταν, για να του επιδώσει το

55 μήνυμα. 185 Η Ουάσιγκτον έδωσε παράλληλα εντολή σε μοίρα του Έκτου Στόλου, που απετελείτο από ένα αεροπλανοφόρο, ένα καταδρομικό και τέσσερα αντιτορπιλλικά να μεταβεί σε σημείο από όπου δεν θα απαιτούνταν περισσότερες από οκτώ ώρες για να φτάσει στην Κύπρο. 186 Ο Ινονού απάντησε έκδηλα πικραμένος στον Τζόνσον με επιστολή στην οποία τόνιζε ότι οι ΗΠΑ είχαν εγκαταλείψει την Τουρκία και είχαν αθετήσει τις συμμαχικές τους υποχρεώσεις προς αυτήν. Ο τούρκος πρωθυπουργός δέχτηκε, παρά την πικρία του, την πρόσκληση που του απηύθυνε ο Τζόνσον για να επισκεφθεί την Ουάσιγκτον για συνομιλίες για το Κυπριακό. Ο Τζόνσον κάλεσε επίσης τον έλληνα πρέσβη στις ΗΠΑ Αλέξανδρο Μάτσα, προκειμένου να τον πείσει για την ανάγκη να αρχίσει απευθείας διάλογος ανάμεσα στην Αθήνα και την Άγκυρα. Προειδοποίησε κατόπιν τον Μάτσα με το χαρακτηριστικό του τρόπο του Τέξας: «Αν δεν μπορέσω να πείσω εσάς να μιλήσετε με την Τουρκία, δεν θα μπορέσω να σταματήσω τους Τούρκους όταν θα κινηθούν», και πρόσθεσε: «Σταματήσαμε την εισβολή πριν από μερικές νύχτες. Τώρα θέλουμε μια διάσκεψη. Ας αρχίσουμε να συζητάμε γι' αυτό το πρόβλημα (το Κυπριακό)». Συνεχίζοντας ανέφερε ότι βασίζεται στον έλληνα πρωθυπουργό για την επίλυση του ζητήματος, διότι «η διαπραγμάτευση με τον Μακάριο είναι αδύνατη. Ο Μακάριος δεν ενδιαφέρεται για την ασφάλεια της Δύσης. Η Ελλάδα, η Τουρκία και οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται όμως γι' αυτήν». Ο Μάτσας έκανε την παρατήρηση πως ούτε και η Αθήνα είχε καταφέρει να διαπραγματευθεί με τον Μακάριο, αλλά υποσχέθηκε να μεταφέρει το προεδρικό μήνυμα στην ελληνική κυβέρνηση. 187 Πλην του Μάτσα, πολιτικοί και αξιωματούχοι συμφωνούσαν με την άποψη πως ο Γεώργιος Παπανδρέου θα δυσκολευόταν να ελέγξει τον Μακάριο. Ορισμένοι μάλιστα τόνιζαν στους αμερικανούς συνομιλητές τους πως ο κύπριος ηγέτης ήλεγχε τελικά την κυβέρνηση Παπανδρέου, και εκείνη αναγκαζόταν να τον ακολουθήσει. Ένας από αυτούς ήταν ο ισχυρός εκδότης της εφημερίδας Ελευθερία Πάνος Κόκκας. Σε συνομιλία του με διπλωμάτη, ο Κόκκας είπε ότι «δεν συμμερίζεται την αισιοδοξία του Παπανδρέου πως θα μπορέσει να ελέγξει τον Μακάριο». Ο αθηναίος εκδότης ανέπτυξε την άποψη ότι προκειμένου να εξασφαλιστεί η Ένωση της Κύπρου, η Ελλάδα θα μπορούσε να δεχτεί με κάποιες επιφυλάξεις «την εκδίωξη του ελληνικού πληθυσμού από την Κωνσταντινούπολη και τη μεταφορά του Οικουμενικού Πατριαρχείου στον Άγιον Όρος». 188 Ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, με τη σύμφωνη γνώμη της αμερικανικής πρεσβείας στη Λευκωσία, ζητούσε από την Ουάσιγκτον να υιοθετηθεί μια πιο καθαρή γραμμή στο Κυπριακό, η οποία θα υποστήριζε την αρχή της αυτοδιάθεσης, «με απώτερο στόχο την Ένωση». Ο Λαμπουίζ εισηγείτο ακόμη την άσκηση πίεσης στην Τουρκία, ώστε να εγκαταλείψει την ιδέα της ομοσπονδίας στο νησί και να ακολουθήσει πιο «ευέλικτη στάση στο Κυπριακό». 189 Πιέσεις προς την Αθήνα Η παρέμβαση του Τζόνσον απέτρεψε την τουρκική εισβολή και πάγωσε προσωρινά τις εξελίξεις. Η Ουάσιγκτον όμως γνώριζε ότι μια νέα κρίση ήταν θέμα χρόνου. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ντην Ρασκ έστειλε ένα απόρρητο, επείγον σημείωμα στις πρεσβείες της Αθήνας και της Λευκωσίας, με το οποίο έδινε οδηγίες να επιδοθεί στις αντίστοιχες κυβερνήσεις ένα μήνυμα: «Αν και η κυβέρνηση της Τουρκίας έχει συμφωνήσει να καθυστερήσει την απόφαση για επέμβαση, αυτό δεν σημαίνει πως θεωρείται δεδομένο ότι δεν θα προχωρήσει (σε επέμβαση) στο μέλλον. Είναι σημαντικό να καταλάβουν απολύτως οι Έλληνες στην Αθήνα (και τη Λευκωσία) ότι η δαμόκλειος σπάθη κρέμεται ακόμη από μία κλωστή, κλωστή που είναι τώρα πιο αδύναμη κατά μία ίνα». Ο Ρασκ διατύπωνε την άποψη ότι οι συνεχείς παρεμβάσεις της Ουάσιγκτον για να αποτρέψει την τουρκική στρατιωτική

56 επέμβαση στην Κύπρο είχαν τελικά μειώσει την ισχύ της έναντι της Άγκυρας. 190 Ο αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών όμως έδινε μερικές συμβουλές για το πώς θα έπρεπε να ασκείται η ελληνική εξωτερική πολιτική: «Οι Έλληνες πρέπει να καταλάβουν ότι πρέπει να αποφεύγουν τις ατυχείς συνέπειες που προκαλούνται όταν βάζουν τον αντίπαλό τους σε θέση από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει παρά μόνο με τη χρήση βίας... ή την παράδοση άνευ όρων». 191 Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Τζωρτζ Πωλ επισκέφθηκε την Αθήνα και την Άγκυρα στις αρχές Ιουνίου και επιχείρησε να πείσει τις δύο πλευρές για την ανάγκη διαλόγου. Ο Τζόνσον προσκάλεσε παράλληλα τους πρωθυπουργούς των δύο χωρών να επισκεφθούν επισήμως την Ουάσιγκτον στα τέλη Ιουνίου. Οι επισκέψεις του Παπανδρέου και του Ινονού Ο Ινονού έφτασε πρώτος στην αμερικανική πρωτεύουσα και είχε μια συνάντηση με τον Τζόνσον στις 22 Ιουνίου. Ο αμερικανός ηγέτης είπε στον τούρκο επισκέπτη πως «δεν έχει καμία μαγική φόρμουλα να προσφέρει, αλλά είναι έτοιμος να βοηθήσει την Ελλάδα και την Τουρκία να βρουν λύση». Ο Τζόνσον υπογράμμισε ότι θα ήταν λάθος να αρχίσει σύρραξη προτού εξαντληθούν όλα τα περιθώρια ειρηνικής διαπραγμάτευσης. Πρόσφερε επίσης τις υπηρεσίες του πρώην υπουργού των Εξωτερικών Ντην Άτσεσον για να είναι ο μεσολαβητής σε «ήσυχες και ειλικρινείς» διαπραγματεύσεις, που θα αρχιζαν αμέσως στο προεδρικό θέρετρο στο Καμπ Ντέηβιντ του Μέρυλαντ, χωρίς την παρενόχληση των εκπροσώπων του Τύπου. Ο τούρκος πρωθυπουργός απάντησε ότι δεν είχε κατ' αρχήν αντίρρηση, ενώ ο υφυπουργός Μπωλ παρενέβη σε αυτό το σημείο και πρότεινε να αρχίσουν αμέσως οι συνομιλίες, σε επίπεδο «έμπιστων εκπροσώπων των δύο πρωθυπουργών», στο Καμπ Ντέηβιντ. 192 Ο Γεώργιος Παπανδρέου, συνοδευόμενος από τον υπουργό των Εξωτερικών Κωστόπουλο και τον Ανδρέα, συναντήθηκε στις 24 Ιουνίου με τον Τζόνσον στον Λευκό Οίκο. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ επανέλαβε την πρόταση που είχε διατυπώσει στον Ινονού και εξήγησε ότι είχε μεν αποτρέψει την τουρκική εισβολή, αλλά δεν θα μπορούσε να κάνει το ίδιο στο μέλλον. Ο Τζόνσον ξεκαθάρισε στον έλληνα πρωθυπουργό πως η Ουάσιγκτον θα προσπαθούσε να αποτρέψει την Άγκυρα, δεν θα έστελνε όμως ποτέ τον Έκτο Στόλο ούτε θα χρησιμοποιούσε στρατιωτική δύναμη γι' αυτόν το σκοπό. Ο Γεώργιος Παπανδρέου επέμενε ότι οι συνθήκες δεν ήταν ακόμη ώριμες για απευθείας διαπραγματεύσεις με την Τουρκία, διότι, σε περίπτωση που αποτύχαιναν, οι δύο χώρες θα βρίσκονταν ακόμη πιο κοντά σε σύρραξη. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι προσπάθησαν να τον πείσουν ότι αν η Τουρκία επληροφορείτο την αποτυχία της διαμεσολάβησής τους θα προχωρούσε στην εισβολή. 193 Αργότερα την ίδια ημέρα, ο υπουργός Άμυνας Μακναμάρα και ο υφυπουργός των Εξωτερικών Μπωλ γευμάτισαν με τους Παπανδρέου στο προεδρικό γιωτ «Σεκόγια», που έπλεε στον ποταμό Ποτόμακ. Ο Μπωλ προσπάθησε να τους πείσει να δώσουν το «πράσινο φως» για τις συνομιλίες στο Καμπ Ντέηβιντ και ισχυρίστηκε ότι ο Τζόνσον είχε ήδη μιλήσει «σκληρά» στον Ινονού, τον οποίο έπεισε ότι χρειαζόταν η επαναδιαπραγμάτευση των συμφωνιών για την Κύπρο. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απέρριψε πάλι την πρόταση για τις συνομιλίες στο προεδρικό θέρετρο, εξέφρασε την υποστήριξή του στην αυτοδιάθεση και Ένωση της Κύπρου, η οποία θα οδηγούσε τελικώς στην είσοδό της στο NATO. 194 Ο Μπωλ και οι συνεργάτες του πίστευαν ότι πίσω από την άρνηση του έλληνα πρωθυπουργού να δεχτεί την αμερικανική διαδικαστική πρόταση κρύβονταν ο Ανδρέας και η σύζυγός του. 195 Ο Τζόνσον δέχτηκε πάλι τον Γεώργιο Παπανδρέου την επομένη στον Λευκό Οίκο και κατάφερε να

57 τον πείσει να δεχτεί τον Ντην Άτσεσον ως μεσολαβητή σε συνομιλίες που θα άρχιζαν στη Γενεύη. Η εντύπωση που είχαν αποκομίσει όμως ο Τζόνσον και οι συνεργάτες του ήταν ότι ο έλληνας πρωθυπουργός φοβόταν να πάρει αποφάσεις για το Κυπριακό και προσπαθούσε να κερδίσει χρόνο, πιστεύοντας ότι αυτό θα λειτουργήσει υπέρ των ελληνικών συμφερόντων. Ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα Λαμπουίζ συναντήθηκε μετά την επίσκεψη του πρωθυπουργού στην Ουάσιγκτον με τον βασιλέα Κωνσταντίνο. Ο Λαμπουίζ ήταν απογοητευμένος με την άκαμπτη στάση του Γεωργίου Παπανδρέου, ο οποίος, όπως είπε, «απαίτησε στην πραγματικότητα να παραδοθούν άνευ όρων οι Τούρκοι, προτού οι Έλληνες αποφασίσουν να συνομιλήσουν μαζί τους». Ο βασιλέας είπε ότι είχε συμβουλεύσει την κυβέρνηση να αρχίσει συνομιλίες με την Άγκυρα. Επεσήμανε ωστόσο πως «οι Έλληνες δεν αρέσκονται στην ιδέα της διαπραγμάτευσης υπό την πίεση απειλών και τελεσιγράφων» και εξέφρασε την άποψη ότι η διαπραγμάτευση θα ήταν πολύ πιο εύκολη αν η Τουρκία «ήρε την απειλή της επέμβασης». Ο Κωνσταντίνος πρότεινε την παρεμβολή του Έκτου Στόλου ανάμεσα στην Τουρκία και την Κύπρο. Ο Λαμπουίζ του απάντησε ότι η Ουάσιγκτον δεν θα έκανε ποτέ μια τέτοια κίνηση «ενόσω οι Ελληνοκύπριοι ακολουθούν το δρόμο των μονομερών παραβιάσεων των υποχρεώσεών τους που απορρέουν από τις συνθήκες (Λονδίνου-Ζυρίχης). Η συζήτηση δεν κατέληξε σε συμφωνία, έπεισε όμως τον Λαμπουίζ πως η Αθήνα δεν θα μπορούσε εύκολα να δεχτεί τη διαπραγμάτευση με την Άγκυρα. 196 Μετά την αναχώρηση των δυο πρωθυπουργών από την Ουάσιγκτον, το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου εξέτασε την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί εν όψει των συνομιλιών υπό τον Ντην Άτσεσον. Ο σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας Μακτζώρτζ Μπάντυ είχε ετοιμάσει ένα σημείωμα για τον Τζόνσον με τα κύρια σημεία που έπρεπε να αναπτύξει στους συνεργάτες του κατά τη συνεδρίαση του Συμβουλίου: «Δεν μπορούμε να αφήσουμε τις συνομιλίες της Γενεύης να αποτύχουν. Το μεγάλο πρόβλημα είναι να εξασφαλίσουμε κάτι για τους Τούρκους από τις συνομιλίες αυτές. Αν δεν το πετύχουμε, είναι πιθανόν να σημειωθεί εισβολή της Τουρκίας και να υπονομευθεί εντελώς η ισχύς μας έναντι της Άγκυρας». 197 Κατά τη συνεδρίαση του Συμβουλίου, ο Μπωλ ενημέρωσε τα μέλη του για τις θέσεις των δύο πλευρών και την ισορροπία δυνάμεων που επικρατούσε στο νησί. Οι αμερικανικές υπηρεσίες εκτιμούσαν ότι η ελληνική κυβέρνηση είχε στείλει 4000 στρατιώτες (η CIA τους ανέβαζε σε 5000) και η Τουρκία περίπου Εκπρόσωπος του γενικού Επιτελείου του Πενταγώνου καθώς και ο Μπωλ εξέθεσαν την άποψη πως οι Τούρκοι σχεδίαζαν να αποκτήσουν ένα προγεφύρωμα, το οποίο θα χρησιμοποιούσαν ως ισχυρό χαρτί στις διαπραγματεύσεις. Εκτίμηση των υπηρεσιών ήταν ότι η Άγκυρα δεν ενδιαφερόταν για μια στρατιωτική επιχείρηση που θα είχε στόχο την ολοκληρωτική κατάληψη της νήσου. Ο Τζόνσον παρενέβη και τόνισε ότι, με βάση τα όσα γνώριζε, η Τουρκία είχε πολύ ισχυρότερες δυνάμεις από την Ελλάδα και θα μπορούσε εύκολα να αποβιβάσει στρατιωτικές δυνάμεις και να εξασφαλίσει ένα προγεφύρωμα. Ο εκπρόσωπος του Πενταγώνου συμφώνησε με τον Τζόνσον και επεσήμανε ότι ο τουρκικός στρατός είχε υπεροχή 3 προς 1 και η αεροπορία 4 προς 1 έναντι των Ελλήνων. 198 Ο Τζόνσον ήταν αισιόδοξος διότι «ο Παπανδρέου τον είχε πιέσει για μιαν αμερικανική φόρμουλα», ενόσω βρισκόταν στην Ουάσιγκτον. Ο Μπωλ συμφώνησε, καθότι ο Τζόνσον «τρόμαξε» τον Παπανδρέου όταν του είπε πως «οι ΗΠΑ δεν θα χρησιμοποιήσουν στρατιωτικά μέσα για να αποτρέψουν την εισβολή». Ο Τζόνσον παρατήρησε ότι, σε περίπτωση εισβολής, οι Σοβιετικοί μάλλον δεν επρόκειτο να αναμειχθούν. Εν συνεχεία ρώτησε τους παριστάμενους αν υπήρχαν άλλοι τρόποι για να ασκηθούν πιέσεις προς τις δύο κυβερνήσεις. Ο υπουργός Άμυνας Μακναμάρα πρότεινε να αναζητηθούν Έλληνες με επιρροή που θα ανελάμβαναν να εξηγήσουν στην Αθήνα τις επιπτώσεις από τυχόν αρνητικές εξελίξεις στο Κυπριακό. Ο Μακναμάρα αναφέρθηκε χαρακτηριστικά στην περίπτωση του Ωνάση και των άλλων εφοπλιστών που θα μπορούσαν να παίξουν το ρόλο αυτό. 199

58 Ο Πρόεδρος συμφώνησε και έδωσε εντολή στον Μπωλ να καταρτίσει σχέδιο δράσης σε συνεργασία με τις άλλες υπηρεσίες. Ειδικότερα του ζήτησε να βρεθούν ισχυρές προσωπικότητες στην Ελλάδα και στρατιωτικοί στην Τουρκία, οι οποίοι θα ανελάμβαναν να μεταδώσουν τις αμερικανικές ανησυχίες στις κυβερνήσεις τους. Στο σημείο αυτό παρενέβη ο αρχηγός της CIA Μακκόουν, ο οποίος αναρωτήθηκε αν υπάρχει καμιά φόρμουλα που θα μπορούσε να ικανοποιήσει τους Τούρκους, μια και ο ίδιος δεν είχε αντιληφθεί κάτι τέτοιο. 200 Τρεις ημέρες μετά την εντολή του Τζόνσον, το σχέδιο δράσης ετέθη σε εφαρμογή. Ο πρώην σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα Άλφρεντ Άλμερ συναντήθηκε με τον Σταύρο Νιάρχο στο ιταλικό νησί Κάπρι. Ο Άλμερ, σε τηλεγράφημα που έστειλε στην Ουάσιγκτον, ανέφερε ότι ενημέρωσε τον Νιάρχο για τις εξελίξεις και του ζήτησε να παρέμβει για να επηρεάσει την κατάσταση. Ο Νιάρχος υποσχέθηκε ότι θα αναχωρούσε αμέσως για την Κέρκυρα, όπου θα συναντούσε τον βασιλέα, και κατόπιν για την Αθήνα, για να δει τον πρωθυπουργό. Εξήγησε όμως στον Άλμερ ότι «είναι πολιτικά αδύνατον αυτή τη στιγμή για την ελληνική κυβέρνηση να δώσει ένα κομμάτι γης στην Τουρκία ως αντάλλαγμα για την αυτοδιάθεση της Κύπρου». Ο Νιάρχος αντιπρότεινε, ως προσωπική του ιδέα, την Ένωση ταυτόχρονα με την απομάκρυνση του ελληνικού πληθυσμού της Κωνσταντινούπολης και τη μεταφορά του Πατριαρχείου στο Άγιον Όρος. 201 Ο Νιάρχος επισκέφθηκε τον αμερικανό πρέσβη, όταν έφτασε στην Αθήνα, και του είπε ότι δεν ήταν σε θέση να ασκήσει πίεση στην κυβέρνηση. Ο έλληνας εφοπλιστής επρόκειτο να συναντήσει σε λίγη ώρα τον Γεώργιο Παπανδρέου, αλλά όπως εξήγησε δεν είχε σκοπό να τον πιέσει, διότι πίστευε ότι «η κολακεία θα έφερνε περισσότερα αποτελέσματα από την άσκηση πίεσης». Ο Λαμπουίζ έμοιαζε να συμφωνεί με την άποψη του Νιάρχου, αφού ζήτησε από την Ουάσιγκτον να μη δίνει την εντύπωση ότι αυξάνει τις πιέσεις προς τον έλληνα πρωθυπουργό. Ο πρέσβης διαπίστωνε ότι με τον τρόπο αυτό εντείνονταν οι αντιδράσεις του τύπου και «ενισχύεται η φυσική συνήθεια του Παπανδρέου να μετατρέπεται σε "ανένδοτο αγωνιστή", γεγονός που καθιστά πολύ δύσκολη τη συναλλαγή μαζί του». 202 Οι συνομιλίες της Γενεύης και το σχέδιο Άτσεσον Οι συνομιλίες της Γενεύης άρχισαν στις αρχές Ιουλίου, ενώ η κατάσταση στην Κύπρο παρέμενε τεταμένη. Ο Ντην Άτσεσον παρουσίασε στις δυο πλευρές το σχέδιό του για την επίλυση του προβλήματος. Ο πρώην υπουργός των Εξωτερικών πρότεινε την Ένωση της Ελλάδος με την Κύπρο, με αντάλλαγμα την παραχώρηση στρατιωτικής βάσης στους Τούρκους. Το σχέδιο προέβλεπε ειδικότερα την παραχώρηση κυριαρχίας της Τουρκίας επί της χερσονήσου της Καρπασίας καθώς και τη δημιουργία ξεχωριστών διοικητικών ενοτήτων για τις περιοχές όπου η πλειονότητα των κατοίκων ήταν Τουρκοκύπριοι. Το σχέδιο διέρρευσε στον ελληνικό Τύπο και εν συνεχεία απορρίφθηκε από την Αθήνα και τη Λευκωσία. Ο τούρκος εκπρόσωπος στη Γενεύη καθηγητής Ερίμ το αποδέχθηκε, κατ' αρχήν, αν και πρόβαλε αντιρρήσεις για το ακριβές μέγεθος της περιοχής που θα υπαγόταν στην τουρκική κυριαρχία. Η απόρριψη του σχεδίου θορύβησε τους Αμερικανούς, οι οποίοι πίστευαν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν μπορούσε να ελέγξει τον Μακάριο. Ο έλληνας πρωθυπουργός διετύπωσε προς στιγμήν την ιδέα της παραχώρησης στρατιωτικής βάσης στην Τουρκία στο Καστελλόριζο, ως αντάλλαγμα για την Ένωση. Το επιχείρημά του ήταν πως ο Μακάριος δεν θα μπορούσε να φέρει αντιρρήσεις σε αυτήν την παραχώρηση, μια και δεν αφορούσε κυπριακό έδαφος. Η Άγκυρα δεν έδειξε όμως ενδιαφέρον για την ελληνική αντιπρόταση και επέμενε στην απόκτηση στρατιωτικής βάσης στην Κύπρο. 203 Το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου σημειώθηκαν νέες συγκρούσεις στη βόρεια Κύπρο και οι

59 τουρκικές δυνάμεις επιχείρησαν να δημιουργήσουν προγεφύρωμα, το οποίο θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν αργότερα για να επεκταθούν σε άλλες περιοχές. Η ελληνική κυβέρνηση εν τω μεταξύ προσκάλεσε στην Αθήνα τον στρατηγό Γρίβα, αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων στην Κύπρο, θέλοντας προφανώς να τον χρησιμοποιήσει ως αντίβαρο στον Μακάριο. Στην Ουάσιγκτον είχε αρχίσει να αντιμετωπίζεται σοβαρά η ιδέα της «άμεσης Ένωσης», η οποία προήλθε από τον Γεώργιο Παπανδρέου (όπως προκύπτει από τα αμερικανικά έγγραφα). Επρόκειτο για σχέδιο ανατροπής του Μακαρίου σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη Ένωση της Ελλάδας με την Κύπρο και την παροχή αδιευκρίνιστων ανταλλαγμάτων στην Τουρκία. Η ίδια φόρμουλα προέβλεπε ότι θα υπήρχε μυστική προσυνεννόηση της Αθήνας με την Άγκυρα για την εφαρμογή του σχεδίου, ώστε να μην προκληθεί τουρκική στρατιωτική επέμβαση. Ο Μπωλ ενημέρωσε το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας για την ιδέα αυτή, την οποία χαρακτήρισε «προϊόν απελπισίας». 204 Ο Μακάριος είχε αρχίσει να ενοχλεί έντονα πλέον τους Αμερικανούς με τα ανοίγματα που επιχειρούσε προς τη Μόσχα και τις αδέσμευτες χώρες. Ενώ τα τουρκικά αεροσκάφη βομβάρδιζαν την Κύπρο, ο Μπωλ έστειλε αργά το βράδυ της 9ης Αύγουστου εντολή στον Λαμπουίζ να προβεί σε έντονο διάβημα προς τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο Μπωλ αναφερόταν σε πληροφορίες των αμερικανικών υπηρεσιών, σύμφωνα με τις οποίες ο Μακάριος είχε ζητήσει στρατιωτική βοήθεια από τη Μόσχα και το Κάιρο. Ο αμερικανός υφυπουργός επεσήμαινε στο τηλεγράφημά του πως ήταν «εξαιρετικά σημαντικό να συνεργαστεί ο Παπανδρέου με τον Γρίβα, ώστε να βεβαιωθούν ότι δεν θα φθάσουν σοβιετικές, αιγυπτιακές ή άλλες δυνάμεις στο νησί». Ο Μπωλ προειδοποιούσε τον Λαμπουίζ πως η κατάσταση στην Κύπρο βρισκόταν στο χείλος «ολοκαυτώματος». 205 Οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ προσπαθούσαν να συλλέξουν πληροφορίες για τις στρατιωτικές κινήσεις της Αθήνας. Από τις αναφορές τους ήταν προφανές ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν ήταν έτοιμη να αντιμετωπίσει τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Ο στρατηγός Πιπιλής παραδέχτηκε σε συνομιλία του με αμερικανική πηγή πως «οι Έλληνες μπορούν να κάνουν πολύ λίγα πράγματα, ή και τίποτα, για να αντισταθούν στις τουρκικές αεροπορικές επιθέσεις». Ο στρατηγός διευκρίνισε όμως ότι «οιοσδήποτε δεν υποστηρίξει την ανάγκη αντίστασης σε μια τουρκική απόβαση, δεν θα μπορέσει να διατηρήσει το αξίωμά του». 206 Ο αεροπορικός ακόλουθος των ΗΠΑ συνέταξε, στις 10 Αυγούστου, μιαν αναφορά προς την Υπηρεσία Πληροφοριών του Πενταγώνου (DIA), στην οποία απεκάλυπτε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε δώσει εντολή στην Αεροπορία να στείλει αεροσκάφη στην Κύπρο, αλλά την ανακάλεσε ενόσω αυτά βρίσκονταν καθ' οδόν. Ο ακόλουθος ανέφερε ακόμη ότι, σύμφωνα με έναν πληροφοριοδότη του, ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν εξαιρετικά δυσαρεστημένος με τον Μακάριο και «αναζητούσε τρόπους να τον αλλάξει». Ο πληροφοριοδότης δεν γνώριζε ποιος θα μπορούσε να διαδεχτεί τον Μακάριο, ενώ υποστήριζε ότι ο κύπριος ηγέτης είχε διαπραγματευθεί, χωρίς την έγκριση της Αθήνας, την κατασκευή αιγυπτιακής αεροπορικής βάσης στην Κύπρο. 207 Το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας συνεδρίασε στον Λευκό Οίκο στις 15 Αυγούστου και εξέτασε την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί μετά τους τουρκικούς βομβαρδισμούς και το αδιέξοδο των συνομιλιών της Γενεύης. Τα στελέχη του συμβουλίου είχαν ετοιμάσει ένα μνημόνιο για τον Τζόνσον με τις εισηγήσεις τους. Οι αξιωματούχοι του Λευκού Οίκου υποστήριζαν ότι σε περίπτωση αποτυχίας των διαπραγματεύσεων της Γενεύης, μοναδική εναλλακτική λύση θα ήταν «το σχέδιο του Παπανδρέου για την άμεση Ένωση... Ο Παπανδρέου ισχυρίζεται ότι ο μόνος τρόπος να βραχυκυκλωθεί ο άξονας Λευκωσίας-Μόσχας είναι η επιβολή της Ένωσης τώρα. Εν συνεχεία οι Έλληνες θα κάνουν μια συμφωνία με τους Τούρκους». 208 Η προέλευση της ιδέας της «άμεσης Ένωσης» από την κυβέρνηση Παπανδρέου επιβεβαιώνεται από τηλεγράφημα του βρετανού πρέσβη στην Αθήνα προς το Φόρεϊν Όφφις, το οποίο στάλθηκε την ίδια

60 ημέρα που συντάχθηκε το μνημόνιο προς τον Τζόνσον. Το τηλεγράφημα, που δόθηκε στη δημοσιότητα τον Ιανουάριο του 1995, ανέφερε ότι ο υπουργός Άμυνας Κωστόπουλος αποκάλυψε στον πρέσβη της Βρετανίας ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε προτείνει στον Λαμπουίζ το προηγούμενο βράδυ σχέδιο βάσει του οποίου «η Ελλάδα θα προκαλούσε πραξικόπημα στην Κύπρο πριν από οιαδήποτε συμφωνία με την Τουρκία. Το πραξικόπημα θα κατέληγε στην άμεση κήρυξη της Ένωσης, η οποία θα επικυρωνόταν με ψήφο του λαού η της Βουλής εντός ολίγων ήμερων. Η Βρετανία και οι ΗΠΑ θα ανελάμβαναν να συγκρατήσουν την Τουρκία για να μην αντιδράσει, ενώ κατόπιν η Ελλάδα θα προέβαινε σε συμφωνία με την Τουρκία». 209 Ο Τζωρτζ Μπωλ έστειλε στις 20 Αυγούστου επείγον τηλεγράφημα στον αμερικανό πρέσβη στην Αθήνα, στο οποίο υπογράμμιζε ότι η ελληνική κυβέρνηση έπρεπε να δεχτεί το σχέδιο του Άτσεσον εντός 48 ωρών. «Δεν είναι δική μας δουλειά», τόνιζε ο Μπωλ, «να πούμε στους Έλληνες πως θα προχωρήσουν την άμεση Ένωση. Μπορείτε να πείτε στην ελληνική κυβέρνηση ότι έχουμε αποφύγει απευθείας επαφή με τον Γρίβα, επειδή δεν θέλουμε να αναμειχθούμε στα μέτρα που θα χρειασθεί να ληφθούν για την επίτευξη των στόχων (σ. δηλαδή της ανατροπής του Μακαρίου). Προφανώς ο Παπανδρέου δεν μπορεί να προχωρήσει σε αυτήν τη συμφωνία μόνος του. Ο βασιλέας και ο στρατός πρέπει να συμφωνήσουν και ο βασιλέας θα πρέπει να εξασφαλίσει τη συμφωνία της ΕΡΕ. Η πανεθνική συμφωνία των Ελλήνων είναι σημαντική, κατά τη γνώμη μας, προκειμένου να αναγκάσουμε τους Τούρκους να "καταπιούν" αυτή τη λύση, πράγμα που θα είναι ούτως ή άλλως δύσκολο». Ο αμερικανός υφυπουργός πρόσθετε: «Αυτό που προσφέρουμε στους Έλληνες, ύστερα από τιτάνειες προσπάθειές μας, είναι η αποτροπή της κομμουνιστικής κατάληψης της νήσου....από την ώρα που ο Παπανδρέου επισκέφθηκε την Ουάσιγκτον, οι Έλληνες μας ρωτούν συνεχώς τι λύση προτείνουμε. Έχουμε ξοδέψει πάρα πολύ χρόνο και προσπάθεια για να φτάσουμε σε αυτή την απόφαση. Εδώ όμως τελειώνουμε. Η αποστολή σας είναι εξαιρετικά δύσκολη... Καλή τύχη!» 210 Οι διαφορές ανάμεσα στις θέσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας ήταν μικρές. Το βασικό πρόβλημα που εναπομένει να διευθετηθεί, σύμφωνα με το απόρρητο μνημόνιο προς τον Τζόνσον, ήταν το κατά πόσον η τουρκική βάση στην Κύπρο θα αποτελούσε έδαφος υπό τουρκική κυριαρχία διά παντός, ή αν η Άγκυρα θα την ενοικίαζε για προκαθορισμένο διάστημα. Ο Άτσεσον και ο Μπωλ πίστευαν ότι το ΝΑΤΟ έπρεπε να αναμειχθεί στη διαπραγμάτευση. Θα πίεζε την Αθήνα και την Άγκυρα να δεχτούν το σχέδιο και κατόπιν θα καλούσε την Ελλάδα, ως εγγυήτρια δύναμη, να «συγκρατήσει» τον Μακάριο. Το σχέδιο προέβλεπε ότι το NATO θα έστελνε επιστολή στις δύο χώρες-μέλη του, με την οποία θα διευκρίνιζε ότι δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν η μία εναντίον της άλλης όπλα που έχουν πάρει από τη συμμαχία. Αν πάλι μια από τις δύο χώρες παραβίαζε τη συμφωνία, «το NATO θα έπαιρνε μέτρα για να πάρει πίσω τους εξοπλισμούς και να τιμωρήσει τον παραβάτη, απαγορεύοντας την παροχή περαιτέρω στρατιωτικής βοήθειας». Το NATO θα δεσμευόταν, επίσης, βάσει του άρθρου 5 της ιδρυτικής συνθήκης της συμμαχίας, ότι οι δυνάμεις του θα απέτρεπαν τουρκικές ενέργειες εναντίον της Ελλάδος και το αντίστροφο. 211 Ο Λαμπουίζ συναντήθηκε με τον Παπανδρέου στις 21 Αυγούστου. Ο πρωθυπουργός υποσχέθηκε ότι ήταν έτοιμος να δεχτεί τις προτάσεις του Άτσεσον, «εφόσον η Τουρκία σταματούσε την απέλαση της ελληνικής μειονότητας από την Κωνσταντινούπολη». Την ίδια ημέρα, ο πρέσβης συναντήθηκε με τον Κωνσταντίνο, ο οποίος ήγειρε το ίδιο ζήτημα και ζήτησε επίσης τη διαβεβαίωση πως ο ελληνοκυπριακός πληθυσμός που ζούσε στην περιοχή η οποία θα γινόταν τουρκική βάση δεν θα αναγκαζόταν να απομακρυνθεί. Ο Άτσεσον απάντησε ότι δεν μπορούσε να θέσει πλέον άλλους όρους στους Τούρκους και υποσχέθηκε ότι τα ζητήματα αυτά θα ρυθμίζονταν μετά την επίτευξη της κατ' αρχήν συμφωνίας για το Κυπριακό. Ο Μπωλ εκνευρίστηκε με τις απαντήσεις του Παπανδρέου και έστειλε νέο, επείγον τηλεγράφημα στον Λαμπουίζ:

61 «1. Αυτό που του προτείνατε είναι ακριβώς αυτό που ζήτησε ο Παπανδρέου, τη διαβεβαίωσή μας ότι θα συγκρατήσουμε τους Τούρκους, εάν η ελληνική κυβέρνηση κινηθεί αποφασιστικά για να επιβάλει την άμεση Ένωση με όρους που θα εξασφαλίσουν στους Έλληνες το 95% όσων επιδιώκουν. 2. Η προσφορά αυτή δεν μπορεί να αντιμετωπίζεται με αδιαφορία. Βρισκόμαστε ένα λεπτό πριν από τα μεσάνυχτα. Η ελληνική κυβέρνηση καλά θα κάνει να το καταλάβει Εμείς εδώ, στην Ουάσιγκτον, συμπεριλαμβανομένου και του Προέδρου, θα σοκαριστούμε και θα απογοητευθούμε σοβαρά, αν η ελληνική κυβέρνηση ύστερα από όλες τις αγωνίες και τις προσπάθειές μας διστάσει να ενοικιάσει μια περιοχή που είναι 100 τετραγωνικά μίλια μεγαλύτερη από εκείνη που η Ελλάδα πρόσφερε την τελευταία φορά Αν ο Παπανδρέου δεν μπορεί να πάρει την ευθύνη και την απόφαση, ο βασιλέας πρέπει να καταλάβει ότι απαιτείται αμέσως εθνική απόφαση. 5. Η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει κάνει έως σήμερα θετική πρόταση που να λαμβάνει υπ' όψιν της την πραγματικότητα. Αυτό που προσφέρουμε σήμερα είναι μια διέξοδος από ένα καταστροφικό δίλημμα, διέξοδος με ελάχιστο κόστος για τον Ελληνισμό είτε από πλευράς εδάφους είτε από πλευράς εθνικής υπερηφάνειας. Αν η προσφορά δεν γίνει δεκτή αμέσως, δεν βλέπουμε άλλη διέξοδο από την καταστροφή. 6. Η προσφορά μας...θα βοηθήσει την Ελλάδα να πετύχει επιτέλους τον ιστορικό της στόχο, να καταστήσει την Κύπρο μια για πάντα μέρος της Ελλάδας και την Αθήνα τη μοναδική πρωτεύουσα του Ελληνισμού. Δεν υπάρχει χρόνος για να επιστρέψει ο Σωσσίδης στη Γενεύη για περαιτέρω συνομιλίες με τον Άτσεσον. Πρέπει να έχουμε μιαν άμεση απόφαση, ειδάλλως το σχέδιο θα καταρρεύσει. Το σχέδιο θα διαρρεύσει... ο Μακάριος θα ανησυχήσει και θα φυλαχθεί. Ο Γρίβας θα εξουδετερωθεί και δεν θα μπορέσει εύκολα να υλοποιήσει το σχέδιο. Ο Παπανδρέου θα βρεθεί πάλι σε αδυναμία». Ο Μπωλ συμπλήρωνε επίσης πως: «Μας εντυπωσιάζει η ανησυχία του Παπανδρέου για το πώς θα εξηγήσει το σχέδιο στον Μακάριο. Μας φαίνεται ακατανόητο, μια και είχαμε πιστέψει ότι δεν χρειαζόταν τέτοια εξήγηση. Προφανώς δεν υπάρχει σχέδιο που θα μπορούσε να δεχτεί ταυτόχρονα η τουρκική κυβέρνηση και ο Μακάριος.»Είχαμε υποθέσει ότι η ελληνική κυβέρνηση θα λάμβανε μέτρα για να παρακάμψει τον Μακάριο και να επιβάλει την άμεση Ένωση, χρησιμοποιώντας όποια μέσα θεωρεί αναγκαία...» 212 Ο Λαμπουίζ συναντήθηκε πάλι με τον Παπανδρέου στις 22 Αυγούστου και ο έλληνας πρωθυπουργός εξήγησε ότι ο Μακάριος θα απέρριπτε οιαδήποτε πρόταση η οποία θα προέβλεπε την παραχώρηση εδάφους στην Τουρκία. Ο Μπωλ απάντησε αμέσως με ένα ακόμη εξαιρετικά αιχμηρό τηλεγράφημα: «Δεν μπορούμε να δεχτούμε τη συνεχή ταλάντευση της ελληνικής κυβέρνησης... Ο Πρόεδρος έχει ενημερωθεί για την αποδοχή του σχεδίου μας από την Ελλάδα και σκοπεύουμε να προχωρήσουμε με βάση αυτό το δεδομένο. Χρησιμοποιούμε κάθε δυνατό μέσο για να εξασφαλίσουμε τη σύμφωνη γνώμη της Τουρκίας και δεν μπορούμε να δεχτούμε τώρα αμφιβολίες από την πλευρά της Ελλάδας». 213 Ο Μπωλ πρότεινε στον αμερικανό πρέσβη να συμβουλεύσει τον βασιλέα να καλέσει τον στρατηγό Γρίβα και να του πει ενώπιον του Παπανδρέου και του αρχηγού της αντιπολίτευσης Κανελλόπουλου τα εξής:

62 «1. Η ελληνική κυβέρνηση έχει σκεφθεί σοβαρά την αμερικανική πρόταση και πιστεύει ότι πρέπει να υλοποιηθεί. 2. Μια γρήγορη λύση, μέσω της αμερικανικής πρότασης, είναι ο μόνος τρόπος για να αποτραπεί η άλωση της Κύπρου από τους κομμουνιστές χωρίς τουρκική εισβολή. 3. Οι Αμερικανοί έχουν κάνει ουσιαστικές προσπάθειες για να βοηθήσουν στην εξεύρεση λύσης. Έχουν διαβεβαιώσει την ελληνική κυβέρνηση ότι, αν η Ένωση επιβληθεί αμέσως μέσω μιας ειρηνικής διαπραγμάτευσης με τους Τούρκους, θα δώσουν αμέσως σημαντική βοήθεια για την ανάπτυξη της Κύπρου......Το μήνυμα που πρέπει να λάβει ο στρατηγός Γρίβας είναι ότι η αμερικανική πρόταση τού προσφέρει την ευκαιρία να εκπληρώσει το ρόλο του ως Διγενής και να εξασφαλίσει την Κύπρο για λογαριασμό του Ελληνισμού, διασώζοντάς την από τον κομμουνισμό όπου την οδηγεί ο Μακάριος...» 214 Ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε δημοσίως στις 24 Αυγούστου πως συμφωνούσε απόλυτα με τη Λευκωσία, ενώ λίγες ώρες πριν ο κύπριος υπουργός των Εξωτερικών Σπύρος Κυπριανού είχε αποκλείσει το ενδεχόμενο δημιουργίας τουρκικής στρατιωτικής βάσης στην Κύπρο. Ο αμερικανός πρέσβης συναντήθηκε με τον έλληνα πρωθυπουργό και του εξήγησε ότι βρισκόταν σε δύσκολη θέση, επειδή δεν μπορούσε πλέον να εξηγήσει τη στάση της Αθήνας στην κυβέρνηση Τζόνσον. Ο Παπανδρέου απάντησε ότι «είχε εμπλακεί σε μάχη επιβίωσης με τον Μακάριο», ενώ ο Ανδρέας ο οποίος παρευρέθη στη συνάντηση επεσήμανε πως ο πατέρας του αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα γιατί «ο Μακάριος διέδιδε ότι ο Παπανδρέου πρόδωσε το Κυπριακό». Ο έλληνας πρωθυπουργός δήλωσε στον αμερικανό συνομιλητή του ότι «οι Τούρκοι επιμένουν να έχουν την κυριαρχία για τη βάση που θα αποκτήσουν και συνεπώς η συμφωνία ήταν αδύνατη. Ο ίδιος δεν μπορούσε να δεχτεί βάση τουρκικής κυριαρχίας. Αν οι Τούρκοι αποδεχτούν την πρότασή του (για την ενοικίαση βάσης), ήταν διατεθειμένος να παλέψει με τον Μακάριο». Συνεχίζοντας, ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε: «Θα ήμουν περισσότερο από χαρούμενος αν μπορούσε να επιτευχθεί πραξικοπηματικά η άνευ όρων Ένωση, οπότε ο Μακάριος θα ήταν δέσμιος των εξελίξεων....είμαι διατεθειμένος να εξουδετερώσω τον Μακάριο». Ο πρωθυπουργός επανέλαβε την εκτίμηση ότι έδινε μάχη επιβίωσης με τον κύπριο Αρχιεπίσκοπο και ζήτησε «λίγο χρόνο για να ξεκαθαρίσει την κατάσταση μαζί του». 215 Ο Άτσεσον παρουσίασε εν τω μεταξύ μια δεύτερη εκδοχή του σχεδίου επίλυσης του Κυπριακού, η οποία προέβλεπε τη μακροχρόνια ενοικίαση στρατιωτικής βάσης στην Τουρκία, αντί για την παραχώρηση της κυριαρχίας επ' αυτής. Η Αθήνα και η Λευκωσία απέρριψαν τη νέα πρόταση, προκαλώντας απογοήτευση στην Ουάσιγκτον. Ο Μπωλ ενημέρωσε το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας και επέρριψε την ευθύνη για το αδιέξοδο στον Μακάριο και στην επιμονή της Άγκυρας στην απόκτηση μιας βάσης τουρκικής κυριαρχίας, που, όμως, εξηγούσε ο υφυπουργός, σήμαινε στην πράξη διχοτόμηση. Ο Μπωλ μίλησε επίσης για «αδυναμία» της ελληνικής κυβέρνησης να αποφασίσει να πάρει την κατάσταση στα χέρια της. Στην ίδια συνεδρίαση, ο αρχηγός της CIA ανέφερε ότι ο Μακάριος προσπαθούσε να εξασφαλίσει βοήθεια από την Αίγυπτο και τη Σοβιετική Ένωση. 216 Ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα επισκέφθηκε τον βασιλέα Κωνσταντίνο στα ανάκτορα και συζήτησαν τις εξελίξεις στο Κυπριακό και τη στάση του Μακαρίου, τον οποίο ο έλληνας μονάρχης αποκάλεσε «παλιάνθρωπο». Ο βασιλέας αναφέρθηκε στις δυσκολίες που αντιμετώπιζε η Αθήνα, προκειμένου να πείσει τους Κυπρίους να δεχθούν μια λύση. Ο Λαμπουίζ πρόβαλε το επιχείρημα πως, αν ο Μακάριος επιμείνει στην απόρριψη κάθε συμβιβασμού, «η Ελλάδα θα αντιμετωπίσει μια θλιβερή προοπτική» στο Κυπριακό. Ο Κωνσταντίνος εξέφρασε την πρόθεση να βρει τρόπο να

63 «παγιδεύσει» τον Μακάριο, αλλά προέβλεψε ότι ο Παπανδρέου δεν θα μπορούσε να ελέγξει τον Αρχιεπίσκοπο. Στο σημείο αυτό στράφηκε χαμογελώντας προς τον αμερικανό πρέσβη και τον ρώτησε «αν θα ήθελε να ξεφορτωθεί τον Παπανδρέου». Ο Λαμπουίζ ρώτησε «θα μπορούσατε να τον ξεφορτωθείτε ακόμη και αν το θέλατε;» και ο βασιλέας παραδέχθηκε ότι αυτό δεν ήταν δυνατόν. 217 Λίγες ημέρες αργότερα, ο Τζόνσον συζήτησε το Κυπριακό κατά τη διάρκεια γεύματος στο οποίο παρευρέθηκαν ο Άτσεσον και ο Μπωλ. Ο Άτσεσον δήλωσε ότι κατά τη γνώμη του δεν υπήρχε καμία συμφωνία που θα μπορούσε να προέλθει από συνομιλίες. Προειδοποίησε τους παρευρισκομένους ότι, αν δεν βρεθεί σύντομα λύση, θα ενισχυθεί η θέση του Μακαρίου καθώς και ο κίνδυνος τελικής τουρκικής έκρηξης, που θα ήταν βίαιη. Ο Άτσεσον με τη σύμφωνη γνώμη του Μπωλ υποστήριξε ότι η μόνη εφικτή λύση ήταν πλέον η επιβολή ενός τετελεσμένου: Η Τουρκία θα κατελάμβανε τη χερσόνησο της Καρπασίας, προκαλώντας αμέσως την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. 218 Ο Πρόεδρος και οι σύμβουλοί του συζήτησαν εκτενώς όλες τις πτυχές αυτού του σεναρίου. Ο Τζόνσον ρώτησε ποια θα ήταν η τύχη των Τουρκοκυπρίων που ζούσαν σε περιοχές που ήλεγχαν οι Ελληνοκύπριοι. Θα μπορούσε η Αθήνα να ελέγξει την κυπριακή κυβέρνηση; ρώτησε ο αμερικανός ηγέτης. Ο Μπωλ απάντησε ότι οι περισσότεροι Τουρκοκύπριοι θα έμεναν στα χωριά και, «με λίγη τύχη», η αιματοχυσία θα ήταν περιορισμένη. Ο Άτσεσον και ο Μπωλ ανέφεραν ότι υπήρχε ήδη μια συμφωνία ανάμεσα στην Αθήνα και τη Λευκωσία, η οποία υπαγόρευε την επιβολή της άμεσης Ένωσης, σε περίπτωση που οι Τούρκοι επετίθεντο στο νησί. Οι δύο άνδρες υποστήριξαν ότι η συμφωνία αυτή θα εφαρμοζόταν οπωσδήποτε. Αν πάλι ο Μακάριος ζητούσε τη συνδρομή των Σοβιετικών, οι δύο αξιωματούχοι προέβλεψαν ότι «δεν θα πάρει σοβαρή απάντηση». 219 Ένα άλλο ερώτημα ήταν τι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως «αφορμή» για την τουρκική εισβολή. Ο Άτσεσον απάντησε ότι δεν υπήρχε ουσιαστικό πρόβλημα, οτιδήποτε μπορούσε να χρησιμεύσει ως δικαιολογία. Ο Τζόνσον είχε, παρά τις διαβεβαιώσεις των συνεργατών του, αμφιβολίες για το αν το σχέδιο της τουρκικής ειβολής ταυτόχρονα με την Ένωση θα μπορούσε να εφαρμοστεί με τόση μεγάλη ακρίβεια και χωρίς να οδηγήσει σε επικίνδυνη κλιμάκωση. Ο Μπωλ τον διαβεβαίωσε ότι οι τούρκοι στρατιωτικοί είχαν δείξει μεγάλο ενδιαφέρον για τη φόρμουλα αυτή και είχαν υποσχεθεί ότι «θα έκαναν ό,τι μπορούσαν» για να την εφαρμόσουν με τη λιγότερη δυνατή χρήση αμερικανικών όπλων και βομβαρδισμών, ώστε να μειωθούν οι αντιδράσεις της διεθνούς κοινής γνώμης. Ο αμερικανός υφυπουργός επεσήμανε, όμως, πως δεν θα έπρεπε να ειδοποιηθεί εκ των προτέρων η Αθήνα για τη σχεδιαζόμενη τουρκική επιχείρηση, διότι υπήρχε κίνδυνος να διαρρεύσει το σχέδιο στη Λευκωσία. 220 Ο Τζόνσον είχε πολλές αμφιβολίες για το πόσο εύκολο θα ήταν να ελεγχθεί στην πράξη η υλοποίηση του σεναρίου. Ανησυχούσε, για παράδειγμα, όπως είπε, ότι το σενάριο θα έπαιρνε άλλη τροπή, αν οι ελληνικές δυνάμεις επετίθεντο με όλη τους τη δύναμη εναντίον των τουρκικών δυνάμεων εισβολής. Ύστερα από περαιτέρω συζήτηση είπε στους συνεργάτες του ότι «οι επόμενοι δύο μήνες δεν θα είναι καλή περίοδος για έναν ακόμη πόλεμο», δεδομένου ότι ο ίδιος αντιμετώπιζε την επανεκλογή του. Έδωσε εντολή να ετοιμαστούν νέες μελέτες από το Στέητ Ντηπάρτμεντ και το Πεντάγωνο για όλες τις πτυχές του σεναρίου. Την ίδια στιγμή ζήτησε από τους συνεργάτες του να συνεχίσουν τη διαπραγμάτευση έως τον Νοέμβριο τουλάχιστον, οπότε θα διεξάγονταν οι προεδρικές εκλογές. 221 Ο ίδιος ο Άτσεσον έδωσε τη δική του ερμηνεία για την αποτυχία των συνομιλιών της Γενεύης, σε επιστολή που έστειλε στον προσωπικό του φίλο Λουκ Μπατλ, ο οποίος είχε διοριστεί πρέσβης στο Κάιρο: «Διασκέδασα πολύ τον διαπραγματευτικό μου ρόλο στη Γενεύη το περασμένο καλοκαίρι....φτάσαμε κοντά σε μια φόρμουλα που θα έκοβε λίγο από τις φαβορίτες του Αρχιεπισκόπου (Μακαρίου) και θα είχε λύσει το ηλίθιο πρόβλημα της Κύπρου προς μεγάλη απογοήτευση του δικού

64 σου κ. Νάσσερ». Ο αμερικανός μεσολαβητής δεν μασούσε τα λόγια του ως προς την επίρριψη ευθυνών για την αποτυχία των συνομιλιών. «Η δική μας αδυναμία», έγραφε, «ήταν η αδυναμία του Παπανδρέου, ενός φλύαρου, ξεμωραμένου κουφού ρήτορα, που δεν έχει τη δύναμη να αποφασίσει ή να λύσει οτιδήποτε. Φρόντισε, την πιο κρίσιμη στιγμή, να διαρρεύσουν τα σχέδιά μας στον Μακάριο, ο οποίος τον υπέσκαψε με τη βοήθεια του ελληνικού Τύπου και της αριστεράς». Ο Άτσεσον προχωρούσε όμως σε μιαν υπαινικτική διαπίστωση: «Λίγα χρήματα, τα οποία είχαμε, η ελληνική έβδομη μεραρχία στη Κύπρο που είχαν οι Έλληνες και κάποια αποφασιστικότητα στην Αθήνα (που δεν υπήρχε) θα είχαν φέρει διαφορετικό αποτέλεσμα. Οι Τούρκοι ήταν εξαιρετικά πρόθυμοι να συνεργαστούν». 222 Ο Άτσεσον εννοεί προφανώς πως η Αθήνα θα μπορούσε να είχε επιβάλει την Ένωση με στρατιωτική δύναμη καθώς και να είχε εξουδετερώσει τον Μακάριο. Δεν είναι όμως σαφές τι υπονοούσε ο πρώην υπουργός των Εξωτερικών, όταν αναφερόταν στα «χρήματα», τα οποία είχε στη διάθεσή της η Ουάσιγκτον. Η ευχάριστη ανάπαυλα των βασιλικών γάμων Το φορτισμένο από το Κυπριακό σκηνικό γνώρισε προσωρινή ανάπαυλα με το γάμο του βασιλέα Κωνσταντίνου με την πριγκίπισσα Άννα-Μαρία της Δανίας, τον Σεπτέμβριο του Με αφορμή το γεγονός αυτό, το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας συνέταξε μιαν ενδιαφέρουσα έκθεση για το μέλλον της μοναρχίας. Η έκθεση εμφάνιζε το γάμο ως «απόδραση» του μέσου Έλληνα από την κρίση του Κυπριακού, που τόσο τον απασχολούσε τον τελευταίο χρόνο. «Η ελληνική κοινή γνώμη στράφηκε με ενθουσιασμό, ανάμεικτο με ανακούφιση, στο θέαμα που εκτυλίχθηκε στην πρωτεύουσα και που για λίγες ημέρες απέσπασε την προσοχή από το Κυπριακό, τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, κλπ. Η εικόνα του νέου και ωραίου βασιλέα με την αξιαγάπητη νύφη συνεπήρε τη φαντασία των συναισθηματικών Ελλήνων», τόνιζε η έκθεση. 223 Οι Αμερικανοί δεν είχαν ψευδαισθήσεις πως η εμπειρία των γάμων θα μεταφραζόταν σε μονιμότερη ενίσχυση της δημοτικότητας της μοναρχίας. Η εκτίμησή τους ήταν ότι κατά το πρώτο εξάμηνο της βασιλείας του ο Κωνσταντίνος δεν είχε αναμειχθεί στο πολιτικό σύστημα και είχε αντισταθεί στις πιέσεις που του ασκούσαν οι αντίπαλοι του Παπανδρέου. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός είχε άλλωστε μεταφέρει στον αμερικανό πρέσβη την ικανοποίησή του για την «ως τώρα συμπεριφορά του βασιλέα, που αποτελεί ευχάριστη έκπληξη». Η έκθεση επεσήμαινε την προσπάθεια του παλατιού να «εκδημοκρατισθεί» με βάση τις συμβουλές των συνεργατών του Κωνσταντίνου. Ως παράδειγμα αναφερόταν η διοργάνωση τεσσάρων δεξιώσεων στο πλαίσιο των εορτασμών για τον βασιλικό γάμο. Οι συντάκτες της έκθεσης σημείωναν ότι στις δεξιώσεις αυτές είχαν προσκληθεί πολίτες από διάφορα κοινωνικά στρώματα, «ακόμη και βοσκοί!». 224 Για πολλοστή φορά οι αμερικανοί διπλωμάτες υπογράμμιζαν ότι ο ρόλος της Φρειδερίκης ήταν το κλειδί που θα καθόριζε το μέλλον της μοναρχίας. «Είναι γεγονός», ανέφεραν, «ότι έχει εκδηλώσει την πρόθεσή της να αποσυρθεί από τη δημόσια ζωή και τις φιλανθρωπικές της δραστηριότητες. Είναι όμως αξιοσημείωτο ότι έχει αγνοήσει τις συμβουλές κυβερνητικών εφημερίδων που της συνιστούν να μεταβεί στην Αυστρία ή κάποιο άλλο μέρος μακριά από την ελληνική πρωτεύουσα. Η Φρειδερίκη αποφάσισε απλώς να μετακομίσει στην οικογενειακή βίλλα στο Ψυχικό, που απέχει λίγα μόλις λεπτά, με το αυτοκίνητο, από το Τατόι». Με την κίνησή της αυτή, σημείωνε η έκθεση, θα ήταν πάντοτε «διαθέσιμη» να δώσει συμβουλές στον γιο της, αν της το ζητούσε. 225 Η έκθεση, που συντάχθηκε με αφορμή τον βασιλικό γάμο, προέβλεπε ότι εάν ο Κωνσταντίνος αποφάσιζε να περιοριστεί σε έναν συμβολικό ρόλο, χωρίς να αναμειγνύεται στις καθημερινές πολιτικές διαμάχες, θα ενισχυόταν η προοπτική μιας σχετικά ήρεμης θητείας του στο ρόλο. Αν πάλι αποφάσιζε ότι «το στέμμα έπρεπε να αναμειγνύεται στην πολιτική ζωή, όποτε το έκρινε αναγκαίο, η μοναρχία θα πρέπει να αναμένει ένα θυελλώδες και αβέβαιο μέλλον». 226

65 Οι κοινωνικές αλλαγές Οι αμερικανοί παρατηρητές διαισθάνονταν ότι η ελληνική κοινωνία περνούσε φάση βαθύτερων αλλαγών, οι οποίες ήταν εν μέρει αποτέλεσμα των «ανοιγμάτων» που επιχειρούσε η Ε.Κ. Η πρεσβεία επεσήμαινε ότι «η αριστερά βρίσκεται στην επίθεση σε όλα τα μέτωπα, χωρίς η δεξιά να αμύνεται». Πεποίθηση των αναλυτών της ήταν ότι η χώρα «δεν κατρακυλούσε προς τα αριστερά», ούτε και υπήρχε θέμα αύξησης της δύναμης της ΕΔΑ. Η ανησυχία τους ήταν ότι η αριστερά κυριαρχούσε στο πολιτικό σκηνικό με τα συνθήματα και τις θέσεις της, όπως τόνιζαν σε έκθεση με τίτλο «Η νέα ατμόσφαιρα». 227 Η άλλη όψη του ιδίου φαινομένου εκφραζόταν με την υποχώρηση του αντικομμουνιστικού κλίματος που επικρατούσε στην Ελλάδα τη δεκαετία του '50. «Οι λόγοι και οι δηλώσεις των πολιτικών στις επαρχίες της Βόρειας Ελλάδας, με τους οποίους επετίθεντο στους Βουλγάρους, τους Σλάβους και την κομμουνιστική απειλή γενικότερα ήταν πολύ δημοφιλείς κατά την περίοδο των κυβερνήσεων Καραμανλή, τώρα όμως δεν ακούγονται πλέον», έγραφαν οι συντάκτες της ίδιας έκθεσης και συμπλήρωναν ότι: «οι δηλώσεις αυτές αντικαθίστανται τώρα από επιθέσεις εναντίον των ΗΠΑ ή της Μεγάλης Βρετανίας για την (υποτιθέμενη) φιλοτουρκική πολιτική τους στο Κυπριακό». Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε καταγραφεί από τους Αμερικανούς, πριν από το 1964, ως ένας από τους πιο φανατικούς αντιπάλους της κομμουνιστικής αριστεράς στην Ελλάδα. Ύστερα από εννέα μήνες παραμονής του στην εξουσία έβλεπαν ότι η αριστερά εκμεταλλευόταν τα μέτρα φιλελευθεροποίησης του πολιτικού συστήματος με αποτέλεσμα «να φτάσει τον μεγαλύτερο βαθμό αξιοπιστίας και σεβασμού μετά τον εμφύλιο». Οι διπλωμάτες είχαν βέβαια διαπιστώσει, και το παραδέχονταν στις εκθέσεις τους, πως, ακόμη και αν ο Γεώργιος Παπανδρέου ακολουθούσε διαφορετική πολιτική και έπαιρνε μέτρα κατά των κομμουνιστών, η επιτυχία του θα ήταν αμφίβολη. Η έξαρση της επιρροής της αριστεράς οφειλόταν, όπως ανέφεραν, σε δυνάμεις που βρίσκονταν πέρα από τον δικό του έλεγχο. 228 Η πρεσβεία συνειδητοποιούσε εξάλλου ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου, όπως και οι έλληνες πρωθυπουργοί πριν από αυτόν, «θα κριθεί με βάση την ικανότητα της κυβέρνησης Παπανδρέου να υλοποιήσει τους ελληνικούς στόχους για το Κυπριακό. Οι στόχοι αυτοί θα μπορούσαν να οριστούν ως η Ένωση της νήσου με την Ελλάδα και η ταυτόχρονη αποφυγή μιας καταστροφικής σύγκρουσης με την Τουρκία». Ο επικεφαλής του πολιτικού τμήματος Νταν Μπρούστερ απέδιδε την απουσία απτών αποτελεσμάτων κυβερνητικού έργου στη συνεχή απασχόληση του πρωθυπουργού με το Κυπριακό καθώς και στην έλλειψη οργανωτικών ικανοτήτων. 229 «Η αδυναμία που δείχνει ο πρωθυπουργός στη ρητορική ανάπτυξη όλων των προβλημάτων λειτουργεί πολλές φορές ως υποκατάστατο της σοβαρής εξέτασής τους», έγραφε ο Μπρούστερ και πρόσθετε: «Η ανικανότητά του να αντισταθεί στον πειρασμό να πει μια έξυπνη φράση τον έχει παγιδεύσει και τον έχει φέρει πολλές φορές σε δύσκολη θέση. Για παράδειγμα, εκθειάζει ως δείγμα αρετής την άρνησή του να καθίσει να διαπραγματευθεί με τους Τούρκους για το Κυπριακό. Αποτέλεσμα είναι ότι κάθε ένδειξη πως η κυβέρνησή του μπορεί να διαπραγματευθεί με την τουρκική κυβέρνηση θα τον καταστήσει στόχο κατηγοριών πως πρόδωσε το Κυπριακό». Ο Μπρούστερ και οι άλλοι διπλωμάτες είχαν την αίσθηση πως η ελληνική κοινή γνώμη καταλάβαινε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν ήταν σε θέση να ελέγξει τον Μακάριο, ο οποίος, λειτουργούσε ολοένα και πιο αυτόνομα και χωρίς πρότερη συνεννόηση με την Αθήνα. «Ο ισχυρισμός ότι το κέντρο του Ελληνισμού βρίσκεται στην Αθήνα, και όχι στη Λευκωσία, ακούγεται όλο και πιο κούφιος. Καθώς το άστρο του Μακάριου ανεβαίνει στο στερέωμα του ελληνισμού, το άστρο του Παπανδρέου δύει», έγραφε χαρακτηριστικά. Η πρεσβεία αντιμετώπιζε τον Γεώργιο Παπανδρέου ως πολιτικό που δεν μπορούσε να πάρει καμία απόφαση που θα είχε πολιτικό κόστος. Διατύπωνε δε την άποψη πως ο πρωθυπουργός, «αντί να καθοδηγεί ο ίδιος την κοινή γνώμη, καθοδηγείται από αυτήν, η οποία με τη σειρά της καθοδηγείται από τον ανεύθυνο ελληνικό Τύπο». 230

66 Παρ' όλα τα μειονεκτήματά του, το συμπέρασμα των Αμερικανών ήταν, το φθινόπωρο του 1964, πως δεν υπήρχε εναλλακτική λύση, πλην του Παπανδρέου. Χωρίς τον Καραμανλή, ο κύριος του Καστριού παραμένει η κυρίαρχη φυσιογνωμία στην ελληνική πολιτική σκηνή. Οι διπλωμάτες που ασχολούνταν με το πολιτικό ρεπορτάζ διαπίστωναν ωστόσο ότι μέσα στο κυβερνών κόμμα υπήρχαν ανησυχητικές τριβές και διαμάχες. Τον Σεπτέμβριο του '64, έκθεση της πρεσβείας προέβλεπε ότι «ο κύριος κίνδυνος για τον πρωθυπουργό, όταν θα εκδηλωθεί, θα προέλθει μάλλον από το κόμμα του, από τον Μητσοτάκη ή τον Τσιριμώκο, τους οποίους θα συνδράμουν στοιχεία από ένα ή περισσότερα άλλα κόμματα». 231 Νέες συνωμοσίες Η απόρριψη του σχεδίου Άτσεσον και η αντιπαράθεση του Ανδρέα με τους Αμερικανούς έπεισαν ορισμένους στρατιωτικούς ότι οι συνθήκες είχαν ωριμάσει για να ζητήσουν την υποστήριξη των ΗΠΑ για την ανατροπή της κυβέρνησης Παπανδρέου. Από τον Σεπτέμβριο του 1964 ο επιτετραμμένος της πρεσβείας Νορμπ Άνσουτζ είχε πληροφορηθεί πως μια ομάδα αξιωματικών που ανήκαν στον ΙΔΕΑ επεδίωκαν τη βοήθεια των Αμερικανών για να προωθήσουν ένα σχέδιο με στόχο την αλλαγή κυβέρνησης. Τις πληροφορίες είχαν μεταφέρει ο αεροπορικός ακόλουθος Γουίλιαμ Γουίλιαμς και ο απόστρατος επισμηναγός της ελληνικής Αεροπορίας Παναγιώτης Καρύδας, ο οποίος εργαζόταν πλέον για λογαριασμό αμερικανικής υπηρεσίας. Ο Καρύδας έπαιζε το ρόλο του συνδέσμου με τους εκπροσώπους της συνωμοτικής οργάνωσης: τον απόστρατο πτέραρχο Πέτρο Μητσάκο και τον επίσης απόστρατο ταξίαρχο της Αεροπορίας Αντώνη Σκαρμαλιωράκη. Οι δύο αυτοί αξιωματικοί φέρονται αναμεμειγμένοι, βάσει των αμερικανικών αρχείων, σε σειρά συνωμοσιών και σχέδια για πραξικόπημα κατά την περίοδο 1960 έως Ο Άνσουτζ δέχτηκε να συναντηθεί στην πρεσβεία με τους δύο απόστρατους αξιωματικούς. Η συνάντηση έγινε στις 8 Οκτωβρίου και ο Μητσάκος δεν θέλησε να αποκαλύψει λεπτομέρειες για το πόσα μέλη συμμετείχαν στη συνωμοτική ομάδα που εκπροσωπούσε. Ισχυρίστηκε όμως ότι η ομάδα αυτή ήλεγχε τις Ένοπλες Δυνάμεις και είχε επίσης πολιτική υποστήριξη. Ο Άνσουτζ και οι επισκέπτες του συζήτησαν κατόπιν τις πολιτικές εξελίξεις και ο αμερικανός διπλωμάτης απέφυγε να δώσει την εντύπωση πως οι ΗΠΑ επιθυμούσαν την αλλαγή της κυβέρνησης. Ο Μητσάκος εξέφρασε την άποψη ότι ο Ανδρέας ήταν «πρώην κομμουνιστής και διατύπωσε την αγωνία του για το ρόλο που θα έπαιζε στο μέλλον. Στόχος της ομάδας ήταν να προκαλέσει πολιτική κρίση και να αναγκάσει τον αρχηγό της Ε.Κ. να ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης, την οποία ήλπιζαν τα μέλη της θα έχανε. Ο απόστρατος πτέραρχος ήταν εξουσιοδοτημένος, όπως είπε, να δηλώσει στον Άνσουτζ ότι «υπάρχει μια οργάνωση η οποία παρακολουθεί άγρυπνα την κατάσταση» και ακόμη ότι «υπάρχει ενδεχόμενο στρατιωτικής επέμβασης». Απευθυνόμενος στον αμερικανό διπλωμάτη ο Μητσάκος εξέφρασε την ελπίδα πως: «Αν οι ΗΠΑ αισθανθούν ότι η κατάσταση φθάνει στο κρίσιμο σημείο, χωρίς επιστροφή, θα πρέπει να συμμετάσχουν σε μιαν επιχείρηση για τη διάσωση της δημοκρατίας στην Ελλάδα». 233 Ο Άνσουτζ δεν συμφώνησε απόλυτα με τις εκτιμήσεις που άκουσε και δήλωσε πως κατά την άποψή του «δεν υπάρχει κανένα μέλος της κυβέρνησης που μπορεί να οδηγήσει τη χώρα στον κομμουνισμό μέσα από ένα λαϊκό μέτωπο». Οι Έλληνες συνομιλητές του δεν έκρυψαν την απογοήτευσή τους με τις απαντήσεις αυτές και τόνισαν ότι «οι εκτιμήσεις σας δείχνουν πως εσείς οι Αμερικανοί δεν καταλαβαίνετε το πρόβλημα». Οι συνωμότες αξιωματικοί επέμεναν πως ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Ανδρέας ήταν ικανοί να δημιουργήσουν λαϊκό μέτωπο με τους κομμουνιστές, ενώ πρόσθεσαν πως «η ανατροπή του Παπανδρέου σε διάστημα τριών μηνών θα εξαφανίσει αυτόν τον κίνδυνο». Ο Μητσάκος κατέληξε τονίζοντας πως «η δικτατορία είναι αναπόφευκτη». Στο τέλος της συνάντησης συμφωνήθηκε ότι ο Μητσάκος θα «κρατούσε επαφή με τον Άνσουτζ». Στέλεχος της συνωμοτικής οργάνωσης συναντήθηκε με εκπρόσωπο των αμερικανικών υπηρεσιών ένα μήνα αργότερα και του είπε πως οι εκπρόσωποι της συνωμοτικής οργάνωσης απεκόμισαν την εντύπωση,

67 από την επίσκεψη στην πρεσβεία, ότι «οι ΗΠΑ ήταν εξαιρετικά ανήσυχες για την κατάσταση στην Ελλάδα», παρά τις φαινομενικές διαφωνίες του Άνσουτζ. 234 Ο Καρύδας με βάση τις πληροφορίες που του είχε δώσει ο Σκαρμαλιωράκης περιέγραψε ως εξής τη σύνθεση της συνωμοτικής ομάδας που είχε πλησιάσει τους Αμερικανούς για να λάβει το «πράσινο φως»: «Η μυστική αυτή στρατιωτική οργάνωση συμπεριλαμβάνει 20 έως 25 απόστρατους αξιωματικούς από τα τρία όπλα και την ΚΥΠ, 25 περίπου ναυάρχους και στρατηγούς καθώς και την πλειονότητα των συνταγματαρχών. Ο βασιλέας γνωρίζει την ύπαρξή της, σύμφωνα με την πηγή, αλλά όλα τα πολιτικά κόμματα την αγνοούν. Η οργάνωση ελέγχεται από 20 απόστρατους και εν ενεργεία αξιωματικούς. Η πηγή μας υποστηρίζει ότι έχει την υποστήριξη του 85% των διοικητών των στρατιωτικών μονάδων, σε όλα τα επίπεδα». 235 Ο Σκαρμαλιωράκης συμμετείχε στην επαναστατική επιτροπή η οποία προχώρησε στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου Εμφανίστηκε τις πρώτες ώρες μετά το πραξικόπημα να οδηγεί το αυτοκίνητό του, στο οποίο επέβαιναν οι τρεις βασικοί πραξικοπηματίες: Παπαδόπουλος, Παττακός και Μακαρέζος. Ο Σκαρμαλιωράκης ήταν από τους ελάχιστους απόστρατους αξιωματικούς που γνώριζαν τις ακριβείς λεπτομέρειες του σχεδίου του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου. Επί αρκετούς μήνες πριν από το πραξικόπημα ενημέρωνε εκπροσώπους των αμερικανικών υπηρεσιών για τις προθέσεις της ομάδας του Γεωργίου Παπαδόπουλου, αλλά διέκοψε κάθε επαφή μετά τον Ιανουάριο του Είναι πολύ πιθανόν ότι η «συνωμοτική ομάδα» την οποία εκπροσώπησαν οι Μητσάκος και Σκαρμαλιωράκης στην επίσκεψή τους στην αμερικανική πρεσβεία ήταν η ομάδα του Γεωργίου Παπαδόπουλου. Η περιγραφή της με βάση τις πηγές των μυστικών υπηρεσιών ταιριάζει απολύτως με το προφίλ της «συνωμοτικής ομάδας» της 21ης Απριλίου. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος λειτουργούσε άλλωστε πάντοτε μέσω συνδέσμων και δεν εμφανιζόταν ο ίδιος σε επαφές με τους Αμερικανούς. Η στροφή του Ανδρέα έναντι των Αμερικανών Η πολιτική ζωή συγκλονίστηκε στα μέσα Νοεμβρίου από την παραίτηση του Ανδρέα από τη θέση του αναπληρωτή υπουργού Συντονισμού, ύστερα από επιθέσεις που δέχτηκε από μερίδα του Τύπου. Η πρώτη αντίδραση του αμερικανού πρέσβη ήταν μάλλον πρόωρη, καθώς προέβλεψε ότι η παραίτηση μπορεί να ανέκοπτε την πολιτική σταδιοδρομία του Ανδρέα. Στο σχετικό τηλεγράφημά του προς την Ουάσιγκτον δεν υπάρχει κανένα θετικό ή αρνητικό σχόλιο πέρα από τη διαπίστωση ότι η επιλογή του Γεωργίου Παπανδρέου να τον ορίσει διάδοχό του τον είχε μετατρέψει σε αιχμή επιθέσεων των αντιπάλων του μέσα και έξω από το κόμμα. 236 Ορισμένες φιλοκυβερνητικές εφημερίδες, και κυρίως το Έθνος, επέρριψαν την ευθύνη για την παραίτηση στον «αμερικανικό παράγοντα». Η κατηγορία εξόργισε την πρεσβεία και τρεις ημέρες αργότερα ο Λαμπουίζ διέψευσε επισήμως τα δημοσιεύματα, ενώ την ίδια διάψευση επανέλαβε και ο Γεώργιος Παπανδρέου. Παρά τη δήλωση αυτή, ο Λαμπουίζ θεώρησε ότι ο πρωθυπουργός δεν ήταν εξίσου κατηγορηματικός στην εμφάνισή του στη Βουλή, αλλά αντιθέτως άφησε αναπάντητα πολλά υπονοούμενα. Εκτίμηση του Λαμπουίζ ήταν ότι ο πρεσβύτερος Παπανδρέου «θέλησε να συνταχθεί με την εκστρατεία που εμφάνιζε τον γιο του θύμα ξένων πιέσεων, παρά τη ζημιά που προκάλεσε (η κατηγορία αυτή) στο κύρος των ΗΠΑ στην Ελλάδα». Ο πρέσβης πίστευε ότι ο πρωθυπουργός ήθελε με τον τρόπο αυτό «να αποστρέψει την προσοχή από τα πραγματικά αίτια της παραίτησης», τα οποία κατά την εκτίμησή του είχαν να κάνουν με τις κακές σχέσεις του Ανδρέα με τα στελέχη του κόμματος. 237

68 Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος προσκάλεσε τον Ανδρέα να επισκεφθεί την Κύπρο λίγες ημέρες μετά την παραίτησή του. Ο Λαμπουίζ αρχισε να φοβάται αμέσως ότι ο Μακάριος θα συνεργαζόταν με τον παραιτηθέντα υπουργό, προκειμένου να καλλιεργήσουν την εντύπωση ότι «έπεσε θύμα αμερικανικών πιέσεων, εξαιτίας της στάσης του αναφορικά με το Κυπριακό». 238 Η εν γένει στάση του Ανδρέα αποτελούσε πραγματικό μυστήριο για τους Αμερικανούς, που προσπαθούσαν να μαντέψουν τι είχε κατά νου. Πίστευαν ότι ο ίδιος ο Ανδρέας είχε διαδώσει τη φήμη πως οι Αμερικανοί βρίσκονταν πίσω από τις πιέσεις και τις επιθέσεις εναντίον του. Στα τηλεγραφήματά τους προς την Ουάσιγκτον τον εμφάνιζαν «εύπιστο και πιθανότατα ασταθή από συναισθηματική άποψη», περιτριγυρισμένο από ανθρώπους αμφιβόλου ποιότητος. Γνώριζαν όμως ότι συνέχιζε να έχει μεγάλη επιρροή στον πατέρα του, ο οποίος είχε αρχίσει να πείθεται (όπως ανέφεραν οι πληροφοριοδότες των αμερικανικών υπηρεσιών) πως «η Ουάσιγκτον θα δεχόταν με χαρά την πτώση της κυβέρνησής του». 239 Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε εξομολογηθεί τους φόβους για τη στάση του παλατιού και των Αμερικανών σε ένα άτομο που ενημέρωνε τακτικά την πρεσβεία. Ο γηραιός πολιτικός αρχηγός φοβόταν ότι «ο βασιλέας και οι Αμερικανοί έχουν χάσει την εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του, λόγω της ανόδου της αριστεράς στη χώρα και της διαφαινομένης ανικανότητάς του να την σταματήσει». Απέδιδε μάλιστα την «αντίθεση» των δύο ισχυρών πόλων επιρροής σε τρεις ξεχωριστές εξελίξεις: στην άνοδο των ποσοστών της ΕΔΑ κατά τις δημοτικές εκλογές του Ιουλίου, στον πολλαπλασιασμό των οργανώσεων της Νεολαίας Λαμπράκη και στην έκρηξη που είχε σημειωθεί στον Γοργοπόταμο στις 29 Νοεμβρίου, κατά τη διάρκεια εκδήλωσης για την επέτειο της ανατίναξης της γέφυρας από αντιστασιακές οργανώσεις. 240 Αισθανόμενος τη δυσφορία του παλατιού και των Αμερικανών, ο Γεώργιος Παπανδρέου έκανε ορισμένες κινήσεις στα τέλη του Πρότεινε τη ψήφιση νόμου που θα προστάτευε τη Φρειδερίκη από δυσφημιστικά δημοσιεύματα και υποσχέθηκε στο παλάτι ότι θα λάμβανε μέτρα εναντίον της αριστεράς. Ο πρωθυπουργός υποσχέθηκε εξάλλου στον Κωνσταντίνο, σύμφωνα με τις πληροφορίες της πρεσβείας, ότι δεν θα έκανε αλλαγές στο στράτευμα. Η πρεσβεία ερμήνευσε τις κινήσεις αυτές ως σαφή προσπάθεια να κερδίσει και πάλι την εύνοια του παλατιού. Προσπάθεια επαναπροσέγγισης του Ανδρέα Οι αρνητικές διαθέσεις του Ανδρέα έναντι της Ουάσιγκτον προβλημάτιζαν την πρεσβεία. Ο Λαμπουίζ και ο δεύτερος τη τάξει Άνσουτζ ζήτησαν να συναντηθούν μαζί του, με την ελπίδα ότι θα τον έβλεπαν προτού αναχωρήσει για την Κύπρο, αλλά δεν πήραν απάντηση. Ο Άνσουτζ επισκέφθηκε τελικώς τον Ανδρέα στα γραφεία του στο Κολωνάκι, των οποίων η πολυτέλεια και ο πολύ σύγχρονος εξοπλισμός τον εντυπωσίασαν. Ο Άνσουτζ ξεκίνησε τη συζήτηση εξηγώντας πόσο είχε στενοχωρηθεί ο πρέσβης επειδή δεν τον είδε προτού φύγει για την Κύπρο. Κατόπιν μπήκε στην ουσία της συζήτησης και εξέφρασε την ανησυχία του επειδή «κυκλοφορούν από τον Τύπο φήμες πως υπάρχουν παρεξηγήσεις ανάμεσα στον Ανδρέα και την πρεσβεία». Ο Ανδρέας είπε ότι πράγματι πίστευε ότι η πρεσβεία δεν διέκειτο ευνοϊκά απέναντί του και ρώτησε ποιοι λόγοι κρύβονταν πίσω από την αρνητική της στάση. 241 Ο Άνσουτζ του είπε πως η πρεσβεία ήθελε να διατηρήσει με την Ε.Κ. εξίσου στενές σχέσεις με εκείνες που είχε με την ΕΡΕ όταν βρισκόταν στην εξουσία. Ανέφερε ως απόδειξη της στροφής του Ανδρέα εναντίον των ΗΠΑ τα δημοσιεύματα και τις επιθέσεις ορισμένων φιλοκυβερνητικών εφημερίδων με τις οποίες διατηρούσε πολύ στενές σχέσεις. Ειδικότερα ανέφερε τέσσερα δημοσιεύματα του Έθνους. Ο Ανδρέας σχολίασε και τα τέσσερα τονίζοντας ότι στη μια περίπτωση

69 «το δημοσίευμα ήταν πολύ κακό» και σε μιαν άλλη πως «ξέρει ποιος το έγραψε, αλλά δεν έδωσε εκείνος τις πληροφορίες». Σχολιάζοντας ένα άρθρο εναντίον του αμερικανού πρέσβη, τόνισε πως πίστευε ότι «ο κ. Λαμπουίζ είναι εξαίρετος άνθρωπος, ειλικρινά αφοσιωμένος στη βελτίωση των ελληνοαμερικανικών σχέσεων. Ο Ανδρέας έπλεξε το εγκώμιο των δύο ιδιοκτητών του Έθνους, αλλά εξέφρασε αμφιβολίες για το αν οι άνθρωποι που τον περιέβαλλαν «ήταν πραγματικοί του φίλοι». Ο Άνσουτζ θεώρησε ότι το σχόλιο αυτό αναφερόταν στον δημοσιογράφο Ηλία Δημητρακόπουλο, ο οποίος, όπως σημείωνε στο τηλεγράφημά του, «έχει προκαλέσει πολλά προβλήματα στην πρεσβεία και τα κίνητρά του δεν είναι καθαρά». 242 Ο αμερικανός διπλωμάτης ζήτησε από τον Ανδρέα, στη συνέχεια της συζήτησης, να απαριθμήσει τα παράπονα που είχε από την πρεσβεία. Εκείνος εξιστόρησε την εικοσαετή παραμονή του στην Αμερική και τόνισε ότι υπήρχαν πολλές πτυχές της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής τις οποίες δεν ενέκρινε. Εξομολογήθηκε ότι αυτό οφειλόταν «στο ρωμέικο στοιχείο μέσα του» και αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο φερόταν ο πρέσβης Πιούριφοϊ, όταν υπηρετούσε στην Αθήνα τη δεκαετία του '50. Κατόπιν ανέφερε συγκεκριμένα παράπονα για τη συμπεριφορά των Αμερικανών προς τον ίδιο και τον πατέρα του: ένας Αμερικανός που ανήκε στις πανταχού παρούσες, όπως τις χαρακτήρισε αμερικανικές υπηρεσίες, ο Τζέημς Μπάλντγουιν είχε επιτεθεί στον Ανδρέα κατά τη διάρκεια προσωπικών συζητήσεων του (σ. πρόκειται για πράκτορα της CIA) οι Παπανδρέου είχαν πληροφορηθεί από αξιόπιστη πηγή πως η CIA εξακολουθούσε να δίνει χρήματα και συμβουλές στη Φρειδερίκη ο ίδιος είχε πληροφορηθεί ότι η Φρειδερίκη έστειλε προσωπική επιστολή, το περιεχόμενο της οποίας δεν γνώριζε, στον Πρόεδρο Τζόνσον. 243 Ο Άνσουτζ προσπάθησε να πείσει τον Ανδρέα ότι τα παράπονά του δεν είχαν βάση και πως κανένα αμερικανικό συμφέρον δεν υπαγόρευε την υπονόμευση του ιδίου και της κυβέρνησης της Ε.Κ. Υπογράμμισε ότι οι ΗΠΑ επιθυμούσαν στενή και ειλικρινή συνεργασία με την κυβέρνηση Παπανδρέου και υποστήριξε ότι οι παρεξηγήσεις θα μπορούσαν να αποφευχθούν με τακτική και ειλικρινή επαφή. Ο Ανδρέας συμφώνησε με την παρατήρηση αυτή. Μετά τη συνάντηση, ο Άνσουτζ, ο οποίος εκτελούσε χρέη πρέσβη, έκανε ορισμένα σχόλια στην έκθεση που έστειλε με τα όσα του είπε ο Ανδρέας. Ήταν η πρώτη συστηματική απόπειρα του διπλωμάτη να εξηγήσει τη συμπεριφορά του Ανδρέα: «Το γεγονός ότι είναι εξαιρετικά πολύπλοκος άνθρωπος έχει διαπιστωθεί επαρκώς από τις πληροφορίες μας από διάφορες πηγές. Ορισμένοι παρατηρητές που τον γνωρίζουν καλά πιστεύουν ότι η παραίτησή του προκλήθηκε όχι από πολιτική ανάγκη, αλλά επειδή ο χαρακτήρας του δεν αντέχει την πίεση των προσωπικών και πολιτικών επιθέσεων. Κατά την παρούσα φάση, οι σκέψεις του χαρακτηρίζονται από συνονθύλευμα προσωπικών φιλοδοξιών, εξαιρετική ευαισθησία στις φήμες και υποψίες που χαρακτηρίζουν την ελληνική πολιτική σκηνή, τις επιρροές μελών της αυλής του που φημίζονται για την αναξιοπιστία τους (όπως ο Δημητρακόπουλος και ο Παύλος Βαρδινογιάννης)». Ο Άνσουτζ πίστευε ακόμη ότι ο Ανδρέας «θέλει να αναπτύξει σχέσεις με επώνυμους και μη στην Αμερική και νιώθει ντροπή για τις μεθόδους που χρησιμοποιεί προκειμένου να ενισχύσει την πολιτική του εικόνα εμφανιζόμενος ως ο έλληνας Δαβίδ που αντιστάθηκε στον Γολιάθ της αμερικανικής επιρροής στην Ελλάδα». 244 Ο Άνσουτζ κατέληγε τονίζοντας ότι η πρεσβεία θα επιχειρούσε να αποκαταστήσει στενότερες σχέσεις με τον Ανδρέα ή τουλάχιστον να εξουδετερώσει τη ζημιά που είχε προκαλέσει στο κλίμα μεταξύ των δύο χωρών. Η σχέση του Ανδρέα με την αμερικανική πρεσβεία είχε πλέον μπει σε πολύ ολισθηρό δρόμο, γεμάτο αντιφάσεις, παρεξηγήσεις και καχυποψία, από τον οποίο δεν θα έβγαινε

70 επί αρκετές δεκαετίες. Η αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής στο Κυπριακό Δύο ημέρες πριν από το τέλος του 1964, ο πρώην μεσολαβητής για το Κυπριακό Ντην Άτσεσον και ο υφυπουργός των Εξωτερικών Τζωρτζ Μπωλ είχαν τηλεφωνική συζήτηση για την πορεία του προβλήματος. Η συνομιλία κατεγράφη από τους συνεργάτες του Μπωλ και απεικονίζει την κρίσιμη στροφή της αμερικανικής πολιτικής. Τα έγγραφα καθώς και τα πρακτικά των διαφόρων συσκέψεων του καλοκαιριού του 1964 έδειχναν ότι η Ουάσιγκτον υποστήριζε την αρχή της Ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα με αντάλλαγμα την ενοικίαση ή την παραχώρηση στην Τουρκία της εδαφικής κυριότητας μιας στρατιωτικής βάσης επί του κυπριακού εδάφους. Ο Άτσεσον, ενοχλημένος από την αδυναμία του να επιβάλει τη λύση που ήθελε, είχε αλλάξει γνώμη κατά τους μήνες που μεσολάβησαν από τις συνομιλίες της Γενεύης. Το «ιερό τέρας» της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής τηλεφώνησε στον Μπωλ ύστερα από ένα γεύμα εργασίας που είχε με τον τούρκο εκπρόσωπο στις συνομιλίες καθηγητή Ερίμ. Ο Άτσεσον δήλωσε στον Μπωλ ότι δεν υπήρχε πλέον θέμα «Ένωσης» και πρόσθεσε: «Η άποψη αυτή πρέπει να γίνει δεκτή. Οι Τούρκοι την έχουν ήδη δεχθεί». Ο Αμερικανός μεσολαβητής εξέφρασε την άποψη ότι η μόνη λύση που απέμενε να εφαρμοστεί ήταν η αλλαγή του συντάγματος της κυπριακής δημοκρατίας με την επιβολή ενός συστήματος αυτοδιοίκησης που θα οδηγούσε σε «ομοσπονδοποίηση». Ο Άτσεσον ήταν πεπεισμένος ότι οι Σοβιετικοί θα υποστήριζαν αυτή τη φόρμουλα (σημ. πράγμα που συνέβη με αιφνιδιαστική δήλωση του σοβιετικού υπουργού των Εξωτερικών Αντρέυ Γκρομύκο, στις 21 Ιανουαρίου 1965). Εν συνεχεία προέτρεψε τον Μπωλ να προωθήσει την ιδέα της «όμοσπονδοποίησης» στο μηχανισμό της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, ώστε να καταστεί επίσημη θέση των ΗΠΑ. 245 Ο Άτσεσον ανέφερε ότι είχε παρουσιάσει τις νέες ιδέες του στον τούρκο διαπραγματευτή Ερίμ, ο οποίος είχε αντιδράσει πολύ θετικά και τις είχε χαρακτηρίσει «απόλυτο παράδεισο». Ενδιαφέρον είναι εξάλλου ότι κατά τον Άτσεσον είχε έλθει η στιγμή να αλλάξουν οι προτεραιότητες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής: πρώτη προτεραιότητα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις από τους χειρισμούς του Κυπριακού και δεύτερη μόνο προτεραιότητα, επίλυση του προβλήματος. Ο Μπωλ, που χειριζόταν το Κυπριακό, αποδέχτηκε τις εισηγήσεις του Άτσεσον και δήλωσε ότι θα τις ακολουθήσει ως την επίσημη γραμμή των ΗΠΑ. 246 Η τηλεφωνική αυτή συνομιλία, όπως κατεγράφη στο γραφείο του αμερικανού υφυπουργού, απεικονίζει τη θεαματική στροφή της Ουάσιγκτον όσον αφορά το Κυπριακό μετά την αποτυχία του σχεδίου Άτσεσον. Η φόρμουλα της Ένωσης εγκαταλείφθηκε, εξαιτίας της αντίδρασης του Μακαρίου και της αδυναμίας της ελληνικής κυβέρνησης να την επιβάλει. Όσο για την αμερικανική κυβέρνηση, έθετε πλέον ως πρωταρχικό της στόχο να μη διαταράξει τις σχέσεις της με την Άγκυρα και κατά δεύτερο λόγο να προωθήσει ως μόνη εφικτή διευθέτηση την επιβολή ομοσπονδιακής λύσης στην Κύπρο. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΤΟ ΤΑΡΑΧΩΔΕΣ 1965 ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ TOΥ 1965, η πολιτική σκηνή γνωρίζει νέες εντάσεις, με αφορμή τις πιέσεις που δέχεται η κυβέρνηση Παπανδρέου για να λάβει αυστηρά μέτρα κατά της αριστεράς. Οι αντιφάσεις στο εσωτερικό της Ε.Κ. είχαν αρχίσει να εκδηλώνονται με κύριους πόλους τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη,

71 τον Ανδρέα Παπανδρέου και τον Ηλία Τσιριμώκο. Ο τελευταίος εμφανίζεται να εκπροσωπεί την αριστερή πτέρυγα της Ε.Κ., ασκώντας κριτική στην κυβέρνηση, η οποία μελετούσε το ενδεχόμενο να κηρύξει παράνομη τη Νεολαία Λαμπράκη. Ο Γεώργιος Παπανδρέου προχώρησε σε ριζικό ανασχηματισμό στις 6 Ιανουαρίου. Η μεγάλη έκπληξη ήταν ο διορισμός του Τσιριμώκου ως υπουργού των Εσωτερικών, ο οποίος προκάλεσε τη δυσφορία των Αμερικανών, που τον θεωρούσαν αριστερό και κατά συνέπεια φοβούνταν ότι θα έδειχνε ανοχή έναντι των αριστερών δυνάμεων. Ο ανασχηματισμός είχε όμως και άλλες επιπτώσεις, δεδομένου ότι 16 βουλευτές της Ε.Κ. κατέθεσαν στο προεδρείο της Βουλής δήλωση ανεξαρτητοποίησής τους και σχηματισμού πολιτικής ομάδας με την ονομασία «Ανεξάρτητοι της Ενώσεως Κέντρου». Η κίνησή τους έδωσε λαβή για σειρά δημοσιευμάτων του αντιπολιτευόμενου Τύπου, ο οποίος έκανε λόγο για ενδεχόμενη διάσπαση της Ε.Κ. και απόσχιση των συντηρητικών στελεχών της. Ο αρχηγός της Ε.Κ. χαρακτήρισε «αποστάτες» τους διαφωνούντες βουλευτές και εκείνοι αναγκάστηκαν να αναιρέσουν τη δήλωσή τους. Οι πρώτες ημέρες του 1965 έδειχναν ότι η Ε.Κ. αντιμετώπιζε σημαντικό πρόβλημα συνοχής. Η υπουργοποίηση του Τσιριμώκου έδωσε λαβή στην ΕΡΕ για κλιμάκωση των επιθέσεων και ο αρχηγός της Παναγιώτης Κανελλόπουλος κατηγόρησε τον Παπανδρέου ότι διόρισε σε κρίσιμη θέση έναν άνθρωπο που ποτέ δεν μετάνιωσε για τη συμμετοχή του στην ΠΕΕΑ, την κυβέρνηση του βουνού στην οποία συμμετείχε το ΕΑΜ. Υπ' αυτό το κλίμα, ο αμερικανός πρέσβης Λαμπουίζ συναντήθηκε με τον Γεώργιο Παπανδρέου στην κατοικία του στο Καστρί στις 21 Ιανουαρίου. Κύριο θέμα της συζήτησης, που κράτησε πολλήν ώρα, ήταν ο διορισμός του Τσιριμώκου στο υπουργείο των Εσωτερικών. Ο Λαμπουίζ ανέφερε ότι είχε διαβάσει πολλές δηλώσεις του Τσιριμώκου κατά τη δεκαετία του '40, με τις οποίες επετίθετο στην αμερικανική πολιτική και το δόγμα Τρούμαν. Ο πρέσβης ρώτησε τον Παπανδρέου κατά πόσον πίστευε ότι ο υπουργός του είχε αλλάξει έκτοτε απόψεις. Ο πρωθυπουργός απάντησε χαριτολογώντας πως «ο Τσιριμώκος έχει μία μόνο φιλοσοφία, και αυτή είναι πως θα γίνει υπουργός». 247 Ο Λαμπουίζ επέμεινε και ζήτησε διευκρινίσεις για το αν ο Τσιριμώκος θα ακολουθούσε αυστηρή πολιτική έναντι της αριστεράς. Ο Παπανδρέου του είπε πως θα υπήρχε μία μόνο γραμμή έναντι της αριστεράς και αυτή θα την χάραζε ο ίδιος. Όταν όμως πιέστηκε ακόμη περισσότερο από τον Λαμπουίζ, ο Παπανδρέου αναγκάστηκε να του εξηγήσει πως «διόρισε τον Τσιριμώκο, γιατί τον χρειαζόταν για να χτυπήσει την ΕΔΑ και την αριστερά, όπως ακριβώς χρειαζόταν και τον υπουργό Άμυνας Γαρουφαλιά για να χτυπήσει ορισμένους στρατηγούς, που ήταν μέλη του ΙΔΕΑ». Συνεχίζοντας, υποστήριξε πως, παρά τις ισορροπίες που προσπαθούσε να κρατήσει, συναντούσε πολλές δυσκολίες, λόγω των αντιμαχόμενων ομάδων μέσα στο κόμμα του. 248 Ο Λαμπουίζ δεν έμοιαζε να πείθεται από τις εξηγήσεις. Το τηλεγράφημά του στην Ουάσιγκτον κατέληγε με το σχόλιο: «Δεν έμεινα ευχαριστημένος από τα λεγόμενα του πρωθυπουργού σε σχέση με τον Τσιριμώκο και ελπίζω να βρω την ευκαιρία να θίξω περισσότερο αυτό το πρόβλημα». Ο διορισμός του Τσιριμώκου είχε ανησυχήσει βαθύτατα τους Αμερικανούς, που ένιωθαν ότι κινδύνευε η πολιτική της απομόνωσης και καταστολής της αριστεράς. Ήταν άλλωστε η δεύτερη φορά μέσα σε ένα χρόνο που ο Λαμπουίζ διατύπωνε τις ανησυχίες του προς τον Γεώργιο Παπανδρέου για τους χειρισμούς του στις Ένοπλες Δυνάμεις και σε θέματα εξωτερικής ασφαλείας. Ο αρχηγός της Ε.Κ. γνώριζε ότι δεν μπορούσε να αποξενώσει τον αμερικανικό παράγοντα και γι' αυτό κατέβαλε κάθε προσπάθεια, στη συνάντησή του με τον Λαμπουίζ, να καλλιεργήσει ζεστό κλίμα. Μεταξύ άλλων υπογράμμισε ότι εκτός από το Κυπριακό δεν υπάρχει κανένα άλλο ζήτημα στο οποίο να υπάρχει διαφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και τις ΗΠΑ. Συγκρίνοντας την πολιτική του με τη

72 στάση άλλων ευρωπαϊκών χωρών έναντι της Αμερικής, ο Παπανδρέου εξήγησε ότι διαφωνεί με τον Ντε Γκωλ και την προσπάθειά του να καταστεί αυτάρκης και να ανεξαρτητοποιηθεί από την Ουάσιγκτον. «Αυτό δεν σημαίνει ότι και η Ελλάδα δεν έχει ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική..., πρόκειται όμως για πολιτική που αναγνωρίζει την ανάγκη ενότητας με τους συμμάχους». 249 «Η Ελλάδα θέλει να έχει φίλους προς ανατολάς, αλλά είναι σύμμαχος με τη Δύση», συμπλήρωσε ο Παπανδρέου, ο οποίος επέρριψε ευθύνη στον φιλοκυβερνητικό Τύπο, που προκειμένου να αυξήσει την κυκλοφορία του προέβαλλε μιαν «αριστερή» γραμμή που δεν εξέφραζε την Ε.Κ. Ο Παπανδρέου δεν έκρυψε τη χαιρέκακη ικανοποίησή του γιατί η σοβιετική κυβέρνηση είχε απογοητεύσει τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο με την υποστήριξή της στη δημιουργία ομόσπονδου κράτους στην Κύπρο. «Η Μόσχα προσπαθεί να ικανοποιήσει την Κύπρο και την Τουρκία ταυτόχρονα», σχολίασε ο Γεώργιος Παπανδρέου, «όπως ακριβώς και η Ουάσιγκτον δεν μπορούσε να επιλέξει νωρίτερα ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία». Ο Λαμπουίζ έγραφε πως ο Παπανδρέου του είπε ότι «τώρα κάθεται και διασκεδάζει παρακολουθώντας τον Μακάριο που προσπαθεί να εξηγήσει τους χειρισμούς της συμμάχου του (της Σοβιετικής Ένωσης), όπως ο ίδιος επιχειρούσε νωρίτερα να δικαιολογήσει στον Μακάριο τις ενέργειες της δικής του συμμάχου (της 250 Αμερικής)». Ο Παπανδρέου επέμεινε πάντως ότι όλες οι παρεξηγήσεις μεταξύ της κυβέρνησής του και της Ουάσιγκτον κατά το παρελθόν οφείλονταν «στο Κυπριακό, στον δημαγωγικό ελληνικό Τύπο και στην υποστήριξη που είχαν επιδείξει στελέχη της πρεσβείας και ειδικά της CIA προς τη συντηρητική παράταξη της ΕΡΕ». Ο Λαμπουίζ απάντησε από την πλευρά του ότι τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια η αμερικανική κυβέρνηση δεν είχε υποστηρίξει ούτε και ταυτισθεί με κανένα «εθνικό» κόμμα. Από τη μακρά συνομιλία στο Καστρί, ο πρέσβης έλαβε το μήνυμα, πως ο Παπανδρέου ήθελε να αναθερμάνει τις σχέσεις του με την Ουάσιγκτον μετά την αποτυχία του σχεδίου Άτσεσον, καθώς όπως έγραφε ο ίδιος στο τηλεγράφημα «ο Παπανδρέου συνειδητοποιεί πως οι καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ είναι απαραίτητες για οιαδήποτε εθνική ελληνική κυβέρνηση». 251 Τέσσερις ημέρες μετά την επίσκεψη στο Καστρί, ο Λαμπουίζ συναντήθηκε με τον βασιλέα Κωνσταντίνο στα Ανάκτορα. Ήταν εξαιρετικά σημαντική συνάντηση, γιατί ο Κωνσταντίνος άνοιξε πρώτη φορά τα χαρτιά του, αναφορικά με τις προθέσεις του έναντι του Παπανδρέου. Ο σύμβουλός του Χοϊδάς είχε κάνει ορισμένες βολιδοσκοπήσεις μετά τις εκλογές του 1964, αλλά ήταν η πρώτη φορά που ο νεαρός μονάρχης μιλούσε τόσο ανοικτά στον αμερικανό πρέσβη για τους ενδοιασμούς του για τον αρχηγό της Ε.Κ. Ο βασιλέας ισχυρίστηκε ότι η Ελλάδα βρισκόταν σε χαώδη κατάσταση και ανέπτυξε τις ανησυχίες του για την εξάπλωση του κομμουνισμού. Ο Λαμπουίζ συμφώνησε με τον Κωνσταντίνο, ο οποίος αποκάλυψε ότι δεχόταν πιέσεις να στραφεί εναντίον του Παπανδρέου. Αναρωτήθηκε όμως αν ήταν η κατάλληλη στιγμή, αφού η Ε.Κ. είχε απήχηση στο λαό, και εξέφρασε την ανησυχία ότι ο Παπανδρέου θα «κατέβαινε στους δρόμους» σε περίπτωση που τον ανέτρεπε. 252 Ο Κωνσταντίνος ήταν έκδηλα ανήσυχος για το διορισμό του Τσιριμώκου και ισχυρίστηκε ότι ο Παπανδρέου του είχε υποσχεθεί ότι δεν θα τον τοποθετούσε ποτέ στο υπουργείο των Εσωτερικών. Εν συνεχεία εξήγησε ότι είχε πιέσει τον Παπανδρέου να μην προβεί στην ανάθεση του υπουργείου στον Τσιριμώκο, αλλά ότι εκείνος αρνήθηκε να υποχωρήσει. Αποκάλυψε μάλιστα στον συνομιλητή του ότι «ένιωσε τον πειρασμό να προχωρήσει σε αναμέτρηση με τον Παπανδρέου, φοβήθηκε όμως ότι θα έπεφτε σε παγίδα». Από τη συνομιλία αυτή διαφαίνεται πως το ίδιο ακριβώς σκηνικό που οδήγησε στην παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου τον επόμενο Ιούλιο είχε εκτυλιχθεί και στις αρχές του 1965, με τη διαφορά ότι ο Κωνσταντίνος δεν ένιωθε ακόμη αρκετά ισχυρός για να έλθει σε ρήξη με τον αρχηγό της Ε.Κ. Ο Κωνσταντίνος δεχόταν ήδη πιέσεις από το περιβάλλον και τους συμβούλους του, που προέρχονταν από το στρατό και τις δυνάμεις ασφαλείας, να μην επιτρέψει

73 στον Παπανδρέου να ελέγξει τους κρίσιμους αυτούς τομείς, έστω και αν διακινδύνευε να προκαλέσει περίοδο παρατεταμένης αστάθειας. 253 Ο Λαμπουίζ δεν έφερε αντιρρήσεις στα επιχειρήματα του Κωνσταντίνου. Τον προειδοποίησε όμως ότι «προτού βρεθεί αντιμέτωπος με τον Παπανδρέου, έπρεπε να σιγουρευτεί πρώτα ότι θα κερδίσει την αναμέτρηση». Ο πρέσβης αποκάλυψε ότι και ο ίδιος δεχόταν πιέσεις για να συμβουλεύσει τον Κωνσταντίνο να ανατρέψει τον Παπανδρέου, αλλά ότι πίστευε πως «οι συνθήκες δεν το επιτρέπουν και αν ο βασιλέας κινηθεί πρόωρα θα προκαλέσει ανεπανόρθωτη ζημιά στο θεσμό της μοναρχίας». 254 Ο βασιλέας άκουσε τη γνώμη του Λαμπουίζ και δήλωσε ότι «αν ο Παπανδρέου αναμειχθεί στο στρατό, όπως έκανε στη χωροφυλακή, θα ζητήσει την παραίτησή του». Σημείωσε ακόμη ότι ο Παπανδρέου ήθελε να μεταθέσει τον Γαρουφαλιά από το υπουργείο Άμυνας στο υπουργείο Συντονισμού, αλλά είχαν προβάλει αντιρρήσεις τόσο ο Γαρουφαλιάς όσο και ο ίδιος». 255 Ο μονάρχης προετοίμαζε από τον Ιανουάριο τη σύγκρουση με τον Παπανδρέου, η οποία χρειάστηκε πέντε μήνες για να ωριμάσει. Ο έλεγχος των Ενόπλων Δυνάμεων και ο ρόλος του Γαρουφαλιά στην κυβέρνηση είχαν προκαλέσει τα πρώτα ρήγματα στις σχέσεις του παλατιού με τον πρωθυπουργό και οδήγησαν στα μοιραία γεγονότα του καλοκαιριού. Ο αμερικανός πρέσβης δεν ενθάρρυνε μεν τον βασιλέα, αλλά ούτε και διαφώνησε ουσιαστικά με την ανάγκη ανατροπής του πρωθυπουργού, μια και η βασική του παραίνεση είχε να κάνει με την επιλογή της κατάλληλης χρονικής στιγμής για την αντιπαράθεση και την προετοιμασία που θα έπρεπε να κάνει το παλάτι για να μη διακινδυνεύσει την αξιοπιστία του. Ο Λαμπουίζ ήταν αρκετά θορυβημένος από την τοποθέτηση του Τσιριμώκου και την άρνηση του Παπανδρέου να ελέγξει την εξάπλωση των δραστηριοτήτων της αριστεράς, ώστε να μη διαφωνεί με τις βασικές απόψεις του Κωνσταντίνου. Οι συμβουλές του προς τον νεαρό βασιλέα ήταν βέβαια προφητικές, αν αναλογιστεί κανείς την εξέλιξη του θεσμού της μοναρχίας και το κόστος που είχε γι' αυτόν η συμπεριφορά του Κωνσταντίνου το καλοκαίρι του Ο αρχηγός της ΕΡΕ Παναγιώτης Κανελλόπουλος κήρυξε τον Φεβρουάριο την έναρξη ενός αγώνα για την ανατροπή της κυβέρνησης Παπανδρέου. Είχε προηγηθεί η επίσκεψη του πρωθυπουργού στο Βελιγράδι, ενώ ο αντιπολιτευτικός Τύπος προωθούσε ένα κλίμα κινδυνολογίας για την εξάπλωση του «κομμουνιστικού κινδύνου». Ο Παπανδρέου απάντησε στις επιθέσεις της δεξιάς με τη δημοσιοποίηση του σχεδίου «ΠΕΡΙΚΛΗΣ», το οποίο ανέπτυσσε την ενεργοποίηση και παρέμβαση του στρατού στις εκλογές του Ως συντονιστής του σχεδίου αναφερόταν ο συνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, που υπηρετούσε τότε στην ΚΥΠ. Ο πρωθυπουργός επέρριψε την ευθύνη για το σχέδιο στον Καραμανλή και τον Κανελλόπουλο. Ο αρχηγός της ΕΡΕ απάντησε κατηγορώντας τον αντίπαλό του ότι αποκάλυψε εθνικά μυστικά και ισχυρίστηκε ότι το σχέδιο είχε στόχο την κομμουνιστική αριστερά και όχι το κόμμα της Ε.Κ. Ο πολιτικός σύμβουλος της πρεσβείας Νταν Μπρούστερ πίστευε ότι το σχέδιο συντάχθηκε αμέσως μετά τις εκλογές του 1958, λόγω της σημαντικής ανόδου της δύναμης της ΕΔΑ. Στην έκθεσή του για το θόρυβο που είχε ξεσπάσει, ο Μπρούστερ σημείωνε ότι «παρ' όλα αυτά, η χρήση του στρατού και των δυνάμεων ασφαλείας εναντίον ενός νομίμου κόμματος, έστω και πιστά αριστερού, προκαλεί ενοχλητικά ερωτήματα για το κατά πόσον οι στρατιωτικές δυνάμεις της χώρας χρησιμοποιούνται κατά τον ορθό τρόπο». 256 Σύμφωνα με την ανάλυση της πρεσβείας, ο Γεώργιος Παπανδρέου αποκάλυψε το σχέδιο για να δημιουργήσει συνθήκες πόλωσης ανάμεσα στα μέλη του κόμματός του και την ΕΡΕ. Ο πρωθυπουργός είχε θορυβηθεί από το κάλεσμα του Κανελλόπουλου προς τους βουλευτές της Ε.Κ.

74 στην ομιλία της πλατείας Κλαυθμώνος στις 19 Φεβρουαρίου και πίστευε ότι πλέον κανείς βουλευτής του δεν θα τολμούσε, υπό τέτοιες συνθήκες πόλωσης, να συνεργαστεί με την ΕΡΕ. Η δημοσιοποίηση του περιώνυμου σχεδίου προκάλεσε την έντονη αντίδραση της ηγεσίας του στρατεύματος. Πληροφοριοδότης των Αμερικανών ενημέρωσε την πρεσβεία ότι ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου στρατηγός Πιπιλής και ο αρχηγός Στρατού (ΓΕΣ) στρατηγός Γεννηματάς είχαν ιδιωτική συνάντηση με τον Κωνσταντίνο, για να του εκφράσουν τη δυσφορία τους για την έκθεση του αρχηγού της ΑΣΔΕΝ Λουκάκη αναφορικά με την υπόθεση «ΠΕΡΙΚΛΗΣ». Οι δύο στρατηγοί έθεσαν τις παραιτήσεις τους στη διάθεση του βασιλέα και εξέφρασαν την πικρία τους γιατί είχαν πιστέψει ότι ο υπουργός Άμυνας Γαρουφαλιάς θα τους προστάτευε και δεν θα τους εξέθετε με το διορισμό της εξεταστικής επιτροπής υπό τον Λουκάκη. 257 Οι δύο αρχηγοί ανησυχούσαν ακόμη για το μέλλον τους, επειδή κυκλοφορούσαν φήμες ότι θα επραγματοποιούντο σύντομα αλλαγές στην ανώτατη ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Κωνσταντίνος έπεισε τους Πιπιλή και Γεννηματά, σύμφωνα με τον πληροφοριοδότη των Αμερικανών, να μην παραιτηθούν και υποσχέθηκε να συζητήσει το όλο θέμα με τον Παπανδρέου. Ο πρωθυπουργός φέρεται να έδωσε την υπόσχεση ότι δεν θα έκανε αλλαγές στο στρατό έως το τέλος του 1965 και ότι θα ζητούσε την παραίτηση του Λουκάκη, πράγμα που δεν έκανε, εντέλει, εξαιτίας των αντιρρήσεων του Υπουργού των Οικονομικών Κώστα Μητσοτάκη και την άρνηση του ίδιου του στρατηγού να παραιτηθεί. 258 Οι Αμερικανοί έβλεπαν ότι οι σχέσεις του Παπανδρέου με το στράτευμα χειροτέρευαν και πως η ηγεσία του είχε απογοητευθεί από τον Γαρουφαλιά, τον οποίο θεωρούσε σύμμαχό της. Ο βασιλέας από την πλευρά του έβρισκε σαν αφορμές τη δυσαρέσκεια και ανησυχία του στρατού καθώς και τους χειρισμούς του Παπανδρέου έναντι της αριστεράς για να σκληρύνει τη στάση του. Η έκθεση της πρεσβείας για το στρατό και το πόρισμα Λουκάκη κατέληγε με την πρόβλεψη: «Ο βασιλέας είναι πραγματικά αποφασισμένος να μην επιτρέψει κανένα εμπόδιο στην ομαλή λειτουργία των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο πρωθυπουργός καταλαβαίνει ότι πρόκειται για έναν τομέα στον οποίο πρέπει να κινηθεί με πολύ μεγάλη προσοχή». 259 Ο ρόλος του Τσιριμώκου Ο αρχηγός της Ε.Κ. είχε να αντιμετωπίσει την καχυποψία του παλατιού, τη δυσφορία του στρατεύματος, αλλά και τις εσωτερικές διαμάχες του κόμματός του. Ακόμη και οι υπουργοί της κυβέρνησής του δεν έδειχναν εμπιστοσύνη στον αρχηγό τους και προετοίμαζαν το έδαφος για τη διαδοχή. Ένας από αυτούς, ο υπουργός των Εσωτερικών Ηλίας Τσιριμώκος, συνέφαγε με στελέχη της αμερικανικής πρεσβείας στο σπίτι του πολιτικού συμβούλου Τζων Όουενς και συζήτησαν τις εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις. Ο Τσιριμώκος αποτελούσε «κόκκινο πανί» για τις αμερικανικές υπηρεσίες, λόγω του αριστερού παρελθόντος του, ήθελε όμως να ανατρέψει αυτήν την εικόνα, επειδή συνειδητοποιούσε ότι θα του δημιουργούσε προβλήματα στο πολιτικό του μέλλον. Ο βουλευτής της Ε.Κ. παραδέχτηκε ότι ο κομμουνισμός αποτελούσε πραγματικό πρόβλημα για τη χώρα. Η διαφορά ήταν ότι η Ε.Κ. ήθελε να το αντιμετωπίσει με «πεφωτισμένη» πολιτική, ενώ η ΕΡΕ με μέτρα καταστολής. Ο υπουργός ωστόσο σόκαρε τους συνομιλητές του όταν τους είπε ότι η ιδέα του Κανελλόπουλου να καλέσει τους βουλευτές της Ε.Κ. να εγκαταλείψουν τον Παπανδρέου και να προχωρήσουν στο σχηματισμό κεντροδεξιάς κυβέρνησης ήταν πολύ καλή. Ο ευφυής πολιτικός και δεινός ρήτορας πρόσθεσε πάντως ότι οι συνθήκες δεν ήταν ακόμη ώριμες και ότι ο Κανελλόπουλος βιάστηκε να

75 δημοσιοποιήσει την πρωτοβουλία του. Στο τηλεγράφημά τους, οι συνομιλητές του Τσιριμώκου τον χαρακτήριζαν οπορτουνιστή και το σχόλιό του για την πρόταση δημιουργίας κεντροδεξιάς κυβέρνησης «περίεργο» για άνθρωπο που μόλις πριν από λίγες ημέρες είχε διοριστεί υπουργός από εκείνον που τώρα εμφανιζόταν πρόθυμος να ανατρέψει. 260 «Ένα πράγμα είναι σαφές», έγραφαν οι δυο πολιτικοί σύμβουλοι της πρεσβείας: «Ο Τσιριμώκος είναι αποφασισμένος να βρεθεί κερδισμένος σε οιαδήποτε μάχη, στην ηγεσία ενός κεντροαριστερού σχήματος ή κάποιου άλλου συνδυασμού με την Ε.Κ. Είναι διατεθειμένος να συνεργαστεί με κάθε ομάδα, άσχετα από την ιδεολογική της ταυτότητα, εφόσον θα προωθηθεί το δικό του συμφέρον». Ο Τσιριμώκος προέβλεψε στη διάρκεια του ενδιαφέροντος αυτού δείπνου ότι, μετά τον Παπανδρέου, η Ε.Κ. θα χωριστεί στα δύο: ένα τμήμα της υπό την ηγεσία του Μητσοτάκη και ένα υπό την ηγεσία του ιδίου με τη συνεργασία του Ανδρέα Παπανδρέου. 261 Λίγους μήνες αργότερα, ο Τσιριμώκος θα πραγματοποιούσε μεν το όνειρό του και θα γινόταν πρωθυπουργός, αλλά με τη συνεργασία του Μητσοτάκη και τον Ανδρέα ως αντίπαλο. Οι σοβιετικοί πύραυλοι και η Κύπρος Την άνοιξη του 1965, το Κυπριακό επανήλθε στο προσκήνιο. Ο Κωνσταντίνος ζήτησε να συναντηθεί με τον Πρόεδρο Τζόνσον, στο Λονδίνο, στο περιθώριο της κηδείας του βρετανού πρώην πρωθυπουργού Σερ Γουίνστον Τσώρτσιλ. Ο Λευκός Οίκος απάντησε ότι ο Τζόνσον δεν είχε χρόνο για τέτοια συνάντηση και κανόνισε ένα ραντεβού μεταξύ του βασιλέα και του υπουργού των Εξωτερικών Ντην Ρασκ. Η συνάντηση αυτή προκάλεσε πολλά ερωτηματικά, γιατί έγινε χωρίς τη συμμετοχή εκπροσώπου της κυβέρνησης ή διπλωματικού υπαλλήλου. Οι Βρετανοί ήθελαν να μάθουν το περιεχόμενο της συνομιλίας του Κωνσταντίνου με τον Ρασκ, αλλά δεν τα κατάφεραν. Ο βασιλέας ανέπτυξε στον αμερικανό υπουργό ένα σχέδιο για την απομάκρυνση του Μακαρίου από την ηγεσία της Κύπρου, υπό το πρόσχημα της προαγωγής του στην εκκλησιαστική ιεραρχία. Από την αλληλογραφία του Ρασκ με τους βοηθούς του δεν είναι σαφές εάν το σχέδιο του Κωνσταντίνου είχε την έγκριση του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο βασιλέας επανέφερε πάντως το θέμα σε συζήτηση που είχε με τον αμερικανό πρέσβη Λαμπουίζ και η αντίδραση της Ουάσιγκτον ήταν ουδέτερη. 262 Η Ουάσιγκτον αντέδρασε όμως πολύ έντονα στην απόφαση του Μακαρίου να αγοράσει σοβιετικούς αντιαεροπορικούς πυραύλους, οι οποίοι είχαν μεταφερθεί στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Εκεί είχαν μεταβεί έλληνες αξιωματικοί, οι οποίοι υπηρετούσαν στην Κύπρο, για να εκπαιδευθούν στο χειρισμό τους. Η ελληνική στρατιωτική ηγεσία είχε διαφωνήσει με την αγορά καθώς και με την ανάμειξη ελλήνων στρατιωτικών. Οι πύραυλοι άρχισαν να φορτώνονται στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας στο φορτηγό πλοίο «Κωνσταντής Μπουσές» στις 20 Μαρτίου, ύστερα από εντολή του υπουργού Άμυνας Πέτρου Γαρουφαλιά. Η φόρτωσή τους όμως διεκόπη αιφνιδιαστικά ύστερα από εντολή του υπουργού των Εξωτερικών Σταύρου Κωστόπουλου από την Αθήνα, εντολή που οφειλόταν στις πιέσεις που άσκησε η Ουάσιγκτον στον πρωθυπουργό. Ο αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ προέβη σε διάβημα προς τον πρέσβη στην Ουάσιγκτον Αλέξανδρο Μάτσα και ο υπουργός Άμυνας Μακναμάρα έστειλε επιστολή προς τον Γαρουφαλιά, στην οποία του έγραφε ότι «συγκλονίστηκε όταν πληροφορήθηκε ότι προσωπικό των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων εκπαιδεύθηκε στην Αίγυπτο σε σοβιετικό ηλεκτρονικό υλικό». 263 Μία ημέρα προτού αρχίσει η φόρτωση των πυραύλων, ο στρατηγός Γρίβας, ο οποίος ήταν επικεφαλής των στρατιωτικών δυνάμεων στην Κύπρο, ζήτησε να συναντηθεί με αξιωματούχο της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Ο Λαμπουίζ έστειλε σχετικό τηλεγράφημα στην Ουάσιγκτον

76 και ζητούσε οδηγίες. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ζήτησε από την πρεσβεία να μεταφέρει στο Γρίβα ότι: 1) η αμερικανική κυβέρνηση ανησυχούσε έντονα για το ότι έλληνες αξιωματικοί που είχαν εκπαιδευθεί στη χρήση των αμερικανικών αντιεροπορικών πυραύλων NIKE είχαν μεταβεί στην Αλεξάνδρεια για να εκπαιδευθούν στους σοβιετικούς πυραύλους. Ο φόβος των Αμερικανών ήταν ότι ορισμένοι θα αποκάλυπταν, ηθελημένα ή όχι, τα μυστικά των NIKE στους σοβιετικούς εκπαιδευτές 2) θα έπρεπε να συνειδητοποιήσει πόσο κρίσιμη ήταν η κατάσταση, από την πλευρά των ΗΠΑ, και να καταλήξει στα ίδια συμπεράσματα με την Ουάσιγκτον 3) η Ουάσιγκτον ήθελε να γνωρίζει τι ακριβώς σκέπτεται ο στρατηγός, αν είναι πρόθυμος να συνεργαστεί με ελληνικά σχέδια για τον έλεγχο της κατάστασης ή αν έχει δικά του ανεξάρτητα σχέδια. 264 Το μήνυμα προς τον Γρίβα ήταν σαφές. Η κυβέρνηση Τζόνσον ήθελε να αποφύγει με κάθε τρόπο τη συνεργασία του Μακαρίου με τους Σοβιετικούς στον αμυντικό τομέα. Οι Αμερικανοί ενδιαφέρονταν να διαπιστώσουν αν ο Γρίβας σχεδίαζε την ανατροπή του Μακαρίου. Για κάποιο λόγο, που οι Αμερικανοί δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν, ο Γρίβας δεν εμφανίστηκε στο ραντεβού που είχε με τον επιτετραμμένο Νορμπ Άνσουτζ και αναχώρησε μαζί με τον Γαρουφαλιά και τον έλληνα πρέσβη στη Λευκωσία Μενέλαο Αλεξανδράκη για την Κύπρο. Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης Παπανδρέου μετέφεραν ένα σχέδιο παγώματος των εξελίξεων στο Κυπριακό για διάστημα έξι μηνών. Το σχέδιο είχε δώσει στον πρωθυπουργό ο Λαμπουίζ, και είχε γίνει δεκτό ύστερα από σύσκεψη, στην οποία μετείχαν ο Γαρουφαλιάς και ο Κωστόπουλος. Ο Μακάριος δέχτηκε το σχέδιο της εξάμηνης εκεχειρίας αφού πρώτα ανάγκασε τον Γαρουφαλιά να συμμετάσχει σε δύο συνεδριάσεις του κυπριακού Υπουργικού Συμβουλίου κατά τις οποίες όλοι οι υπουργοί απέρριψαν το αμερικανικό σχέδιο και επέρριψαν ευθύνες στους χειρισμούς της Αθήνας. Η υπόθεση των πυραύλων και η αποδοχή της αμερικανικής πρότασης προκάλεσε ρήγμα στις σχέσεις της Αθήνας με τη Λευκωσία, το οποίο αντικατοπτριζόταν στα πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα του κυπριακού Τύπου. Ο ανασχηματισμός και οι εσωκομματικές εξελίξεις Η Ε.Κ. είχε τα δικά της ρήγματα, που αργά, αλλά σταθερά, θα οδηγούσαν σε ανοικτή ρήξη. Τα στελέχη του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας παρακολουθούσαν τις εσωκομματικές εξελίξεις σε συνδυασμό με την υγεία του Γεωργίου Παπανδρέου, που εθεωρείτο ο βασικός απρόβλεπτος παράγων. Η ανάλυση των πληροφοριών τους έδειχνε ότι οι δύο πιθανότεροι αντίπαλοι για την αρχηγία της Ε.Κ., μετά το θάνατο ή την αποχώρηση του Γεωργίου Παπανδρέου, θα ήταν ο Μητσοτάκης και ο Ανδρέας. Τον Μάρτιο του 1965, η πρεσβεία διαπίστωνε ότι τα χαρτιά του Ανδρέα ήταν πολύ μειωμένα, εξαιτίας της απρόβλεπτης συμπεριφοράς του, ενώ αντίθετα τα χαρτιά του Μητσοτάκη εμφανίζονταν σημαντικά ενισχυμένα. Έκθεση της πρεσβείας ανέφερε το ενδεχόμενο διαδοχής του Γεωργίου Παπανδρέου από τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης και υπουργό Συντονισμού Στέφανο Στεφανόπουλο, που είχε τους λιγότερους αντιπάλους μέσα στο κόμμα από όλους τους άλλους δελφίνους. Ακόμη πιο σημαντικό, επεσήμαινε το έγγραφο του πολιτικού τμήματος, ήταν το γεγονός ότι ο Στεφανόπουλος, «θεωρείται ότι είναι απολύτως αποδεκτός από το παλάτι και κατ' επέκτασιν από τους Αμερικανούς καθώς και το στρατό, λόγω των γνωστών εθνικών και αντικομμουνιστικών πεποιθήσεών του». 265 Η έκθεση για τη διαδοχή του αρχηγού της Ε.Κ. κατέληγε με την πρόβλεψη πως ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν θα έφευγε σύντομα από την εξουσία. Η υγεία του φαινόταν να είναι καλή για την ηλικία του και η δημοτικότητά του πολύ υψηλή. «Το μεγαλύτερο ερωτηματικό είναι η στάση του παλατιού απέναντί του», υπογράμμιζαν οι συντάκτες της και συμπλήρωναν: «Αν σημειωθεί κάποια

77 κρίση γύρω από το Κυπριακό ή την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων ή κάποιο άλλο θέμα με ιδιαίτερη σημασία για το παλάτι, είναι πολύ πιθανόν ότι ο βασιλέας θα ζητήσει την παραίτηση του Παπανδρέου και θα τον αντικαταστήσει με άλλον πολιτικό. Σε αυτήν την περίπτωση, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Στεφανόπουλος θα είναι η πιο πιθανή επιλογή (του παλατιού)». 266 Ως πολύ λιγότερο πιθανοί δελφίνοι εμφανίζονταν επίσης ο Τσιριμώκος και ο Γαρουφαλιάς. Ο μεν πρώτος εθεωρείτο μάλλον απίθανον να μπορέσει να εξασφαλίσει την αποδοχή του παλατιού και του στρατού, ο δε υπουργός Άμυνας θα είχε την υποστήριξή τους, αλλά κανένα λαϊκό έρεισμα. Η πρεσβεία γνώριζε από τις αρχές του 1965 τις διαθέσεις του Κωνσταντίνου και των συμβούλων του έναντι του Γεωργίου Παπανδρέου, καθώς και την πρόθεση του βασιλέα να προκαλέσει ανοικτή σύγκρουση μαζί του. Το περιεχόμενο της έκθεσης που συντάχθηκε στις 25 Μαρτίου δεν προκαλεί συνεπώς καμία έκπληξη και ήταν φυσικό προϊόν των πληροφοριών που προέρχονταν από το παλάτι. Εντυπωσιακά ακριβής όμως είναι η πρόβλεψη πως ο βασιλέας θα επέλεγε τον Στεφανόπουλο ως διάδοχο του Γεωργίου Παπανδρέου, τον οποίο θα εξωθούσε σε παραίτηση. Ο Στεφανόπουλος αποτελούσε λογική λύση, μια και ήταν πράγματι αποδεκτός από το παλάτι, τους Αμερικανούς και το στρατό. Εθεωρείτο ακόμη βετεράνος πολιτικός με κύρος, που θα μπορούσε να εξασφαλίσει την υποστήριξη βουλευτών της Ε.Κ. και πιθανώς και της ΕΡΕ. Από τις επαφές των ανακτόρων με την πρεσβεία δεν προκύπτει καμία ένδειξη πως ο βασιλέας είχε αποκαλύψει από τον Μάρτιο ολοκληρωμένο σχέδιο ανατροπής του Γεωργίου Παπανδρέου και διορισμού του Στεφανόπουλου. Δεν είναι βέβαια εύκολο να διαπιστωθεί αν οι εκτιμήσεις της πρεσβείας βασίζονταν σε άτυπες συζητήσεις στελεχών της με συνεργάτες του Κωνσταντίνου, οι οποίοι προετοίμαζαν από καιρό τη σύγκρουση με τον αρχηγό της Ε.Κ. Στις 29 Απριλίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου προχωρεί σε ανασχηματισμό, διορίζοντας τον Ανδρέα αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού. Η υπουργοποίηση του Ανδρέα έγινε δεκτή με έντονες διαμαρτυρίες από την πλευρά του Μητσοτάκη, τις απόψεις του οποίου απηχούσε η εφημερίδα Ελευθερία του Πάνου Κόκκα. Εξίσου δυσαρεστημένος ήταν και ο υπουργός Συντονισμού Στεφανόπουλος. Η πρεσβεία επεσήμαινε πως η απόφαση του πρωθυπουργού θα είχε μακροπρόθεσμες συνέπειες για την κυβέρνηση, μια και θα ενέτεινε τη διαμάχη Ανδρέα-Μητσοτάκη. Παράλληλα προέβλεπε πως η συμμετοχή του Ανδρέα στην κυβέρνηση θα έστρεφε την πολιτική της κυβέρνησης προς τα αριστερά στον τομέα της οικονομικής όσο και σε αυτόν της εξωτερικής πολιτικής. 267 Ο Ανδρέας βρέθηκε στο επίκεντρο μιας πραγματικής θύελλας, όταν ήλθε στο προσκήνιο η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Ο αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Γεννηματάς ανακάλυψε τον Μάρτιο του 1965 σχέδιο για τη μύηση αξιωματικών που υπηρετούσαν σε μονάδες στην Κύπρο στη μυστική στρατιωτική οργάνωση «ΑΣΠΙΔΑ». Ο λοχαγός Αριστείδης Μπουλούκος εμφανίστηκε ως ηγετικό στέλεχος της οργάνωσης. Ο Μπουλούκος υπηρετούσε στο κλιμάκιο της ΚΥΠ στην Κύπρο, διατηρούσε καλές σχέσεις με τον στρατηγό Γρίβα και είχε επισκεφθεί τον Ανδρέα στο γραφείο του για να του ζητήσει διάφορα ρουσφέτια. Στις 12 Μαΐου, ο Γρίβας, ως αρχηγός της Ανώτατης Στρατιωτικής Διοίκησης Κύπρου, ενημέρωσε τον υπουργό Άμυνας Γαρουφαλιά πως η επίσκεψη του Ανδρέα στην Κύπρο τον Νοέμβριο του 1964 είχε αρνητικές επιπτώσεις στο ηθικό του στρατεύματος και είχε οδηγήσει σε συνωμοτικές κινήσεις. Σε λίγες ημέρες, η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» πήρε διαστάσεις και ο Ανδρέας έγινε στόχος επιθέσεων από την ΕΡΕ και τον φιλικό της Τύπο. Ο φιλοκυβερνητικός Τύπος επετέθη με δριμύτητα στον αρχηγό του ΓΕΣ στρατηγό Γεννηματά κατηγορώντας τον για συμμετοχή στη σκευωρία. Διφορούμενη στάση θα κρατήσει η Ελευθερία, η οποία επετέθη ταυτοχρόνως στον Ανδρέα και στον Γεννηματά για την ίδια υπόθεση. Το πόρισμα του αντιστράτηγου Σίμου, ο οποίος διενήργησε διοικητική εξέταση για την υπόθεση, διαπίστωσε ότι πράγματι υπήρξε προσπάθεια για την ίδρυση της οργάνωσης «ΑΣΠΙΔΑ»

78 και πρότεινε την παραπομπή σε ανάκριση μιας ομάδας αξιωματικών μαζί με τον Μπουλούκο. Ο Σίμος διαπίστωσε ωστόσο ότι η οργάνωση δεν είχε κανένα σύνδεσμο με πολιτικά πρόσωπα. Ο Κωνσταντίνος, υπό την επιρροή των συνεργατών του, επιμένει στην παραπομπή των πρωτεργατών του «ΑΣΠΙΔΑ» σε στρατοδικείο για να διαλευκανθεί πλήρως η υπόθεση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου συμφώνησε με τον βασιλέα και έδωσε εντολή στον υπουργό Άμυνας να στείλει το φάκελο στη στρατιωτική δικαιοσύνη στις αρχές Ιουνίου. Οι Αμερικανοί δεν μπόρεσαν ποτέ να ανακαλύψουν τίποτα περισσότερο για τον «ΑΣΠΙΔΑ» από όσα διαπίστωσε ο στρατηγός Σίμος και οι ανακρίσεις που συνεχίστηκαν ακόμη και κατά τη διάρκεια της χούντας. Η εκτίμηση τους ήταν όμως ότι ο στρατός γινόταν όλο και περισσότερο πεδίο κομματικών διαμαχών. 268 Την ίδια περίοδο που ξεσπούσε ο θόρυβος για τον «ΑΣΠΙΔΑ» ο Ανδρέας προσπάθησε να βελτιώσει τις σχέσεις του με τους Αμερικανούς. Μετά την επαφή που είχε με τον Άνσουτζ, τον Δεκέμβριο του 1964, ο Ανδρέας συναντήθηκε, τον Μάιο, σε φιλικό σπίτι στο Κολωνάκι με τον πολιτικό σύμβουλο Άλφρεντ Βίντγκεμαν, ο οποίος υπηρέτησε για μικρό διάστημα στην Αθήνα. Μαζί τους συνέφαγε ο αμερικανός διπλωμάτης Ρόμπερτ Μίλλερ και η σύζυγός του Καίτη, που εκείνη την εποχή υπηρετούσαν στο Βιετνάμ, για το οποίο έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον ο Ανδρέας. Κύριο θέμα της συζήτησης ήταν το Κυπριακό. Ο Ανδρέας συνέστησε υπομονή στους αμερικανούς συνομιλητές του και εξήγησε πως έχουν την τάση να αντιμετωπίζουν με άμεσο και ευθύ τρόπο όλα τα προβλήματα, με την πεποίθηση ότι θα βρουν εύκολα λύση. Το Κυπριακό δεν ήταν ευκολεπίλυτο πρόβλημα, σημείωσε ο αναπληρωτής υπουργός. Απαντώντας όμως σε ερώτηση για το αν θα είχε νόημα η επαναφορά του σχεδίου Άτσεσον, ο Ανδρέας απάντησε ότι θα άξιζε να δοκιμαστεί και πάλι, αν και ο ίδιος είχε αμφιβολίες για την επιτυχία του. 269 Τα στελέχη της πρεσβείας δεν ήταν βέβαια για τους λόγους που ωθούσαν τον Ανδρέα να αποκαταστήσει την επαφή μαζί τους και να αναθερμάνει τις σχέσεις τους. Ο Ανδρέας σύμφωνα με τηλεγράφημα της πρεσβείας εμφανιζόταν «πρόθυμος να συνεχίσει και να διευρύνει τις επαφές του με την πρεσβεία». Μια εξήγηση ήταν πως είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είχε πείσει πλέον την κοινή γνώμη ότι δεν ήταν «Αμερικανός» και δεν είχε νόημα να συνεχίσει την «αντιαμερικανική» του στάση. Μια πιο κυνική εξήγηση εμφάνιζε τον Ανδρέα να ενδιαφέρεται για ένα ταξίδι εργασίας στην Αμερική, κατά το οποίο σκόπευε να διαπραγματευθεί αύξηση της οικονομικής βοήθειας προς την Ελλάδα της τάξης των 20 εκατομμυρίων δολαρίων. Η πρεσβεία ενημέρωνε το Στέητ Ντηπάρτμεντ ότι θα εξακολουθούσε να ανταποκρίνεται στα ανοίγματα του Ανδρέα, μια και ήταν γνωστή η επιρροή που ασκούσε στον πατέρα του. 270 Ο Ανδρέας ενημέρωνε την πρεσβεία για τον ελληνοτουρκικό διάλογο που είχε αρχίσει από τον Μάιο στο Λονδίνο. Σε επίσκεψή του στην πρεσβεία αναφέρθηκε σε συνάντηση που είχε ο πατέρας του με τον τούρκο πρέσβη Τουλού. Σύμφωνα με τον Ανδρέα, ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν έτοιμος να δεχτεί την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και να μελετήσει κάθε λογικό σύστημα προστασίας της τουρκοκυπριακής κοινότητας. Ο Ανδρέας χρησιμοποίησε ως επιχείρημα το ότι η συμμετοχή της Κύπρου στο NATO, μετά την Ένωσή της με την Ελλάδα, θα έπρεπε να καθησυχάσει την τουρκική κυβέρνηση. Η εντύπωση που δημιουργήθηκε πάντως ήταν ότι οι δύο Παπανδρέου επιθυμούσαν την επίτευξη λύσης στο Κυπριακό σε όσο το δυνατόν συντομότερο χρονικό διάστημα. 271 Η τουρκική κυβέρνηση είχε προτείνει τη διχοτόμηση της Κύπρου και την παροχή του 18% του εδάφους της στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Ως εναλλακτική λύση, ο Άνσουτζ πρότεινε σε συνάντησή του με τον υπουργό των Εξωτερικών Κωστόπουλο να δώσει η ελληνική κυβέρνηση μια «μικρή περιοχή ελληνικού εδάφους στη βορειοανατολική Θράκη, βόρεια από το Διδυμότειχο,

79 καθώς και μερικά μικροανταλλάγματα στην Κύπρο». Με τον τρόπο αυτό, διευκρίνισε ο Άνσουτζ, τόσο η Ελλάδα όσο και η Κύπρος θα συνεισέφεραν στη λύση του προβλήματος. 272 Η πρόταση απορρίφθηκε από την Αθήνα, και ο Κωστόπουλος εξήγησε ότι όποια ελληνική κυβέρνηση έδινε ως αντάλλαγμα ελληνικό έδαφος για την επίλυση του Κυπριακού θα αυτοκτονούσε πολιτικά. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ έστειλε ένα τηλεγράφημα στον Άνσουτζ, στο οποίο έγραφε ότι κατανοεί μεν το πρώτο σοκ της ελληνικής κυβέρνησης από τα ανταλλάγματα που ζητάει η Τουρκία στην αρχή της διαπραγμάτευσης. Κατά τον Ρασκ, η Ελλάδα θα έπρεπε να είναι ενθαρρημένη από το γεγονός ότι η στάση της τουρκικής κυβέρνησης ήταν καλύτερη από εκείνη που είχε αναπτύξει στις συνομιλίες του Λονδίνου ο τούρκος υπουργός των Εξωτερικών Ισίκ. Ο Ρασκ κατέληγε με τη διαπίστωση, που μαρτυρούσε και την ανακούφιση που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον, πως 273 «τουλάχιστον άρχισε επιτέλους το πάρε-δώσε». Το σαμποτάζ του Έβρου και η αρχή της αστάθειας Στις 10 Ιουνίου παίρνει μεγάλη δημοσιότητα ένα υποτιθέμενο σαμποτάζ, σε μονάδα πυροβολικού της 12ης Μεραρχίας στον Έβρο. Διοικητής της μονάδας είναι ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, που όπως ανέφερε το σχετικό τηλεγράφημα της πρεσβείας ήταν σημαίνον στέλεχος της ΚΥΠ επί κυβερνήσεως ΕΡΕ. Το τηλεγράφημα υποβάθμιζε τη σημασία του επεισοδίου και των «αποκαλύψεων», αλλά πρόσθετε ότι μέσα στις συνθήκες έντασης, την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» και τις επιθέσεις κεντρώων εφημερίδων εναντίον του στρατηγού Γεννηματά, το σαμποτάζ πήρε πολύ μεγαλύτερες διαστάσεις από ό,τι δικαιολογούσε το πραγματικό περιστατικό στη μονάδα του Έβρου. «Το πλέον ατυχές και πιθανώς σημαντικό γύρω από αυτήν την υπόθεση είναι πως ο στρατός σύρεται ακόμη περισσότερο στην πολιτική αρένα από την ΕΡΕ αλλά και την Ε.Κ.». 274 Στο πολιτικό σκηνικό είχαν αρχίσει να διαφαίνονται τα σύννεφα της θύελλας που θα επακολουθούσε. Ο Άνσουτζ περιέγραφε μιαν «άρρωστη» ατμόσφαιρα που περιέβαλλε την κυβέρνηση της Ε.Κ. Ο αμερικανός διπλωμάτης ασκούσε τώρα χρέη πρέσβη μετά την οριστική αποχώρηση του Λαμπουίζ. Στα τηλεγραφήματά του ήταν τόσο ευθύς όσο και στις συζητήσεις που είχε με έλληνες πολιτικούς. Ο Άνσουτζ θεωρούσε ότι το βαρύ κλίμα ήταν αποτέλεσμα των σφαλμάτων της κυβέρνησης Παπανδρέου και ιδιαίτερα της προσπάθειας του πρωθυπουργού να φέρνει σε αντιπαράθεση τις διάφορες ομάδες του κόμματός του προκειμένου να επιβιώσει. Ο αρχηγός της Ε.Κ. δεχόταν κριτική από τα αριστερά γιατί δεν απέλυε τον αρχηγό του ΓΕΣ και δεν εκκαθάριζε το στρατό από τα συνωμοτικά στοιχεία. Ο εκδότης της Ελευθερίας Πάνος Κόκκας, που πρωτοστατούσε στις επιθέσεις, εκμυστηρεύθηκε σε στέλεχος της πρεσβείας πως ο Γεώργιος Παπανδρέου αισθανόταν υποχρεωμένος απέναντι στον Γεννηματά, επειδή ο τελευταίος είχε φροντίσει να μην αναφερθεί το όνομα του Ανδρέα στο πόρισμα του στρατηγού Σίμου για τον «ΑΣΠΙΔΑ». Ο Άνσουτζ υπενθύμιζε στους συναδέλφους του στο Στέητ Ντηπάρτμεντ ότι ο πρωθυπουργός είχε υποσχεθεί στον βασιλέα τον Φεβρουάριο ότι δεν θα έκανε αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος και έτσι βρισκόταν τώρα παγιδευμένος ανάμεσα σε αντικρουόμενες πιέσεις και δεσμεύσεις. 275 Ο επικεφαλής της πρεσβείας έδινε μιαν εικόνα έκδηλης ανησυχίας και αναστάτωσης στο στρατό για τις κινήσεις του Γεωργίου Παπανδρέου. Οι χειρισμοί του στην αποκάλυψη του σχεδίου «ΠΕΡΙΚΛΗΣ» και ο «ΑΣΠΙΔΑ» είχαν κάνει την ηγεσία του στρατεύματος να χάσει την εμπιστοσύνη της στον πρωθυπουργό, ενώ έβλεπε παράλληλα ότι και ο Γαρουφαλιάς έπαιζε το παιχνίδι του Γεωργίου Παπανδρέου χωρίς να τους προστατεύει, όπως περίμεναν. Ο Άνσουτζ αναφερόταν επίσης στην έντονη φημολογία για τον κίνδυνο στρατιωτικού πραξικοπήματος. Ο υπουργός των Εσωτερικών Τσιριμώκος εκμυστηρεύθηκε σε αμερικανό διπλωμάτη ότι είχε τις ίδιες ανησυχίες. Ο

80 αποστρατευθείς αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Σακελλαρίου δήλωνε σε στελέχη της πρεσβείας ότι ήταν «ανάγκη να ανατραπεί ο Παπανδρέου, προτού βυθίσει τη χώρα στην καταστροφή». Άλλοι όμως εν ενεργεία ανώτατοι αξιωματικοί εξέφραζαν τη γενική τους ανησυχία για τις πολιτικές εξελίξεις, αλλά διαβεβαίωναν τους Αμερικανούς ότι δεν αντιμετώπιζαν σοβαρά το ενδεχόμενο πραξικοπήματος, για το οποίο θα ζητούσαν, άλλωστε, πρώτα την έγκριση του παλατιού. Ο Άνσουτζ επεσήμανε ότι το βέβαιο ήταν πως «η ηγεσία του στρατού είναι ισχυρά αντίθετη στον Ανδρέα, που τον θεωρεί συνοδοιπόρο της αριστεράς και τον άνθρωπο που θα έβγαζε την Ελλάδα από το δυτικό στρατόπεδο αν ανέβαινε ποτέ στην εξουσία». 276 Το ύφος των τηλεγραφημάτων της πρεσβείας είχε σαφώς αλλάξει από τη στιγμή που ανεχώρησε ο Λαμπουίζ και ανέλαβε χρέη πρεσβευτού ο Άνσουτζ. Η αντιπάθειά του προς τον Ανδρέα και την πολιτική του φαινόταν μέσα από το πολιτικό του ρεπορτάζ, που περιείχε περισσότερες και ευθύτερες κρίσεις σε σχέση με τον τρόπο γραφής του Λαμπουίζ. Ο Άνσουτζ έκρινε ότι ο βασιλέας δεν θα διακινδύνευε να αναμετρηθεί με τους Παπανδρέου από τη στιγμή που είχαν μαζί τους «τις μάζες». Το σενάριο της διάσπασης της Ε.Κ. ήταν ανέφικτο, σύμφωνα με την ανάλυση του Άνσουτζ, εφόσον δεν υπήρχε αδιαφιλονίκητος διάδοχος του πρωθυπουργού, μια και ο Μητσοτάκης είχε πολλούς εχθρούς (συμπεριλαμβανομένου και του έκδοτη του Βήματος Χρήστου Λαμπράκη). Ο Γεώργιος Παπανδρέου κρατούσε επίσης το χαρτί των πρόωρων εκλογών. Ο βασιλέας μπορούσε μεν να αρνηθεί να τις προκηρύξει, αλλά ο ηλικιωμένος πολιτικός θα μετέφερε τη σύγκρουση στους δρόμους. Ο Άνσουτζ προέβλεπε τελικά ότι ο πρωθυπουργός θα διετηρείτο στην εξουσία το καλοκαίρι, αν και ήταν πολύ πιθανόν κάποιο νέο επεισόδιο να προκαλούσε την ανατροπή του κάποιαν άλλη χρονική στιγμή. 277 Ο Γεώργιος Παπανδρέου επέλεξε την ανανέωση της ψήφου εμπιστοσύνης της κυβέρνησής του για να βγει από τη δύσκολη θέση στην οποία είχε περιέλθει λόγω των εσωκομματικών αντιθέσεων και των τριβών με τα ανάκτορα. Ο πρωθυπουργός επικαλέσθηκε ως πρόσχημα τις επικρίσεις της ΕΡΕ, που διακήρυττε ότι η Ε.Κ. ήταν ουσιαστικά διασπασμένη. Το παλάτι γνώριζε ότι ο αρχηγός της Ε.Κ. είχε κατά νου σημαντικές αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος και γι' αυτό επεδίωκε την ανανέωση της εμπιστοσύνης της Βουλής. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν έκρυβε τις προθέσεις του, δήλωσε μάλιστα ότι επρόκειτο να τηρηθεί η παράδοση σύμφωνα με την οποία σημειώνονταν αλλαγές στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων σε ετήσια βάση. Δυο ημέρες πριν από την κρίσιμη ψηφοφορία, ο διευθυντής του πολιτικού γραφείου του βασιλέα Χοϊδάς συναντήθηκε με τον Άνσουτζ και του είπε πως ο Γεώργιος Παπανδρέου ετοιμαζόταν να αποστρατεύσει τον Γεννηματά χωρίς να συμβουλευθεί ή να λάβει την έγκριση του βασιλέα. Σε αυτήν την περίπτωση, εξήγησε ο Χοϊδάς, ο Κωνσταντίνος μπορεί να αποσύρει την εμπιστοσύνη του από τον πρωθυπουργό, οπότε θα προκληθεί κυβερνητική κρίση. Ο βασιλέας ανησυχούσε γιατί έβλεπε ότι ο «ΑΣΠΙΔΑ» ήταν μια προσπάθεια άλωσης του στρατεύματος από τους Παπανδρέου, η οποία υπεκινείτο από τον Ανδρέα, τον υφυπουργό Άμυνας Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, τον πρώην αρχηγό της ΚΥΠ συνταγματάρχη Παπατέρπο και άλλους. Ο Κωνσταντίνος είχε την πεποίθηση ότι αν ο Παπανδρέου απέλυε, χωρίς τη σύμφωνη γνώμη του, τον Γεννηματά και διόριζε στη θέση του κάποιον αξιωματικό προσκείμενο στην Ε.Κ. θα έθετε σε κίνδυνο την πίστη του στρατού προς το θρόνο. 278 Ο Χοϊδάς εξήγησε στον Άνσουτζ ότι ο βασιλέας Παύλος είχε έλθει σε σύγκρουση με τον Καραμανλή ακριβώς για τον ίδιο λόγο: τον προσωπικό έλεγχο του στρατεύματος. Η σύγκρουση του Παύλου με τον Καραμανλή είχε οδηγήσει στην παραίτηση του τότε πρωθυπουργού. Τώρα και ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι έπρεπε να «τραβήξει κάπου τη γραμμή», ζητώντας την παραίτηση του Γεωργίου

81 Παπανδρέου, αν εκείνος επέμενε στις αλλαγές που επεδίωκε. Ο Χοϊδάς ρώτησε εν συνεχεία τον Άνσουτζ ποια ήταν η δική του γνώμη. 279 Ο έμπειρος διπλωμάτης παραδέχθηκε ότι η υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» είχε σοβαρές προεκτάσεις, αν και ο ίδιος δεν είχε μπορέσει να εξακριβώσει τις ακριβείς της διαστάσεις. Συμφώνησε ακόμη ότι το παλάτι εκτιμά σωστά ότι πρέπει να κρατήσει αποφασιστική στάση στο θέμα του ελέγχου των Ενόπλων Δυνάμεων, διότι αλλιώς θα μπορούσαν να πολιτικοποιηθούν. Την ίδια όμως στιγμή προειδοποίησε τον Χοϊδά ότι ο βασιλέας έπρεπε να ζυγίσει κατά πόσον αυτή ήταν «η κατάλληλη στιγμή για την αναμέτρηση με τον Παπανδρέου». Ο Άνσουτζ υπενθύμισε στον Χοϊδά ότι όλοι σχεδόν οι παρατηρητές προέβλεπαν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου θα κέρδιζε τις επόμενες εκλογές. Αν ο Κωνσταντίνος αρνιόταν να προκηρύξει νέες εκλογές, έστω και αν σχηματιζόταν νέα κυβέρνηση μέσα από την υπάρχουσα Βουλή, ο Γεώργιος Παπανδρέου θα μπορούσε να «κατεβεί στο δρόμο, όπως έχει απειλήσει, με τη βοήθεια της ΕΔΑ και των κομμουνιστών, οπότε το θέμα της μοναρχίας θα καθίστατο το πιο επείγον ζήτημα». 280 Ο Άνσουτζ αντιπρότεινε στον Χοϊδά την εξεύρεση συμβιβαστικής λύσης. Ο βασιλέας θα μπορούσε, για παράδειγμα, να απαιτήσει το διορισμό ενός αξιωματικού που θα έχαιρε της εμπιστοσύνης του στη θέση του αρχηγού του ΓΕΣ και να μην επιμείνει στην παραμονή του Γεννηματά. Ο Χοϊδάς επρόκειτο να αναχωρήσει σε λίγο για την Κέρκυρα, όπου παραθέριζε ο Κωνσταντίνος αναμένοντας τον τοκετό της συζύγου του. Υποσχέθηκε ότι θα ενημέρωνε τον Άνσουτζ μόλις επέστρεφε για τις αποφάσεις του βασιλέα. Ο Άνσουτζ έγραφε στην Ουάσιγκτον ότι δεν ήταν βέβαιος αν ο βασιλέας είχε αποφασίσει να «ρίξει το γάντι στον Παπανδρέου» ή αν ο Χοϊδάς προσπαθούσε απλώς να «μετρήσει τη θερμοκρασία του», να διαπιστώσει δηλαδή αν οι Αμερικανοί συμφωνούσαν με τη σχεδιαζόμενη ρήξη του Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό. 281 Ο Άνσουτζ δεν ήταν ακόμη βέβαιος αν ο Χοϊδάς, τον οποίο δεν εμπιστευόταν ως προς την κρίση του και τις συμβουλές που έδινε στον Κωνσταντίνο, λειτουργούσε αυτοβούλως ή κατόπιν υποδείξεως του μονάρχη. Η απορία του λύθηκε όταν ο Χοϊδάς έστειλε επιστολή στον Παπανδρέου, στην οποία διατύπωνε τις αντιρρήσεις του βασιλέα αναφορικά με τις αλλαγές που σχεδίαζε ο πρωθυπουργός στο στράτευμα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε με επιστολή στην οποία επέρριπτε ευθύνες στον Γαρουφαλιά ότι είχε παρερμηνεύσει τα όσα είχαν συζητήσει, αφού ο ίδιος δεν σκόπευε να συγκαλέσει το Ανώτατο Εθνικό Συμβούλιο Άμυνας χωρίς την έγκριση του βασιλέα. Ο Γαρουφαλιάς μίλησε με τον Άνσουτζ το μεσημέρι της 24ης Ιουνίου, όταν η κρίση είχε πάρει πλέον το δρόμο της. Ο υπουργός Άμυνας ισχυρίστηκε ότι ο πρωθυπουργός βρισκόταν υπό πίεση «από το πρωί ως το βράδυ» από τον Ανδρέα, ο οποίος ήθελε να αποκτήσει προσωπικό έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Γαρουφαλιάς δεν έκρυβε την αντιπάθειά του προς τον Ανδρέα, τον οποίο αποκάλεσε «συνοδοιπόρο των κομμουνιστών». Θεωρούσε δε ως συνυπεύθυνο για την κρίση τον υφυπουργό Άμυνας Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, που βρισκόταν υπό την επιρροή του Χρήστου Λαμπράκη, ο οποίος με τη σειρά του σύμφωνα πάντοτε με τον Γαρουφαλιά επηρεαζόταν από τον Τσιριμώκο. 282 Ο Γαρουφαλιάς είχε συναντηθεί την προηγουμένη με τον Ανδρέα και είχε προσπαθήσει να τον πείσει ότι ήταν προς το συμφέρον του Γεωργίου Παπανδρέου και του ιδίου να παραμείνουν στην εξουσία και να μην προκαλέσουν κρίση με το παλάτι. Ανέπτυξε ακόμη την άποψή του πως άνθρωποι όπως ο Τσιριμώκος, ο Λαμπράκης, ο Μητσοτάκης και ο Κόκκας ασκούσαν πίεση για την αποστράτευση του Γεννηματά, για να προωθήσουν δικά τους, προσωπικά συμφέροντα. Ο υπουργός Άμυνας ήταν πολύ ανήσυχος για την κρίση και εξήγησε στον Άνσουτζ ότι είχε κάνει ό,τι μπορούσε για να την αποφύγει μαζί με τον υπουργό των Εξωτερικών Κωστόπουλο και τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Στεφανόπουλο, οι οποίοι συμβούλευαν τον Γεώργιο Παπανδρέου να μην ωθήσει τα πράγματα στα άκρα. Ο Άνσουτζ πρότεινε πάλι μια συμβιβαστική λύση για το διορισμό κάποιου

82 άλλου αξιωματικού της εμπιστοσύνης του παλατιού, στη θέση του Γεννηματά. Ο Γαρουφαλιάς απάντησε ότι προσπαθούσε να προωθήσει μια παρόμοια λύση, αλλά συναντούσε πολλές δυσκολίες, και εξέφρασε την ελπίδα ότι η κυβέρνηση Παπανδρέου θα έπαιρνε μεν ψήφο εμπιστοσύνης, αλλά με μικρή πλειοψηφία, ώστε να μην αισθάνεται ενισχυμένη. 283 Η κυβέρνηση εξασφάλισε την ψήφο εμπιστοσύνης με 163 ψήφους. Στην Αθήνα κυκλοφορούσαν έντονες φήμες, ενώ στο παρασκήνιο πολιτικοί, εκδότες και στρατιωτικοί επιδίδονταν σε συνωμοτικές δραστηριότητες και διαβουλεύσεις. Η ψήφος εμπιστοσύνης δεν ήταν το τέλος της αστάθειας, αλλά η αρχή ενός νέου κεφαλαίου. Ο Άνσουτζ και ένας αξιωματούχος του Στέητ Ντηπάρτμεντ που επισκεπτόταν την Αθήνα είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν από πρώτο χέρι πόσο βαθύ ήταν το ρήγμα ανάμεσα στην ομάδα του Μητσοτάκη και τους Παπανδρέου. Ο υπουργός των Οικονομικών τους προσκάλεσε σε δείπνο στο σπίτι του στις 28 Ιουνίου, μαζί με τον εκδότη της Ελευθερίας Πάνο Κόκκα, τον βουλευτή και φίλο του Μητσοτάκη Γιάννη Τσουδερό και τον υποδιοικητή του ΙΚΑ Νίκο Δεληπέτρο. Ο αμερικανός επισκέπτης ήταν ο Ρίτσαρντ Μπάρχαμ, διπλωμάτης καρριέρας, που εκείνη την περίοδο υπηρετούσε ως επικεφαλής του τμήματος των ελληνικών υποθέσεων στο Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο Μπάρχαμ εμφανίστηκε αργότερα, από τον Ανδρέα και άλλους συγγραφείς, ως «μεγάλο στέλεχος της CIA». Στην πραγματικότητα, δεν είχε καμία σχέση με την αμερικανική μυστική υπηρεσία, αλλά είχε απλώς υπηρετήσει στο εμπορικό τμήμα της πρεσβείας της Αθήνας. Ο Άνσουτζ εντυπωσιάστηκε από το πόσο έντονα αντιδρούσαν ο Κόκκας που μιλούσε την περισσότερη ώρα και ο Μητσοτάκης κάθε φορά που η συζήτηση στρεφόταν γύρω από τον Ανδρέα. Ο Μητσοτάκης έφτασε μάλιστα στο σημείο να πει στον Μπάρχαμ ότι ο Ανδρέας ήταν η κύρια πηγή των προβλημάτων της Ε.Κ. και ότι «θα έπρεπε να απομακρυνθεί όχι μόνον από την κυβέρνηση, αλλά και από την Ελλάδα». Ο Κόκκας ξόδεψε αρκετή ώρα συζητώντας την υπόθεση της απομάκρυνσης του στρατηγού Γεννηματά, τονίζοντας ότι κατά την εκτέλεση του σχεδίου «ΠΕΡΙΚΛΗΣ» το 1961 είχε χρησιμοποιήσει βίαιες μεθόδους εναντίον όχι μόνον των οπαδών της αριστεράς, αλλά και της Ε.Κ. Ο αθηναίος εκδότης πίστευε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε αυτοπαγιδευθεί στο θέμα αυτό, γιατί τον Απρίλιο του 1964 είχε την ευκαιρία να επιλέξει, αντί του Γεννηματά, τον στρατηγό Σιαπκαρά, που ήταν σαφώς προτιμότερος. Ο πρωθυπουργός είχε όμως επιδείξει αναποφασιστικότητα με αποτέλεσμα να βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση. 284 Εν τω μεταξύ, ο προσωπικός γραμματέας του πρωθυπουργού Ανδρέας Μοθώνιος και ο Ανδρέας είχαν ειδοποιήσει την πρεσβεία ότι, αν ο βασιλέας επέμενε στη διατήρηση του Γεννηματά, ο Γεώργιος Παπανδρέου θα υπέβαλλε την παραίτησή του. Δυο ημέρες μετά το δείπνο στο σπίτι του Μητσοτάκη, ο Άνσουτζ συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό, παρουσία και του διπλωμάτη Σωσσίδη, που υπηρετούσε τότε στο γραφείο του. Ο Γεώργιος Παπανδρέου αρχισε τη συζήτηση με την επισήμανση ότι στόχος του ήταν να επιβάλει κλίμα ηρεμίας στην πολιτική σκηνή. Πίστευε ότι το είχε καταφέρει, εν μέρει, με την παραγραφή των κατηγοριών για διάφορα σκάνδαλα εναντίον του πρώην πρωθυπουργού Καραμανλή, έστω και αν η κίνηση αυτή είχε προκαλέσει πολλές επικρίσεις μέσα στο κόμμα του. Ο στόχος που ήθελε όμως να υλοποιήσει τώρα ήταν η αποπολιτικοποίηση του στρατού. Για το λόγο αυτόν είχε αποφασίσει να ζητήσει την παραίτηση του υπουργού Άμυνας Γαρουφαλια και να αναλάβει ο ίδιος το κρίσιμο υπουργείο. Κατά τον αρχηγό της Ε.Κ., ο Γαρουφαλιάς ήταν άνθρωπος εμπιστοσύνης και θα μπορούσε να προσφέρει πολλά σε άλλο υπουργείο, αλλά είχε «δυστυχώς χαρακτηριστεί άνθρωπος του παλατιού». Ο πρωθυπουργός ένιωθε ότι προκειμένου να προστατεύσει τον Γαρουφαλιά, που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του παλατιού, δεν είχε επιδείξει τη δέουσα αυστηρότητα απέναντι στα στοιχεία του κόμματος που έδειχναν απειθαρχία. 285

83 Από τα σχόλια του πρωθυπουργού προς τον Άνσουτζ φαίνεται πως είχε ακόμη εμπιστοσύνη στον Γαρουφαλιά, με τον οποίο τον συνέδεε στενή φιλική σχέση, έστω και αν εκείνος είχε επιλέξει να συνταχθεί ανοικτά με το παλάτι. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν έμοιαζε να συνειδητοποιεί την έκταση της επικείμενης κρίσης ούτε και τις προθέσεις του βασιλέα. Είναι χαρακτηριστικό πως είπε στον Άνσουτζ ότι ο Κωνσταντίνος θα κατανοούσε τους λόγους για τους οποίους ήθελε να απομακρύνει τον Γεννηματά, όταν θα τους εξηγούσε προσωπικά. Το σχόλιο είναι ιδιαίτερα περίεργο σε περίοδο κατά την οποία η σχέση του Παπανδρέου με τον Κωνσταντίνο ήταν ήδη πολύ κακή και δεν είχαν συναντηθεί κατ' ιδίαν επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο αμερικανός διπλωμάτης εξέφρασε ανησυχίες για τις επιπτώσεις που θα είχε μακροπρόθεσμα η διαμάχη του πρωθυπουργού με το παλάτι γύρω απο την ηγεσία του στρατεύματος. 286 Ο Άνσουτζ διατηρούσε ελπίδες, ακόμη και στις 30 Ιουνίου (δεκαπέντε ημέρες πριν από την παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου) ότι η κρίση μπορούσε να εκτονωθεί. Η ανάλυση που έκανε έδειχνε ότι η συγκυρία δεν ήταν ώριμη για την ανατροπή του αρχηγού της Ε.Κ. Σε τηλεγράφημά του τόνιζε: «Εκμεταλλευόμαστε κάθε ευκαιρία για να δείξουμε στους συνομιλητές μας ότι αυτή η διαμάχη θα αποβεί επιζήμια για τα συμφέροντα του έθνους». Ο Άνσουτζ φοβόταν ότι η κρίση θα μπορούσε να εκτυλιχθεί βάσει δύο ανησυχητικών σεναρίων: Την προκήρυξη νέων εκλογών, τις οποίες θα κέρδιζε με την ίδια ή μεγαλύτερη πλειοψηφία στη Βουλή ο Γεώργιος Παπανδρέου. Η εξέλιξη αυτή θα αποτελούσε σημαντικό πλήγμα κατά του κύρους της μοναρχίας, που οπωσδήποτε θα καθίστατο κεντρικό θέμα της προεκλογικής περιόδου. Αν πάλι ο βασιλέας διόριζε πρωθυπουργό τον Στεφανόπουλο ή κάποιο άλλο στέλεχος της Ε.Κ., ο Γεώργιος Παπανδρέου θα «κατέβαινε στους δρόμους με τη βοήθεια της αριστεράς για να ανατρέψει τη νέα κυβέρνηση, προκαλώντας πιθανώς την επέμβαση του στρατού. Εν πάση περιπτώσει, ο Άνσουτζ εκτιμούσε ότι η αναμέτρηση του παλατιού με τον Γεώργιο Παπανδρέου, εφόσον αυτός παρέμενε τόσο δημοφιλής, θα ήταν επιζήμια για τα ελληνικά και τα αμερικανικά συμφέροντα. 287 Ο επικεφαλής της πρεσβείας δεν διαφωνούσε, όπως διαφαίνεται από την ανάλυσή του, με την ανατροπή του Γεωργίου Παπανδρέου, αλλά με την επιλογή της συγκεκριμένης χρονικής στιγμής εκ μέρους του Κωνσταντίνου και των συμβούλων του, που τον πίεζαν να κινηθεί αμέσως με το επιχείρημα ότι αργότερα θα βρισκόταν σε περισσότερο αδύναμη θέση. Ο Άνσουτζ υποστήριζε ότι ακόμη και αντίπαλοι του πρωθυπουργού πίστευαν ότι το φθινόπωρο η οικονομική κατάσταση θα χειροτέρευε, διεκολύνοντας την ανταρσία μέρους της κοινοβουλευτικής ομάδας της Ε.Κ. Ο Κωνσταντίνος όχι μόνο δεν πείσθηκε από τα επιχειρήματα του βετεράνου διπλωμάτη, αλλά και ενοχλήθηκε από τις απόψεις του. Οι σύμβουλοι του βασιλέα μετέφεραν στους Αμερικανούς τη δυσφορία τους γιατί ο Άνσουτζ προωθούσε τη φόρμουλα της εξεύρεσης ενός κοινά αποδεκτού διαδόχου του Γαρουφαλιά στο υπουργείο Άμυνας. Ο Κωνσταντίνος έδειχνε με τα σχόλιά του ότι επιθυμούσε την παρέμβαση της πρεσβείας μόνο για να βοηθήσει τους δικούς του στόχους και εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του στα στελέχη της CIA με τα οποία είχε συχνές επαφές. Διαβουλεύσεις για εξεύρεση συμβιβαστικής λύσης Η πρώτη εβδομάδα του Ιουλίου αναλώθηκε σε διαβουλεύσεις του πρωθυπουργού με τους βασικούς υπουργούς του, οι οποίοι επέμεναν πως θα έπρεπε να καθυστερήσει η απόφαση για τον Γεννηματά και να αποφευχθεί η σύγκρουση με το παλάτι. Ο Κωνσταντίνος εξώθησε όμως τα

84 πράγματα με επιστολή που έστειλε στον πρωθυπουργό από την Κέρκυρα, όπου βρισκόταν με τη βασίλισσα Άννα-Μαρία, εν αναμονή του τοκετού της, στις 8 Ιουλίου. Η επιστολή κατηγορούσε τον πρωθυπουργό για επεμβάσεις στο στράτευμα, του ζητούσε δε να σταματήσει την εναντίον του «συκοφαντική εκστρατεία» και να απομακρύνει από την ανάκριση για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» όσους υπηρετούσαν στην ΚΥΠ. Το κείμενο είχε έντονο και τελεσιγραφικό χαρακτήρα. Ο Κωνσταντίνος έκανε λόγο για «τελευταία προειδοποίησή» του προς τον Γεώργιο Παπανδρέου. Εκείνος απάντησε με επιστολή που έδωσε στον βασιλικό σύμβουλο Χοϊδά μαζί με το διάταγμα για την απομάκρυνση του Γαρουφαλιά από το υπουργείο Άμυνας και την ανάληψή του από τον ίδιο. Μέσα σε βαρύ κλίμα, ο βασιλέας δέχτηκε τελικά τον πρωθυπουργό στην Κέρκυρα στις 11 Ιουλίου, αφού του έστειλε μια δεύτερη, ακόμη πιο αιχμηρή επιστολή. Ο Κωνσταντίνος αρνήθηκε να υπογράψει το διάταγμα και ο Γαρουφαλιάς δεν υπέβαλε την παραίτησή του. Αμέσως μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, ο αρχηγός της Ε.Κ. συγκάλεσε το Υπουργικό Συμβούλιο και τα μέλη του συμφώνησαν ότι ο Γαρουφαλιάς έπρεπε να διαγραφεί από το κόμμα, πράγμα που έγινε στις 13 Ιουλίου. Τα στελέχη της πρεσβείας είχαν στις 13 και 14 Ιουλίου επαφές με πολλά στελέχη της Ε.Κ. και απεκόμισαν την εντύπωση ότι «σχεδόν όλοι οι βουλευτές της πίστευαν ότι έπρεπε να απομακρυνθεί ο Γαρουφαλιάς». Ορισμένοι εξ αυτών, όπως ο Στεφανόπουλος και ο Μητσοτάκης, δεν έκρυβαν τη δυσφορία τους για τη σύγκρουση του Γεωργίου Παπανδρέου με το παλάτι και επέμεναν στις συζητήσεις τους με τους Αμερικανούς ότι τον Γαρουφαλιά έπρεπε να τον διαδεχτεί άτομο που θα έχαιρε της εμπιστοσύνης τόσο του βασιλέα όσο και του πρωθυπουργού. Από την πλευρά του, ο Ανδρέας με την ενθάρρυνση του εκδότη Λαμπράκη δήλωνε ότι ο πατέρας του έπρεπε να επιμείνει στην ανάληψη του υπουργείου Άμυνας και αν ο βασιλέας του το αρνιόταν να εξωθήσει σε προκήρυξη νέων εκλογών κατά τις οποίες ο ρόλος της μοναρχίας θα καθίστατο σημαντικό ζήτημα. 288 Ο Ανδρέας συναντήθηκε με τον Άνσουτζ στις 13 Ιουλίου και προέβλεψε ότι ο βασιλέας ήταν πιθανόν να καταφύγει σε επέμβαση του στρατού, αν εξαντλούσε όλες τις δημοκρατικές λύσεις. Πίστευε ακόμη ότι ο σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ βουλευτών της ΕΡΕ και της Ε.Κ. ήταν ανέφικτος, γιατί η κυβέρνηση αυτή δεν θα άντεχε τη λαϊκή κατακραυγή. Ο Ανδρέας βρήκε την ευκαιρία να εξηγήσει στον Άνσουτζ ότι «δεν ήταν αντιαμερικανός ούτε και εναντίον των δυτικών συμφερόντων, έστω και αν δεν συμφωνούσε με όλες τις πτυχές της αμερικανικής πολιτικής». Ανέφερε ακόμη ότι εφημολογείτο ευρύτατα στην Αθήνα πως οι Αμερικανοί πίστευαν ότι «έπρεπε να φύγει». 289 Ο Άνσουτζ δεν απάντησε στο σχόλιο αυτό. Επανέλαβε μόνο στον Ανδρέα ότι είχε δηλώσει στον πατέρα του και σε κάθε άλλο συνομιλητή του πως ο βασιλέας και ο πρωθυπουργός μπορούσαν να βρουν ένα κοινώς αποδεκτό πρόσωπο για να διαδεχτεί τον Γαρουφαλιά. Ο υπουργός Άμυνας, λίγο προτού κλιμακωθεί η κρίση, μετέθεσε δεκαπέντε αξιωματικούς που είχαν διασυνδέσεις με τον ΙΔΕΑ και τα παρακλάδια του σε κρίσιμες θέσεις στην Αττική. Στο παρασκήνιο, η ομάδα του Γεωργίου Παπαδόπουλου είχε ενεργοποιηθεί και συζητούσε την υλοποίηση πραξικοπήματος. Ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ Χαρίλαος Λαγουδάκης σημείωνε πως ο φόβος πραξικοπήματος ήταν πραγματικός και όχι αποτέλεσμα παραπλανητικής προπαγάνδας της ομάδας του Ανδρέα Παπανδρέου και των κομμουνιστών. 290 Η κρίση κορυφώθηκε με την παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου στις 15 Ιουλίου. Το ίδιο απόγευμα ορκίστηκε πρωθυπουργός ο πρόεδρος της Βουλής Αθανασιάδης Νόβας, ενώ η Αθήνα εδονείτο από συλλαλητήρια εναντίον του. Την επομένη, ο Μητσοτάκης ανακοίνωσε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Νόβα και ανέλαβε το υπουργείο Συντονισμού, αφού όμως είχε προηγηθεί η παρέμβαση του Άνσουτζ. Ο Κωστόπουλος είχε μόλις συναντηθεί με τον Νόβα, τον Μητσοτάκη και

85 τον Παπασπύρου. Οι δύο τελευταίοι ήταν αποθαρρημένοι από τη στάση των βουλευτών της Ε.Κ. έναντι του Νόβα και δίσταζαν να ορκιστούν υπουργοί. Η σχετική τελετή είχε οριστεί για το πρωί εκείνης της ημέρας και εν συνεχεία αναβλήθηκε για τις 19:00. Ο Κωστόπουλος τηλεφώνησε στον Άνσουτζ στις 17:30, εξήγησε την κατάσταση και υποστήριξε ότι αν δεν προχωρούσαν στην ορκωμοσία του Μητσοτάκη και του Παπασπύρου οι δύο Παπανδρέου θα ήταν πολύ ισχυροί. Ζήτησε τη γνώμη του Άνσουτζ, και εκείνος του είπε ότι συμφωνούσε και πίστευε ότι «η δύναμη που θα καταφέρει να συγκεντρώσει η κυβέρνηση Νόβα, ακόμη και αν δεν έφθανε για να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση, θα διευκόλυνε τον επόμενο ηγέτη που θα εκαλείτο να δοκιμάσει». Αμέσως έπειτα από αυτήν την επικοινωνία, ο Κωστόπουλος τηλεφώνησε και πάλι στον Άνσουτζ και του είπε ότι ο Μητσοτάκης θα ορκιζόταν στις 19: Ο αμερικανός διπλωμάτης παρενέβη σε καθοριστική στιγμή και είναι πολύ πιθανόν ότι η επικοινωνία του με τον Κωστόπουλο βοήθησε ώστε να πεισθούν ο Μητσοτάκης και ο Παπασπύρου να ορκιστούν. Η παρέμβασή του, χωρίς προηγούμενες οδηγίες από την Ουάσιγκτον, δείχνει την αντίληψη που είχε ο ίδιος για το ρόλο του στις κρίσιμες εκείνες ώρες. Η πρεσβεία θεωρούσε ότι η ενέργεια του Μητσοτάκη καθιστούσε πιο αξιόπιστη την προσπάθεια του Νόβα να σχηματίσει βιώσιμη κυβέρνηση, υπογράμμιζε όμως ότι η τελική επιτυχία του εγχειρήματος ήταν εξαιρετικά δύσκολη. 292 Η πρεσβεία ανεκάλυπτε ότι ο Νόβας βρισκόταν σε συνεννόηση με τον Κωνσταντίνο και τον Χοϊδά αρκετές ημέρες πριν από την 15η Ιουλίου, ενώ και ο Κόκκας είχε επαφές με τον σύμβουλο του βασιλέα επί μεγάλο διάστημα. Η σύνθεση της κυβέρνησης Νόβα δεν είχε όμως προγραμματιστεί στις λεπτομέρειές της από πριν. Ο υπουργός των Εξωτερικών Κωστόπουλος δεν είχε δώσει καμία ένδειξη στον Άνσουτζ, τον οποίο είχε δει λίγο πριν από την παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου, ότι θα συμμετείχε σε κυβέρνηση «αποστατών» της Ε.Κ. Μετά την ανάληψη του υπουργείου Άμυνας αποκάλυψε στον Άνσουτζ ότι είχε δεχτεί πιεστικό τηλεφώνημα του βασιλέα που τον ανάγκασε να υποκύψει. Όταν η κρίση αρχισε να κλιμακώνεται και τα συλλαλητήρια να πληθαίνουν στους δρόμους της Αθήνας, ο Άνσουτζ και η CIA άρχισαν να μεταδίδουν ένα κλίμα ανησυχίας στην Ουάσιγκτον. Εκτίμησή τους ήταν πως ο Ανδρέας είχε προβεί σε σιωπηλή συμφωνία με την ΕΔΑ για μαζικές κινητοποιήσεις. Σε τηλεγράφημά του, και ενώ οι διαδηλώσεις συνεχίζονταν στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, ο Άνσουτζ έγραφε: «Αν και δεν μπορούμε να το αποδείξουμε πλήρως, υποψιαζόμαστε πως υπάρχει κάποια συμφωνία ανάμεσα στον Ανδρέα και την ΕΔΑ για την τακτική που ακολουθούν τώρα. Τα οργανωτικά στελέχη της ΕΔΑ θα προσπαθήσουν ούτως ή άλλως να εκμεταλλευθούν, όπως έκαναν χθες το βράδυ, οιαδήποτε διαδήλωση και τυχόν διαδηλώσεις βίας που βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στη συμμετοχή κομμουνιστικών οργανώσεων, για την επιτυχία τους». 293 Ο Άνσουτζ επέρριπτε τώρα την ευθύνη στον Ανδρέα για τα επεισόδια που είχαν συγκλονίσει την πρωτεύουσα. Η διαπίστωσή του πως ο Ανδρέας συνεργαζόταν με την ΕΔΑ αποτελούσε «κόκκινη σημαία» για τους ιθύνοντες του Στέητ Ντηπάρτμεντ και της CIA. Οι αμερικανικές υπηρεσίες ενίσχυσαν το κλίμα της καχυποψίας, όταν διαπίστωσαν πως ο Ανδρέας είχε συχνές συναντήσεις με τον ηγέτη της ΕΔΑ Λεωνίδα Κύρκο. Η αναμέτρηση του παλατιού με τον Παπανδρέου δεν αποτελούσε πλέον απλή κοινοβουλευτική περιπέτεια, αλλά έθετε σε κίνδυνο τη σταθερότητα του πολιτικού συστήματος και, το κυριότερο, έδινε τη δυνατότητα στην αριστερά να εκμεταλλευθεί προς όφελός της την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί. Η περιγραφή του Άνσουτζ έδινε συνεπώς την εντύπωση ότι κινδύνευαν τα πάγια αμερικανικά συμφέροντα στην Ελλάδα. Η κυβέρνηση Νόβα ήταν ασταθής και ο Άνσουτζ ήλπιζε ότι οι δύο ισχυροί εκδότες, ο Λαμπράκης και ο Κόκκας, θα συμφωνούσαν σε μια λύση για την άρση του αδιεξόδου. Ο Άνσουτζ φρονούσε ότι ο

86 Λαμπράκης θα επιχειρούσε να εδραιώσει την επιρροή του στην Ε.Κ., υποστηρίζοντας τον Στεφανόπουλο ως διάδοχο του Νόβα. Ήξερε όμως ότι θα έπρεπε να προηγηθεί μια συμφωνία των δυο εκδοτών, που ήταν αντίπαλοι, ώστε να μοιράσουν την επιρροή τους στο κόμμα. Ο αμερικανός διπλωμάτης δεν έχασε την ευκαιρία να προσθέσει στο σχετικό τηλεγράφημά του πως οι εφημερίδες του συγκροτήματος Λαμπράκη είχαν παίξει «ανεύθυνο και οπουρτουνιστικό ρόλο» και να σημειώσει ακόμη ότι, αν ο Λαμπράκης είχε ασκήσει πίεση στον Γεώργιο Παπανδρέου να αποφύγει τη σύγκρουση με το παλάτι για τον Γαρουφαλιά, η όλη κρίση θα είχε αποτραπεί. 294 Οι Αμερικανοί επεσήμαιναν στους έλληνες συνομιλητές τους πως έπρεπε να στηρίξουν την προσπάθεια του Νόβα να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Κόκκας διαμαρτυρήθηκε στον Άνσουτζ, όταν πληροφορήθηκε από κάποιους ότι οι Αμερικανοί προτιμούσαν τη λύση Στεφανόπουλου. Ο Άνσουτζ του εξήγησε ότι οι φήμες δεν αληθεύουν και πως «η πρεσβεία δεν βρίσκεται τώρα πίσω από τη λύση Στεφανόπουλου ή οιαδήποτε παρόμοια φόρμουλα. Θεωρεί αντιθέτως ότι η κυβέρνηση Νόβα πρέπει να εξαντλήσει κάθε περιθώριο και ευκαιρία προτού επιβληθεί κάποια άλλη λύση». Ο Άνσουτζ παρατηρούσε πως καμία πλευρά, ούτε οι Παπανδρέου με τον Λαμπράκη ούτε και οι Κόκκας, Μητσοτάκης και Νόβας, δεν είχε στρατηγικά σχέδια για την έξοδο από την πολιτική παράλυση που είχε προκύψει. 295 Σειρά βουλευτών της Ε.Κ. συμμερίζονταν τις ανησυχίες τους με στελέχη του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας και τον Τζωρτζ Ιωαννίδη, που κάλυπτε τις πολιτικές εξελίξεις για τον σταθμό της CIA. Ο Ιωαννίδης συνήθιζε να παρακολουθεί συχνά από τον εξώστη της Βουλής τις θυελλώδεις συζητήσεις και ψηφοφορίες. Μετά το τέλος τους κυκλοφορούσε στους διαδρόμους και συζητούσε με βουλευτές όλων των αποχρώσεων. Ορισμένοι βουλευτές της Ε.Κ. αντιμετώπιζαν ένα σημαντικό δίλημμα: δεν ήξεραν αν έπρεπε να ψηφίσουν την κυβέρνηση Νόβα ή να επιμείνουν στην παραμονή του Γεωργίου Παπανδρέου στην αρχηγία του κόμματος και την επάνοδό του στην πρωθυπουργία. Δύο νέοι πολιτικοί, ο υφυπουργός Άμυνας Μιχάλης Παπακωνσταντίνου και ο υφυπουργός Εμπορίου Σπανορήγας εξήγησαν σε στέλεχος της πρεσβείας ότι έβλεπαν ως μοναδική λύση το σχηματισμό κυβέρνησης υπό τον Στεφανόπουλο. Η πρεσβεία ερμήνευσε τη στάση τους ως ένδειξη εγκατάλειψης του Γεωργίου Παπανδρέου ακόμη και από πιστούς υποστηρικτές του. Κατά την άποψη των αναλυτών της πρεσβείας, οι βουλευτές αυτοί συνειδητοποιούσαν ότι με δεδομένη την απόφαση του βασιλέα να μην προκηρύξει νέες εκλογές ούτε και να δεχτεί ξανά τον Γεώργιο Παπανδρέου ως πρωθυπουργό, η μόνη εναλλακτική λύση ήταν η συνέχιση των διαδηλώσεων και των απεργιών και η σύμπραξη της Ε.Κ. με την ΕΔΑ. Οι ίδιοι οι βουλευτές της Ε.Κ., έγραφε ο Άνσουτζ, δυσκολεύονται να παρακολουθήσουν τις εξελίξεις και προσπαθούν να μαντέψουν σε ποια κατεύθυνση τείνουν. Τη μια ημέρα οι πιθανότητες του Στεφανόπουλου να σχηματίσει νέα κυβέρνηση είναι μειωμένες, την επομένη εμφανίζονται αυξημένες, χωρίς κανείς να μπορεί να προβλέψει τι θα γίνει την μεθεπομένη. 296 Στο διάστημα από 16 έως 21 Ιουλίου, η Αθήνα και άλλες πόλεις συγκλονίζονταν καθημερινά από διαδηλώσεις οπαδών των Παπανδρέου. Στις 20 Ιουλίου, ο πρώην πρωθυπουργός ηγήθηκε πομπής εκατοντάδων αυτοκινήτων στους κεντρικούς δρόμους της Αθήνας, ενώ την επομένη σκοτώθηκε το πρώτο θύμα των διαδηλώσεων, ο φοιτητής Σωτήρης Πέτρουλας. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ανησυχούσε για τα επεισόδια και την ασφάλεια των Αμερικανών που βρίσκονταν στην Ελλάδα. Σε τηλεγράφημα προς την πρεσβεία ζητούσε να ληφθούν μέτρα για την προστασία του προσωπικού και του κτιρίου, σε περίπτωση επιθέσεων «από τις μάζες». Ο Άνσουτζ, από την πλευρά του, ζητούσε να αναβληθούν όλες οι επίσημες επισκέψεις Αμερικανών στην Ελλάδα, τόσο για λόγους ασφαλείας, όσο και γιατί δεν θα έβρισκαν υπευθύνους συνομιλητές, μια και κανείς υπουργός δεν γνώριζε αν θα βρισκόταν στη θέση του το πρωί της επομένης.

87 Οι συνωμοσίες των στρατιωτικών Η πολιτική κρίση είχε δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για τις συνωμοτικές ομάδες που εξακολουθούσαν να συζητούν, με μεγαλύτερη ένταση τώρα, την οργάνωση πραξικοπήματος. Οι αμερικανικές υπηρεσίες επεσήμαναν το γεγονός ότι ο Γαρουφαλιάς, λίγες ημέρες προτού φύγει από το υπουργείο Άμυνας (τη θέση του κατέλαβε ο Σταυρός Κωστόπουλος), μετέθεσε δεκαπέντε αξιωματικούς που είχαν σχέσεις με τον ΙΔΕΑ σε θέσεις-κλειδιά στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Η CIA έβλεπε ότι το παλάτι έθετε σε λειτουργία το μηχανισμό οργάνωσης του πραξικοπήματος, για να τον χρησιμοποιήσει σε περίπτωση που οι εξελίξεις ξέφευγαν εντελώς από τον έλεγχό του και ο Γεώργιος Παπανδρέου αποφάσιζε να κλιμακώσει την αντιπαράθεση. Την ίδια περίοδο, η συνωμοτική ομάδα του Παπαδόπουλου άρχισε πάλι να ενεργοποιείται. Οι συνταγματάρχες που μετείχαν σε αυτήν λάμβαναν μέρος σε συναντήσεις, στις οποίες αντάλλασσαν απόψεις για τις πολιτικές εξελίξεις και το σχεδιασμό πραξικοπήματος. Εκπρόσωπος της ομάδας ζήτησε να συναντήσει στέλεχος της πρεσβείας μέσα στον Ιούλιο για να διαπιστώσει κατά πόσον η Ουάσιγκτον ήταν διατεθειμένη να δώσει το «πράσινο φως». 297 Η ένταση είχε φτάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα. Ορισμένοι συνωμότες αξιωματικοί σχεδίαζαν ακόμη και τη δολοφονία πρωταγωνιστών της πολιτικής σκηνής, τους οποίους θεωρούσαν υπευθύνους για την κατάσταση που επικρατούσε στους δρόμους της Αθήνας και στο κοινοβούλιο. Ο αντισμήναρχος Πανουτσόπουλος, υπεύθυνος ασφαλείας του Γενικού Επιτελείου Αεροπορίας, πλησίασε τον αμερικανό αεροπορικό ακόλουθο Τσαρλς Πέρκινς και τον ρώτησε αν υπάρχουν «δολοφονικά όργανα που να μην είναι μεγαλύτερα από ένα πακέτο τσιγάρα και που να εκτοξεύουν βέλη με δηλητήριο». 298 Ο αμερικανός στρατιωτικός ενημέρωσε μεν τη μυστική υπηρεσία της Αεροπορίας και του Πενταγώνου για τη συνομιλία του με τον Πανουτσόπουλο, αλλά δεν έδωσε ποτέ απάντηση στον ίδιο. Το Πεντάγωνο ενημέρωσε ταυτόχρονα το αρχηγείο της CIA στο Λάνγκλεϋ για το αίτημα του Πανουτσόπουλου. 299 Από την έκθεση του ακολούθου και τη σχετική αλληλογραφία δεν προκύπτει σαφώς ποιος θα ήταν ο στόχος του έλληνα αντισμηνάρχου, εφόσον κατάφερνε να προμηθευτεί τη συσκευή που αναζητούσε. Ο Πανουτσόπουλος διατηρούσε στενές σχέσεις με τον απόστρατο πτέραρχο Μητσάκο, το όνομα του οποίου βρίσκεται πίσω από τις περισσότερες συνωμοτικές προσπάθειες οργάνωσης πραξικοπήματος κατά τη δεκαετία του '60. Οι χειρισμοί του Άνσουτζ Οι διαβουλεύσεις και οι συνωμοσίες των πολιτικών συνεχίζονταν με τον ίδιο ρυθμό. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ασκούσε αφόρητη πίεση στους βουλευτές της Ε.Κ. που του είχαν μείνει πιστοί, να μη δώσουν ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Νόβα. Ο βασιλέας επέστρεψε από την Κέρκυρα στις 28 Ιουλίου για να συμμετάσχει προσωπικά στις προσπάθειες ενίσχυσης του Νόβα. Ένα από τα σενάρια που συζητούσαν ήταν η ανάθεση της πρωθυπουργίας στον διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος Ξενοφώντα Ζολώτα. Η πρεσβεία είχε ενημερωθεί από στελέχη της Ε.Κ. ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου θα δεχόταν αυτή τη λύση, εφόσον ορίζονταν εκλογές εντός μικρού χρονικού διαστήματος. Οι Αμερικανοί έβρισκαν διασκεδαστικές τις «βυζαντινές» αποχρώσεις του ελληνικού πολιτικού παιχνιδιού και τις συνεχώς εξελισσόμενες συμμαχίες. Για παράδειγμα, ο Ηλίας Τσιριμώκος είχε μια συνάντηση στις 27 Ιουλίου με τον προσωπικό σύμβουλο του Κωνσταντίνου, Χοϊδά, κατά την οποία συζήτησαν τρόπους για την άρση του αδιεξόδου, χωρίς όμως την επάνοδο του Γεωργίου

88 Παπανδρέου στην εξουσία. Την επομένη, ο Τσιριμώκος ήταν βασικός ομιλητής σε μεγάλη συγκέντρωση υποστήριξης του Γεωργίου Παπανδρέου στη Θεσσαλονίκη... Η κρίση πήρε νέες διαστάσεις στις 30 Ιουλίου, όταν σημειώθηκαν έντονες αντεγκλήσεις και επεισόδια στη Βουλή. Ο Πρόεδρος του σώματος Μπαλταζής, που ανήκε στους υποστηρικτές του Γεωργίου Παπανδρέου, ανακοίνωσε ότι η ολομέλεια δεν μπορούσε να συγκληθεί λόγω έλλειψης απαρτίας. Εν συνεχεία δήλωσε ότι η κυβέρνηση Νόβα δεν είχε πάρει ψήφο εμπιστοσύνης εντός δεκαπενθημέρου, όπως όριζε το Σύνταγμα, και συνεπώς είχε τυπικά καταψηφιστεί. Ο Άνσουτζ, σε τηλεγράφημά του, χαρακτήριζε τη συνεδρίαση «φιάσκο» και «πραγματικό πλήγμα στο ελληνικό κοινοβουλευτικό σύστημα». 300 Οι ενδείξεις και από τις δύο πλευρές ήταν ανησυχητικές. Η Μαργαρίτα Παπανδρέου, σύζυγος του Ανδρέα, μετέφερε στην πρεσβεία την απόφαση του Γεωργίου Παπανδρέου να επιμείνει στην προκήρυξη νέων εκλογών και να μη δεχτεί την επιστροφή των αποστατών στην Ε.Κ. Ο Χοϊδάς, από την πλευρά του παλατιού, εξηγούσε ότι ο Κωνσταντίνος ήταν αποφασισμένος να βοηθήσει τον Νόβα να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης, και, αν αποτύχαινε, θα δοκίμαζε να σχηματίσει κυβέρνηση με άλλον πρωθυπουργό. Ο Άνσουτζ ανησυχούσε πως ο Γεώργιος Παπανδρέου θα επέμενε ότι η κυβέρνηση Νόβα ήταν παράνομη, προκαλώντας νέα, οξύτερη συνταγματική κρίση. Στην Ουάσιγκτον, εν τω μεταξύ, ο αρμόδιος υφυπουργός Τζωρτζ Μπωλ έχει αρχίσει να υποπτεύεται ότι ο Άνσουτζ είχε εμπλακεί στην ελληνική πολιτική σκηνή, πέρα από τα επιτρεπόμενα όρια για ξένο διπλωμάτη. Σε συνομιλία του με τον στενό του συνεργάτη Χάντλεϋ, ο Μπωλ του είπε ότι «είχε ένα περίεργο συναίσθημα για τον Άνσουτζ, ότι έχει αναμειχθεί πιο βαθιά σε αυτήν την ιστορία, εκφράζοντας περισσότερες απόψεις από όσες χρειάζεται». Ο Μπωλ ζήτησε από τους συνεργάτες του να παρακολουθούν τους 301 χειρισμούς του Άνσουτζ με προσοχή. Ο Χάντλεϋ απάντησε ότι πράγματι ο Άνσουτζ δρούσε περισσότερο ως πρέσβης παρά ως επιτετραμμένος, εξήγησε όμως ότι δεν συμμεριζόταν τις ανησυχίες του Μπωλ. Η συζήτηση συνεχίστηκε και ο Μπωλ επέμεινε ότι ο Άνσουτζ χρειαζόταν παρακολούθηση και τόνισε ότι «ο Άνσουτζ δεν μπορεί μεν να αγνοήσει τον Βασιλέα, αλλά ελπίζω ότι δεν θα πλήξει τον Παπανδρέου». 302 Τις ανησυχίες του Μπωλ συμμερίζονταν και οι άλλοι αξιωματούχοι του Στέητ Ντηπάρτμεντ, που είχαν την ευθύνη για τις ελληνικές υποθέσεις. Ο Φίλιπς Τάλμποτ, που είχε ήδη αποφασιστεί να έλθει στην Αθήνα ως πρέσβης αργότερα το φθινόπωρο του 1965, πίστευε ότι ο Άνσουτζ είχε επιδείξει την τάση να αναμειγνύεται περισσότερο από ό,τι ήταν επιτρεπτό στα ελληνικά πολιτικά πράγματα. Ο Μπωλ συνήθιζε να πίνει ένα ποτό αργά το απόγευμα με τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ και να συζητούν ανεπίσημα τις πιο σημαντικές εξελίξεις της ημέρας. Ο Τάλμποτ θυμάται πως οι δύο άνδρες συζητούσαν αρκετά συχνά την κρίση στην Ελλάδα και πως ο Μπωλ είχε αναπτύξει τις αντιρρήσεις του για τον τρόπο που δρούσε ο Άνσουτζ. 303 Ο Μπωλ και ο Τάλμποτ ανησυχούσαν επίσης γιατί δεν ήθελαν να βρεθεί προ τετελεσμένων γεγονότων ο τελευταίος, όταν θα ανελάμβανε τα καθήκοντά του στην πρεσβεία της Αθήνας. Στις 30 Ιουλίου, ο βασιλέας ζήτησε να δει τον Άνσουτζ, για να του ζητήσει τη συνδρομή της Ουάσιγκτον στην ενίσχυση του Νόβα, δεδομένου ότι όλα έδειχναν ότι δεν θα εξασφάλιζε ψήφο εμπιστοσύνης. Η Ουάσιγκτον έστειλε οδηγίες στον Άνσουτζ να είναι εξαιρετικά διακριτικός στις επαφές του με το παλάτι, ώστε να μην «εμπλακεί άκαιρα ο αμερικανικός παράγοντας τις παραμονές της άφιξης του νέου πρέσβη». 304 Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ υποστήριζε έως και τα τέλη Ιουλίου ότι δεν υπήρχε λόγος για ανοικτή, άμεση αμερικανική παρέμβαση, είτε υπέρ του βασιλέα είτε για την άρση του αδιεξόδου που είχε σημειωθεί. Αντίθετα, ο σταθμός της CIA στην Αθήνα, που διατηρούσε στενές σχέσεις με τον

89 Κωνσταντίνο, επέμενε ότι ήταν ανάγκη να εκδηλωθεί αμερικανική επιχείρηση που θα βοηθούσε το σχηματισμό σταθερής κυβέρνησης. Οι εκτιμήσεις της CIA είχαν καταστεί αφορμή για έναν συνεχή, ζωηρό διάλογο, τόσο στην Αθήνα, στις συσκέψεις της ηγεσίας της πρεσβείας, όσο και στην Ουάσιγκτον. Η πτώση της κυβέρνησης Νόβα Οι πρώτες ημέρες του θερμού Αυγούστου του 1965 έδειχναν ότι ο Νόβας δεν θα μπορούσε να κερδίσει ψήφο εμπιστοσύνης. Ο τραπεζίτης Σταύρος Κωστόπουλος, που έχει αναλάβει το υπουργείο Άμυνας, αντικαθιστώντας τον Γαρουφαλιά, δεν έκρυβε την ανησυχία του για την εξέλιξη της κρίσης. Ο κεντρώος πολιτικός ήταν από τους λίγους πρωταγωνιστές που έβλεπαν αποστασιοποιημένα τη διάσπαση της Ε.Κ. και τη διένεξη του παλατιού με τον Παπανδρέου. Στις 2 Αυγούστου είχε μια μακρά, αποκαλυπτική συνομιλία με τον Άνσουτζ. Ο Κωστόπουλος παραδέχτηκε ότι η πλέον ακίνδυνη λύση στο αδιέξοδο θα ήταν η επιστροφή του Γεωργίου Παπανδρέου στην πρωθυπουργία, χωρίς όμως να αναλάβει το υπουργείο Άμυνας και χωρίς τη συμμετοχή του Ανδρέα στην κυβέρνηση. Ο Κωστόπουλος πίστευε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου θα δεχόταν πιθανώς αυτόν το συμβιβασμό, αλλά δεν ήταν καθόλου βέβαιος για τις διαθέσεις του βασιλέα. Πρόβλεψή του ήταν ότι ύστερα από μερικούς μήνες η δημοτικότητα του Γεωργίου Παπανδρέου θα έπεφτε κατακόρυφα και η απομάκρυνσή του από την πρωθυπουργία θα ήταν πλέον πολύ πιο εύκολη. Ο Άνσουτζ δεν συμφωνούσε με την τελευταία εκτίμηση. Φρονούσε αντιθέτως ότι θα ήταν πολύ δύσκολο να εκδιωχθεί ο ηλικιωμένος πολιτικός αν επέστρεφε θριαμβευτικά στον πρωθυπουργικό θώκο. 305 Οι Αμερικανοί είχαν αντιληφθεί εν τω μεταξύ πως το παλάτι είχε θέσει σε λειτουργία το μηχανισμό επιβολής «εξωκοινοβουλευτικής κυβέρνησης» με την υποστήριξη του στρατού. Οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν επισημάνει ότι τις τελευταίες ημέρες πριν από την κρίσιμη ψηφοφορία που θα έκρινε την τύχη της κυβέρνησης Νόβα, το επιτελείο είχε ενισχύσει τις στρατιωτικές μονάδες στην περιοχή γύρω από την Αθήνα. Ο βασιλέας και ο αρχηγός του ΓΕΣ στρατηγός Γεννηματάς υποστήριζαν ότι στόχος των μετακινήσεων ήταν η προληπτική λήψη μέτρων για λόγους ασφαλείας και όχι η επιβολή δικτατορίας. 306 Ο υπουργός Άμυνας Κωστόπουλος εκμυστηρεύθηκε στον Άνσουτζ πως το συνεχιζόμενο αδιέξοδο θα μπορούσε να οδηγήσει σε δικτατορία. Οι αρχηγοί των Ενόπλων Δυνάμεων είχαν υποσχεθεί ότι δεν θα αναλάμβαναν πρωτοβουλίες. Την ίδια όμως στιγμή είχαν δηλώσει ότι θα υποστήριζαν όποια κυβέρνηση διόριζε ο βασιλέας, ακόμη κι αν αυτή δεν είχε την υποστήριξη του κοινοβουλίου. 307 Ο Κωστόπουλος πίστευε ότι η στρατιωτική λύση θα αποδεικνυόταν καταστροφική και θα οδηγούσε στον «έλεγχο της χώρας από τους κομμουνιστές μέσα σε 2-3 χρόνια». Οι ανησυχίες του Κωστόπουλου και οι μαζικές κινητοποιήσεις και επιθέσεις εναντίον των Αμερικανών είχαν επηρεάσει τον Άνσουτζ. Στο τηλεγράφημα στο οποίο περιέγραφε τη συνομιλία με τον Κωστόπουλο επεσήμανε τον κίνδυνο νέας εμφύλιας σύρραξης, λόγω της ενδεχόμενης ένοπλης αντίστασης των κομμουνιστών και της πιθανής ανάμειξης των ανταρτών που είχαν διαφύγει στο ανατολικό μπλοκ το Ο Άνσουτζ ανέφερε ότι οι δύο Παπανδρέου είχαν διατυπώσει έμμεσα παρόμοιες απειλές και ζωγράφιζε με μελανά χρώματα τον κίνδυνο συνεργασίας του Παπανδρέου με τους κομμουνιστές. 308 Προφανώς, υπό την επιρροή της εμπειρίας του στην Ελλάδα μετά το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, ο Άνσουτζ έπαιρνε πολύ σοβαρά τον κίνδυνο νέου εμφύλιου. Ο Κωστόπουλος ζήτησε από τον Άνσουτζ να προτρέψει το παλάτι και τον Παπανδρέου να επιδείξουν μετριοπάθεια και σύνεση. Ειδικά για τον Παπανδρέου πίστευε ότι οι Αμερικανοί έπρεπε να του

90 υπενθυμίσουν ότι ήταν ανάγκη να βρεθεί συμβιβαστική κοινοβουλευτική λύση, όχι μόνο χάριν της εσωτερικής σταθερότητας αλλά και των συμφερόντων της δυτικής συμμαχίας. «Ο βασιλέας είναι αποφασισμένος να πράξει ό,τι είναι καλό για την Ελλάδα», τόνισε και πρόσθεσε με έκδηλη απογοήτευση: «Προσπάθησα να του δείξω ότι δεν είναι μόνον ο βασιλέας αλλά και η Βουλή που πρέπει να αποφασίσει τι είναι καλό για τη χώρα». Ο υπουργός της κυβέρνησης Νόβα ήταν προβληματισμένος από τη συμπεριφορά του Κωνσταντίνου και αναρωτήθηκε «ποιος ήταν υπεύθυνος για την παιδεία του;». 309 Ο Κωστόπουλος δεν μπόρεσε να πείσει τον Άνσουτζ ότι η αμερικανική παρέμβαση ήταν αναγκαία. Ο αμερικανός επιτετραμμένος ισχυρίστηκε ότι είχε κάνει ό,τι μπορούσε για να αποφύγει την εμπλοκή του στην εξέλιξη της κρίσης. Αναφέρθηκε χαρακτηριστικά στη δυσαρέσκεια του παλατιού λόγω της προσπάθειας του Άνσουτζ να προωθήσει τη φόρμουλα για τη διαδοχή του Γαρουφαλιά από πρόσωπο που θα τύχαινε της κοινής αποδοχής του παλατιού και του Παπανδρέου. Ο Κωστόπουλος γέλασε και σχολίασε πως πράγματι του είχε προξενήσει εντύπωση η απουσία της παραδοσιακής ανάμειξης των Αμερικανών. Ο Άνσουτζ απάντησε ειρωνικά πως το γεγονός ότι ο Τύπος δεν είχε βάλει στο στόχαστρο τον αμερικανικό παράγοντα δεν οφειλόταν σε διπλωματική επιδεξιότητα του ιδίου, διότι, εάν τα κόμματα αποφάσιζαν για δικούς τους λόγους να καταγγείλουν την «παρέμβαση των Αμερικανών», οι επιθέσεις του Τύπου θα ακολουθούσαν αμέσως. Τα ξημέρωμα της 5ης Αυγούστου, η κυβέρνηση Νόβα καταψηφίσθηκε. Έξω από τη Βουλή ζητωκραύγαζαν χιλιάδες συγκεντρωμένοι οπαδοί του Γεωργίου Παπανδρέου. Το παλάτι είχε να αντιμετωπίσει κρίσιμα διλήμματα: ή θα προκήρυττε εκλογές ή θα ανέθετε την πρωθυπουργία και πάλι στον Γεώργιο Παπανδρέου ή θα έπρεπε να αναζητήσει νέο πρωθυπουργό. Η λύση Στεφανόπουλου συγκέντρωνε τις προτιμήσεις πολλών ισχυρών παραγόντων. Το πρόβλημα ήταν πως ο ίδιος έμοιαζε αναποφάσιστος και δίσταζε να αναλάβει την ευθύνη, ενώ οι παρασκηνιακοί υποστηρικτές του δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν στη σύνθεση της κυβέρνησης. Λίγες ώρες μετά την καταψήφιση της κυβέρνησης Νόβα, η Αθήνα κατακλύσθηκε από φήμες πως νέος πρωθυπουργός θα ανελάμβανε ο Ηλίας Τσιριμώκος. Ο Άνσουτζ περιέγραφε με ανησυχία τις εξελίξεις και προέβλεπε πως ο Τσιριμώκος θα συναντούσε έντονες αντιδράσεις από τον συντηρητικό χώρο, λόγω των προτέρων σχέσεών του με την αριστερά. Η πρεσβεία είχε πληροφορηθεί από συντηρητικούς κύκλους που διατηρούσαν στενές σχέσεις με το παλάτι πως συζητείτο το σενάριο πραξικοπήματος, σε περίπτωση που ο βασιλέας δεν μπορούσε να βρει διέξοδο στην κρίση. Ο Άνσουτζ παρατηρούσε ότι ο βασιλέας μπορεί να προτιμήσει μιαν εξωκοινοβουλευτική λύση με την υποστήριξη του στρατού παρά να επιστρέψει την πρωθυπουργία στον Γεώργιο Παπανδρέου. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος είχε παρ' όλα αυτά δηλώσει, λίγες ώρες μετά την καταψήφιση της κυβέρνησης Νόβα, ότι δεν υπήρχε περίπτωση να επιβάλει στρατιωτικό καθεστώς. 310 Νέες συνωμοσίες Παρά τις διαβεβαιώσεις του Κωνσταντίνου, οι εκπρόσωποι μιας συνωμοτικής ομάδας που λειτουργούσε εν γνώσει του πλησίασαν την πρεσβεία και ζήτησαν να τους δοθεί το «πράσινο φως» για την οργάνωση πραξικοπήματος. Οι εκπρόσωποι της οργάνωσης, οι οποίοι είχαν συναντηθεί με τον Άνσουτζ και άλλους αμερικανούς αξιωματούχους το φθινόπωρο του 1964 και είχαν συμφωνήσει να κρατήσουν την επαφή τους με την πρεσβεία, ισχυρίστηκαν ότι αποτελούν συνέχεια της μυστικής οργάνωσης ΙΔΕΑ. Η ομάδα περιλάμβανε απόστρατους ναυάρχους και στρατηγούς, 25 ανώτατους αξιωματικούς και τους περισσότερους συνταγματάρχες που υπηρετούσαν στο στρατό.

91 Την ευθύνη για τη διοίκηση της ομάδας είχε η εκτελεστική επιτροπή που απαρτιζόταν από 20 απόστρατους και εν ενεργεία αξιωματικούς. Τα στελέχη της είχαν τακτικές συναντήσεις και η οργάνωση ήταν γνωστή στο παλάτι, αλλά δεν διατηρούσε σχέσεις με κανένα πολιτικό κόμμα. Πρωταγωνιστικό ρόλο στη διοίκησή της διαδραμάτιζαν οι απόστρατοι αξιωματικοί της αεροπορίας Σκαρμαλιωράκης και Μητσάκος και ο πρώην αρχηγός της ΚΥΠ στρατηγός Αλέξανδρος Νάτσινας. 311 Κύριος εκπρόσωπος της ομάδας ήταν απόστρατος αξιωματικός, το όνομα του οποίου δεν αποκαλύπτεται στα αμερικανικά έγγραφα. Είναι όμως πολύ πιθανόν ότι πρόκειται για τον Σκαρμαλιωράκη, ο οποίος είχε ανάλογες επαφές με Αμερικανούς στο παρελθόν. Ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ Λαγουδάκης, που ήταν αποδέκτης των σχετικών αναφορών, είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο σύνδεσμος με τους αμερικανούς αξιωματούχους ήταν μάλλον ο απόστρατος αυτός αξιωματικός της Αεροπορίας. Οι εκπρόσωποι της ομάδας συναντήθηκαν με αμερικανούς αξιωματικούς που υπηρετούσαν στο γραφείο του στρατιωτικού ακολούθου. Ζήτησαν να συναντηθούν με έναν ειδικό απεσταλμένο της αμερικανικής κυβέρνησης, ο οποίος θα ήταν εξουσιοδοτημένος να μεταφέρει τις προτάσεις τους στην υψηλότερη δυνατή αρχή στην Ουάσιγκτον. Υπογράμμισαν ότι δεν είχαν εμπιστοσύνη στην αμερικανική πρεσβεία ή στη CIA και γι' αυτό προτιμούσαν να γίνει η επαφή τους απευθείας με την Ουάσιγκτον. Οι εκπρόσωποι των συνωμοτών εξήγησαν ότι δεν περίμεναν πως οι ΗΠΑ θα υποστήριζαν ανοικτά το πραξικόπημά τους. «Οι ΗΠΑ θα το καταδικάσουν επίσημα», είπε ένας συνωμότης, προσθέτοντας όμως ότι αμέσως μετά την επιβολή δικτατορίας οι ΗΠΑ θα υποστήριζαν 312 το καθεστώς με την παροχή οικονομικής βοήθειας και την άμεση αναγνώρισή του. Πρωτη φορά συνωμοτική ομάδα δεν επιζητούσε τόσο το «πράσινο φως» από τους Αμερικανούς για να προχωρήσει σε πραξικόπημα, όσο ένα...«πορτοκαλί φως», δηλαδή τη διαβεβαίωση πως η Ουάσιγκτον δεν θα στρεφόταν εναντίον τους αφού κατελάμβαναν την εξουσία. Πρόκειται για ουσιαστική διαφορά, που αποκτά ιδιαίτερη σημασία υπό το φως των κατοπινών εξελίξεων που οδήγησαν στην 21η Απριλίου. Οι εκπρόσωποι της συνωμοτικής οργάνωσης διευκρίνισαν στους συνομιλητές τους πως δεν θα προχωρούσαν στο πραξικόπημα χωρίς την έγκριση του βασιλέα και την αποδοχή των ΗΠΑ. Ήταν μάλιστα έτοιμοι να δεχτούν οιοδήποτε σχέδιο θα είχε την έγκριση των Αμερικανών. Οι έλληνες αξιωματικοί προχώρησαν ακόμη περισσότερο, δίνοντας την υπόσχεση πως το καθεστώς που θα επέβαλλαν θα έλυνε και το Κυπριακό. Ο Λαγουδάκης σημείωνε σε σχετική έκθεσή του πως οι συνωμότες ήταν πρόθυμοι να κάνουν μια συμφωνία με τις ΗΠΑ, βάσει της οποίας η Κύπρος θα εδιχοτομείτο και ένα τμήμα της θα δινόταν στην Τουρκία. Ο Λαγουδάκης επεσήμανε πως οι εκπρόσωποι της ομάδας θεωρούσαν ότι η υπόσχεση αυτή θα αποτελούσε επαρκές κίνητρο για να 313 αποσπάσουν την υποστήριξη των Αμερικανών. Ο σχεδιασμός του πραξικοπήματος ήταν σχεδόν έτοιμος και η οργάνωση χρειαζόταν τριάντα ημέρες, μετά το αμερικανικό έμμεσο «πράσινο φως», για να προχωρήσει στην εκτέλεσή του. Ένας απόστρατος αξιωματικός που συνομιλούσε με τους Αμερικανούς αποκάλυψε ότι ήταν ο σύνδεσμος της εκτελεστικής επιτροπής με τους διοικητές στρατιωτικών μονάδων στη Βόρεια Ελλάδα, τους οποίους είχαν μυήσει οι υποψήφιοι πραξικοπηματίες. Μεταξύ άλλων, τα στελέχη της ήταν έτοιμα, όπως δήλωσαν στους αμερικανούς συνομιλητές τους, να σκηνοθετήσουν διαδηλώσεις και να παρουσιάσουν άλλα «στοιχεία», που θα έδιναν μιαν εικόνα αναρχίας, ώστε να δικαιολογήσουν την επέμβασή τους. Ο βασιλέας γνώριζε ότι οι εκπρόσωποι της οργάνωσης θα ζητούσαν την υποστήριξη των Αμερικανών. Στόχος τους ήταν η επιβολή δικτατορίας επί μία πενταετία, κατά την οποία οι ΗΠΑ θα ηύξαναν σημαντικά την οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα, ώστε να ενισχύσουν πολιτικά το καθεστώς. Οι βουλευτικές εκλογές θα επραγματοποιούντο μετά την ολοκλήρωση της πενταετίας και εφόσον «είχαν λυθεί τα σημαντικά προβλήματα». 314 Η απάντηση της Ουάσιγκτον ήλθε μέσω των στρατιωτικών ακολούθων στην Αθήνα. Η αμερικανική

92 κυβέρνηση δεν πίστευε ότι ήταν αναγκαία η στρατιωτική επέμβαση για να λυθεί η πολιτική κρίση. Για μία ακόμη φορά οι αξιωματικοί που συνωμοτούσαν συστηματικά από το 1961 έβλεπαν ότι οι Αμερικανοί δεν συμμερίζονταν τις ανησυχίες τους. Οι εκπρόσωποι της οργάνωσης είχαν αρχίσει τη συζήτηση, τονίζοντας πως «μόνον οι ΗΠΑ μπορούν να σώσουν την Ελλάδα την 11η ώρα, εφόσον ενδιαφέρονται να την κρατήσουν στο δυτικό στρατόπεδο». Το όνομα του συνταγματάρχη Γεωργίου Παπαδόπουλου δεν αναφέρεται στην έκθεση του Λαγουδάκη, στην οποία ο έμπειρος αναλυτής προσπάθησε να καταγράψει το σύνολο των συνωμοτικών αποπειρών που κατέληξαν στην 21η Απριλίου Το γεγονός όμως ότι στην οργάνωση ανήκαν, σύμφωνα με τους εκπροσώπους της, οι περισσότεροι συνταγματάρχες καθώς και οι Μητσάκος και Σκαρμαλιωράκης καθιστά σχεδόν βέβαιη τη συμμετοχή του Παπαδόπουλου στο σχεδιασμό του πραξικοπήματος του Η βασική διαφορά με το 1967 είναι πως το θερμό εκείνο καλοκαίρι οι επίδοξοι πραξικοπηματίες είχαν επιλέξει να εκτελέσουν τα σχέδιά τους μόνο με την έγκριση του βασιλέα, ενώ την 21η Απριλίου του 1967 αποφάσισαν να ενεργήσουν μόνοι τους, όταν διαπίστωσαν ότι ο Κωνσταντίνος και οι Αμερικανοί δίσταζαν να δώσουν το «πράσινο φως». Ο Τσιριμώκος πρωθυπουργός Η φημολογία για επικείμενο πραξικόπημα εντάθηκε μετά την καταψήφιση της κυβέρνησης Νόβα. Το παλάτι και ορισμένοι βουλευτές της Ε.Κ. που είχαν αποχωρήσει από το κόμμα ζητούσαν από την αμερικανική πρεσβεία να παρέμβει, πείθοντας αναποφάσιστους βουλευτές να στηρίξουν τον πρωθυπουργό που θα διόριζε ο Κωνσταντίνος για να δοκιμάσει πάλι να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο διευθυντής του πολιτικού γραφείου του βασιλέα Χοϊδάς τηλεφώνησε το βράδυ της 9 ης Αυγούστου στον Άνσουτζ και του ζήτησε να ενθαρρύνει τον Στεφανόπουλο να προχωρήσει στο σχηματισμό κυβέρνησης. Αργότερα το ίδιο βράδυ, ο βουλευτής Γιάννης Τσουδερός συναντήθηκε με τον Άνσουτζ και αξιωματούχο του σταθμού της CIA. Ο Τσουδερός εξήγησε ότι ερχόταν από μια συνάντηση στη διάρκεια της οποίας ο Μητσοτάκης, ο Τσιριμώκος και ο Παπαπολίτης προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να πείσουν τον Στεφανόπουλο να αναλάβει την ευθύνη για το σχηματισμό κυβέρνησης, ενώ επεσήμανε πως πολλοί βουλευτές της Ε.Κ. θα εγκατέλειπαν τον Γεώργιο Παπανδρέου, εφόσον ο Στεφανόπουλος έκανε το κρίσιμο βήμα. Ο Τσουδερός υπογράμμισε εξάλλου πως «μια ενθαρρυντική κουβέντα από την πλευρά της πρεσβείας, θα ήταν εξαιρετικά σημαντική σε αυτό το σημείο». 315 Ο Άνσουτζ εξήγησε στον Τσουδερό πως ήλπιζε ότι «ο Στεφανόπουλος θα μπορέσει να πεισθεί να συνεχίσει τις προσπάθειές του έως ότου βεβαιωθεί ότι δεν μπορεί να πετύχει». Ο Τσουδερός έφυγε κατόπιν για να συναντήσει τον Στεφανόπουλο, ο οποίος τηλεφώνησε στον Άνσουτζ το επόμενο πρωί ενώπιον ομάδας βουλευτών. Ο Στεφανόπουλος ενημέρωσε τον αμερικανό διπλωμάτη πως θα συναντούσε σε λίγη ώρα τον βασιλέα για να του ανακοινώσει πως δεν θα δεχόταν την ευθύνη για το σχηματισμό κυβέρνησης. «Έχω δηλώσει τις τελευταίες 24 ώρες», έγραφε στο τηλεγράφημά του ο Άνσουτζ, «στον Τσουδερό και υπενόησα σαφώς στη συνομιλία μου με τον Στεφανόπουλο πως ο τελευταίος πρέπει να συνεχίσει τις προσπάθειές του. Το σύνολο των ψήφων της ΕΔΑ, του κόμματος των Προοδευτικών, οι 25 βουλευτές που συμμετείχαν στην κυβέρνηση Νόβα και οι 26 που υποστήριξαν χθες τον Στεφανόπουλο στην κοινοβουλευτική ομάδα της Ε.Κ. αρκούν για να σχηματιστεί κυβέρνηση. Υπό αυτές τις συνθήκες, θεώρησα ότι η πρεσβεία δεν έπρεπε να αποφύγει να ενθαρρύνει (σ. όσους θα υποστήριζαν την κυβέρνηση Στεφανόπουλου), εφόσον αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει στην πρόοδο που χρειάζεται για να αρθεί το σημερινό αδιέξοδο και να βρεθεί μεταβατική πολιτική λύση». Ο Άνσουτζ κατέληγε με τη διαπίστωση πως «η κατάσταση έφτασε σε σημείο που τα πράγματα ήταν πραγματικά κρίσιμα και δικαιολογούσαν προσεκτική προσπάθεια από την πλευρά μας». 316

93 Στο ίδιο τηλεγράφημα, ο επιτετραμμένος ανέφερε πως ο σταθμάρχης της CIA πίστευε ότι «μέσα στα όρια των μέσων που διαθέτει η πρεσβεία, έχουμε δώσει τη μέγιστη δυνατή υποστήριξη στον Νόβα και τον Στεφανόπουλο, σύμφωνα πάντοτε με τη διακριτικότητα την οποία προσπαθούμε να τηρήσουμε». Στο σημείο αυτό, ο Άνσουτζ εξέφραζε την ελπίδα ότι «το Στέητ Ντηπάρτμεντ θα απαντήσει θετικά, την κατάλληλη στιγμή, σχετικά με τις εισηγήσεις που έχω κάνει για το πρόγραμμα 480. Η στιγμή αυτή δεν έφτασε ακόμη και μπορεί να καθυστερήσει ακόμη μερικές ημέρες». 317 Από το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος δεν είναι σαφές ποιες ακριβώς ήταν οι εισηγήσεις του Άνσουτζ. Από τις μετέπειτα εξελίξεις προκύπτει όμως ότι, σε συνεργασία με το σταθμό της CIA, είχε προτείνει τη χρηματοδότηση βουλευτών που δίσταζαν να υποστηρίξουν τις προσπάθειες του βασιλέα για το σχηματισμό κυβέρνησης. Όπως θα δούμε όμως αργότερα, η κυβέρνηση Τζόνσον απέρριψε τελικά τις εισηγήσεις της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έστειλε τηλεγράφημα στον Άνσουτζ, τονίζοντας ότι «κατανοούσε τις έντονες πιέσεις που ασκούνται για να εξαναγκάσουν μιαν αμερικανική ανάμειξη στην κρίση... Παρ' όλα αυτά», έγραφε το ίδιο τηλεγράφημα, «θα πρέπει να απαντάτε σε τυχόν άλλες κρούσεις... πως η τελική λύση θα είναι πολύ πιο υγιής και μόνιμη, αν οι Έλληνες την βρουν μόνοι τους, χωρίς ξένη παρέμβαση. Αυτό δεν σημαίνει ότι ως φίλη και σύμμαχος χώρα δεν είμαστε σοβαρά ανήσυχοι και 318 πως δεν ελπίζουμε ότι θα βρεθεί σύντομα ικανοποιητική λύση». Η Ουάσιγκτον δεν ήταν ακόμη έτοιμη να παρέμβει, διότι πίστευε ότι οι πρωταγωνιστές της κρίσης έπρεπε να βρουν μόνοι τους διέξοδο. Οι ανησυχητικές εκτιμήσεις του Άνσουτζ δεν είχαν βρει απήχηση στο Στέητ Ντηπάρτμεντ, η ηγεσία του οποίου είχε επιλέξει τη διατήρηση αποστάσεων από την κρίση που συνέχιζε να εκτυλίσσεται χωρίς να διαφαίνεται κανένα φως στο βάθος του λαβυρίνθου των ελληνικών πολιτικών εξελίξεων. Οι ημέρες του Αυγούστου κυλούσαν, με το παλάτι, τους εκδότες των μεγάλων εφημερίδων και τα στελέχη της Ε.Κ. να αναζητούν διέξοδο. Ο Άνσουτζ συναντήθηκε στις 12 Αυγούστου με τον Στεφανόπουλο, παρουσία του διπλωμάτη και εξ απορρήτων συνεργάτη του Τζων Σωσσίδη, που υπηρετούσε προηγουμένως στο διπλωματικό γραφείο του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Στεφανόπουλος χαρακτήρισε «ψεύτη» τον Γεώργιο Παπανδρέου, υποστήριξε ότι δεν πρόκειται ποτέ να απελευθερωθεί από την επιρροή του Ανδρέα και προέβλεψε ότι ο βασιλέας δεν επρόκειτο σε καμία περίπτωση να τον δεχτεί ως πρωθυπουργό. Ο ίδιος ήταν πικραμένος διότι οι ισχυροί εκδότες, και ιδιαίτερα ο Λαμπράκης, δεν αποφάσιζαν να διαρρήξουν τις σχέσεις τους με τον Γεώργιο Παπανδρέου, παρ' ότι τον πίεζαν εκείνον να δεχτεί να σχηματίσει κυβέρνηση με τους «αποστάτες». Ο Στεφανόπουλος θεωρούσε ότι η μόνη εφικτή λύση ήταν πλέον η πρωθυπουργοποίηση του Τσιριμώκου. 319 Πολλοί βουλευτές της Ε.Κ. βρίσκονταν σε μεγάλο δίλημμα. Το δέλεαρ των υπουργείων ήταν ασφαλώς σημαντικό. Εξίσου όμως καθοριστικό ρόλο έπαιξε, όπως σημειώνει ο ιστορικός Σπύρος Λιναρδάτος, και το φόβητρο της επιβολής δικτατορίας. 320 Ο Κωνσταντίνος δεν ήθελε να διορίσει νέο πρωθυπουργό, αν δεν ήταν βέβαιος ότι θα είχε εξασφαλισμένη εκ των προτέρων την ψήφο εμπιστοσύνης του Κοινοβουλίου. Η καταψήφιση του Νόβα τον είχε απογοητεύσει και δεν ήθελε να διακινδυνεύσει άλλο την αξιοπιστία του. Η έλλειψη προεργασίας και σχεδιασμού πριν από την παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου είχε τις αρνητικές επιπτώσεις που του είχε επισημάνει ο Άνσουτζ στις συνομιλίες τους. Το παλάτι αποφάσισε να δοκιμάσει δεύτερη φορά να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Τσιριμώκος ορκίστηκε πρωθυπουργός στις 20 Αυγούστου. Οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας μετατράπηκαν εκείνο το βράδυ σε πραγματικό «πεδίο μάχης». Οι εφημερίδες της εποχής περιγράφουν μια χαώδη

94 κατάσταση, οδοφράγματα, πυρπολημένα αυτοκίνητα και φωτιές που έκαιγαν ως τα ξημερώματα. Ο Άνσουτζ παρακολουθούσε τις σκηνές που διαδραματίζονταν από το γραφείο του. Μερικές στιγμές δεν συγκρατούσε την οργή του για τα όσα συνέβαιναν και αναρωτιόταν, ενώπιον των συνεργατών του, «αν επιτέλους υπάρχει κάποιος που θα μπορούσε να θέσει τέρμα σε αυτή την οχλοκρατία». Τα επεισόδια ανησύχησαν και την Ουάσιγκτον. Ο πρόεδρος Τζόνσον ζήτησε από το Στέητ Ντηπάρτμεντ να τον ενημερώσει για την κατάσταση στην Αθήνα και το ενδεχόμενο συνέχισης των κινητοποιήσεων. Ο Τάλμποτ έστειλε ένα εξαιρετικά επείγον τηλεγράφημα, με το οποίο ζητούσε να μάθει την άποψη της πρεσβείας για το αν κινδυνεύουν αμερικανοί επισκέπτες από τις κινητοποιήσεις, τα συλλαλητήρια και τα επεισόδια που διαδραματίζονταν καθημερινά. Ο Τάλμποτ ενημέρωνε με τη σειρά του την πρεσβεία πως η αμερικανική κυβέρνηση σκόπευε να συμβουλεύσει τους αμερικανούς τουρίστες να αποφύγουν τα ταξίδια στην Ελλάδα. 321 Ο Άνσουτζ περιέγραφε όσα συνέβαιναν στη χώρα, χωρίς να κρύβει την απαισιοδοξία του για το μέλλον. Ο βετεράνος διπλωμάτης είχε υπηρετήσει στην Ελλάδα την περίοδο του εμφύλιου πολέμου και τη δεκαετία του '50. Η ένταση που επικρατούσε στο πολιτικό σκηνικό και οι μαζικές κινητοποιήσεις τον είχαν φοβίσει, καθώς έβλεπε την πιθανότητα νέας εμφύλιας σύρραξης. Την ημέρα της ορκωμοσίας του Τσιριμώκου, ο Άνσουτζ προειδοποιούσε την Ουάσιγκτον ότι «πρώτη φορά από τον ανταρτοπόλεμο, οι κομμουνιστές δεν είναι πια απομονωμένοι, αλλά έχουν καταφέρει να συνεργαστούν στη βάση με τις πολύ μεγαλύτερες κεντρώες μάζες». Ο Άνσουτζ έβλεπε επίσης ότι πρώτη φορά ετίθετο σαφώς πολιτειακό ζήτημα, παρά τις διαβεβαιώσεις του Γεωργίου Παπανδρέου ότι δεν θα ήγειρε το θέμα στις επόμενες εκλογές. Οι επιθέσεις του Τύπου εναντίον των ανακτόρων καθώς και τα συνθήματα των διαδηλωτών είχαν φέρει το θέμα στην επικαιρότητα. Ως παράδειγμα ανέφερε κεντρικό πανό μεγάλης διαδήλωσης, με το σύνθημα: «Δεν σε θέλει ο λαός, πάρε τη μάνα σου και μπρος». 322 Οι Αμερικανοί δεν είδαν με θετικό μάτι τη λύση Τσιριμώκου. Το αριστερό του παρελθόν προκαλούσε καχυποψία και η βιωσιμότητα της κυβέρνησης ήταν αμφίβολη. Ο Άνσουτζ έβλεπε ότι η μόνη λύση που θα μπορούσε να άρει το αδιέξοδο ήταν η προκήρυξη εκλογών. Παρατηρούσε όμως σε σχετικό τηλεγράφημά του πως ο βασιλέας θα προτιμούσε μια παρατεταμένη περίοδο αστάθειας από τη θριαμβευτική επάνοδο του Γεωργίου Παπανδρέου στην εξουσία μετά τις νέες εκλογές. Ο Κωνσταντίνος έβρισκε τον εαυτό του σε ολοένα και πιο δύσκολη θέση και ο Άνσουτζ προέβλεπε ότι η επιβολή πραξικοπήματος με τη συνδρομή του ΙΔΕΑ, θα καθίστατο όλο και πιο ελκυστική για το παλάτι και τις πολιτικές δυνάμεις που δεν ήθελαν πρόωρες εκλογές. 323 Η πικρία του Γεωργίου Παπανδρέου Στα τέλη του Αυγούστου του 1965 αναχώρησε από την Ελλάδα ο επικεφαλής του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας Νταν Μπρούστερ. Προτού φύγει, συναντήθηκε με ορισμένους πολιτικούς αρχηγούς για να τους αποχαιρετήσει. Ο Μπρούστερ μιλούσε άπταιστα ελληνικά και είχε πολύ καλές κοινωνικές σχέσεις με πολιτικούς, εκδότες και επιχειρηματίες. Ο αμερικανός διπλωμάτης συναντήθηκε με τον Γεώργιο Παπανδρέου στις 26 Αυγούστου και συζήτησαν την πολιτική κρίση. Πρώτη φορά ο αρχηγός της Ε.Κ. εμφανίστηκε πρόθυμος να δεχτεί μια μεταβατική υπηρεσιακή κυβέρνηση που θα οδηγούσε τη χώρα σε εκλογές ύστερα από ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και αφού θα είχε εκτονωθεί κάπως το πολιτικό κλίμα. Ήταν μια πρόταση που ο ηλικιωμένος πολιτικός είχε διατυπώσει ιδιωτικά στον βασιλέα, αλλά είχε ζητήσει να μη δημοσιοποιηθεί. 324

95 Ο Γεώργιος Παπανδρέου εξήγησε στον Μπρούστερ ότι προσπαθούσε να προστατεύσει τον Κωνσταντίνο και να μην εγείρει θέμα γύρω από το μέλλον του θεσμού της μοναρχίας. Αναρωτήθηκε όμως αν θα τα κατάφερνε, μια και η κοινή γνώμη είχε στραφεί εναντίον των ανακτόρων. Χαρακτήρισε «κωμική» την επιλογή του Τσιριμώκου από το παλάτι, αφού ήταν γνωστό ότι προκαλούσε την αντιπάθεια της δεξιάς, της αριστεράς και του κέντρου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου επέμενε ότι η μόνη λύση ήταν η προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Φάνηκε έτοιμος να δεχτεί τη διενέργειά τους ύστερα από 3-4 μήνες, αν και το σύνταγμα προέβλεπε μόνον 45 ημέρες. 325 Ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν πικραμένος για το ρόλο που είχαν παίξει ο Χοϊδάς, ο εκδότης της Ελευθερίας Κόκκας και η εκδότρια της Καθημερινής Ελένη Βλάχου. Οι τρεις αυτοί πρωταγωνιστές του δράματος είχαν δώσει λανθασμένες συμβουλές στον Κωνσταντίνο, ο οποίος είχε κάνει «εγκληματικά» σφάλματα. Ο αρχηγός της Ε.Κ. διατύπωσε όμως και μιαν απειλή, την οποία έλαβε σοβαρά υπ' όψιν του ο Μπρούστερ. Αναφερόμενος στο ενδεχόμενο επιβολής δικτατορίας από το παλάτι, ο πρώην πρωθυπουργός σχολίασε ότι η Ελλάδα δεν είναι όπως η Ισπανία ή η Πορτογαλία, διότι υπάρχουν αντάρτες πέρα από τα βόρεια σύνορά της που είναι έτοιμοι και πρόθυμοι να πολεμήσουν για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. 326 Η απειλή δεν ήταν μόνον αφελής, όπως θα φανεί από όσα ακολούθησαν το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου Ο Άνσουτζ και οι συνεργάτες του χρησιμοποιούσαν τις ρητορικές αυτές απειλές του αρχηγού της Ε.Κ. για να πιέσουν την Ουάσιγκτον να αναμειχθεί στην εξέλιξη της κρίσης. Ο κίνδυνος επιστροφής και δραστηριοποίησης των ελλήνων ανταρτών αποτελούσε «κόκκινο πανί» για τις αμερικανικές υπηρεσίες, που είχαν μοναδικό σκοπό την καταπολέμηση του κομμουνισμού σε συνθήκες ψυχρού πολέμου. Η συνομιλία του Γεωργίου Παπανδρέου με τον Μπρούστερ δείχνει τις αντιφάσεις του ηλικιωμένου πολιτικού: από τη μια δεν ήθελε να έρθει σε ανοικτή αντιπαράθεση με το παλάτι και από την άλλη χρησιμοποιούσε απειλές που δεν συμβάδιζαν με την παραδοσιακή και πάγια αντικομμουνιστική του στάση. Ο Μπρούστερ συναντήθηκε επίσης, την ίδια ημέρα, με τον αρχηγό του κόμματος των Προοδευτικών Σπύρο Μαρκεζίνη, που διατηρούσε καλές σχέσεις και είχε συχνές επαφές με την αμερικανική πρεσβεία. Ο Μαρκεζίνης ήταν εκνευρισμένος γιατί δεχόταν πιέσεις από το παλάτι και την ΕΡΕ να ψηφίσει υπέρ της κυβέρνησης Τσιριμώκου, ώστε να αρθεί το αδιέξοδο. Εξέφρασε την απορία του για το πώς ο Κωνσταντίνος είχε καταφέρει να μετατρέψει τον Γεώργιο Παπανδρέου σε προσωπικό πολιτικό του αντίπαλο και τόνισε πως η σαλαμοποίηση της Ε.Κ. δεν ήταν δουλειά του βασιλέα αλλά των «εθνικών» κομμάτων. Ο Μπρούστερ ρώτησε τον Μαρκεζίνη γιατί δεν υποστήριζε τον Τσιριμώκο, ώστε να αποφευχθεί η αποτυχία μιας ακόμη προσπάθειας για τον σχηματισμό βιώσιμης κυβέρνησης, αποτυχία η οποία θα είχε σοβαρές συνέπειες. Ο Μαρκεζίνης απάντησε ότι δεν είχε εμπιστοσύνη στον Τσιριμώκο και προτιμούσε τη λύση «εθνικής» κυβέρνησης που θα βασιζόταν στη συνεργασία των Προοδευτικών, της ΕΡΕ και πρώην στελεχών της Ε.Κ. Αυτός ήταν, κατά τον Μαρκεζίνη, ο μόνος τρόπος να σταματήσει το παλάτι να αναμειγνύεται στο «μαγείρεμα κυβερνήσεων». 327 Η άρνηση του Μαρκεζίνη να δώσει ψήφο εμπιστοσύνης στον Τσιριμώκο ενόχλησε τον Μπρούστερ και τον Άσνουτζ. Στο τέλος του τηλεγραφήματος που κατέγραφε τη συνομιλία του Μαρκεζίνη με τον Μπρούστερ, ο τελευταίος σημείωσε πως ο αρχηγός του κόμματος των Προοδευτικών θα έπρεπε τώρα να δεχτεί την ευθύνη για το επικείμενο ναυάγιο της δεύτερης προσπάθειας των ανακτόρων για σχηματισμό κυβέρνησης. Η άρνηση του Μαρκεζίνη επηρέαζε ορισμένους βουλευτές της Ε.Κ., οι οποίοι ερωτοτροπούσαν με την ιδέα της απόσχισής τους από το κόμμα, αλλά δεν ήθελαν να εκτεθούν, εφόσον γνώριζαν ότι δεν υπήρχε πιθανότητα υπερψήφισης του Τσιριμώκου από τη Βουλή. Λίγες ώρες νωρίτερα, ο βασιλικός σύμβουλος Χοϊδάς και ο υπουργός Άμυνας Κωστόπουλος είχαν τηλεφωνήσει στον Άνσουτζ και του είχαν επισημάνει πόσο κρίσιμος ήταν ο ρόλος του Μαρκεζίνη εν όψει της ψηφοφορίας που θα έκρινε την τύχη του Τσιριμώκου. 328

96 Η κυβέρνηση Τσιριμώκου καταψηφίσθηκε στις 28 Αυγούστου. Τέσσερις βουλευτές του Μαρκεζίνη απείχαν από την ψηφοφορία. Ο Τσιριμώκος κατάφερε να εξασφαλίσει μόνο 135 ψήφους, 15 λιγότερες από όσες χρειαζόταν για να παραμείνει στην εξουσία. Ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε το Συμβούλιο του Στέμματος, στο οποίο μετείχαν ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο Τσιριμώκος, ο Κανελλόπουλος, ο Νόβας, ο Πιπινέλης, ο Μαρκεζίνης, ο Γονατάς, ο Κ. Τσαλδάρης και οι διατελέσαντες υπηρεσιακοί πρωθυπουργοί. Ο αρχηγός της Ε.Κ. επέμεινε στην προκήρυξη πρόωρων εκλογών και δέχτηκε την πρόταση του Κανελλόπουλου να αναλάβει εκείνος την πρωθυπουργία προκειμένου να οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές. Ο Κανελλόπουλος όμως προκάλεσε την οργή των συντηρητικών στελεχών του κόμματός του και των συμβούλων του βασιλέα που δεν ήθελαν πρόωρες εκλογές, διότι δεν συμμερίζονταν την αισιοδοξία του πως ο Γεώργιος Παπανδρέου θα τις έχανε. Ο αρχηγός της ΕΡΕ έθεσε μια σειρά όρους για να δεχτεί να σχηματίσει κυβέρνηση. Μεταξύ άλλων ήθελε να διαλύσει τη Νεολαία Λαμπράκη και να λάβει κατασταλτικά μέτρα εναντίον της αριστεράς. Το παλάτι εξοργίστηκε από την πρόταση του Κανελλόπουλου και του άσκησε πιέσεις για να θέσει όρους που δεν θα μπορούσε να δεχτεί ο αρχηγός της Ε.Κ. Ο διαγραφόμενος συμβιβασμός κατέρρευσε και το παλάτι συνέχισε να αναζητεί τον τρίτο κατά σειρά υποψήφιο πρωθυπουργό που θα ανελάμβανε το δύσκολο έργο της εξασφάλισης ψήφου εμπιστοσύνης. Ο Άνσουτζ και οι συνεργάτες του είχαν αρχίσει να ενοχλούνται από τους χειρισμούς του Κωνσταντίνου και τις συμβουλές που του έδιναν οι σύμβουλοί του. Για την πρεσβεία, η προκήρυξη νέων εκλογών, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, αποτελούσε λογική διέξοδο, αλλά, όπως παρατηρούσε σε τηλεγράφημά της, ορισμένοι συνεργάτες του βασιλέα (όπως ο Χοϊδάς) έχουν υποθηκεύσει τη σταδιοδρομία τους στην προσπάθεια πλήρους υπονόμευσης του Γεωργίου Παπανδρέου. «Καθώς δεν διαφαίνεται άλλη εναλλακτική λύση, το παλάτι πρέπει να επανεξετάσει τη στάση του», έγραφαν οι αμερικανοί διπλωμάτες και συμπλήρωναν: «Αλλιώς η αξιοπιστία και το κύρος της μοναρχίας θα πλήττεται όσο ο βασιλέας θα συνεχίζει τον αγώνα θανάτου με τον Παπανδρέου». Το τηλεγράφημα κατέληγε με τη διαπίστωση πως η πόλωση που είχε προκληθεί δεν άφηνε περιθώρια για μετριοπαθή στοιχεία στην πολιτική σκηνή και κινδύνευε να δηλητηριάσει την ελληνική κοινωνία. 329 To πολιτικό αδιέξοδο έφερε πάλι στο προσκήνιο προτάσεις για την επιβολή δικτατορίας. Ο πρώην πρόεδρος της Βουλής επί των κυβερνήσεων Καραμανλή Κωνσταντίνος Ροδόπουλος πλησίασε τον Άνσουτζ και του πρότεινε να ανατεθεί ο σχηματισμός κυβέρνησης σε μια προσωπικότητα όπως ο Πιπινέλης. Ο πρώην πρωθυπουργός θα εμφανιζόταν εν συνεχεία στη Βουλή και θα ζητούσε την έγκριση της κήρυξης στρατιωτικού νόμου και το κλείσιμο του σώματος για διάστημα έξι ή περισσότερων μηνών. Κατά τον Ροδόπουλο, η πλειοψηφία των βουλευτών θα ενέκρινε την πρόταση, ώστε να αποφευχθούν οι πρόωρες εκλογές και να μπορέσουν να διατηρήσουν τις θέσεις τους (και το μισθό τους, σημείωνε ο Άνσουτζ). Προκειμένου να πεισθούν οι βουλευτές, ο νέος πρωθυπουργός θα απειλούσε ότι θα προχωρούσε στην εγκαθίδρυση δικτατορίας με την υποστήριξη του στρατού, αν δεν ενέκριναν την πρότασή του. Ο Άνσουτζ απέρριψε την πρόταση του Ροδόπουλου, διότι θα συναντούσε την έντονη αντίδραση της ελληνικής και διεθνούς κοινής γνώμης. Επεσήμανε ακόμη τις απειλές του Γεωργίου Παπανδρέου για αντίποινα από τις χώρες του ανατολικού μπλοκ που συνορεύουν με την Ελλάδα. 330 Ο Άνσουτζ είχε υπ' όψιν του μία ακόμη ιδέα, η πατρότητα της οποίας ανήκε στον υπουργό Άμυνας Κωστόπουλο. Οι αρχές ασφαλείας θα συνελάμβαναν τους 22 βουλευτές της ΕΔΑ υπό το πρόσχημα ότι ήταν υπεύθυνοι για τα επεισόδια στο κέντρο της Αθήνας. Εν συνεχεία θα συνεκαλείτο η Βουλή, στην οποία οι αντιπαπανδρεϊκές δυνάμεις θα είχαν πλειοψηφία 10 ψήφων εφόσον θα απουσίαζε η ΕΔΑ. Ο Κωστόπουλος ρώτησε τον Άνσουτζ ποια θα ήταν η αντίδραση της κοινής γνώμης στις ΗΠΑ.

97 Εκείνος του απάντησε ότι οι Αμερικανοί δεν θα ήταν εύκολο να πεισθούν για τη νομιμότητα μιας τέτοιας πράξης, ενώ και η ελληνική κοινή γνώμη θα αντιδρούσε πιθανότατα με βίαιο τρόπο. 331 Η πρεσβεία έβλεπε πως όλο και περισσότερα στελέχη της ΕΡΕ και του συντηρητικού κατεστημένου αντιμετώπιζαν ευνοϊκά το ενδεχόμενο επιβολής δικτατορίας. Στην έκθεση του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας για το θέμα αυτό, οι συντάκτες της χαρακτήριζαν «επικίνδυνο» τόσο το κλίμα που επικρατούσε όσο και την ανάλυση που οδηγούσε στην αναγκαιότητα πραξικοπήματος. Για παράδειγμα, οι διπλωμάτες δεν πίστευαν ότι υπήρχε πραγματικό ζήτημα άλωσης των μυστικών υπηρεσιών και του στρατού από την αριστερά. Διέβλεπαν την εντεινόμενη ενεργοποίηση της αριστεράς, που είχε περάσει στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής χρησιμοποιώντας πολύ πιο ανοικτές και θαρραλέες μεθόδους σε σχέση με τη δεκαετία του '50. Ο βασιλέας δεν είχε παρ' όλα αυτά καταφέρει να πείσει την κοινή γνώμη πως η Ε.Κ. και η αριστερά επιχείρησαν να διεισδύσουν στο στρατό και τα σώματα ασφαλείας. Η αντιπαράθεσή του με τον Γεώργιο Παπανδρέου έμοιαζε συνεπώς ως «προϊόν αδικαιολόγητης άσκησης της βασιλικής εξουσίας», ενώ ο βασιλέας και ειδικά οι συνεργάτες του δεν είχαν κάνει τους σωστούς πολιτικούς υπολογισμούς. 332 Ο Άνσουτζ πρότεινε στην Ουάσιγκτον να επιχειρήσει ο ίδιος να πείσει το παλάτι και τα υπόλοιπα κόμματα να δεχτούν την προκήρυξη εκλογών, οι οποίες θα καθυστερούσαν για το μέγιστο χρονικό διάστημα που θα αποδεχόταν ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ο αμερικανός επιτετραμμένος προέβλεπε ότι ο αρχηγός της Ε.Κ. θα κέρδιζε τις εκλογές, ακόμη και αν επραγματοποιούντο με μεγάλη καθυστέρηση, και θα ανελάμβανε πάλι την εξουσία. Πίστευε όμως ότι «αν αυτό το σενάριο αποδειχθεί επικίνδυνο, θα υπάρχουν τότε πολύ πιο βάσιμες δικαιολογίες για τη λήψη μέτρων για την προστασία της αριστεράς». Ο Άνσουτζ θεωρούσε πως η επιβολή εξωκοινοβουλευτικής λύσης θα ήταν πολύ πιο εύκολη και δικαιολογημένη αν ο Γεώργιος Παπανδρέου επανεκλεγόταν, αλλά παράλληλα συνεχιζόταν η σύγκρουση γύρω από τον έλεγχο του στρατού και την καταστολή της αριστεράς. Οι συνθήκες για εξωκοινοβουλευτική λύση, εκτιμούσε ο Άνσουτζ, δεν ήταν ακόμη ώριμες, και ο βασιλέας έπρεπε να πεισθεί ότι θα απέβαινε μοιραία για το θεσμό της μοναρχίας και τα συμφέροντά του. 333 Το παλάτι ήταν αποφασισμένο να δοκιμάσει μία ακόμη φορά να σχηματίσει κυβέρνηση, αυτή τη φορά υπό τον Στεφανόπουλο. Ο πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης της Ε.Κ. δίσταζε, επειδή δεν ήταν βέβαιος ότι θα μπορούσε να συγκεντρώσει την πλειοψηφία των βουλευτών. Η πρεσβεία γνώριζε ότι ο Στεφανόπουλος ήταν εξαιρετικά αναποφάσιστος χαρακτήρας και άλλαζε συχνά απόψεις την τελευταία στιγμή. Ο βασιλέας ζητάει τη συνδρομή των Αμερικανών Ο Κωνσταντίνος βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση. Η τρίτη προσπάθεια θα ήταν ίσως και η τελευταία ευκαιρία που είχε για να ξεφύγει από το αδιέξοδο που είχε προκληθεί. Ο Κωνσταντίνος πλησίασε τον Άνσουτζ και ζήτησε την αμερικανική βοήθεια για να μπορέσει να εξασφαλίσει τους βουλευτές που χρειαζόταν η κυβέρνηση Στεφανόπουλου. Ο Άνσουτζ είχε πλέον στα χέρια του συγκεκριμένη παράκληση του βασιλέα για την παροχή αμερικανικής βοήθειας, ώστε να μπορέσει να σχηματίσει κυβέρνηση στην τρίτη και πιο κρίσιμη προσπάθειά του. Ο αμερικανός επιτετραμμένος είχε παίξει ρόλο στην πρώτη προσπάθεια, όταν συμβούλευσε τον Κωστόπουλο να πιέσει τον Μητσοτάκη και τους συνεργάτες του να ορκιστούν υπουργοί, ώστε να διευκολύνουν την εξεύρεση βιώσιμης λύσης. Ο Μπρούστερ είχε προσπαθήσει ανεπιτυχώς, όπως είδαμε, να πείσει τον Μαρκεζίνη να υπερψηφίσει τον Τσιριμώκο. Αυτήν τη φορά, όμως, το αίτημα για αμερικανική παρέμβαση ερχόταν απευθείας από τον βασιλέα και είχε διατυπωθεί σε κρίσιμη στιγμή, με δραματικό τρόπο.

98 Το ρεπορτάζ του Άνσουτζ είχε περιγράψει το μοιραίο δίλημμα που θα αντιμετώπιζε ο βασιλέας, εάν ναυαγούσε και η τρίτη προσπάθειά του. Η άποψή του ήταν πως ο Κωνσταντίνος θα αναγκαζόταν να επιλέξει ανάμεσα στη δικτατορία και την επάνοδο του Γεωργίου Παπανδρέου στον πρωθυπουργικό θώκο. Όλες οι ενδείξεις έδειχναν πως, υπό την πίεση των συμβουλών του, ο βασιλέας θα επέλεγε την εξωκοινοβουλευτική λύση για να προστατεύσει τη δύναμή του. Ο Άνσουτζ έστειλε τηλεγραφήματα με τα οποία ζητούσε οδηγίες από την Ουάσιγκτον για το πώς έπρεπε να κινηθεί εν όψει της κρισιμότητας της κατάστασης. Ο Τάλμποτ ήταν τότε ο αρμόδιος υφυπουργός των Εξωτερικών και θυμάται πως «η εκτίμησή μας ήταν ότι η πολιτική κατάσταση ήταν εξαιρετικά εύθραυστη. Δεν θέλαμε να δούμε την κατάρρευση του συστήματος, ενώ πεποίθησή μας ήταν ότι κινδύνευε η σταθερότητα της χώρας». Σύμφωνα με τον Τάλμποτ, ο Κωνσταντίνος δεν είχε περιοριστεί στη συνομιλία του με τον Άνσουτζ, αλλά είχε χρησιμοποιήσει ως παράλληλο κανάλι το σταθμό της CIA. Όταν ο Άνσουτζ έστειλε μήνυμα στο οποίο ζητούσε την έγκριση «να δει τι μπορούσε να κάνει» για να βοηθήσει την κυβέρνηση Στεφανόπουλου να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης, η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ ήταν εξαιρετικά διστακτική. Η CIA όμως ασκούσε πιέσεις για να υπάρξει παρέμβαση των ΗΠΑ με αποτέλεσμα να διεξαχθεί ένας πολύ έντονος διάλογος. 334 Τα έγγραφα, τα οποία αποτυπώνουν τις συνομιλίες αυτών των ημερών καθώς και το διάλογο μεταξύ της Ουάσιγκτον και της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, παραμένουν απόρρητα. Σύμφωνα όμως με αμερικανούς διπλωμάτες, οι οποίοι υπηρετούσαν στην Αθήνα εκείνη την περίοδο, ο Άνσουτζ συγκάλεσε την ομάδα των επικεφαλής των αρμοδίων τμημάτων (country team), στην οποία μετείχε και ο σταθμάρχης της CIA. Στη σύσκεψη συζητήθηκε το αίτημα του Κωνσταντίνου και το κατά πόσον θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν μυστικά κονδύλια της αμερικανικής υπηρεσίας για να εξασφαλισθεί η υποστήριξη ορισμένων βουλευτών. Η ομάδα κατέληξε στην εκτίμηση ότι κινδύνευε η σταθερότητα του πολιτικού συστήματος στην Ελλάδα και πως υπήρχε κίνδυνος επιβολής δικτατορίας. Με βάση τις εκτιμήσεις αυτές, η πρεσβεία έστειλε την εισήγησή της, με την οποία πρότεινε να διεξαχθεί μυστική επιχείρηση της CIA, ώστε να βοηθηθεί ο βασιλέας. Η πρόταση εξετάστηκε από την αρμόδια επιτροπή 303 του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του Λευκού Οίκου. Ύστερα από εκτενή συζήτηση, οι εκπρόσωποι του Λευκού Οίκου, του Στέητ Ντηπάρτμεντ και της CIA απέρριψαν την εισήγηση με το επιχείρημα ότι ήταν άκρως επικίνδυνη, ειδικά εάν αποκαλυπτόταν στην κοινή γνώμη. Ορισμένοι αξιωματούχοι υποστήριξαν ακόμη ότι ο έλληνας βασιλέας και οι σύμμαχοί του στην Αθήνα θα έπρεπε να βρουν μόνοι τους τα χρήματα και τη λύση για να αρθεί το αδιέξοδο που είχε προκύψει. Η Επιτροπή 303 έστειλε εν συνεχεία οδηγίες στον Άνσουτζ, τονίζοντας ότι η πρεσβεία δεν θα έπρεπε να αναμειχθεί στο παρασκήνιο για την εξασφάλιση ψήφου εμπιστοσύνης από την κυβέρνηση Στεφανόπουλου. Το σχετικό έγγραφο περιείχε την υπόσχεση ότι «το αίτημα της πρεσβείας θα επανεξεταστεί αργότερα, εφόσον αλλάξουν τα δεδομένα». Το θέμα δεν ξανασυζητήθηκε ωστόσο στην Επιτροπή αυτή. Το βράδυ της 16ης Σεπτεμβρίου, ο βασιλέας παρέθεσε επίσημο δείπνο προς τιμήν των δύο αμερικανών αστροναυτών Κούπερ και Κόνραντ, οι οποίοι επισκέπτονταν την Ελλάδα. Αμέσως μετά το δείπνο, ο Κωνσταντίνος με τον Άνσουτζ αποσύρθηκαν σε μια γωνιά και συζήτησαν λίγο κατ' ιδίαν. Ο βασιλέας υπογράμμισε ότι «ήταν απόλυτη ανάγκη να πετύχει ο Στεφανόπουλος στο σχηματισμό κυβέρνησης» και συμπλήρωσε πως «δεν ήταν ακόμη βέβαιο ότι είχε εξασφαλίσει τους έξι ή επτά βουλευτές που χρειαζόταν για να πάρει την πλειοψηφία στη Βουλή». Ο Κωνσταντίνος ζήτησε πάλι χωρίς περιστροφές τη βοήθεια της αμερικανικής πρεσβείας. Ο Άνσουτζ κατέγραφε στο άκρως απόρρητο τηλεγράφημά του πως ο Κωνσταντίνος «επεσήμανε πως αν η πρεσβεία έχει κάποια επιρροή, θα μπορούσε να παίξει εξαιρετικά σημαντικό ρόλο υπό τις σημερινές συνθήκες». Ο βασιλέας παραδέχτηκε εξάλλου πως «αν αποτύχαινε και η τρίτη προσπάθειά του, ήταν πολύ

99 δύσκολο να αποφασίσει ποια θα είναι η επόμενη κίνησή του». 335 Ο Κωνσταντίνος διευκρίνισε πως η νέα κυβέρνηση δεν θα έπρεπε να υποσχεθεί τη διενέργεια εκλογών, έστω και αν τελικώς αυτές έπρεπε να γίνουν κάποια στιγμή στο μέλλον. Αντίθετα, ήθελε να τις καθυστερήσει όσο μπορούσε και να σχηματίσει μια κυβέρνηση που θα παρέμενε στην εξουσία για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, έως ότου «οι δραστηριότητες της αριστεράς τεθούν υπό έλεγχο, αλλάξει το εκλογικό σύστημα και έχουν δημιουργηθεί οι κατάλληλες συνθήκες. Τότε οι εκλογές μπορούν να προκηρυχθούν και να γίνουν πολύ γρήγορα». Ο νεαρός μονάρχης δεν ήθελε, όπως εξήγησε στον Άνσουτζ, να γίνουν αμέσως εκλογές με επίκεντρο το «ποιος είχε δίκιο και ποιος όχι για την τρέχουσα κρίση». Ήταν σαφές από τη συζήτηση πως είχε συνειδητοποιήσει, εν μέρει, τους λανθασμένους χειρισμούς του και φοβόταν την επάνοδο του Γεωργίου Παπανδρέου στην εξουσία. Για να αποφύγει μάλιστα αυτό ακριβώς το ενδεχόμενο, εξέφρασε την άποψη πως οι επόμενες εκλογές θα έπρεπε να διεξαχθούν με βάση αναλογικό εκλογικό σύστημα. Η καθιέρωσή του θα ενίσχυε τη δύναμη των κομμουνιστών, αλλά, όπως πίστευε ο Κωνσταντίνος, θα μείωνε τουλάχιστον τη δύναμη του Γεωργίου Παπανδρέου. 336 Ο Άνσουτζ συμφώνησε πως η νέα κυβέρνηση θα έπρεπε να θεωρείται μεταβατική και πρόσθεσε ότι κάποια στιγμή ήταν ανάγκη να πραγματοποιηθούν εκλογές. Στον επιτετραμμένο προκάλεσε εντύπωση το ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε κάποιο συγκεκριμένο εναλλακτικό σχέδιο για την περίπτωση που θα αποτύχαινε πάλι να βρει βιώσιμη κυβερνητική λύση. Ο Κωνσταντίνος πάντως δεν απέκλεισε την εξωκοινοβουλευτική λύση στη συζήτησή τους. 337 Ορκίζεται η κυβέρνηση Στεφανόπουλου Ο Κωνσταντίνος όρκισε την τρίτη κατά σειρά κυβέρνηση του καλοκαιριού στις 20:30 της 17ης Σεπτεμβρίου, με πρωθυπουργό τον Στεφανόπουλο, αντιπρόεδρο και υπουργό Εξωτερικών τον Τσιριμώκο, αντιπρόεδρο και υπουργό Βιομηχανίας τον Αθανασιάδη-Νόβα, Οικονομικών τον Μητσοτάκη και Άμυνας τον Κωστόπουλο. Ο αρχηγός της Ε.Κ. που είχε πλέον μείνει με 126 βουλευτές συνέχισε την περιοδεία του ανά την Ελλάδα, εκτοξεύοντας σφοδρές κατηγορίες κατά των ανακτόρων και των αποσχισθέντων βουλευτών. Ο Στεφανόπουλος εμφανίστηκε στη Βουλή στις 22 Σεπτεμβρίου και, ύστερα από ένα διήμερο έντονων αντιπαραθέσεων και επεισοδίων, πήρε 152 ψήφους, δύο περισσότερες από όσες χρειαζόταν για να παραμείνει στην εξουσία. Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου είχε εξασφαλίσει την υποστήριξη της ΕΡΕ, του κόμματος των Προοδευτικών, των 44 βουλευτών που αποχώρησαν από την Ε.Κ. και του Γαρουφαλιά, που είχε διαγραφεί νωρίτερα. Η CIA ενημέρωσε τον πρόεδρο Τζόνσον για τις εξελίξεις στην Ελλάδα με ένα άκρως απόρρητο σημείωμα που έγραφε: «Ο έλληνας πρωθυπουργός Στεφανόπουλος κέρδισε τη ψήφο εμπιστοσύνης, αλλά συνεχίζουμε να προβλέπουμε παρατεταμένη αστάθεια στην ελληνική πολιτική. Ο Παπανδρέου είναι εξαιρετικός δημαγωγός όταν βρίσκεται στην αντιπολίτευση. Η αποχώρηση δύο μόνο βουλευτών μπορεί να προκαλέσει την πτώση αύτης της εύθραυστης συμμαχικής κυβέρνησης. Η πολύ μικρή πλειοψηφία που έχει το σημερινό καθεστώς στη Βουλή καθιστά πολύ δύσκολη κάθε προσπάθεια για τη λύση του Κυπριακού». 338 Ο βασιλέας πέτυχε το στόχο του και απέτρεψε την άμεση διενέργεια εκλογών και την επάνοδο του Γεωργίου Παπανδρέου στην προεδρία της κυβέρνησης. Η διαδικασία όμως των τριών προσπαθειών για το σχηματισμό κυβέρνησης καθώς και η όλη αντιπαράθεση με τον Γεώργιο Παπανδρέου είχε ανυπολόγιστο πολιτικό και θεσμικό κόστος για τη μοναρχία.

100 Η προσπάθεια ενίσχυσης του Στεφανόπουλου Ο Στεφανόπουλος χρειαζόταν τη βοήθεια των Αμερικανών για να ενισχύσει το κύρος του. Ο δημοσιογράφος και στενός φίλος του Στεφανόπουλου Πετρομανιάτης πλησίασε την πρεσβεία και μετέφερε το αίτημα του νέου πρωθυπουργού για μια συνάντηση με τον πρόεδρο Τζόνσον, τονίζοντας ότι η συνάντηση έπρεπε να κανονιστεί σχετικά σύντομα, μια και ο Στεφανόπουλος ήθελε να παρευρεθεί στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη. Ο Πετρομανιάτης εξήγησε στην πρεσβεία ότι ο Στεφανόπουλος «δεν περίμενε να επιστρέψει στην Ελλάδα με κάτι περισσότερο απτό από το γεγονός ότι έγινε δεκτός και είχε μια φιλική συζήτηση με τον πρόεδρο». Η απάντηση της πρεσβείας ήταν πως ο Τζόνσον είχε υπερφορτωμένο πρόγραμμα και συνεπώς δεν μπορούσαν να δώσουν καμία διαβεβαίωση για ένα ραντεβού. Η πρεσβεία υιοθέτησε όμως το αίτημά του και τόνιζε προς την Ουάσιγκτον πως «θα εξυπηρετήσει τα συμφέροντά μας, αν ο πρόεδρος μπορεί να δεχτεί τον έλληνα πρωθυπουργό, ο οποίος μπόρεσε να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης με ελάχιστη πλειοψηφία, ύστερα από 70 ημέρες επικίνδυνης κρίσης». 339 Ο Στεφανόπουλος δεν είχε ενημερώσει τον υπουργό των Εξωτερικών Τσιριμώκο, ο οποίος ήθελε επίσης να επισκεφθεί την Ουάσιγκτον και να συναντηθεί με τον αμερικανό ομόλογό του Ντην Ρασκ. Η πρεσβεία έκανε θετική εισήγηση και για τον Τσιριμώκο, με το επιχείρημα πως είχε επιδείξει δυναμισμό και γενναιότητα στη μάχη εναντίον του Γεωργίου Παπανδρέου. Οι διπλωμάτες εξήγησαν ότι θα μπορούσαν να ενισχύσουν τις κεντρώες τάσεις του Τσιριμώκου, εφόσον του γινόταν η κατάλληλη υποδοχή στις ΗΠΑ, η οποία θα βελτίωνε το προφίλ του στην Ελλάδα. 340 Οι πολιτικοί όπως και τα μέλη της βασιλικής οικογενείας στην Ελλάδα συνέχιζαν μια μακρά παράδοση εκμετάλλευσης προσκλήσεων στις ΗΠΑ για να αποκομίσουν πολιτικά οφέλη στην τοπική πολιτική σκηνή. Η Φρειδερίκη επεδίωκε συχνές, επίσημες και μη, επισκέψεις στην Ουάσιγκτον, ενώ τώρα η ηγεσία της κυβέρνησης Στεφανόπουλου ζητούσε επίμονα να προσκληθεί στην αμερικανική πρωτεύουσα. Η προσπάθεια απέκτησε γραφικό χαρακτήρα για τους Αμερικανούς, που συνειδητοποιούσαν από τις επαφές τους ότι ο πρωθυπουργός και ο υπουργός των Εξωτερικών επεδίωκαν τον ίδιο στόχο μέσω ξεχωριστών καναλιών και χωρίς πρότερη συνεννόηση μεταξύ τους. Η συνάντηση του Στεφανόπουλου με τον Τζόνσον δεν πραγματοποιήθηκε, παρά την εισήγηση της πρεσβείας. Ο Άνσουτζ πρότεινε, παρ' όλα αυτά, στην Ουάσιγκτον πολιτική συστηματικής ενίσχυσης της νέας κυβέρνησης, για την οποία ανησυχούσε ότι δεν θα επιβίωνε επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο επιτετραμμένος που ουσιαστικά χάραζε την καθημερινή πολιτική του Στέητ Ντηπάρτμεντ σημείωνε: «Παρά τον εύθραυστο χαρακτήρα της σημερινής κυβέρνησης, πιστεύουμε ότι πρέπει να της δώσουμε όλη την οικονομική και πολιτική υποστήριξη που μπορούμε...» Η ενίσχυση του Στεφανόπουλου τόνιζε ο Άνσουτζ μείωνε τον κίνδυνο επαλήθευσης δύο επικίνδυνων σεναρίων: μιας κυβέρνησης υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου ή ενός καθεστώτος βασισμένου στη δύναμη των όπλων. 341 Η «εξομολόγηση» του Γεωργίου Παπανδρέου Την τελευταία εβδομάδα του Σεπτεμβρίου, η κρίση είχε παρέλθει και ο Άνσουτζ αποφάσισε ότι ήταν η κατάλληλη στιγμή να επισκεφθεί τον «γηραιό κύριο», όπως συχνά αποκαλούσε τον Γεώργιο Παπανδρέου, στην κατοικία του στο Καστρί. Ήθελε να βεβαιωθεί ότι οι σχέσεις της πρεσβείας με τον αρχηγό της Ε.Κ. δεν είχαν διαταραχθεί ανεπανόρθωτα, αλλά και να καταλάβει τι σκεπτόταν εκείνος για το μέλλον. Ο πρώην πρωθυπουργός αρχισε τη συζήτηση διαψεύδοντας τις κατηγορίες που είχαν διατυπωθεί εναντίον του Ανδρέα, σύμφωνα με τις οποίες επηρεαζόταν υπερβολικά από τον ηγέτη της ΕΔΑ

101 Λεωνίδα Κύρκο. Υποστήριξε ακόμη τη θεωρία πως ο ίδιος ήταν η καλύτερη προστασία του συστήματος και του θρόνου έναντι των κομμουνιστών. «Αν δεν ήμουν εγώ εδώ να ηγηθώ του λαού, η οργή εναντίον του παλατιού και των αποστατών θα οδηγούσε τις μάζες στην αγκαλιά των κομμουνιστών», τόνισε. Κατόπιν επανέλαβε την πάγια θέση του πως η μόνη λύση για το πολιτικό αδιέξοδο της χώρας ήταν η προκήρυξη πρόωρων εκλογών μέσα σε δύο ή τρεις μήνες. 342 Αμέσως μετά, ο Γεώργιος Παπανδρέου εκμυστηρεύθηκε στον αμερικανό επισκέπτη ότι προτιμούσε να δίνει μάχες από την πλευρά της αντιπολίτευσης, παρά να διοικεί την κυβέρνηση. Ήταν ένα σχόλιο που ξένισε τον Άνσουτζ, ο οποίος έκτοτε το επανελάμβανε με κάθε ευκαιρία στους συνομιλητές και στα τηλεγραφήματά του. Ο πρώην πρωθυπουργός ισχυρίστηκε ότι δεν είχε πολιτικές φιλοδοξίες για τον εαυτό του και ήθελε να επιστρέψει στην εξουσία μόνο για να βγάλει τη χώρα από το αδιέξοδο. «Έχω ξοδέψει 45 από τα 50 χρόνια μου στην πολιτική στην αντιπολίτευση και προτιμώ να δίνω μάχες αντί να κυβερνώ», είπε και συμπλήρωσε: «Τα τελευταία δυο χρόνια στην κυβέρνηση ήταν εξαιρετικά δύσκολα, δεδομένου ότι η κρίση του Κυπριακού κινδύνευε συνεχώς να οδηγήσει σε ελληνοτουρκικό πόλεμο». 343 Ο Άνσουτζ τον ρώτησε αν θα συνέχιζε να ασκεί πίεση εναντίον της κυβέρνησης Στεφανόπουλου και να επιδιώκει την ανατροπή της ή αν θα προσπαθούσε να βοηθήσει στην αποκλιμάκωση της κρίσης, ώστε να καταστεί δυνατή η διενέργεια εκλογών. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τον διέκοψε λέγοντας πως δεν ασκεί πίεση, απλώς καλεί τον κόσμο να διαδηλώσει. Ο Άνσουτζ του απάντησε ότι, πέρα από τις πολιτικές πτυχές του προβλήματος, ανησυχούσε για τις επιπτώσεις της κρίσης στην οικονομία. Ο γηραιός πολιτικός αντέκρουσε το επιχείρημα τονίζοντας πως η κυβέρνηση Στεφανόπουλου δεν θα είχε ποτέ τα απαιτούμενα ερείσματα για να επιβάλει τα μέτρα που χρειαζόταν η ελληνική οικονομία, τα οποία θα ήταν σκληρά, άσχετα με το ποιος θα βρισκόταν στην εξουσία. 344 Ο Άνσουτζ ανέπτυξε την άποψη πως η συνέχιση της κρίσης ενίσχυε όσους ήταν έτοιμοι να ωθήσουν τον βασιλέα σε πραξικόπημα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου διαφώνησε, διότι πίστευε ότι δεν ήταν ποτέ δυνατόν να εκδηλωθεί πραξικόπημα χωρίς την έγκριση του βασιλέα, μια και ο στρατός του είχε πλήρη αφοσίωση. Πρόσθεσε μάλιστα ότι δεν υπήρχε καμία προσωπικότητα στις Ένοπλες Δυνάμεις που να μπορούσε να αναλάβει την ευθύνη πραξικοπήματος. Ο στρατηγός Γεννηματάς δεν είχε τις απαιτούμενες ικανότητες, ενώ οι άλλοι ανώτατοι αξιωματικοί στερούνταν ακόμη περισσότερο των βασικών προϋποθέσεων για ένα τέτοιο εγχείρημα. 345 Η παρατήρηση του Γεωργίου Παπανδρέου απεδείχθη τραγικά λανθασμένη τον Απρίλιο του 1967, όταν ο στρατός ανέλαβε την εξουσία χωρίς την έγκριση του παλατιού και χωρίς την αρχική, ανοικτή υποστήριξη της ανώτατης ηγεσίας του. Η εκτίμηση του Γεωργίου Παπανδρέου αντικατοπτρίζει όμως την αντίληψη που επικρατούσε την κρίσιμη περίοδο στο παλάτι και στην πολιτική ηγεσία, πως ο στρατός δεν θα προχωρούσε ποτέ σε επιβολή στρατιωτικής λύσης χωρίς το «πράσινο φως» των ανακτόρων. Η συζήτηση περιστράφηκε κατόπιν στην αμοιβαία έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των Παπανδρέου και του βασιλέα. Ο Άνσουτζ θεωρούσε ότι κάτι έπρεπε να γίνει για να αποκατασταθεί η σχέση τους. Ο ηγέτης του κέντρου αναφέρθηκε με θετικό τρόπο στον Κωνσταντίνο, τον οποίο θεωρούσε έξυπνο, αλλά όχι και έμπειρο. «Μετά την αποτυχία της προσπάθειας για την εξασφάλιση ψήφου εμπιστοσύνης από την κυβέρνηση Νόβα με 26 αποστάτες, έπρεπε να είχε καταλάβει το λάθος του και να είχε προκηρύξει εκλογές», εξήγησε για να προσθέσει πως «η επιρροή της Βασιλομήτορος τον 346 εμπόδισε να το κάνει». Ο Άνσουτζ από τη μακρά συζήτηση που είχε στο Καστρί απεκόμισε τη σαφή εντύπωση πως ο Γεώργιος Παπανδρέου σκόπευε να συνεχίσει επί αρκετό καιρό τη μάχη που έδινε για να πετύχει την προκήρυξη εκλογών. Στο τέλος του τηλεγραφήματος περιέγραφε το χιούμορ και την ευστροφία με την οποία ανέπτυξε τα επιχειρήματά του ο γηραιός ηγέτης. Ταυτοχρόνως παρατηρούσε ότι ο

102 Γεώργιος Παπανδρέου δεν φαινόταν πρόθυμος να επωμιστεί κανένα μερίδιο ευθύνης για τη δημιουργία και τη συνέχιση της κρίσης. «Λίγες είναι συνεπώς οι ελπίδες πως θα συνεισφέρει με τις ενέργειές του στην αποκατάσταση της πολιτικής ή οικονομικής σταθερότητας», κατέληγε ο Άνσουτζ. 347 Η πρεσβεία αποτύπωσε την αρνητική εικόνα που είχε δημιουργήσει για τον Παπανδρέου και την κυβέρνηση σε ειδική έκθεση που συνέταξε τον Οκτώβριο του 1965 για τα επιτεύγματα και τις αποτυχίες της περιόδου '64-'65. Στις σελίδες τής έκθεσης, ο αρχηγός της Ε.Κ. παρουσιάζεται ως ανίσχυρος ηγέτης, χωρίς προσανατολισμό και διοικητικά προσόντα, ο οποίος διετηρεϊτο στην εξουσία εκμεταλλευόμενος τις αντιθέσεις των διαφόρων πτερύγων του κόμματος. Στα θετικά αποτελέσματα της κυβέρνησης της Ε.Κ., η πρεσβεία συμπεριέλαβε την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και τη χαλάρωση των αστυνομικών μέτρων που είχαν θεσμοθετηθεί μετά τον εμφύλιο. Την ίδια όμως στιγμή, η συνεργασία της Ε.Κ. με την ΕΔΑ κατά της ΕΡΕ και των ανακτόρων είχε ανησυχήσει τους Αμερικανούς, που έβλεπαν την αριστερά να αποκτά ξαφνικά νέο κύρος στο πολιτικό παιχνίδι. Στον τομέα της οικονομικής πολιτικής, η έκθεση επέρριπτε ευθύνες στον Γεώργιο Παπανδρέου, επειδή επέτρεψε σε ισχυρά οικονομικά συμφέροντα να εμποδίσουν την προσέλκυση επενδύσεων και ακολούθησε την τακτική των υπερβολικών κοινωνικών παροχών. 348 Η έκθεση είχε στο στόχαστρό της, περισσότερο από κάθε άλλο αμερικανικό έγγραφο της προηγούμενης διετίας, τον Ανδρέα Παπανδρέου, τον οποίο κατηγορούσε ότι επηρέαζε αρνητικά τον πατέρα του. Με διπλωματικό τρόπο αναφερόταν αρχικά στις επικρίσεις που είχαν διατυπωθεί εναντίον του γιου του πρώην πρωθυπουργού από συντηρητικούς κύκλους. Εν συνεχεία τις υιοθετούσε εν μέρει και επεσήμαινε ότι ο Ανδρέας είχε «ακολουθήσει πολύ επικριτική στάση εναντίον των ΗΠΑ και του NATO, είχε παίξει αποφασιστικό ρόλο στη μη πραγματοποίηση μιας συνάντησης του Παπανδρέου με τον Ινονού, "σκότωσε" το αποκαλούμενο σχέδιο Άτσεσον, υποστήριξε αριστερά στοιχεία του εργατικού κινήματος, προσπάθησε να ηγηθεί των αριστερών δυνάμεων στο κόμμα του πατέρα του και τέλος κατηγορείται για διασυνδέσεις με τον "ΑΣΠΙΔΑ"». Κατά την έκθεση, οι ενέργειες αυτές του Ανδρέα δικαιολογούσαν την άποψη της αντιπολίτευσης και πολλών στελεχών της Ε.Κ. ότι «ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν επικίνδυνη δύναμη στην ελληνική πολιτική ζωή». 349 «Η τραγωδία είναι», έγραφε ο συντάκτης της έκθεσης, «ότι στην αρχή η κυβέρνηση Παπανδρέου έμοιαζε αξιοθαύμαστα έτοιμη να αντιμετωπίσει τα καίρια προβλήματα της χώρας με τη μεγαλύτερη πλειοψηφία που είχε ποτέ κυβέρνηση μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν σε θέση να πάρει τα αναγκαία και ίσως αντιδημοτικά μέτρα που χρειάζονταν», και πρόσθετε: «Αντί για το όραμα μιας "Νέας Εποχής" σύντομα επικράτησε πολιτική ρουτίνας στο Καστρί. Ο αριθμός των οπορτουνιστών και των "κομματόσκυλων" που είχαν περικυκλώσει τα στελέχη της κυβέρνησης Καραμανλή, έχει τώρα αυξηθεί. Αντί να εισαγάγει μιαν επιστημονική προσέγγιση των οικονομικών και πολιτικών προβλημάτων της Ελλάδας, ο Ανδρέας Παπανδρέου έμπλεξε πολύ σύντομα σε διαμάχες και ίντριγκες». Η έκθεση κατέληγε με τη διαπίστωση: «Η αποτυχία της κυβέρνησης Παπανδρέου πρέπει να αντιμετωπιστεί ως μεγάλη χαμένη ευκαιρία, και συνεπώς τραγωδία για την Ελλάδα». 350 Την έκθεση είχε συντάξει ο νέος επικεφαλής του πολιτικού τμήματος Άλφρεντ Βίντγκεμαν, που είχε αντικαταστήσει τον Μπρούστερ μετά την επιστροφή του τελευταίου στην Ουάσιγκτον. Ο Βίντγκεμαν ανέλυε με σαφήνεια την άποψη που καθιερώθηκε τα επόμενα δύο χρόνια στην Ουάσιγκτον και στην πρεσβεία της Αθήνας, η οποία θεωρούσε τον Ανδρέα υπεύθυνο γιατί παρέσυρε τον πατέρα του σε συγκρούσεις με το παλάτι και το στρατό προκειμένου να προωθήσει δικές του φιλοδοξίες. Οι Αμερικανοί είχαν αλλάξει ριζικά την αντίληψή τους για τον αμερικανοσπουδασμένο πολιτικό. Το 1963 τον αντιμετώπιζαν ως εκπρόσωπο μιας μοντέρνας άποψης για την πολιτική και την οικονομία, που απηχούσε τη φιλελεύθερη αμερικανική σχολή του «Νιου Ντηλ». Το 1965 τον έβλεπαν ως

103 απρόβλεπτο ηγέτη, που ήταν αποφασισμένος να στραφεί εναντίον της Ουάσιγκτον και να προκαλέσει επικίνδυνες κρίσεις του ελληνικού πολιτικού συστήματος για να προωθήσει το άστρο του στο πολιτικό στερέωμα. Η επιρροή του Ανδρέα στον ηλικιωμένο πατέρα του ανησυχούσε τους Αμερικανούς, που άρχισαν να θεωρούν δεδομένο ότι θα είχαν να αντιμετωπίσουν στο μέλλον τους δύο Παπανδρέου ως αινιγματικό και αστάθμητο παράγοντα της πολιτικής σκηνής. Οι διπλωμάτες παρατηρούσαν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν πάντοτε μοναχικός και δεν ένιωθε άνετα στους κοσμικούς κύκλους της Αθήνας, προτιμούσε να βρίσκεται με λίγους φίλους και να συζητούν πολιτικά. Ένα προφίλ της πρεσβείας για την οικογένεια Παπανδρέου επικεντρωνόταν στην έλλειψη στενής επαφής μεταξύ πατέρα και γιου κατά την περίοδο , όταν ο Ανδρέας βρισκόταν στην Αμερική και είχε επισκεφθεί την Ελλάδα μόνο μια δυο φορές. Οι Αμερικανοί είχαν μάθει από συνομιλίες με φίλους και συνεργάτες της οικογένειας ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου άρχισε πραγματικά να κάνει συντροφιά με τον γιο και την οικογένειά του μετά την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα και γι' αυτό προσπάθησε να τον πείσει να μπει στην πολιτική και να τον διαδεχτεί. Ο Ανδρέας βρισκόταν καθημερινά στο Καστρί ή τηλεφωνούσε συχνά στον πατέρα του, συχνά μάλωναν για το αν η Ελλάδα μπορούσε να ακολουθήσει μιαν αριστερή πολιτική στο εσωτερικό ή στην εξωτερική πολιτική. Ο αρχηγός της Ε.Κ. δεν συμφωνούσε με την άποψη αυτή, ένιωθε, σύμφωνα πάντοτε με τους αμερικανούς αναλυτές, ότι εξαρτιόταν από τον Ανδρέα, ειδικά μετά τη 15η Ιουλίου, όταν συνειδητοποίησε πως πολλοί πιστοί συνεργάτες του τον εγκατέλειψαν. 351 Ο Φίλιπς Τάλμποτ ανέλαβε καθήκοντα πρέσβη στην Αθήνα λίγες εβδομάδες μετά την ορκωμοσία της κυβέρνησης Στεφανόπουλου και υιοθέτησε πολύ γρήγορα την αντίληψη του πολιτικού τμήματος για τους Παπανδρέου. Η ανάλυση για τη σχέση των δυο Παπανδρέου οδηγούσε όμως και σε άλλα, πιο ανησυχητικά συμπεράσματα, για τις επιπτώσεις που θα είχε η επάνοδός τους στην εξουσία για τα αμερικανικά συμφέροντα. Μια από τις πρώτες εκθέσεις που συντάχθηκαν από την πρεσβεία μετά την άφιξη του νέου πρέσβη αντιμετώπιζε πολύ αρνητικά αυτές τις προοπτικές. Βασική πρόβλεψη της έκθεσης ήταν πως ο Ανδρέας θα ήταν όχι μόνο το ισχυρό δεύτερο πρόσωπο μιας νέας κυβέρνησης Γεωργίου Παπανδρέου, αλλά και θα είχε ανεξέλεγκτη επιρροή στον πατέρα του χωρίς την παρουσία των μετριοπαθών στελεχών που είχαν αποχωρήσει από την Ε.Κ. Μεταξύ άλλων, οι Αμερικανοί πίστευαν πως ο Ανδρέας θα προσπαθούσε να τιμωρήσει όσους είχαν στραφεί εναντίον των Παπανδρέου, τους συμβούλους του βασιλέα που είχαν προκαλέσει την κρίση της 15ης Ιουλίου και τα στελέχη του στρατεύματος που δεν τον συμπαθούσαν. Παρά τις διαβεβαιώσεις του γηραιού Παπανδρέου, οι Αμερικανοί προέβλεπαν ότι υπό την επιρροή του Ανδρέα θα επιχειρούσε να περιορίσει τις αρμοδιότητες και εξουσίες του θρόνου. Ως απόδειξη αναφερόταν η δήλωση του Ανδρέα προς τον ανταποκριτή του τηλεοπτικού δικτύου NBC, τον Αύγουστο του 1965, πως «αν και ήταν αντίθετος με την κατάργηση της μοναρχίας, ήταν υπέρ του εκδημοκρατισμού της». 352 Όσο για τα αμερικανικά συμφέροντα, υπογράμμιζε η ίδια έκθεση, η επάνοδος των Παπανδρέου στην εξουσία «θα δημιουργούσε σοβαρά ερωτηματικά». Ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωνε στους αμερικανούς συνομιλητές του ότι δεν γνώριζε να υπήρχε ανάμειξη των υπηρεσιών τους στην ανατροπή του, ενώ αντιθέτως ο Ανδρέας επέμενε ότι είχε αναμειχθεί η CIA. Οι αναλυτές προέβλεπαν ότι ο Ανδρέας θα έπειθε τον πατέρα του να ακολουθήσει σκληρή πολιτική έναντι των ΗΠΑ και περισσότερο ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική, που θα διατηρούσε μεν την Ελλάδα στο δυτικό στρατόπεδο, αλλά θα καλλιεργούσε στενότερες σχέσεις με τις χώρες του ανατολικού μπλοκ και της ομάδας των αδεσμεύτων. Ακόμη εξέφραζαν την ανησυχία τους για την πιθανότητα μείωσης της συμμετοχής της Ελλάδας στο NATO, αν και επεσήμαιναν ότι ήταν πολύ πιθανόν να σημειωθούν αντιδράσεις στα σχέδια του Ανδρέα από τα μετριοπαθή στελέχη της Ε.Κ. που έμειναν πιστά στον Γεώργιο Παπανδρέου (Παπακωνσταντίνου, Μπαλτατζής, κ.ά.). 353

104 Η Ουάσιγκτον αντιμετώπιζε πλέον τους Παπανδρέου ως σοβαρό κίνδυνο για τα συμφέροντά της. Πέρα από τις ανησυχίες για το τι θα έπραττε μια δεύτερη κυβέρνηση Παπανδρέου, οι Αμερικανοί έβλεπαν πως η κυβέρνηση Στεφανόπουλου δεν θα μπορούσε να χειριστεί αποτελεσματικά το Κυπριακό, λόγω της πίεσης που ασκούσε ο αρχηγός της Ε.Κ. Το Κυπριακό απασχολούσε ιδιαίτερα τον Τάλμποτ, ο οποίος το είχε χειριστεί τα προηγούμενα χρόνια από τη θέση του υφυπουργού των Εξωτερικών για θέματα της Εγγύς Ανατολής. Ο Τάλμποτ συναντήθηκε, λίγες ημέρες μετά την άφιξή του στην Αθήνα, με τον υπουργό Άμυνας Κωστόπουλο, τον οποίο ήδη γνώριζε από τη θητεία του στο ελληνικό υπουργείο των Εξωτερικών. Ο Κωστόπουλος ήταν ειλικρινής με τον πρέσβη, όταν του είπε πως δύσκολα θα μπορούσε να επιτευχθεί πρόοδος στο Κυπριακό τους επόμενους μήνες, με δεδομένες τις εσωτερικές πολιτικές συνθήκες. Περιέγραψε τις σχέσεις της Αθήνας με τον Μακάριο ως κακές, χωρίς δυνατότητα βελτίωσης. Ο Τάλμποτ ρώτησε αν ο Μακάριος υποστήριζε την Ένωση. Ο υπουργός απάντησε ότι ο Αρχιεπίσκοπος «είναι απολύτως αντίθετος στην Ένωση της Ελλάδας με την Κύπρο» και πρόσθεσε πως «ήταν βέβαιος ότι είχε συναφθεί σχετική συμφωνία (εναντίον της Ένωσης) μεταξύ Μακαρίου και ΑΚΕΛ». 354 Ο Κωστόπουλος υποστήριξε πως η Ένωση ήταν η καλύτερη δυνατή και βιώσιμη λύση για την Ελλάδα, την Τουρκία και το NATO. Ο υπουργός Άμυνας εξήγησε ότι για να γίνει δεκτή η Ένωση χωρίς αντιδράσεις από τον Μακάριο δεν θα έπρεπε να συμπεριλαμβάνει την παροχή κυπριακού εδάφους στην Τουρκία. Για το λόγο αυτόν, ο Κωστόπουλος είχε προτείνει στον Γεώργιο Παπανδρέου να μελετήσει την απόσπαση και παροχή ενός τμήματος ελληνικού εδάφους στην Τουρκία. Κατά τον Κωστόπουλο, ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε πεισθεί να φέρει την πρόταση για έγκριση στο Συμβούλιο του Στέμματος, παρουσία όλων των ηγετών των μη κομμουνιστικών κομμάτων, μεσολάβησε όμως η κρίση της 15ης Ιουλίου, που τορπίλλισε την προσπάθεια. Ο Τάλμποτ έφυγε απογοητευμένος από τη συνάντηση με τον Κωστόπουλο. Στο τηλεγράφημα που συνέταξε κατόπιν στην πρεσβεία έγραφε: «Οι απόψεις που εξέφρασε ο Κωστόπουλος, που θεωρείται άνθρωπος ο οποίος επιθυμεί τη λύση του Κυπριακού έστω και με κάποιο κόστος για την Ελλάδα, ενισχύει την εντύπωσή μας πως η κυβέρνηση Στεφανόπουλου αισθάνεται τόσο ανασφαλής, ώστε δεν μπορεί να προσφέρει ουσιαστικές παραχωρήσεις στους Τούρκους. Συνεπώς αναμένουμε ελάχιστη η και καμία πρόοδο στο Κυπριακό, τουλάχιστον μέχρι να εμφανιστεί ισχυρότερη κυβέρνηση». 355 Οι αλλαγές στο Στρατό Η κυβέρνηση Στεφανόπουλου είχε τις δικές της εσωτερικές αντιθέσεις, οι οποίες εκδηλώθηκαν στα μέσα Οκτωβρίου με αφορμή τις αλλαγές στο στράτευμα. Η κυβέρνηση αποφάσισε να αποστρατεύσει τον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων στρατηγό Πιπιλή, τον αρχηγό Στρατού στρατηγό Γεννηματά, που στάθηκε αφορμή για την αντιπαράθεση του παλατιού με τους Παπανδρέου, καθώς και πέντε αντιστράτηγους. Ο υπουργός Συντονισμού Μητσοτάκης αντέδρασε στην αποστράτευση του αντιστράτηγου Λουκάκη, που είχε συντάξει την έρευνα για το σχέδιο «ΠΕΡΙΚΛΗΣ». Ο βασιλέας είχε ζητήσει από τον Μάρτιο την απομάκρυνση του Λουκάκη και ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε υποσχεθεί να προχωρήσει στην αποστράτευσή του, αλλά συνάντησε και τότε την αντίδραση του κρητικού πολιτικού. Οι αλλαγές στο στράτευμα είχαν βαθύτερες προεκτάσεις. Αρχηγός Στρατού τοποθετήθηκε ο στρατηγός Σπαντιδάκης, που εθεωρείτο άνθρωπος των ανακτόρων. Ο Σπαντιδάκης θα παίξει αργότερα καθοριστικό ρόλο στην επιτυχία του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου. Ήδη από το 1965 θα αρχίσει τις μεταθέσεις σε θέσεις-κλειδιά πιστών του αξιωματικών, που συμμετείχαν στην οργάνωση του πραξικοπήματος. Η αμερικανική κυβέρνηση ήθελε να εκμεταλλευθεί τις φιλικές διαθέσεις της κυβέρνησης

105 Στεφανόπουλου και της ηγεσίας του στρατεύματος για να εξασφαλίσει την αποστολή ελληνικής στρατιωτικής δύναμης στο Βιετνάμ. Σε τηλεγράφημα του Στέητ Ντηπάρτμεντ προς την πρεσβεία της Αθήνας, η Ουάσιγκτον πρότεινε να ζητηθεί η αποστολή στο Βιετνάμ μονάδας των ΛΟΚ που βρίσκονταν στο όρος Τρόοδος της Κύπρου, για να αντικρούσει τυχόν τουρκική εισβολή. Στο τηλεγράφημα επισημαίνεται πως, αν η πρόταση είχε την υποστήριξη του ΙΔΕΑ, που χαρακτηρίζεται ως μονάδα καταπολέμησης των κομμουνιστών-άνταρτών, η εξεύρεση εθελοντών για τη δημιουργία εκστρατευτικού σώματος θα ήταν εύκολη. 356 Η σύγκ ληση της Βουλής Η νέα σύνοδος της Βουλής αρχισε στις 15 Νοεμβρίου. Οι αμερικανοί διπλωμάτες είχαν ανησυχήσει γιατί ο Στεφανόπουλος τους είχε πληροφορήσει ότι, αν δεν κατάφερνε να αυξήσει τη πλειοψηφία του στο κοινοβούλιο κατά τις 45 ημέρες ανάμεσα στην ψήφο εμπιστοσύνης και την έναρξη των εργασιών του σώματος, σκεπτόταν να παραιτηθεί. Ο πρωθυπουργός δεν υλοποίησε την απειλή του και η κυβέρνησή του επιβίωσε. Η πρεσβεία προέβλεπε ωστόσο ότι η κυβέρνηση δεν θα κατόρθωνε να παραμείνει στην εξουσία περισσότερο από ένα χρόνο. Οι αμερικανοί διπλωμάτες είχαν συνεχείς επαφές και συνομιλίες με στελέχη της Ε.Κ., στην προσπάθειά τους να προβλέψουν τις μελλοντικές εξελίξεις. Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες και αποκαλυπτικές συνομιλίες πραγματοποιήθηκε στις 25 Νοεμβρίου ανάμεσα τον προσωπικό γραμματέα και εξ απορρήτων του Γεωργίου Παπανδρέου Ανδρέα Μοθώνιο, τον επικεφαλής του πολιτικού τμήματος Άλφρεντ Βίντγκεμαν και τον σύμβουλο Τζων Όουενς. Ο Μοθώνιος υποστήριξε ότι ήταν πολύ πιθανή η επανασυγκόλληση της Ε.Κ. με τους 45 «αποστάτες», τονίζοντας πως ο Μητσοτάκης και ο εκδότης της Ελευθερίας Κόκκας πίστευαν ότι αυτή ήταν η καλύτερη διέξοδος από την πολιτική κρίση. Κατά τον Μοθώνιο, το μοναδικό εμπόδιο ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου, μια και οι «αποστάτες» θα έθεταν ως όρο την απομάκρυνσή του από το κόμμα, προτού επιστρέψουν σε αυτό. 357 Ο Μοθώνιος αποκάλυψε στους συνομιλητές του πως οι σχέσεις των δύο Παπανδρέου είχαν χειροτερεύσει σε σημείο που ο αρχηγός της Ε.Κ. θα ήταν πρόθυμος να αποκλείσει τον γιο του από το κόμμα για να εξυπηρετήσει τη συμφιλίωση. Ισχυρίστηκε ακόμη ότι ο γηραιός αρχηγός της Ε.Κ. ήταν «οργισμένος» με την αριστερή, αντιαμερικανική γραμμή της εφημερίδας Ανένδοτος, που είχε ταυτιστεί με τον Ανδρέα. Κατά τον Μοθώνιο, ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε κανονίσει να αγοράσει τον Ανένδοτο κάποιος πλούσιος Έλληνας από την Αφρική, προκειμένου να επιβάλει μια πιο μετριοπαθή γραμμή. 358 Ανάλογα μηνύματα ελάμβανε η πρεσβεία και από βουλευτές που είχαν παραμείνει πιστοί στην Ε.Κ., αλλά ήταν ενοχλημένοι από την προσπάθεια του Ανδρέα να ελέγξει το κόμμα. Ορισμένοι νέοι βουλευτές εκμυστηρεύονταν σε διπλωμάτες πως «περίμεναν την κατάλληλη στιγμή για να εγκαταλείψουν τον Παπανδρέου». Έκθεση της πρεσβείας για την κατάσταση που επικρατούσε στο κόμμα της Ε.Κ. ανέφερε ότι ορισμένα στελέχη, όπως ο πρώην υφυπουργός Εμπορίου Αλέξανδρος Σπανορήγας, σκέπτονταν να αποχωρήσουν αμέσως, γιατί έβλεπαν ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου ήθελε να ετοιμάσει τη διαδοχή του από τον Ανδρέα. Άλλοι βουλευτές υποστήριζαν την άποψη του εκδότη του Βήματος Λαμπράκη, ο οποίος πίστευε ότι έπρεπε να περιμένουν τις επόμενες εκλογές. Σύμφωνα με την έκθεση, το σχέδιο του Λαμπράκη προέβλεπε πως 50 έως 60 βουλευτές θα «τραβούσαν το χαλί κάτω από τα πόδια του Παπανδρέου, αποχωρώντας από το κόμμα του», ενώ εν συνεχεία μαζί με τους «αποστάτες» που θα είχαν επανεκλεγεί στη Βουλή θα υποστήριζαν νέα κυβέρνηση. 359

106 Ο βουλευτής Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, που είχε παραμείνει στην Ε.Κ., εκμυστηρευόταν και αυτός τις διαφωνίες του με τους χειρισμούς του Ανδρέα, τον οποίο χαρακτήρισε «ανόητο» σε συνομιλία του με τον Τζων Όουενς. Ο πρώην υφυπουργός Άμυνας εξήγησε ότι ο ίδιος και άλλοι βουλευτές δεν ήθελαν να αποχωρήσουν από το κόμμα, γιατί τότε θα επέτρεπαν στον Ανδρέα και τους «αριστερούς φίλους» του να το αλώσουν. Όταν ο Όουενς τον ρώτησε κατά πόσον ο Λαμπράκης θα ενεθάρρυνε την αποχώρηση βουλευτών της Ε.Κ. για να συνεργαστούν με τους «αποστάτες», ο Παπακωνσταντίνου απάντησε ότι «όσο ο Μητσοτάκης παραμένει η κυρίαρχη προσωπικότητα στο οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης, ο Λαμπράκης δεν θα υποστηρίξει πότε μια τέτοια κυβέρνηση... ακόμη και αν είχε πρωθυπουργό κάποιον περισσότερο αρεστό στον Λαμπράκη, όπως τον υπουργό Άμυνας Κωστόπουλο». 360 Ο Ανδρέας προσεγγίζει τους Αμερικανούς Τις τελευταίες εβδομάδες του ταραγμένου 1965, στελέχη της πρεσβείας είχαν σειρά επαφών με τον Ανδρέα. Ενδιάμεσος μεσολαβητής ήταν ο Ρίτσαρντ Γουέστεμπυ, επικεφαλής της αποστολής του αμερικανικού υπουργείου Εμπορίου στην Αθήνα και προσωπικός φίλος του ζεύγους Παπανδρέου. Στις 30 Νοεμβρίου, ο Γουέστεμπυ οργάνωσε δείπνο στο σπίτι του με προσκεκλημένους τον Ανδρέα, τη σύζυγό του, τον σταθμάρχη της CIA Τζακ Μώρυ και τον βουλευτή της Ε.Κ. και οπαδό του Ανδρέα Νίκο Κουντούρη. Ο Γουέστεμπυ εξήγησε στον σταθμάρχη της αμερικανικής υπηρεσίας πως σκοπός του δείπνου ήταν να δοθεί η ευκαιρία στον Ανδρέα να εξηγήσει τις απόψεις του σε έναν αμερικανό αξιωματούχο. 361 Ο Ανδρέας προέβλεψε κατ' αρχάς ότι η κυβέρνηση Στεφανόπουλου δεν θα επιβίωνε περισσότερο από λίγους μήνες και πως αν οι εκλογές διεξάγονταν εκείνη την ημέρα η Ε.Κ. θα έπαιρνε 60%, η ΕΡΕ όχι περισσότερο από 30%, οι «προδότες» 10% και η ΕΔΑ κάτι λιγότερο από 5%, γιατί η Ε.Κ. θα κέρδιζε όλες τις ψήφους της αριστεράς εκτός από αυτές των σκληροπυρηνικών κομμουνιστών. Κατόπιν ανέπτυξε τις απόψεις του για τα βασικά ζητήματα που απασχολούσαν το εκλογικό σώμα αλλά και τους Αμερικανούς. Σε σχέση με το NATO και τις ΗΠΑ, ο Ανδρέας υποστήριξε ότι η Ελλάδα είχε χάσει την αυτονομία της σε ορισμένα κρίσιμα θέματα, όπως την επιλογή των ανώτατων αξιωματικών του στρατεύματος. «Το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν είναι τόσο ισχυρή όσο άλλες χώρες-μέλη του NATO δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο ευαίσθητη σε θέματα που άπτονται της κυριαρχίας της», πρόσθεσε, τονίζοντας πως η στάση του δεν ήταν διαφορετική από εκείνη του γάλλου ηγέτη Ντε Γκωλ, που ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στην Ελλάδα. 362 Οι απόψεις που διατύπωσε ο Ανδρέας στον σταθμάρχη της CIA το 1965 δεν απέχουν πολύ από τις θέσεις και τα συνθήματα που χρησιμοποίησε από το 1974 και μετά, όταν δημιούργησε το ΠΑΣΟΚ. Στην ίδια συζήτηση, ο Ανδρέας αναφέρθηκε στο μέλλον της μοναρχίας, υπογραμμίζοντας πως η λαϊκή δυσφορία για την ανάμειξη του θρόνου στα πολιτικά πράγματα είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις. Πριν από τον Ιούλιο, ανέφερε ο Ανδρέας, ο κόσμος που συναντούσε στις περιοδείες του ρωτούσε: «Πότε θα παραιτηθεί από το θρόνο ο βασιλέας Κωνσταντίνος για να πάει στη Δανία;» Στις πιο πρόσφατες περιοδείες, οι ίδιοι άνθρωποι τον ρωτούσαν: «Πότε θα δικαστεί ο Κωνσταντίνος για τα εγκλήματα που διέπραξε;» Ο Ανδρέας πίστευε ότι ως πρόσφατα η κοινή γνώμη πίστευε ότι την ευθύνη για πολλά σφάλματα του Κωνσταντίνου την είχε η μητέρα του, ενώ τώρα θεωρεί τον ίδιο υπεύθυνο. Κατά την άποψή του, το 70 ή 80% των Ελλήνων θα ψήφιζαν εναντίον της μοναρχίας σε δημοψήφισμα, ενώ ισχυρίστηκε ότι μόνον η Ε.Κ. μπορούσε να σώσει το θρόνο, γιατί, χωρίς την παρουσία της, η κατάσταση θα οδηγείτο σε πόλωση μεταξύ δεξιάς και αριστεράς, η οποία θα 363 ζητούσε ανοικτά την κατάργηση της μοναρχίας. Ο Ανδρέας εμφανίστηκε απειλητικός έναντι του αξιωματούχου της CIA, όταν τόνισε ότι οιαδήποτε προσπάθεια ανακοπής της «ειρηνικής επανάστασης» που πραγματοποιούσε η Ε.Κ. υπό τον Γεώργιο

107 Παπανδρέου θα είχε επικίνδυνες επιπτώσεις. Πέρα από τη δύναμη των «προοδευτικών και δημοκρατικών δυνάμεων», ο Ανδρέας επικαλέστηκε τους ισχυρούς βόρειους γείτονες της χώρας, οι οποίοι «δεν θα αδιαφορούσαν για τις εξελίξεις στην Ελλάδα». Χωρίς να εξηγήσει τι ακριβώς εννοούσε, ο Ανδρέας πρόσθεσε πως «οι ΗΠΑ πρέπει να καταλάβουν ότι δεν μπορούν να καθορίζουν ελεύθερα και μονομερώς την ελληνική πολιτική κατάσταση χωρίς να προκαλούν αντιδράσεις». 364 Ο σταθμάρχης της CIA δεν έμεινε ικανοποιημένος από τις θέσεις του Ανδρέα. Απεκόμισε ωστόσο την εντύπωση ότι ο γιος του αρχηγού της Ε.Κ. ήθελε τον ειλικρινή διάλογο και περισσότερες επαφές. Ο Ανδρέας ανέφερε εξάλλου ότι ορισμένοι επίσημοι αμερικανικοί κύκλοι τον είχαν παρεξηγήσει και τον θεωρούσαν (λανθασμένα) αριστερό, ακόμη και μαρξιστή. 365 Ο Ανδρέας προσπάθησε να διευκρινίσει τις σχέσεις του με την αριστερά σε μιαν άλλη συζήτηση που είχε, παρουσία του Γουέστεμπυ, με τον σύμβουλο της πρεσβείας Ωγκούστ Βελέτρι, στο Χίλτον της Αθήνας. Στη συνάντηση αυτή διαβεβαίωσε τους συνομιλητές του πως η Ε.Κ. δεν θα ζητούσε τη συνεργασία της ΕΔΑ στις επόμενες βουλευτικές εκλογές. Παραδέχτηκε ότι συναντιόταν συχνά με τον αριστερό ηγέτη Λεωνίδα Κύρκο, εξήγησε όμως ότι ήταν παλιοί φίλοι και πως «οι Παπανδρέου και οι Κύρκοι συνδέονται φιλικά πολλά χρόνια». Τόνισε ακόμη ότι ήθελε να συνεχίσει τις σχέσεις του με τον Κύρκο, αλλά πρόσφατα είχε αποφασίσει να διακόψει κάθε επαφή για να μη δίνει την ευκαιρία σε διαφόρους να τον κατηγορούν για σχέσεις με την αριστερά. 366 Ο Ανδρέας δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί οι Αμερικανοί τον κατηγορούσαν για «αντιαμερικανισμό», μια και επανελάμβανε τα ίδια ακριβώς πράγματα που έλεγε όταν ζούσε στην Αμερική και ήταν φίλος του Χιούμπερτ Χάμφρεϋ (δημοκρατικός γερουσιαστής, αντιπρόεδρος των ΗΠΑ το 1965) και άλλων αμερικανών πολιτικών. Μεταξύ άλλων, ο Ανδρέας είπε στους συνομιλητές του ότι, αν δεν είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, θα ήταν τώρα πρόεδρος του Δημοκρατικού Κόμματος στην Καλιφόρνια. Προσπάθησε να τους πείσει ότι δεν είχε ποτέ επιτεθεί ονομαστικά στις ΗΠΑ, αν και είχε δηλώσει ότι η Ελλάδα έπρεπε να ακολουθήσει πιο ανεξάρτητη πολιτική. Θεωρούσε ακόμη ότι η Ουάσιγκτον είχε αναμειχθεί στο Κυπριακό εις βάρος των κυπριακών συμφερόντων. «Μπορούσε» όμως όπως είπε «να κατανοήσει το δίλημμα της Αμερικής, η οποία δεν ήθελε να δυσαρεστήσει δύο συμμάχους, την Ελλάδα και την Τουρκία». Ο αμερικανός διπλωμάτης παρατήρησε ότι ναι μεν δεν είχε ποτέ επιτεθεί τις ΗΠΑ ονομαστικά, αλλά έκανε συχνά λόγο στις ομιλίες του για «ισχυρή ξένη δύναμη», φράση που όλοι καταλάβαιναν ότι αναφερόταν στην Αμερική. Ο Βελέτρι συμπλήρωσε ότι υπήρχε σημαντική διαφορά ανάμεσα σε όσα υποστήριζε ο Ανδρέας ως αμερικανός πολίτης και όσα δήλωνε ως έλληνας πολιτικός. Σε αυτό το σημείο παρενέβη ο Γουέστεμπυ με το σχόλιο πως θα ήταν καλύτερο οι διαφωνίες μεταξύ Ελλάδας και ΗΠΑ να μην έβγαιναν στη δημοσιότητα. Ο Ανδρέας σκέφθηκε λίγο και απάντησε πως ίσως δεν είχε επιδείξει αρκετή σύνεση και ήταν έτοιμος να παραδεχτεί ότι είχε κάνει λάθος. 367 Ο Βελέτρι έθιξε κατά τη συζήτηση στο Χίλτον και την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Στο τηλεγράφημά του ανέφερε πως «με περισσότερη λύπη παρά οργή ο κ. Παπανδρέου σχολίασε πως "κάποιοι" ήταν αποφασισμένοι να ασκήσουν δίωξη εναντίον του και ήταν πολύ πιθανόν να πληγεί από τις έρευνες. Προειδοποίησε πως "αυτοί" έπαιζαν επικίνδυνο παιχνίδι που θα μπορούσε τελικά να έχει σοβαρές επιπτώσεις. Δεν διευκρίνισε τι εννοούσε». 368 Οι Αμερικανοί δεν είχαν πεισθεί από τις εξηγήσεις που τους έδινε ο Ανδρέας. Το σημείωμα που συνόδευε την έκθεση για τη συζήτηση στο Χίλτον επεσήμαινε πως παρά το γεγονός ότι ο Ανδρέας ισχυρίστηκε ότι δεν είχε επιτεθεί ποτέ στην αμερικανική πολιτική ονομαστικά, ένα μήνα νωρίτερα σε ομιλία του στην Καβάλα είχε επιτεθεί σε «ξένες δυνάμεις που συνωμότησαν για την ανατροπή του Γεωργίου Παπανδρέου, λόγω της δυσφορίας των συμμάχων για την ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική του». 369

108 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Ανδρέας αποτελούσε μυστήριο για τους Αμερικανούς που τον είχαν γνωρίσει και διατηρούσαν επαφές μαζί του. Είχε την ικανότητα να συνομιλεί μαζί τους σαν Αμερικανός, όπως για παράδειγμα όταν έδειξε έκπληκτος γιατί αντιδρούσαν σε θέσεις που ο ίδιος και άλλοι που ανήκαν στην αριστερή πτέρυγα του Δημοκρατικού Κόμματος υποστήριζαν δημοσίως πολλά χρόνια. Η προσπάθειά του να δικαιολογήσει τις δημόσιες επιθέσεις εναντίον της αμερικανικής πολιτικής στην Ελλάδα προκαλούσαν μάλλον καχυποψία, ειδικά όταν επιχειρούσε να τις αρνηθεί. Την ίδια στιγμή, οι απειλές που διατύπωνε για την πιθανή ανάμειξη των βορείων γειτόνων της Ελλάδας στις εσωτερικές της εξελίξεις θορυβούσαν τους αμερικανούς αξιωματούχους, οι οποίοι, υπό το πρίσμα του ψυχρού πολέμου, έβλεπαν τον Ανδρέα ως απρόβλεπτο και επικίνδυνο πολιτικό. Απειλές για δικτατορία Ο Τάλμποτ, που είχε αναλάβει την ηγεσία της πρεσβείας, υπό την επιρροή όμως του Άνσουτζ που γνώριζε καλύτερα πρόσωπα και πράγματα, προβληματιζόταν από την ένταση που επικρατούσε στην πολιτική σκηνή και τα επεισόδια που διαδραματίζονταν καθημερινά στην αίθουσα της Βουλής. Ο πρέσβης καταλόγιζε την ευθύνη στον Ανδρέα και τους συνεργάτες του για τις «εξτρεμιστικές αυτές ενέργειες», που, όπως ενημέρωνε το Στέητ Ντηπάρτμεντ, «δεν πλήττουν ατυχώς μόνον την κυβέρνηση Στεφανόπουλου...αλλά δυσφημούν το κοινοβουλευτικό σύστημα και ενισχύουν τη θέση της ολοένα αυξανόμενης μερίδας συντηρητικών στοιχείων που αντιμετωπίζουν την επιβολή δικτατορίας ως τη μόνη λύση για την ελληνική πολιτική κρίση». 370 Η ανησυχία του Τάλμποτ βασιζόταν σε μεγάλο βαθμό σε συνομιλίες που είχε με ηγετικά στελέχη του συντηρητικού χώρου. Ο πρέσβης είχε την ευκαιρία να έχει μια μακρά συζήτηση με τρία κορυφαία στελέχη της ΕΡΕ: τον Παναγιώτη Πιπινέλη (πρώην πρωθυπουργό και στενό σύμμαχο των ανακτόρων), τον Ευάγγελο Αβέρωφ-Τοσίτσα (πρώην υπουργό των Εξωτερικών) και τον Παναγιώτη Παπαληγούρα (πρώην υπουργό Συντονισμού). «Αυτό που μού έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση κατά τη διάρκεια μιας άνετης και ιδιωτικής συζήτησης, που κράτησε κάτι λιγότερο από μία ώρα, ήταν η πεποίθηση των τριών ηγετών της ΕΡΕ ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να ανεχθεί υπό οιεσδήποτε συνθήκες την επάνοδο της κυβέρνησης Παπανδρέου στην εξουσία. Οι τρεις πολιτικοί θεωρούν απολύτως βέβαιο ότι η επάνοδος του Παπανδρέου θα σημάνει την παράδοση της χώρας στα χέρια ενός λαϊκού μετώπου, πράγμα που δεν μπορούσε να γίνει δεκτό». 371 Ο Παπαληγούρας, έγραφε ο Τάλμποτ στο τηλεγράφημά του, αναφέρθηκε περισσότερες από μία φορές στο «τι θα μπορούσε να συμβεί τη νύχτα των εκλογών, αν διαφαινόταν ότι ο Παπανδρέου θα κέρδιζε». Οι τρεις πολιτικοί απέφυγαν να χρησιμοποιήσουν τον όρο «δικτατορία» και προτίμησαν να μιλήσουν για «μη κλασικές λύσεις και την ανάγκη εξεύρεσης ευρηματικών λύσεων για τη διακυβέρνηση της χώρας μετά την αναστολή της λειτουργίας του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος». Ο αμερικανός πρέσβης υπογράμμιζε πως κανείς συνομιλητής του δεν είχε κατά νου συγκεκριμένη εξωκοινοβουλευτική μεθόδευση, αλλά ότι επιθυμούσαν τη διατήρηση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου επί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο διάστημα, ώστε να μειωθεί κατά πολύ η δημοτικότητα του Παπανδρέου. Παρ' όλα αυτά, κανείς συνομιλητής του Τάλμποτ δεν διέβλεπε το ενδεχόμενο σημαντικής μείωσης της δύναμης της E.K. 372 Ο Τάλμποτ μετέδωσε την ανησυχία του στην Ουάσιγκτον, καθώς έβλεπε ότι τρεις από τους «πλέον συνετούς», όπως τους χαρακτήριζε, ηγέτες της ΕΡΕ εξέφραζαν ανοιχτά την υποστήριξή τους σε κάποιου είδους εξωκοινοβουλευτική λύση. Ο πρέσβης σημείωνε ότι μετά την κρίση της 15ης Ιουλίου πολλές προσωπικότητες του συντηρητικού χώρου ενεθάρρυναν την ιδέα αυτή, με προεξάρχοντα τον πρώην πρόεδρο της Βουλής Ροδόπουλο. Ο Πιπινέλης, ο Αβέρωφ και ο Παπαληγούρας δεν είχαν όμως ταυτιστεί ποτέ με τέτοιου τύπου εξωκοινοβουλευτικές λύσεις. «Το

109 γεγονός ότι ήταν τόσο ειλικρινείς και εκφράστηκαν τόσο ανοιχτά στον πρέσβη ήταν εξόχως διαφωτιστικό», έγραφε ο Τάλμποτ στο τηλεγράφημά του. 373

110 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ TOΥ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑΤΟΣ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 1966 η CIA πληροφορήθηκε την ενεργοποίηση της συνωμοτικής ομάδας του Γεωργίου Παπαδόπουλου. Ο σταθμός της στην Αθήνα συνέταξε τρισέλιδη έκθεση για την ομάδα και την έστειλε στην Ουάσιγκτον καθώς και στον πρέσβη, στον Άνσουτζ και στους στρατιωτικούς ακολούθους. Η πηγή των πληροφοριών δεν αποκαλύπτεται από την έκθεση, αλλά κατατάσσεται στην κατηγορία C, γεγονός που σημαίνει ότι στο παρελθόν είχε δώσει πληροφορίες οι οποίες ήταν «αρκετά αξιόπιστες». Η έκθεση, η οποία δεν έχει έλθει ποτέ στο φως της δημοσιότητας, περιέγραφε με λεπτομέρειες τη σύνθεση της ομάδας, τις εσωτερικές της διαφωνίες καθώς και την προϊστορία της: «1. Περί το τέλος του 1963, αρχές του 1964, μια ομάδα δεξιών συνταγματαρχών του Ελληνικού Στρατού (η οποία απεκαλείτο την περίοδο εκείνη στρατιωτική συνωμοτική οργάνωση) οργανώθηκε για να προχωρήσει σε πραξικόπημα σε περίπτωση που ο Γεώργιος Παπανδρέου δεχόταν την υποστήριξη της ΕΔΑ. Μετά την εκλογή του Παπανδρέου, τα μέλη της ομάδας μετατέθηκαν στην Κύπρο και τη Βόρεια Ελλάδα. Οι αξιωματικοί αυτοί ολοκλήρωσαν τη θητεία τους σε αυτά τα μέρη και τώρα επιστρέφουν σταδιακά σε θέσεις-κλειδιά στην Αθήνα, με τη βοήθεια του αντισυνταγματάρχη Γεωργίου Βαγενά, ο οποίος είναι επικεφαλής του γραφείου του Γενικού Επιτελείου που ασχολείται με τις μεταθέσεις. 2. Ο Βαγενάς δεν είναι μέλος της συνωμοτικής ομάδας, αλλά είναι φίλος με πολλά μέλη της και επηρεάζεται από τον αντισυνταγματάρχη Γεώργιο Παπαδόπουλο, ο οποίος υπηρετεί τώρα στο Πρώτο Σώμα Στρατού στη Λάρισα, και τον αντισυνταγματάρχη Δημήτριο Σταματελόπουλο. Οι δύο αυτοί αξιωματικοί συναγωνίζονται για το ποιος θα ηγηθεί της ομάδας, η οποία τώρα επανενεργοποιείται. Ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Λάσκαρης, διευθυντής του γραφείου του αρχηγού Στρατού και άνθρωπος που θεωρείται ότι έχει την εκτίμηση του παλατιού, βρίσκεται επίσης υπό την επιρροή του Σταματελόπουλου. Ο Λάζαρης είναι επίσης άνθρωπος-κλειδί για τις τοποθετήσεις αξιωματικών. 3. Οι κάτωθι αξιωματικοί-μέλη της συνωμοτικής ομάδας επέστρεψαν πρόσφατα στην περιοχή της Αττικής: ο αντισυνταγματάρχης Κώστας Παπαδόπουλος, αδελφός του Γεωργίου, τοποθετήθηκε, στις αρχές Φεβρουαρίου του 1966, αρχηγός του συντάγματος στον Διόνυσο ο αντισυνταγματάρχης Δημήτρης Σταματελόπουλος διορίστηκε διοικητής του συντάγματος της Αγίας Παρασκευής, στα μέσα Οκτωβρίου του 1965 ο αντισυνταγματάρχης Αντώνιος Μέξης αναμένεται να αναλάβει σύντομα τη διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Λαδάς είναι τώρα διοικητής της Ελληνικής Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΕΣΑ) που εδρεύει στο αρχηγείο Στρατού ο αντισυνταγματάρχης Δημήτριος Ιωαννίδης αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση συντάγματος στην Αθήνα ο αντισυνταγματάρχης Θεόδωρος Πατσούρος αναμένεται να αναλάβει τη διοίκηση μονάδας μεταβιβάσεων στην Αθήνα

111 ο αντισυνταγματάρχης Μιχάλης Ρουφογάλης τοποθετήθηκε προσωρινά επικεφαλής του τμήματος ασφαλείας της ΚΥΠ, αλλά αναμένεται να αναλάβει σύντομα τον Α' κλάδο της υπηρεσίας ο αντισυνταγματάρχης Αντώνιος Λέκκας αναμένεται να αναλάβει σύντομα διοίκηση μονάδας στην Αθήνα. Οι Λαδάς, Ιωαννίδης, Πατσούρος, Λέκκας και ο Κώστας Παπαδόπουλος (που έχει διαφωνίες με τον αδελφό του) υποστηρίζουν τον Σταματελόπουλο. Ο Ρουφογάλης βρίσκεται κοντά στον Παπαδόπουλο, αν και προσπαθεί να κερδίσει την εμπιστοσύνη του ο Σταματελόπουλος. 4. Λίγο πριν από τη συγκέντρωση της Ε.Κ. στην Αθήνα στις 16 Φεβρουαρίου 1966, ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος ήλθε στην Αθήνα και επικοινώνησε με τους άλλους συνταγματάρχες. Συζήτησαν το ενδεχόμενο οργάνωσης πραξικοπήματος εφόσον κρινόταν αναγκαίο για να αποτραπούν εκδηλώσεις βίας που θα προκαλούνταν από την ΕΔΑ η και τον Γεώργιο Παπανδρέου κατά τη συγκέντρωση. Ο Παπαδόπουλος είπε στους στρατιωτικούς με τους οποίους είχε επαφές πως ο αρχηγός του ΓΕΣ αντιστράτηγος Γρηγόριος Σπαντιδάκης τον είχε καλέσει στην Αθήνα. 5. Στόχος της δεξιάς αυτής ομάδας είναι να εξουδετερώσει ή να αποτρέψει τη διείσδυση αριστερών στο στράτευμα και στην κυβέρνηση. Η ανησυχία της ομάδας ενισχύθηκε από την ανακάλυψη μιας άλλης συνωμοτικής οργάνωσης, του «ΑΣΠΙΔΑ»,...και ο φόβος των μελών της είναι ότι θα επαναληφθεί το κίνημα που σημειώθηκε στις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις στη Μέση Ανατολή κατά τη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Η ομάδα θεωρεί ότι η κατάσταση στην Ελλάδα υπό τους Παπανδρέου έχει ομοιότητες με την κατάσταση που δημιουργήθηκε στη Βραζιλία από το εκεί καθεστώς του Μπελτσιόρ Μαρκέζ Γκουλάρτ. Η άποψη αυτή είναι αποτέλεσμα των δραστήριων προσπαθειών του πρώην αρχηγού της ΚΥΠ, απόστρατου στρατηγού Αλέξανδρου Νάτσινα, ο οποίος μετέφρασε και διένειμε ευρέως ένα άρθρο του περιοδικού Reader's Digest για τη Βραζιλία με τίτλο: «Η χώρα που έσωσε τον εαυτό της» Η ομάδα έχει διασχισθεί από το 1963, όταν ο Σταματελόπουλος θεώρησε πως ο Παπαδόπουλος ήταν πρόθυμος να αγνοήσει για πολιτικούς λόγους την ικανότητα και τον καλό χαρακτήρα ορισμένων αξιωματικών και να βοηθήσει ορισμένους δικούς του αξιωματικούς να αναλάβουν θέσεις-κλειδιά στην ΚΥΠ και άλλες μονάδες. Ο Παπαδόπουλος προέβη στις κινήσεις αυτές ανταποκρινόμενος σε πολιτικές πιέσεις και για να εξευμενίσει τον στρατηγό Νάτσινα, ο οποίος ήταν προϊστάμενός του και είχε ταυτιστεί πολύ με την ΕΡΕ. Η φράξια του Σταματελόπουλου προτιμούσε να μην ταυτίζεται με κανένα πολιτικό κόμμα. Ο Παπαδόπουλος έχει χρησιμοποιήσει τον Νάτσινα και τον Νικόλαο Φαρμάκη (πρώην βουλευτή της ΕΡΕ, γνωστό για τις υπερδεξιές πεποιθήσεις του) ως συνδέσμους με ακροδεξιούς πολιτικούς. Ο κύριος λόγος που οι ομάδες του Παπαδόπουλου και του Σταματελόπουλου συνεργάζονται τώρα είναι η πρόθεσή τους να εξουδετερώσουν τη δύναμη των αξιωματικών που έχουν οιαδήποτε σχέση με τον «ΑΣΠΙΔΑ». Οι δύο ομάδες δίνουν μεγάλη έμφαση στον εντοπισμό των αξιωματικών που έχουν σχέση με τον «ΑΣΠΙΔΑ» και υπηρετούν σε δευτερεύουσες θέσεις στις στρατιωτικές διοικήσεις στην περιοχή της Αθήνας... Ο ρυθμός αντικατάστασης των αξιωματικών αυτών θα ενταθεί τον Μάρτιο του Η ομάδα του Σταματελόπουλου τείνει να θεωρεί συμβολικό της ηγέτη τον απόστρατο στρατηγό Γεώργιο Μπάλα. 7. Η φράξια του Σταματελόπουλου έχει επαφή με το παλάτι μέσω του αντισυνταγματάρχη Δημήτρη Ζαγοριανάκου, ενός υπασπιστή του βασιλέα. Ο Σταματελόπουλος δεν εμπιστεύεται όμως τον προσωπικό γραμματέα του βασιλέα, ταγματάρχη Μιχάλη Αρναούτη. Ο Σταματελόπουλος πιστεύει ότι, αν ο βασιλέας αποφασίσει να προχωρήσει σε εξωκοινοβουλευτική στρατιωτική λύση, θα

112 προτιμήσει να επιβάλει τον στρατιωτικό νόμο και να κυβερνήσει βάσει διαταγμάτων. Ο Παπαδόπουλος και οι ανώτεροι στρατιωτικοί (ειδικότερα ο στρατηγός Σπαντιδάκης, ο αντιστράτηγος Χρήστος Παπαδάτος και οι άλλοι στρατηγοί τους οποίους είχε επιλέξει προσωπικά ο απόστρατος αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Δόβας, πρώην επικεφαλής του Βασιλικού Στρατιωτικού Οίκου) κλίνουν προς την ίδια λύση. Η φράξια του Σταματελόπουλου προτιμά όμως μια στρατιωτική χούντα, η οποία θα επιτρέψει στον βασιλέα να διατηρήσει πολύ λίγα προνόμια. Τα μέλη της ομάδας αυτής θεωρούν ότι το παλάτι φέρει την ευθύνη για την πολιτική αστάθεια, αρχής γενομένης με την πτώση του πρώην πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή το Εν συνεχεία η έκθεση της CIA παρέθετε τρεις παρατηρήσεις: 1. Σχόλιο του σταθμού: ένας έλληνας αξιωματούχος ανέφερε στα τέλη Φεβρουαρίου πως ο Ρουφογάλης θα αντικαταστήσει τον Παπαδόπουλο, όσο εκείνος θα βρίσκεται στη Λάρισα. 2. Σχόλιο της πηγής μας: ο Σπαντιδάκης είναι γενικά ενήμερος γι' αυτήν την υπερδεξιά συνωμοτική ομάδα, αλλά πιστεύει ότι συμφωνεί περισσότερο με τη δική του άποψη, πως δηλαδή ο βασιλέας πρέπει να διοικήσει με την επιβολή στρατιωτικού νόμου. Για το λόγο αυτόν, υποστηρίζει πολλές από τις μεταθέσεις που πραγματοποιούνται αυτήν την περίοδο. 3. Σχόλιο του σταθμού: (ένα απόσπασμα έχει απαλειφθεί, προφανώς γιατί αναφέρει το όνομα του πληροφοριοδότη της αμερικανικής υπηρεσίας) ο Παπαδόπουλος είχε έλθει στην Αθήνα για να διαπιστώσει πόση υποστήριξη θα είχε ο στρατός από την αστυνομία, σε περίπτωση που σημειώνονταν επεισόδια κατά τη συγκέντρωση της 16ης Φεβρουαρίου. Αν το πλήθος αποφάσιζε να προχωρήσει προς το παλάτι ή τη Βουλή, ο Παπαδόπουλος είπε στον (σημ. το όνομα έχει σβηστεί) ότι θα επενέβαινε ο στρατός. Ο Παπαδόπουλος είπε στον (...) πως υπήρχαν προκαταρτικά μόνο σχέδια». 374 Οι επαφές του Τάλμποτ με τους πολιτικούς Από τις πρώτες εβδομάδες του 1966, τα ανάκτορα και τα κόμματα αναζητούσαν διέξοδο από την πολιτική κρίση. Ο Τάλμποτ είχε αποφασίσει να διατηρήσει ο ίδιος τις επαφές με τον βασιλέα και τους πολιτικούς αρχηγούς. Ο πρέσβης ήταν αποφασισμένος να κρατήσει την επαφή με το παλάτι και να μη χρησιμοποιεί πλέον τη CIA για τη μεταβίβαση μηνυμάτων στην Ουάσιγκτον. Επικαλούμενος τη σχετική απόφαση που είχε ήδη ληφθεί από την κυβέρνηση Κέννεντυ το 1963, ο Τάλμποτ υπενθύμισε στον αρχηγό του σταθμού της Αθήνας ότι ο πρέσβης ήταν υπεύθυνος για «όλη την πρεσβεία». 375 Ταυτόχρονα στην Ουάσιγκτον η κεντρική υπηρεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε χάσει το ενδιαφέρον της για τις ελληνικές υποθέσεις με εξαίρεση το Κυπριακό και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Το Βιετνάμ ήταν το κύριο θέμα που απασχολούσε την ηγεσία του αμερικανικού υπουργείου. Ο Νταν Μπρούστερ που ήταν επικεφαλής του γραφείου των ελληνικών υποθέσεων δεν είχε πρόσβαση στην ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ, ήταν γνωστός ως άνθρωπος που δεν έπαιρνε εύκολα αποφάσεις και απέφευγε να στέλνει σαφείς οδηγίες στην Αθήνα. 376 Ο Τάλμποτ συναντήθηκε στην κατοικία του με τον Γεώργιο Παπανδρέου, στις 8 Φεβρουαρίου, παρουσία της Κέυ Μπράκεν, που ήταν υπεύθυνη για τις ελληνικές, τουρκικές και ιρανικές υποθέσεις στο Στέητ Ντηπάρτμεντ και του Άλφρεντ Βίντγκεμαν. Ο πρώην πρωθυπουργός επέμενε, για πολλοστή φορά, στην προκήρυξη πρόωρων εκλογών. Παρατήρησε ότι ο Κανελλόπουλος και ο

113 Μαρκεζίνης δεν ήταν έτοιμοι να ρίξουν την κυβέρνηση Στεφανόπουλου και ότι θα την διατηρούσαν εν ζωή λίγους ακόμη μήνες. Όταν ο Τάλμποτ τον ρώτησε αν αληθεύει ότι προτιμά να μείνει ο Στεφανόπουλος στην εξουσία λίγο ακόμη για να πάρει την ευθύνη για τα σκληρά μέτρα λιτότητας, ο Γεώργιος Παπανδρέου χαμογέλασε χωρίς να κάνει κανένα σχόλιο. 377 Ο αρχηγός της Ε.Κ. αποκάλυψε στους συνομιλητές του πως με πρωτοβουλία στελεχών της κυβέρνησης Στεφανόπουλου είχε μυστικές επαφές με την ομάδα των «αποστατών». Κατά τον Γεώργιο Παπανδρέου, οι υπουργοί της κυβέρνησης είχαν εκφράσει ενδιαφέρον για διαβουλεύσεις που θα οδηγούσαν σε συμφιλίωση. Ο ίδιος απέρριψε κατηγορηματικά την ιδέα, διότι φοβόταν, όπως είπε, πως η ΕΔΑ θα τον κατηγορούσε ότι «πρόδωσε το λαό». Περιέγραψε με μελανά χρώματα την προοπτική της ΦΙΔΗΚ (του κόμματος των «αποστατών»), προβλέποντας πως μόνον ο Στεφανόπουλος, ο Παπασπύρου, ο Μητσοτάκης και ο Μπακατσέλος θα επανεκλέγονταν, επειδή είχαν πολλούς προσωπικούς οπαδούς. Ο Τάλμποτ και οι συνεργάτες του πίεσαν τον Γεώργιο Παπανδρέου να τους δώσει απαντήσεις για το πώς θα αντιμετώπιζε τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα της χώρας. Δεν έλαβαν όμως καμία συγκεκριμένη απάντηση, καθώς ο γηραιός πολιτικός επανέλαβε πολλάκις πως η αλλαγή κυβέρνησης θα έλυνε πολλά προβλήματα. 378 Ο Τάλμποτ συγκράτησε κυρίως την αποκάλυψη πως είχαν αρχίσει μυστικές, έμμεσες επαφές μεταξύ των «αποστατών» και του Γεωργίου Παπανδρέου. Λίγες ημέρες αργότερα συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό Στεφανόπουλο και είχαν μακρά συζήτηση. Ο Στεφανόπουλος δεν έκρυψε το φόβο του πως ο αρχηγός της ΕΡΕ θα τον «πρόδιδε», προχωρώντας σε συμφωνία με τον Γεώργιο Παπανδρέου για την προκήρυξη εκλογών. Ο πρωθυπουργός χαρακτήρισε τον Κανελλόπουλο «εξαιρετικά πολύπλοκη» προσωπικότητα, που ζει συνεχώς υπό το φόβο του Καραμανλή. Το γεγονός μάλιστα πως ορισμένοι φανατικοί οπαδοί του Καραμανλή είχαν αρχίσει να συζητούν ανοικτά το ενδεχόμενο επανόδου του πρώην πρωθυπουργού, προκαλούσε ακόμη μεγαλύτερη ανασφάλεια στον Κανελλόπουλο. Ο Στεφανόπουλος ανησυχούσε ιδιαίτερα ότι «ευρισκόμενος σε παραλογισμό θα καταλήξει σε συμφωνία με τον Παπανδρέου για να τραβήξουν το χαλί κάτω από τα πόδια της κυβέρνησης». Κατά τον πρωθυπουργό, ο Κανελλόπουλος ήταν το μόνο στέλεχος της ΕΡΕ που πίστευε ότι το κόμμα του θα κέρδιζε τις εκλογές, ενώ αντιθέτως οι ελληνικές μυστικές υπηρεσίες είχαν διαπιστώσει μείωση της δύναμής της. 379 Οι Αμερικανοί θεωρούσαν πολύ πιθανόν πως οι εκλογές θα διεξάγονταν το φθινόπωρο του 1966, χωρίς κανένα κόμμα να συγκεντρώσει την απόλυτη πλειοψηφία. Το σενάριο αυτό αποτελούσε «το χειρότερο δυνατό» αποτέλεσμα, γιατί η Ε.Κ. θα ήταν πρώτο κόμμα, χωρίς να μπορεί να σχηματίσει κυβέρνηση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου θα είχε να επιλέξει ανάμεσα στη συνεργασία με την ΕΡΕ και τη συμμαχία με την ΕΔΑ. Οι αμερικανοί διπλωμάτες γνώριζαν ότι ο ηλικιωμένος πολιτικός δεν θα συνεργαζόταν με το συντηρητικό κόμμα. Από την άλλη πλευρά, τα ανάκτορα, ο στρατός και οι Αμερικανοί θα ήταν εντελώς αντίθετοι στη σύναψη συμφωνίας ανάμεσα στην Ε.Κ. και την ΕΔΑ, η οποία θα ερμηνευόταν ως απειλή για τα συμφέροντά τους. 380 Από τις αρχές του 1966 εξάλλου άρχισε να εκδηλώνεται ο προβληματισμός των Αμερικανών για την πιθανότητα να διαδεχτεί ο Ανδρέας τον πατέρα του στην αρχηγία της Ε.Κ. Έκθεση της πρεσβείας ανέφερε πως στους πολιτικούς κύκλους της Αθήνας ενισχυόταν συνεχώς η υποψία ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν ενδιαφερόταν τόσο να επιστρέψει στην εξουσία όσο να προετοιμάσει το έδαφος για τον γιο του. Ο Ανδρέας περιόδευε σε όλη την Ελλάδα τους πρώτους μήνες του 1966 και οι ομιλίες του είχαν προσελκύσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και του Τύπου. Δεδομένης της μεγάλης ηλικίας του αρχηγού της Ε.Κ. και των προβλημάτων που αντιμετώπιζε με την υγεία του, ήταν φυσικό να αναμείνει κανείς πως ο Ανδρέας θα ήταν το φαβορί για τη διαδοχή του. Οι αμερικανοί διπλωμάτες και οι πράκτορες της CIA παρακολουθούσαν από κοντά τις ισορροπίες μέσα

114 στην Ε.Κ., με την ελπίδα πως τα μετριοπαθή στελέχη του κόμματος θα αντιδρούσαν στην άνοδο του Ανδρέα στην αρχηγία. Σειρά αντιπάλων του βουλευτών είχαν ενημερώσει την πρεσβεία ότι τους είχε πλησιάσει προκειμένου να βελτιώσει τις σχέσεις μαζί τους. Οι Αμερικανοί είχαν αρχίσει να βλέπουν την ταραχώδη περίοδο που ξεκίνησε στις 15 Ιουλίου 1965 με την παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου ως τη σημαντικότερη κρίση από την εποχή του εμφυλίου. «Η ρήξη μεταξύ κέντρου και δεξιάς, η αυξανόμενη συνεργασία μεταξύ κέντρου και άκρας αριστεράς, η ζημιά που υπέστη ο θεσμός της μοναρχίας, η γενική κρίση ηθών και η τάση προς δικτατορικές λύσεις είναι όλα, άμεσα ή έμμεσα, αποτελέσματα της κρίσης του Ιουλίου», έγραφε έκθεση της πρεσβείας για την πορεία της κυβέρνησης Στεφανόπουλου. 381 Οι Αμερικανοί διαπίστωναν με έκδηλη ανησυχία πως οι επιπτώσεις του επεισοδίου της «αποστασίας» ήταν ευρύτερες και ξεπερνούσαν τα στενά όρια πολιτικής σύγκρουσης. Η σταθερότητα που είχε επικρατήσει στο ελληνικό πολιτικό σκηνικό μετά τον εμφύλιο και την περίοδο των αλεπάλληλων κυβερνητικών σχημάτων είχε υπομονευθεί και το μέλλον έμοιαζε ακόμη πιο ζοφερό για τα συμφέροντα των ΗΠΑ. Οι Αμερικανοί δεν έκρυβαν τη χαρά τους όταν ο Κωνσταντίνος αντικατέστησε τον σύμβουλό του Χοϊδά με τον διπλωμάτη Δημήτριο Μπίτσιο. Η πρεσβεία έτρεφε ιδιαίτερη αντιπάθεια για τον Χοϊδά, στον οποίο κατελόγιζε σημαντικό μερίδιο της ευθύνης για τους χειρισμούς του βασιλέα το κρίσιμο καλοκαίρι του Όλοι γνώριζαν ότι η κυβέρνηση Στεφανόπουλου αποτελούσε προσωρινή και εύθραυστη λύση. Η πρεσβεία και η CIA ξόδεψαν πολύ χρόνο και ενέργεια το 1966 αναλύοντας τις τάσεις και πληροφορίες για το ενδεχόμενο εξωκοινοβουλευτικής λύσης. Το πρώτο εξάμηνο του 1966, ο Κωνσταντίνος ήταν αντίθετος με την επιβολή δικτατορίας, χωρίς να προσδιορίζει τι θα έκανε αν ανατρεπόταν η κυβέρνηση, και δεν κατάφερνε να οργανώσει διάδοχο σχήμα. Ο Τάλμποτ φοβόταν όμως ότι η κρίση μπορεί να συνεχιζόταν «μήνες ή και χρόνια», με πλέον επικίνδυνη τροπή τη συνεργασία της Ε.Κ. με την ΕΔΑ και την εκδήλωση κινήματος για την κατάργηση της μοναρχίας. «Ευτυχώς, η ικανότητα για συμβιβαστικές κινήσεις των ελλήνων πολιτικών (όπως και όλων των πολιτικών) είναι ακόμη ισχυρή», ανέφερε σε έκθεσή του και πρόσθετε: «Προτού η Ελλάδα παρασυρθεί στην άβυσσο, ας ελπίσουμε ότι κάποιο από τα συμβιβαστικά "σχήματα" που φημολογούνται θα κερδίσει την υποστήριξη ενός μεγάλου τμήματος της πολιτικής ζωής, ώστε να αποφευχθούν οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν αν τα ρήγματα που έχουν προκληθεί καταστούν μόνιμα». 382 Ο Τάλμποτ προσπαθούσε να κρατήσει λεπτές ισορροπίες. Ήθελε να είναι ενήμερος για κάθε εξέλιξη και να συμβουλεύει τους βασικούς πρωταγωνιστές να ακολουθήσουν μετριοπαθή τακτική, ώστε να βρεθεί μονιμότερη λύση στο αδιέξοδο. Από την άλλη πλευρά, δεν ήταν διατεθειμένος να συνεχίσει την τακτική της καθημερινής και ενεργού αναμείξεως του Άνσουτζ, την οποία ο ίδιος είχε κριτικάρει το 1965, όταν ήταν πολιτικός του προϊστάμενος στο Στέητ Ντηπάρτμεντ. Παραίτηση του Τσιριμώκου και κυβερνητική κρίση Οι ανησυχίες των Αμερικανών για τη σταθερότητα της κυβέρνησης Στεφανόπουλου επαληθεύτηκαν όταν στις 10 Απριλίου του 1966 παραιτήθηκε ο υπουργός των Εξωτερικών Τσιριμώκος. Η παραίτησή του οφειλόταν σε διαφωνίες που είχε για τους χειρισμούς του πρωθυπουργού και του υπουργού Άμυνας Κωστόπουλου γύρω από τον έλεγχο της εθνοφρουράς στην Κύπρο. Οι Στεφανόπουλος και Κωστόπουλος ήθελαν να αναθέσουν τη διοίκηση των ελληνοκυπριακών δυνάμεων στον στρατηγό Γρίβα, όχι μόνο σε καιρό πολέμου αλλά και ειρήνης, να τις θέσουν δηλαδή ουσιαστικά υπό τη διοίκηση του ελληνικού Γενικού Επιτελείου. Ο Τσιριμώκος αντιθέτως συμμάχησε με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο σε αυτό το θέμα και υποστήριζε την υπαγωγή της Εθνοφρουράς σε καθαρά

115 κυπριακή διοίκηση. Οι αμερικανοί διπλωμάτες φρονούσαν πως ο Τσιριμώκος ήθελε να ανατρέψει τον Στεφανοπουλο και να προσπαθήσει, δεύτερη φορά, να σχηματίσει κυβέρνηση. Η αποχώρηση του Τσιριμώκου και δυο ακόμη φίλων του βουλευτών προκάλεσε κυβερνητική κρίση, δεδομένου ότι ο Στεφανόπουλος δεν είχε πλέον πλειοψηφία στη Βουλή. Ύστερα από πολλές παρασκηνιακές διαβουλεύσεις, η κυβέρνηση μπόρεσε να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης με μία μόνο ψήφο στις 25 Απριλίου. Υπουργός των Εξωτερικών διορίστηκε ο απόστρατος ναύαρχος και ήρωας του Β' Παγκόσμιου Πολέμου Ιωάννης Τούμπας, που δεν είχε καμία εμπειρία στην άσκηση διπλωματίας. Την ημέρα της ψηφοφορίας, ο Τάλμποτ συναντήθηκε με τον πρωθυπουργό, που ήταν ενθουσιασμένος γιατί πίστευε ότι «ενισχύθηκε ηθικά». Ο Στεφανόπουλος ήταν αισιόδοξος πως περισσότερα στελέχη της Ε.Κ. θα προσχωρούσαν στην κυβέρνησή του και ότι θα διετηρείτο στην εξουσία επί έξι ακόμη μήνες. Ο πρωθυπουργός είπε ακόμη στον Τάλμποτ πως ήλπιζε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν θα πέθαινε ή δεν θα αποχωρούσε σύντομα από το πολιτικό προσκήνιο, γιατί τότε το κόμμα θα έμενε στον Ανδρέα, που είχε ήδη καταλήξει σε εκλογική συνεργασία με την ΕΔΑ. 383 Ο Στεφανόπουλος ήταν εξίσου σαφής στις απόψεις του για το Κυπριακό, όταν δήλωσε στον αμερικανό επισκέπτη του πως η διατήρηση της κατεστημένης κατάστασης (status quo) στην Κύπρο δεν συνέφερε κανέναν, εκτός από τον Μακάριο, τον Λυσσαρίδη, τον Κυπριανού και τους άλλους συνεργάτες του που ήθελαν την ανεξαρτησία. Εξομολογήθηκε όμως πως έπρεπε να προχωρήσει με μεγάλη προσοχή, γιατί ο Τσιριμώκος, ο Ανδρέας και η αριστερά ήταν έτοιμοι να του επιτεθούν και να τον κατηγορήσουν ότι πρόδωσε «την εθνική τιμή και αξιοπρέπεια», αν έκανε παραχωρήσεις στην Τουρκία. Γι' αυτόν το λόγο, πρόσθεσε, η Τουρκία έπρεπε να σταματήσει να εκστομίζει απειλές για την Κύπρο, διότι έτσι ενίσχυε την αντιπολίτευση και δυσκόλευε τη θέση της ελληνικής κυβέρνησης. Ο Στεφανόπουλος ζήτησε από τους Αμερικανούς να βοηθήσουν διαβεβαιώνοντας τους Τούρκους ότι η Αθήνα δεν θα προχωρούσε σε καμία μονομερή ενέργεια (όπως την κήρυξη της Ένωσης) και ότι θα απέτρεπε τον Μακάριο από ανάλογη κίνηση. Ως αντάλλαγμα οι Τούρκοι θα σταματούσαν τις απειλές, ώστε να δημιουργηθεί κλίμα που θα επέτρεπε την επίτευξη προόδου στο Κυπριακό και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. 384 Ο Τάλμποτ απάντησε πως η αμερικανική κυβέρνηση παρακολουθούσε εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις στην Κύπρο από το 1963 και ήθελε να αποτρέψει την επιδείνωσή τους και την αποδυνάμωση της νοτιοανατολικής πτέρυγας του NATO. Υποστήριξε πως οι κυβερνήσεις της Τουρκίας και της Ελλάδας μπορούσαν και έπρεπε να σημειώσουν πρόοδο στη λύση του Κυπριακού. Ο Στεφανόπουλος δεν διευκρίνισε στον πρέσβη τι είδους λύση προτιμούσε ή προέβλεπε για την Κύπρο. Τα σχόλιά του έπεισαν όμως τον Τάλμποτ ότι δεν έπρεπε να αισιοδοξεί, διότι «η ελληνική κυβέρνηση δεν είναι έτοιμη να κάνει σημαντικές παραχωρήσεις στους Τούρκους στο εγγύς μέλλον». 385 Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε υιοθετήσει πιο σκληρές απόψεις από τον Στεφανόπουλο όσον αφορά το Κυπριακό. Ο Ταλμποτ τον κάλεσε να συναντηθεί στη κατοικία του με τον υφυπουργό των Εξωτερικών Χάρε. Η συζήτηση κράτησε μιάμιση ώρα και ο αρχηγός της Ε.Κ. υποστήριξε ότι η Ένωση ήταν η καλύτερη λύση για το Κυπριακό. Διευκρίνισε όμως ότι η μέγιστη παραχώρηση που μπορούσε να κάνει η ελληνική κυβέρνηση έναντι της Τουρκίας ήταν να μετατραπεί μια από τις βρετανικές βάσεις σε νατοϊκή, ώστε να έχει πρόσβαση στις εγκαταστάσεις της και η Τουρκία. Σε περίπτωση που ο Μακάριος διαφωνούσε με τη λύση αυτή, επειδή δεν ήθελε την παρουσία των νατοϊκών βάσεων, ο πρώην πρωθυπουργός ισχυρίστηκε ότι θα ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να επιβάλει το σχέδιο στον κύπριο ηγέτη και να το «πουλήσει» στην ελληνική κοινή γνώμη. Εν συνεχεία απέκλεισε κάθε είδους παραχώρηση ελληνικού ή κυπριακού εδάφους στην Τουρκία. Ο πρέσβης παρατήρησε πως ο έλληνας συνομιλητής του δεν προσέφερε τίποτε το θετικό στη συζήτηση του Κυπριακού ή των εσωτερικών εξελίξεων. Η μόνη ενδιαφέρουσα παρατήρηση ήταν πως ο Γεώργιος Παπανδρέου

116 έμοιαζε χλωμός και κουρασμένος. 386 Οι προσπάθειες των Αμερικανών και του Γενικού Γραμματέα του NATO Μπρόζιο για την έναρξη ελληνοτουρκικού διαλόγου έφεραν αποτελέσματα στις 18 Μαΐου. Την ίδια ημέρα, ο Τζων Σωσσίδης, ο διπλωμάτης που ήταν τώρα εξ απορρήτων σύμβουλος του Στεφανόπουλου, συναντήθηκε με τον Τάλμποτ και του εξήγησε πως θα ήταν καλύτερα οι συνομιλίες μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας να αρχίσουν σε πρεσβευτικό επίπεδο προτού προχωρήσουν στο επίπεδο υπουργών των Εξωτερικών. Ο Σωσσίδης αποκάλυψε την ανησυχία του πρωθυπουργού γιατί ο έλληνας υπουργός Τούμπας ήταν άπειρος και δεν είχε το κύρος του Τσαγλαγιανγκίλ, τον οποίο φοβόταν μάλιστα να συναντήσει. Ο έλληνας διπλωμάτης εξήγησε κατόπιν ότι είχε συναντηθεί μυστικά πριν από λίγους μήνες με τον τούρκο υπουργό και του είχε προτείνει τη συμμετοχή αμερικανού εκπροσώπου στις διμερείς ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις. Ο Τσαγλαγιανγκίλ είχε συμφωνήσει και ο Σωσσίδης διατύπωσε την πρόταση στον Τάλμποτ, ο οποίος απάντησε ότι η αμερικανική κυβέρνηση δεν ήθελε να αναμειχθεί άμεσα στη διαπραγμάτευση. Ο Τάλμποτ προσπάθησε να καταλάβει πώς σκεπτόταν ο Στεφανόπουλος τη λύση του προβλήματος. Ο Σωσσίδης του είπε πως ο πρωθυπουργός είχε διάφορες ιδέες για τα ανταλλάγματα που θα μπορούσαν να δοθούν στην Τουρκία προκειμένου να δεχτεί την Ένωση, χωρίς όμως να τα διευκρινίσει. 387 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ συμφώνησε απόλυτα με τη στάση του Τάλμποτ και του συνέστησε να διευκρινίσει στον Στεφανόπουλο ότι «δεν υπήρχε περίπτωση» συμμετοχής των ΗΠΑ στις συνομιλίες. Η εμπειρία του ναυαγίου των συνομιλιών της Γενεύης, υπό την αιγίδα του πρώην υπουργού των Εξωτερικών Ντην Άτσεσον, είχε επηρεάσει την Ουάσιγκτον. Το τηλεγράφημα του Στέητ Ντηπάρτμεντ έγραφε χαρακτηριστικά πως «με βάση παλαιότερες εμπειρίες, θα πρέπει να αναμένουμε πως και οι δύο πλευρές θα μας φορτώσουν με όλα τους τα αιτήματα και μετά θα περιμένουν να πουλήσουμε εμείς το προϊόν στην άλλη πλευρά, αντί να καθίσουν και να διαπραγματευθούν σοβαρά μεταξύ τους. Είναι πιθανόν να επανεξετάσουμε τη στάση μας σε περίπτωση κατά την οποία οι Έλληνες και οι Τούρκοι σημειώσουν πραγματική πρόοδο σε σημείο που να χρειάζεται πράγματι δική μας παρέμβαση. Όπως όμως έχουν τα πράγματα σήμερα, δεν χρειάζεται να τους αποκαλύψουμε καν τις προθέσεις μας». 388 Οι υπουργοί των Εξωτερικών Τούμπας και Τσαγλαγιανγκίλ συναντήθηκαν στις 5 και 8 Ιουνίου στις Βρυξέλλες, στο περιθώριο της συνόδου του NATO. Το κλίμα που επικράτησε στις δύο συναντήσεις ήταν θετικό και συμφωνήθηκε να συνεχιστούν οι διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό. Οι επαφές των δύο κυβερνήσεων συνεχίστηκαν σε επίπεδο πρεσβευτών σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, χωρίς όμως να καταλήξουν σε συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Οι αμερικανικές υπηρεσίες ενδιαφέρονται για τις συνωμοτικές οργανώσεις Την άνοιξη του 1966, η υπηρεσία αναλύσεων και συλλογής πληροφοριών του Στέητ Ντηπάρτμεντ έδωσε εντολή στις αρμόδιες υπηρεσίες να συλλέξουν πληροφορίες για τα μεσαία και χαμηλά στελέχη του στρατεύματος και τις απόψεις τους για την πολιτική κατάσταση. Η υπηρεσία αυτή του Στέητ Ντηπάρτμεντ εκτιμούσε ότι ο στρατός θα υποστήριζε τον βασιλέα, αν αποφάσιζε να προχωρήσει σε δικτατορική λύση. «Έχουμε όμως λίγες γνώσεις για τις αρχές και απόψεις των πιο χαμηλόβαθμων αξιωματικών που ανέρχονται στην ιεραρχία... Αυτό που χρειάζεται είναι πληροφορίες που μπορεί να αποσπάσει ένας Αμερικανός από κάποιον στενό έλληνα φίλο του, όταν κυνηγούν ή κολυμπούν σε μια παραλία», τόνιζε το σχετικό τηλεγράφημα και συμπλήρωνε: «Τέτοιου τύπου αναφορές θα πρέπει να περιλαμβάνουν πληροφορίες για την καταγωγή του αξιωματικού και της συζύγου του (αν είναι παντρεμένος), τις προσωπικές του σχέσεις στην επαγγελματική και κοινωνική του ζωή...και πως αντιμετωπίζει τη σημερινή διαμάχη στην Ελλάδα ανάμεσα στη δεξιά, την αριστερά και το κέντρο». Οι αναλυτές του Στέητ Ντηπάρτμεντ επεσήμαιναν ότι χρειάζονταν τις

117 πληροφορίες αυτές για να μπορέσουν να ερμηνεύσουν οργανώσεις όπως τον «ΑΣΠΙΔΑ» ή άλλες συνωμοτικές ομάδες. 389 Οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ πληροφορήθηκαν την ίδια περίοδο πως ο σκληρός πυρήνας του ΙΔΕΑ είχε δραστηριοποιηθεί, υπό το φόβο μιας νίκης της Ε.Κ. στις επόμενες εκλογές. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές, στα μέσα του 1966 (χωρίς να διευκρινίζεται η ακριβής ημερομηνία) ο στρατηγός Σπαντιδάκης και οι ένδεκα αντιστράτηγοι έδωσαν την έγκρισή τους να καταστρωθεί ένα σχέδιο που προέβλεπε ότι ο στρατός θα κατελάμβανε την εξουσία, θα διόριζε τον Πιπινέλη πρωθυπουργό και θα διέλυε τη Βουλή. Ο βασιλέας είχε δώσει σύμφωνα με τις αμερικανικές υπηρεσίες την κατ' αρχήν έγκρισή του, αλλά ερωτοτροπούσε με την ιδέα να αναλάβει ο ίδιος την ηγεσία της κυβέρνησης. Οι αξιωματικοί τρομοκρατήθηκαν από τις σκέψεις του και υποστήριζαν ένθερμα το σχέδιο πρωθυπουργοποίησης του Πιπινέλη. Οι πληροφορίες δόθηκαν στους Αμερικανούς από βρετανικές πηγές που είχαν απευθείας επαφή με τους συνωμοτούντες αξιωματικούς. 390 Για το σχέδιο αυτό είχαν ενημερωθεί ακόμη οι αρχηγοί της Αεροπορίας και του Ναυτικού, ο αρχηγός της Χωροφυλακής και ορισμένοι πολιτικοί. Οι Αμερικανοί πίστευαν ακόμη ότι η ΚΥΠ το αγνοούσε, διότι ορισμένα στελέχη της ηγεσίας της είχαν στενές σχέσεις με τον Μητσοτάκη, τον οποίο δεν εμπιστεύονταν οι στρατιωτικοί. 391 Ο Τάλμποτ από τη δική του σκοπιά επέρριπτε ευθύνες στον Ανδρέα για τις όλο και πιο σφοδρές επιθέσεις που εξαπέλυε εναντίον του βασιλέα. Ο πρέσβης έγραφε τον Ιούνιο του 1966 πως οι επιθέσεις του Ανδρέα μπορεί να φτάσουν «σε σημείο που το Παλάτι θα νιώσει αναγκασμένο να ενεργήσει». Ο Κωνσταντίνος δεχόταν ήδη πιέσεις από τον Πιπινέλη και τον Γαρουφαλιά να επιλέξει την εξωκοινοβουλευτική λύση για να βγει από το αδιέξοδο. Ο βασιλέας δεν είχε εισακούσει τις προτροπές τους στο παρελθόν, σημείωνε ο Τάλμποτ, αλλά διατύπωνε το φόβο ότι οι επιθέσεις του Ανδρέα μπορεί να τον έκαναν να αλλάξει γνώμη. 392 Μερικές πληροφορίες του Τάλμποτ προέρχονταν από τον Κανελλόπουλο, ο οποίος του εξέφρασε την έντονη δυσαρέσκειά του, διότι ορισμένοι στενοί σύμβουλοι του Κωνσταντίνου τον ωθούσαν στην επιλογή της εξωκοινοβουλευτικής λύσης. Ο αρχηγός της ΕΡΕ κατηγόρησε όλους τους συμβούλους του βασιλέα, πλην του Μπίτσιου, και αποκάλυψε ότι στην ομάδα των υπέρμαχων της λύσης αυτής υπήρχαν και μέλη της ΕΡΕ. Ο Τάλμποτ τον ρώτησε ποιους εννοούσε, αλλά δεν έλαβε απάντηση. Υπέθεσε ωστόσο ότι επρόκειτο για τον Πιπινέλη. Ο Κανελλόπουλος είχε συστήσει στον Κωνσταντίνο να προσέξει κάθε κίνησή του, γιατί το 65% των στρατιωτών «δεν είναι τυφλοί οπαδοί της μοναρχίας και...ο βασιλέας δεν θα έπρεπε να στηρίζεται σε ένα στρατό χωρίς στρατιώτες». 393 Ο αρχηγός της ΕΡΕ εκμυστηρεύθηκε στον πρέσβη ότι είχε προσπαθήσει να καταδείξει στον βασιλέα τους κινδύνους που προέρχονταν από την υπερβολική ανάμειξή του στην πολιτική σκηνή. Συνεχίζοντας, όπως είπε χαρακτηριστικά, το ρόλο του «κοινωνιολόγου-δάσκαλου», είχε επισημάνει στον Κωνσταντίνο πως η ΕΡΕ «δεν είναι κόμμα του παλατιού» και πως θα έπρεπε να αντλεί τη δύναμή της από όλες τις πολιτικές πτέρυγες. Ο Κανελλόπουλος είπε στον Τάλμποτ ότι θα ήθελε να τεθεί εκείνος επικεφαλής της μεταβατικής κυβέρνησης που θα οδηγούσε τη χώρα στις επόμενες βουλευτικές εκλογές. Εξήγησε ότι ο βασιλέας είχε κάνει μεγάλο λάθος στις 15 Ιουλίου 1965, όταν δεν τον κάλεσε να σχηματίσει εκείνος κυβέρνηση και προτίμησε τον Στεφανόπουλο. 394 Τον Σεπτέμβριο του 1966 εκδόθηκε το βούλευμα της στρατιωτικής δικαιοσύνης για τον «ΑΣΠΙΔΑ», ενώ ο Γεώργιος Παπανδρέου επετέθη με δριμύτητα στον αρχηγό Στρατού στρατηγό Σπαντιδάκη για το περιεχόμενο εγκυκλίου του προς τις στρατιωτικές μονάδες, το οποίο αναφερόταν σε «κομμουνιστική απειλή». Ύστερα από μια περίοδο σχετικής ηρεμίας, το πολιτικό κλίμα άρχισε και πάλι να επιδεινώνεται και οι επιθέσεις μεταξύ πολιτικών να κλιμακώνονται. Το βούλευμα για τον

118 «ΑΣΠΙΔΑ» κατηγορούσε, πλην του Ανδρέα, και τον Μητσοτάκη. Η πρεσβεία απέδωσε την αναφορά στον κρητικό πολιτικό στις παρασκηνιακές προσπάθειες του εκδότη της υπερσυντηρητικής εφημερίδας Ελεύθερος Κόσμος Σάββα Κωνσταντόπουλου, του πρώην αρχηγού της ΚΥΠ Αλέξανδρου Νάτσινα και του πρώην βουλευτή της ΕΡΕ Νίκου Φαρμάκη. Ο τελευταίος έπαιζε πάντοτε παρασκηνιακό ρόλο και υποστήριζε ανοικτά την ανάγκη επιβολής δικτατορίας. Στόχος της ομάδας αυτής ήταν να υπονομεύσουν τον Μητσοτάκη, να ρίξουν τη κυβέρνηση Στεφανόπουλου και να πείσουν τον Κωνσταντίνο να διορίσει τον Γαρουφαλιά πρωθυπουργό «για να σώσει τη χώρα». Η πρεσβεία σημείωσε με ικανοποίηση την αποτυχία του σχεδίου τους, που οφειλόταν στην άρνηση του βασιλέα να ακολουθήσει τις εισηγήσεις τους και την αντοχή του Μητσοτάκη που ξεπέρασε την κρίση. 395 Η φημολογία για τις προθέσεις του βασιλέα να υιοθετήσει εξωκοινοβουλευτική μεθόδευση εντάθηκε πάντως όταν η εφημερίδα Νιου Γιορκ Τάιμς δημοσίευσε ανταπόκριση από την Αθήνα του γνωστού τότε αμερικανού δημοσιογράφου Σουλτζμπέργκερ, στην οποία ανέφερε ότι ο Κωνσταντίνος ήταν αποφασισμένος να αναστείλει ορισμένα άρθρα του συντάγματος σε περίπτωση που «η χώρα βρισκόταν στο χείλος της καταστροφής». Ο αμερικανός δημοσιογράφος είχε γευματίσει στο παλάτι λίγες ημέρες πριν από τη δημοσίευση του άρθρου και γι' αυτό έγινε πιστευτό ότι απηχούσε τις σκέψεις του μονάρχη. Οι αμερικανικές υπηρεσίες βεβαιώθηκαν για τα σχέδια των ανακτόρων, όταν έμαθαν πως στις 3 Οκτωβρίου ο απόστρατος πτέραρχος Μητσάκος παρέδωσε στον Κωνσταντίνο απόρρητη έκθεση η οποία περιέγραφε τους κινδύνους που αντιμετώπιζε η μοναρχία. Στο δεκαπεντασέλιδο κείμενό του ο Μητσάκος υποστήριζε μεταξύ άλλων πως: 1) οι κομμουνιστές είχαν φτάσει στο 35% της λαϊκής ψήφου αποσπώντας τις μισές σχεδόν ψήφους που είχε πάρει η Ε.Κ. το ) η δημοτικότητα της βασιλικής οικογένειας είχε μειωθεί τόσο πολύ μετά τα γεγονότα της 15ης Ιουλίου 1965, ώστε το αποτέλεσμα των επόμενων εκλογών να απειλεί να πλήξει το κύρος της μοναρχίας 3) το φημολογούμενο μέτωπο ΕΚ-ΕΔΑ σήμαινε ότι η πλειοψηφία που θα εξασφάλιζαν τα δύο κόμματα θα αντικατόπτριζε το αντιμοναρχικό κλίμα που επικρατούσε στη χώρα, ψήφος υπέρ του Παπανδρέου θα ήταν ψήφος εναντίον του βασιλέα. Ο Κωνσταντίνος αποδέχτηκε την εισήγηση του Μητσάκου και με βάση τα στοιχεία της έδωσε την έγκρισή του για το σχεδιασμό πραξικοπήματος. 396 Οι εκθέσεις της CIA για τους συνταγματάρχες Πηγή της CIA ενημέρωσε τον Οκτώβριο έναν πράκτορά της πως είχε επανενεργοποιηθεί η ομάδα των «δεξιών συνταγματαρχών», η οποία συνωμοτούσε από το Οι αναφορές του πράκτορα της αμερικανικής υπηρεσίας εμφάνιζαν ως ηγέτες της ομάδας τους συνταγματάρχες Γεώργιο Παπαδόπουλο και Δημήτριο Σταματελόπουλο. Επεσήμαιναν επίσης ότι οι δύο αξιωματικοί διατηρούσαν έμμεσες επαφές με το παλάτι και στελέχη της ΕΡΕ. Η ομάδα των συνταγματαρχών συνεδρίασε στις 11 Οκτωβρίου για να εξετάσει την πολιτική κατάσταση, αλλά δεν μπόρεσε να συμφωνήσει ότι ο «κίνδυνος εξ αριστερών ήταν επαρκής» για να δικαιολογήσει άμεσα ένα δικό τους πραξικόπημα. Ο Παπαδόπουλος και ο Σταματελόπουλος προειδοποίησαν τους παριστάμενους αξιωματικούς ότι, με βάση την ενημέρωση που είχαν οι ίδιοι, το παλάτι και η ΕΡΕ δεν θα αποδέχονταν την επιβολή δικτατορίας. Η ομάδα αποφάσισε τελικά να βολιδοσκοπήσει γνωστές συντηρητικές προσωπικότητες της πολιτικής και του στρατού κατά πόσον θα δέχονταν να

119 διοικήσουν δικτατορικά αν επραγματοποιείτο το πραξικόπημα. Ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ Χαρίλαος Λαγουδάκης αναρωτιόταν στην έκθεσή του για τις πληροφορίες αυτές αν η ομάδα των συνταγματαρχών είχε προσεγγίσει τον Πιπινέλη ή τον Μαρκεζίνη. 397 Οι αμερικανικές υπηρεσίες είχαν υποψίες ότι η ομάδα των συνταγματαρχών λειτουργούσε ανεξάρτητα από τον αρχηγό Στρατού Σπαντιδάκη και την ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος. Η ομάδα του Παπαδόπουλου συνειδητοποιούσε πως, παρά την προετοιμασία του πραξικοπήματος στην οποία συμμετείχαν, ο Κωνσταντίνος και η ανώτατη ηγεσία του στρατεύματος δεν είχαν την απαιτούμενη αποφασιστικότητα για να προχωρήσουν στην επιβολή δικτατορίας πριν από τις εκλογές. Οι συνταγματάρχες επέμεναν στην ανάγκη επιβολής δικτατορίας από το τέλος του 1963, προκειμένου να εμποδίσουν την άνοδο της Ε.Κ. στην εξουσία. Η απόφαση του παλατιού και των ανώτατων αξιωματικών να αφήσουν το πολιτικό παιχνίδι να εξελιχθεί τους είχε δυσαρεστήσει και δημιουργήσει την πεποίθηση ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε τις ηγετικές ικανότητες και την τόλμη που χρειαζόταν. Η ομάδα των συνταγματαρχών εξεπλάγη το καλοκαίρι του 1965, όταν ο Κωνσταντίνος αντέκρουσε πάλι τις πιέσεις των συμβούλων του και ορισμένων πολιτικών για να πάρει την κατάσταση στα χέρια του επιβάλλοντας προσωρινό εξωκοινοβουλευτικό καθεστώς. Το τελευταίο δίμηνο του 1966 οι συνταγματάρχες έβλεπαν για πρώτη φορά πως ο βασιλέας και οι προϊστάμενοί τους στο στράτευμα προχωρούσαν στην επεξεργασία εξειδικευμένου σχεδίου για την οργάνωση πραξικοπήματος πριν από τις επόμενες εκλογές. Ο Παπαδόπουλος και ο Σταματελόπουλος είχαν ωστόσο επιφυλάξεις για το αν ο βασιλέας θα έβρισκε το θάρρος να δώσει την εντολή που θα έθετε σε εφαρμογή το σχέδιο «ΙΕΡΑΞ II». Ο Πιπινέλης έτοιμος να ορκιστεί «εξωκοινοβουλευτικός» πρωθυπουργός Λίγες ημέρες μετά τη συνεδρίαση της συνωμοτικής ομάδας των συνταγματαρχών, κατά την οποία αποφασίστηκε να γίνουν βολιδοσκοπήσεις σε υπερσυντηρητικούς πολιτικούς, ο Φαρμάκης κανόνισε μια συνάντηση με τον επιτετραμμένο της πρεσβείας Νορμπ Άνσουτζ και τον πρώην πρωθυπουργό Παναγιώτη Πιπινέλη. Ο Πιπινέλης διατύπωσε την πρόβλεψη ότι, αν η κυβέρνηση Στεφανόπουλου έπεφτε χωρίς να μπορεί να βρεθεί βιώσιμο διάδοχο σχήμα, τότε ο βασιλέας θα διόριζε νέο πρωθυπουργό χωρίς να προκηρύξει εκλογές εντός σαράντα πέντε ημερών. Ο νέος πρωθυπουργός δεν θα είχε την πλειοψηφία, τόνισε ο Πιπινέλης, αλλά θα διέθετε την «υποστήριξη του στρατού και των δυνάμεων ασφαλείας». 398 Ο Πιπινέλης εξήγησε ότι εάν ο βασιλέας τον καλούσε να σχηματίσει τέτοιου τύπου κυβέρνηση θα δεχόταν να αναλάβει την ευθύνη. Ο συντηρητικός πολιτικός, που συνδεόταν στενά με το παλάτι από τη δεκαετία του '50, δεν έβλεπε κανένα περιθώριο εξεύρεσης συμβιβαστικής λύσης με τον Γεώργιο Παπανδρέου με βάση την εμπειρία του Ο Άνσουτζ εξέλαβε τα σχόλια του Πιπινέλη ως κατηγορηματική απόρριψη των προσπαθειών που είχε ο ίδιος καταβάλει όλο το καλοκαίρι για να πείσει τον Ανδρέα να κατεβάσει τους τόνους εναντίον της μοναρχίας, ώστε να δημιουργηθεί κλίμα που θα επέτρεπε τη διεξαγωγή εκλογών. Ο αμερικανός διπλωμάτης είπε στον Πιπινέλη ότι ήλπιζε ακόμη ότι η πρεσβεία θα μπορούσε να διευκολύνει την αποκατάσταση κλίματος εμπιστοσύνης ανάμεσα στο παλάτι και τους Παπανδρέου, αν και, όπως τόνισε, «τον διαβεβαίωσα ότι η πρεσβεία δεν έχει ψευδαισθήσεις για το πόσο επικίνδυνες είναι ορισμένες απόψεις του Ανδρέα». 399 Ο Άνσουτζ είπε στους έλληνες συνομιλητές του πως είχε σοβαρές αμφιβολίες για το εάν μια εξωκοινοβουλευτική λύση θα έφερνε την ηρεμία και θα προετοίμαζε τη χώρα για εκλογές. «Σε αντίθεση με τις συνθήκες που επικρατούσαν όταν επιβλήθηκε η δικτατορία του Μεταξά», επεσήμανε ο αμερικανός επιτετραμμένος, «ο κόσμος έχει γίνει πολύ πιο μικρός και το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα έχει πολύ μεγαλύτερη ικανότητα να κινητοποιεί την αριστερή κοινή γνώμη σε

120 παγκόσμια βάση». Κατά τον Άνσουτζ, πέρα από το ζήτημα αρχής για το αν έπρεπε να παραβιαστεί ή όχι το δημοκρατικό πολίτευμα, η επιτυχία μιας «εξωκοινοβουλευτικής παράκαμψης» θα εξηρτάτο σε μεγάλο βαθμό από τις εξωτερικές αντιδράσεις. Ο Πιπινέλης, απογοητευμένος, σχολίασε πως «είναι φυσικό ένας ξένος (όπως ο Άνσουτζ) να μην υπολογίζει σωστά τις ελληνικές αντιδράσεις», γιατί «είναι δύσκολο για έναν πολιτισμένο άνθρωπο να καταλάβει πόσο μάταιο είναι να καταφέρει να κρατήσει λογική και ειλικρινή σχέση με τον Γεώργιο, και, πολύ περισσότερο, με τον Ανδρέα Παπανδρέου». 400 Οι στρατηγοί προετοιμάζονται για το πραξικόπημα Στις αρχές Νοεμβρίου, ο αρχηγός του ΓΕΣ Σπαντιδάκης ενημέρωσε τους Αμερικανούς πως είχε αναθέσει σε έμπιστους αξιωματικούς του στρατού και της αεροπορίας συγκεκριμένα καθήκοντα για την προετοιμασία του σχεδίου κατάληψης της εξουσίας με την έγκριση του βασιλέα. Το σχέδιο ονομάστηκε «ΙΕΡΑΞ II» και αποτελούσε παραλλαγή του νατοϊκού σχεδίου έκτακτης ανάγκης «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ». Ο «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ» προέβλεπε την κατάληψη νευραλγικών κτιρίων και εγκαταστάσεων από το στρατό και τη σύλληψη στελεχών της κομμουνιστικής αριστεράς και ορισμένων «συνοδοιπόρων». Το σχέδιο «ΙΕΡΑΞ ΙΙ» ακολουθούσε τον ίδιο μηχανισμό, αλλά προέβλεπε επιπροσθέτως τη σύλληψη του Ανδρέα, του πρώην υφυπουργού Άμυνας Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, ορισμένων δημοσιογράφων, κ.ά. Το σχέδιο θα έμπαινε σε εφαρμογή μόλις έδινε τη σχετική εντολή ο βασιλέας, ενώ είχε προβλεφθεί να εκτελεστεί αμέσως σε περίπτωση που ο Κωνσταντίνος είχε κάποιο ατύχημα. 401 Το σχέδιο προέβλεπε συγκεκριμένες αποστολές για τις μονάδες-κλειδιά. Ο Σπαντιδάκης ενημέρωσε τους Αμερικανούς πως, στο πλαίσιο της προετοιμασίας, είχε επανενεργοποιήσει τα Τάγματα Εθνικής Ασφαλείας και είχε αντικαταστήσει αξιωματικούς που ήταν πιστοί στην Ε.Κ. με αξιωματικούς που έχαιραν της εμπιστοσύνης του παλατιού και της ΕΡΕ. Ειδικότερα, σημείωνε ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ στηριζόμενος σε αναφορές της CIA και των στρατιωτικών ακολούθων, ο Σπαντιδάκης είχε μεταθέσει μεγάλο αριθμό αξιωματικών και ανέθεσε τη διοίκηση των ΛΟΚ, της μονάδας τεθωρακισμένων στην Αθήνα, το στρατόπεδο Χαϊδαρίου και το κέντρο εκπαίδευσης στην Κόρινθο σε αξιωματικούς που εμπιστευόταν. Πλην του βασιλέα, ο οποίος συμμετείχε στο σχεδιασμό, ο Σπαντιδάκης συνεργαζόταν με τον υπασπιστή του Κωνσταντίνου Μιχάλη Αρναούτη, τον Αποστολάκο και τον Πιπινέλη. Ο υπουργός Άμυνας Κωστόπουλος όπως και ο αρχηγός και υπαρχηγός της ΚΥΠ Παπαγεωργόπουλος και Ζαχαράκης δεν είχαν ενημερωθεί, διότι δεν εθεωρούντο άτομα εμπιστοσύνης. 402 Οι αμερικανικές υπηρεσίες γνώριζαν εξάλλου ότι ο Κωνσταντίνος σκόπευε να μην αφήσει να προκηρυχθούν νέες εκλογές, σε περίπτωση που έβλεπε ότι η «πολιτική κρίση θα συνεχιζόταν». Το σχέδιο για την επιβολή δικτατορίας θα έμπαινε συνεπώς σε εφαρμογή προτού ακόμη ανακοινωθεί συγκεκριμένη ημερομηνία για τις επόμενες εκλογές. Για τις προθέσεις του βασιλέα ήταν ενήμεροι οι συνταγματάρχες στους οποίους εμπιστεύθηκε ο Σπαντιδάκης το σχεδιασμό του βασιλικού πραξικοπήματος. Οι συνταγματάρχες ανέμεναν ότι ο Κωνσταντίνος θα έδινε την εντολή για την εκτέλεση του σχεδίου «ΙΕΡΑΞ ΙΙ», χωρίς να περιμένει πρώτα το αποτέλεσμα της εκλογικής αναμέτρησης. Ο Τάλμποτ συναντά τους Παπανδρέου Ο Γεώργιος Παπανδρέου έβλεπε πως οι επόμενοι μήνες θα ήταν κρίσιμοι για την άρση του πολιτικού αδιεξόδου. Στις 29 Σεπτεμβρίου προσκάλεσε τον πρέσβη σε γεύμα στο Καστρί, παρουσία

121 και του Ανδρέα. Ο Τάλμποτ ήταν ο μοναδικός προσκεκλημένος και ο Ανδρέας εκτελούσε κυρίως χρέη διερμηνέα. Ο αμερικανός διπλωμάτης απεκόμισε τη σαφή εντύπωση ότι το γεύμα είχε στόχο «πρώτον, να φέρει τον Ανδρέα Παπανδρέου σε απευθείας επαφή με τον πρέσβη και, δεύτερον, να πείσει ότι δεν υπάρχουν διαφωνίες σε θέματα πολιτικής που να χωρίζουν πατέρα και γιο, παρά το αμερικανικό στυλ του Ανδρέα, που ήταν πιο σκληρό, αντικειμενικό και ευθύ». 403 Ήταν η πέμπτη κατά σειρά συνάντηση του Τάλμποτ με τον αρχηγό της Ε.Κ. και διήρκεσε δυόμισι περίπου ώρες. Ο πατέρας Παπανδρέου μονοπώλησε το μεγαλύτερο μέρος της συζήτησης. Έφαγε λίγο και έμοιαζε κουρασμένος. Ο Ανδρέας παρενέβη με δικά του σχόλια σε μερικά μόνο σημεία, σχόλια που θύμιζαν περισσότερο όπως έγραψε μετά ο Τάλμποτ «πρωταγωνιστή της πολιτικής παρά απλό οπαδό του ηγέτη ενός κόμματος». Ο Τάλμποτ ρώτησε τι εννοούσαν με τα συνθήματα της Ε.Κ. «Σύμμαχοι, αλλά όχι δορυφόροι» και «Η Ελλάδα στους Έλληνες». Οι Παπανδρέου ισχυρίστηκαν ότι η φωνή της Ελλάδας δεν ακούγεται αρκετά στο NATO για θέματα της συμμαχίας. Ο Τάλμποτ επέμεινε και ζήτησε παραδείγματα. Ο Ανδρέας εξέφρασε τότε το θαυμασμό του προς την τουρκική διπλωματία, γιατί, αν και μικρή χώρα, υπερασπιζόταν τα τουρκικά συμφέροντα καταφέρνοντας παράλληλα να είναι καλή σύμμαχος. Κατηγόρησε ακόμη τις προηγούμενες ελληνικές κυβερνήσεις ότι συμπεριφέρονταν με πολύ δειλό τρόπο στις συναλλαγές τους με τους συμμάχους. Στο σημείο αυτό, ο έμπειρος διπλωμάτης παρενέβη και επεσήμανε στον Ανδρέα πως οι Τούρκοι παραπονούνται ότι η 404 Ελλάδα παίρνει περισσότερη βοήθεια από όση της αναλογεί τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν ήταν ενήμερος για τις ελληνοτουρκικές διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό και προσπάθησε έμμεσα να μάθει τι γνώριζε ο Τάλμποτ, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι δεν γνώριζε όλες τις πτυχές των συνομιλιών. Ο αμερικανός πρέσβης υπογράμμισε ότι ο μόνος τρόπος να πετύχουν οι συνομιλίες είναι να συνεχιστούν υπό απόλυτη μυστικότητα και εχεμύθεια. Απευθυνόμενος στον αρχηγό της Ε.Κ., του είπε πως ως αρχηγός αντιπολιτευτικού κόμματος θα έπρεπε να είναι ευτυχής αν η σημερινή κυβέρνηση κατάφερνε να διαπραγματευθεί μια συμφωνία με τους Τούρκους, διότι αυτό θα σήμαινε ότι το πρόβλημα θα λυνόταν χωρίς να χρειαστεί να πάρει εκείνος την ευθύνη. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε ότι συμφωνεί «απολύτως» και ο Ανδρέας σχολίασε πως ο πατέρας του είχε πολλές φορές εφιάλτες όταν σκεπτόταν τι θα μπορούσε να συμβεί στην Ελλάδα, αν η διένεξη με την Τουρκία δεν λυνόταν. Ο Ανδρέας πρόσθεσε πως ο Γεώργιος Παπανδρέου «μπορεί να μη δεχτεί ξανά την πρωθυπουργία, εφόσον θα έπρεπε να αντιμετωπίσει εκ νέου το Κυπριακό». 405 Ο γηραιός πολιτικός ήταν πεισμένος πως η Ελλάδα βρισκόταν σε καλύτερη θέση έναντι της Τουρκίας σε σχέση με το «Η ελληνική στρατιωτική παρουσία στην Κύπρο έχει αυξήσει το τίμημα που θα πληρώσει η Τουρκία για να εισβάλει στο νησί...», τόνισε για να προσθέσει πως το 1964 πήρε ο ίδιος την ευθύνη για να αποσοβήσει τον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Η άρνησή του να συναντηθεί με τον πρωθυπουργό της Τουρκίας Ινονού στην Ουάσιγκτον το 1964 τον απασχολούσε ακόμη προφανώς γιατί γνώριζε πόσο ενοχλημένοι ήταν οι Αμερικανοί με τη στάση του. Ήταν άλλωστε η τρίτη φορά, όπως έγραφε ο Τάλμποτ, που ο Γεώργιος Παπανδρέου αισθανόταν την ανάγκη να δικαιολογήσει τη στάση του έναντι του προέδρου Τζόνσον. Αυτήν τη φορά χρησιμοποίησε το επιχείρημα πως «εκείνη τη στιγμή η Ελλάδα αντιμετώπιζε την καταστροφή στην Κύπρο. Αν οι συνομιλίες (με τον Ινονού) αποτύχαιναν, θα οδηγούμασταν σε ελληνοτουρκικό πόλεμο». 406 Ο αρχηγός της Ε.Κ. φοβόταν το χειρισμό του Κυπριακού, που είχε αποδειχθεί ο μεγαλύτερος «πονοκέφαλος» κατά την παραμονή του στην εξουσία την περίοδο Δεν είχε να προτείνει συγκεκριμένη μεθόδευση για την επίλυση του προβλήματος και θεωρούσε ότι το μεγαλύτερο επίτευγμά του ήταν ότι κέρδισε χρόνο το 1964 ώστε να ενισχύσει τη θέση της Ελλάδας και να την

122 φέρει σε ισχυρότερη διαπραγματευτική θέση. Ο Τάλμποτ, από τη δική του σκοπιά, τον θεωρούσε ανίσχυρο ηγέτη, που δεν μπορούσε να ασχοληθεί με δυσεπίλυτα προβλήματα, επειδή φοβόταν να πάρει αποφάσεις και να χρεωθεί το πολιτικό και ιστορικό κόστος. Ο πρέσβης συγκράτησε την παραδοχή του 82χρονου πολιτικού πως ήλπιζε ότι η κυβέρνηση Στεφανόπουλου θα κατέληγε σε συμφωνία με τους Τούρκους, ώστε να μη χρειαστεί να χειριστεί εκείνος το πρόβλημα εφόσον επανεκλεγόταν. Ο Τάλμποτ και οι συνεργάτες του δεν ήταν όμως καθόλου βέβαιοι πως η Ε.Κ. θα έδειχνε αυτοσυγκράτηση και δεν θα κατηγορούσε τον Στεφανόπουλο για ενδοτικούς χειρισμούς, όποια λύση και αν βρισκόταν. Για πολλοστή φορά ο Γεώργιος Παπανδρέου υπογράμμισε ότι είναι σφάλμα των Αμερικανών να ταυτίζουν την Ε.Κ. με την Αριστερά, δεδομένου ότι υπήρχαν σημαντικά ζητήματα στα οποία οι απόψεις τους διέφεραν: η Ε.Κ. ήταν αντίθετη στη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, επειδή κάτι τέτοιο θα επέτρεπε στην ΕΔΑ και το κομμουνιστικό κόμμα να αυξήσουν τη συνολική δύναμή τους η ΕΔΑ ζητούσε την παροχή αμνηστίας σε δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στην Ανατολική Ευρώπη. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεχόταν να εξεταστούν λίγες μόνον περιπτώσεις η Ε.Κ. υποστήριζε τη συμμετοχή της Ελλάδος στο NATO, σε αντίθεση με την ΕΔΑ. 407 Η συζήτηση περιστράφηκε εν συνεχεία γύρω από τις απόψεις των δύο Παπανδρέου για το επόμενο στάδιο μετά την κυβέρνηση Στεφανόπουλου. Κατ' αρχάς ξεκαθάρισαν ότι δεν θα δέχονταν ποτέ μεταβατική κυβέρνηση υπό τον έλεγχο της ΕΡΕ. Ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε αλλάξει άποψη και ήταν διατεθειμένος να δεχτεί μόνον υπηρεσιακή, μεταβατική κυβέρνηση κοινής αποδοχής από όλους τους πολιτικούς αρχηγούς, όπως εκείνη (υπό τον Γεωργακόπουλο) που είχε οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές το Η αλλαγή της στάσης του αρχηγού της Ε.Κ. αιφνιδίασε τον αμερικανό διπλωμάτη. Ο Ανδρέας βιάστηκε να εξηγήσει ότι όταν ο πατέρας του είχε δεχτεί να σχηματίσει η ΕΡΕ κυβέρνηση που θα οδηγούσε τη χώρα στις εκλογές, πίστευε ότι «με τη θυσία που θα έκανε θα έσωζε τη χώρα από τις τραγωδίες που θα επακολουθούσαν», ενώ τώρα πλέον «η θυσία αυτή δεν θα είχε κανένα νόημα». Στο σημείο αυτό της συζήτησης, ο Γεώργιος Παπανδρέου δήλωσε στον Τάλμποτ, για πρώτη φορά, πως ήταν πρόθυμος να δεχτεί τη διατήρηση της υπηρεσιακής κυβέρνησης στην εξουσία για περισσότερο από τις σαράντα πέντε ημέρες που προέβλεπε το Σύνταγμα για τη διεξαγωγή των εκλογών μετά την προκήρυξή τους. Ο Τάλμποτ σημείωσε, στο κατοπινό τηλεγράφημά του, πως ήταν η πρώτη φορά που ο Γεώργιος Παπανδρέου έτεινε να υιοθετήσει το σενάριο που κυκλοφορούσε σε πολιτικούς κύκλους της Αθήνας και προέβλεπε μεταβατική κυβέρνηση πολλών μηνών, αλλά με προκαθορισμένη ημερομηνία για τη διενέργεια των εκλογών. 408 Ο Τάλμποτ αναρωτήθηκε αν ο βασιλέας γνώριζε τις ιδέες του αρχηγού της Ε.Κ., αφού, όπως είπε, «θα υπάρχουν αναμφισβήτητα κανάλια επικοινωνίας...» Ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε ότι ο βασιλέας δεν γνώριζε τίποτα, αφού και ο ίδιος μόλις είχε σκεφθεί την ιδέα της μεταβατικής κυβέρνησης με μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα από σαράντα πέντε ημέρες. Και ο Ανδρέας δήλωσε στον Τάλμποτ ότι δεν είχε ακούσει αυτήν την ιδέα πριν από τη συνάντηση εκείνου του μεσημεριού. Ο πατέρας του εξέφρασε την ελπίδα ότι ο βασιλέας θα επληροφορείτο τι ακριβώς σκέπτονταν, γιατί όπως είπε «είναι πολύ δύσκολο να μεταφερθούν τα μηνύματα στον αποδέκτη μέσα από τα ελληνικά κανάλια». Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν ήθελε να συναντηθεί με τον βασιλέα προτού υπάρξει φόρμουλα στην οποία θα είχαν συμφωνήσει εκ προοιμίου. Αν ο βασιλέας πάλι ήθελε να ορίσει έναν εκπρόσωπό του για να συναντηθεί μαζί του, ο αρχηγός της Ε.Κ. ήταν διατεθειμένος να προχωρήσει σε έμμεσες συνομιλίες. 409

123 Ο Τάλμποτ διερωτήθηκε, όπως επεσήμανε στο τηλεγράφημα που έστειλε λίγες ημέρες αργότερα, αν οι Παπανδρέου προσπαθούσαν να τον στρατολογήσουν ως ενδιάμεσο για να μεταφέρει τις απόψεις τους στα ανάκτορα. Του φάνηκε παράδοξο όμως ότι επιζητούσαν την παρέμβασή του, αν και ήταν κατηγορηματικά αντίθετοι στην επέμβαση του «αμερικανικού παράγοντα» στην ελληνική πολιτική ζωή. Ο πρέσβης υποστήριξε ότι θα ήταν πραγματική ατυχία αν δεν σημειωνόταν πρόοδος στην άρση του αδιεξόδου μόνον και μόνον επειδή δεν υπήρχαν κανάλια επικοινωνίας και δήλωσε ότι δυσκολευόταν να πιστέψει ότι δεν υπήρχαν ελληνικά κανάλια για να παίξουν το ρόλο του ενδιαμέσου. 410 Ο επικεφαλής της αμερικανικής διπλωματικής εκπροσώπησης δεν απέρριψε το ενδεχόμενο να αναλάβει το ρόλο που ήθελαν να του αναθέσουν οι Παπανδρέου. Τους ζήτησε όμως να αποσαφηνίσουν τη θέση τους για να βοηθήσουν και τον βασιλέα να ερμηνεύσει τις προθέσεις τους. Ως παράδειγμα ανέφερε τις αντιφάσεις ανάμεσα σε ορισμένες ομιλίες του «Γέρου» που έδειχναν την πρόθεση να συγχωρήσει τις παλαιότερες ενέργειες του παλατιού εναντίον του και τις σαφώς πιο επιθετικές ομιλίες του Ανδρέα. Πατέρας και γιος μίλησαν μεταξύ τους, αρκετή ώρα στα ελληνικά, και ο Ανδρέας σχολίασε τελικά ότι επρόκειτο για λεπτό και σοβαρό θέμα. Προέτρεψε όμως τον Τάλμποτ να μην ξεχνάει ποτέ ότι δεν υπήρχαν πολιτικές διαφωνίες ανάμεσα σε εκείνον και τον πατέρα του, παρά μόνο διαφορές στο «στυλ» έκφρασης. Ο Τάλμποτ πίεσε τον Ανδρέα να του εξηγήσει ποιους εννοούσε κάθε φορά που χρησιμοποιούσε τον όρο «δυνάμεις της ανωμαλίας». Ο όρος, απάντησε εκείνος, αναφερόταν στη Φρειδερίκη που συμβούλευε τον Κωνσταντίνο να προχωρήσει σε δικτατορία. «Ο βασιλέας μπορεί να ακολουθήσει τη συμβουλή της, πράγμα καταστροφικό, ή να ακολουθήσει μια πιο θετική πορεία», είπε ο Ανδρέας, για να προσθέσει ειρωνικά ότι «όσο δεν κάνει τίποτα από τα δύο, μοιάζει με γαϊδούρι που στέκεται ανάμεσα σε δυο σωρούς άχυρα και δυσκολεύεται τόσο πολύ να αποφασίσει ποιόν σωρό θα φάει πρώτο, ώστε τελικά πεθαίνει από την πείνα». 411 Καθώς έβγαιναν από τη βίλα του Γεωργίου Παπανδρέου στο Καστρί, ο Ανδρέας ανέφερε στον Τάλμποτ ότι μόλις είχε λάβει μια πρόσκληση για ένα πάρτυ στην κατοικία του πρέσβη. Ρώτησε αν θα παρευρίσκονταν μέλη της κυβέρνησης Στεφανόπουλου, και ο Τάλμποτ απέφυγε αρχικά να του απαντήσει, τονίζοντας ότι η αμερικανική πρεσβεία δεν μπορεί να αναμειγνύεται σε εσωτερικές διαμάχες των ελληνικών κομμάτων. Ο Ανδρέας μουρμούρισε κάτι, οπότε ο Τάλμποτ του απάντησε πως στο συγκεκριμένο πάρτυ δεν ήταν προσκεκλημένο κανένα μέλος της κυβέρνησης. Ύστερα από τη διαβεβαίωση αυτή, ο Ανδρέας είπε πως με χαρά θα παρευρίσκονταν εκείνος και η σύζυγός του. Ο Τάλμποτ τελείωνε το τηλεγράφημά του με το σχόλιο πως τελικά η Μαργαρίτα Παπανδρέου πήγε στο πάρτυ χωρίς το σύζυγό της. 412 Από τη συνομιλία του Τάλμποτ με τους Παπανδρέου αποδεικνύεται πως ο αρχηγός της Ε.Κ. είχε αρχίσει να σκέπτεται ήδη από τον Σεπτέμβριο του 1966 πως θα ερχόταν σε επικοινωνία με τον βασιλέα για να συμφωνήσουν σε μια μεθόδευση που θα έβγαζε τη χώρα από το αδιέξοδο. Ο Ανδρέας ήταν ενήμερος για τα σχέδια του πατέρα του, αν και έδειξε να τα μαθαίνει στο γεύμα με τον Τάλμποτ στο Καστρί. Ο πρέσβης ενεθάρρυνε τους Παπανδρέου να αρχίσουν παρασκηνιακό διάλογο με τα ανάκτορα. Τα αμερικανικά έγγραφα πάντως δεν δείχνουν αν ο ίδιος έπαιξε το ρόλο που ήθελαν να του αναθέσουν πατέρας και γιος. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο Κωνσταντίνος και ο Γεώργιος Παπανδρέου κατέληξαν σε συμφωνία που προέβλεπε την απομάκρυνση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου και τη διενέργεια εκλογών υπό υπηρεσιακή κυβέρνηση. Ο αρχηγός της Ε.Κ. δεσμευόταν ότι δεν θα συμμαχούσε με την ΕΔΑ σε περίπτωση που κέρδιζε τις επόμενες εκλογές χωρίς να εξασφαλίσει την πλειοψηφία στη Βουλή. 413 Ο βασιλέας ενημέρωσε τον αρχηγό της ΕΡΕ Κανελλόπουλο για τη συμφωνία του με τον Γεώργιο Παπανδρέου, σε συνάντηση που είχαν στην Πάτρα, στις 30 Νοεμβρίου. Του ζήτησε να κρατήσει

124 μυστική την παρασκηνιακή διαπραγμάτευση και να συναντηθεί με τον πολιτικό αντίπαλό του, ώστε να καταλήξουν σε μια κοινώς αποδεκτή φόρμουλα. Η πρεσβεία ετηρείτο ενήμερη για τις ενέργειες του μονάρχη, όπως φαίνεται από τηλεγράφημα που εστάλη την 1η Δεκεμβρίου, μία ημέρα μετά τη συνομιλία του Κωνσταντίνου με τον Κανελλόπουλο στην Πάτρα. Ο Τάλμποτ ελάμβανε τις πληροφορίες του από «έγκυρη πηγή της πρεσβείας», όπως την χαρακτήριζε. Σύμφωνα με την πηγή αυτή, ο βασιλέας «ήταν έξαλλος με τον Μητσοτάκη και την ΕΡΕ, γιατί είχαν αφήσει τη διαφωνία τους για τον εκλογικό νόμο να πάρει διαστάσεις, και είχε συστήσει και στους δυο να βρουν συμβιβαστική λύση». Ο Μητσοτάκης επέμενε στην άμεση ψήφιση της απλής αναλογικής, η οποία θα τον βοηθούσε ως αρχηγό μικρού κόμματος. Αντίθετα η ΕΡΕ φοβόταν ότι η ψήφιση εκλογικού νόμου θα δημιουργούσε προεκλογική ατμόσφαιρα και θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε επίσπευση των εκλογών. Ο βασιλέας ήταν αποφασισμένος, έγραφε ο Τάλμποτ, να μην επιτρέψει αλλαγή της κυβέρνησης «έως ότου ολοκληρωθούν οι δίκες για τον "ΑΣΠΙΔΑ" και την υπόθεση Λαμπράκη». 414 Ο Γεώργιος Παπανδρέου και ο Κανελλόπουλος συναντήθηκαν σε πρώτη φάση μόνοι τους στα θερινά ανάκτορα στο Τατόι. Στη δεύτερη συνάντηση συμμετείχε ο βασιλέας και ο διευθυντής του πολιτικού του γραφείου Δημήτρης Μπίτσιος, ο οποίος και συνέταξε μνημόνιο με το περιεχόμενο της συζήτησης και τη συμφωνία που προέκυψε. Σύμφωνα με το μνημόνιο αυτό, που υπεγράφη από τους δύο αρχηγούς στις 18 Δεκεμβρίου, ο βασιλέας θα διόριζε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον Παρασκευόπουλο, που θα οδηγούσε τη χώρα σε εκλογές, το αργότερο έως το τέλος Μαΐου. Το πολιτικό σκηνικό είχε επιτέλους αρχίσει να βγαίνει από την ομιχλώδη αστάθεια των τελευταίων δεκαεπτά μηνών. Πικραμένη από τη συμφωνία ήταν η ομάδα του Μητσοτάκη, ο ηγέτης της οποίας πίστευε ότι «ο βασιλέας τους πρόδωσε όταν εκείνοι έσπευσαν να τον σώσουν μετά τις 15 Ιουλίου». Όσο για τον Κανελλόπουλο, δέχτηκε επιθέσεις από μέλη του κόμματός του, που τον κατηγόρησαν ότι έκανε υπερβολικές παραχωρήσεις και δέχτηκε ουσιαστικά την επάνοδο του Παπανδρέου στην εξουσία. Ιδιαίτερα επικριτικοί ήταν ο Πιπινέλης και ο πρώην πρόεδρος της Βουλής Ροδόπουλος, οι οποίοι έβλεπαν ότι οι ελπίδες τους για εξωκοινοβουλευτική λύση έχαναν έδαφος, μια και οι εξελίξεις έμπαιναν σε ομαλό, προκαθορισμένο δρόμο. Η CIA δεν ήταν ενήμερη για τις μυστικές συναντήσεις στο Τατόι και πληροφορήθηκε το ακριβές περιεχόμενο του μνημονίου όταν η συμφωνία ανακοινώθηκε δημοσίως. Ο Τάλμποτ ήταν ικανοποιημένος από την εξέλιξη, γιατί όπως έγραφε «τα γεγονότα των τελευταίων σαράντα οκτώ ωρών έχουν τουλάχιστον ως αποτέλεσμα την άρση του ανθυγιεινού αδιεξόδου που επικρατούσε ανάμεσα στο παλάτι και το Καστρί από τις 15 Ιουλίου του Ο βασιλέας έχει τώρα βγάλει τον εαυτό του από την πρώτη γραμμή πυρός των επιθέσεων του Ανδρέα Παπανδρέου». Ο πρέσβης πίστευε ότι, γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, ο Ανδρέας ήταν δυσαρεστημένος από τη συμφωνία του πατέρα του με το παλάτι και την ΕΡΕ. 415 Οι αμερικανοί διπλωμάτες ανησυχούσαν ότι ο Ανδρέας θα τορπίλλιζε τη συμφωνία, παρά το γεγονός ότι δεν είχε διατυπώσει αντιρρήσεις όταν ο πατέρας του την εξέθεσε στον Τάλμποτ, στο γεύμα στο Καστρί, στις 29 Σεπτεμβρίου. Ο επιτετραμμένος Άνσουτζ, που είχε την ευθύνη για τις επαφές με τον Ανδρέα, του τηλεφώνησε στις 17 Δεκεμβρίου και τον προσκάλεσε σε γεύμα. Σύμφωνα με την αφήγηση του Ανδρέα στο βιβλίο του Η Δημοκρατία στο απόσπασμα, ο Άνσουτζ του πρότεινε να συναντηθεί με τον Κωνσταντίνο, προσφέροντας μάλιστα την κατοικία του ως τόπο της συνάντησης, η οποία θα κρατιόταν μυστική. Ο Ανδρέας απέκρουσε τη βολιδοσκόπηση του Άνσουτζ με το επιχείρημα πως, αν η συνάντηση γινόταν γνωστή, «θα με αχρήστευε τελείως για τον 'ανένδοτο', στον οποίο είχα απόλυτη αφοσίωση και ήθελα να τον υπηρετήσω με όλες μου τις δυνάμεις». Ο Ανδρέας αντιπρότεινε να τον προσκαλέσει ο βασιλέας σε ακρόαση, στο πλαίσιο

125 γενικότερων επαφών του με πολιτικούς αρχηγούς και σημαντικές προσωπικότητες. Η πρόταση δεν ικανοποίησε τον Άνσουτζ, που συνέχισε τη συζήτηση εκθειάζοντας τα πλεονεκτήματα μιας υπηρεσιακής, μεταβατικής κυβέρνησης που θα επέτρεπε την ομαλή διεξαγωγή εκλογών. 416 Ο Άνσουτζ προσπαθούσε από το προηγούμενο καλοκαίρι να πείσει τον Ανδρέα πως το περιεχόμενο των ομιλιών του και το στυλ του δημιουργούσαν εκρηκτικό κλίμα και προκαλούσαν μανιώδη αντίδραση του παλατιού και του ελληνικού κατεστημένου. Ο αμερικανός διπλωμάτης δεν έκρυβε την απογοήτευσή του ύστερα από άκαρπη απόπειρα να μεταπείσει τον Ανδρέα. Σε συνομιλίες με τους συνεργάτες του, έλεγε πως, κάθε φορά που συναντιούνταν, ο Ανδρέας προσπαθούσε μεν να δικαιολογήσει τις πράξεις του, αλλά δεν δεχόταν καμία από τις πρακτικές εισηγήσεις που του έκανε ο Άνσουτζ. Ο επιτετραμμένος συνέχισε παρ' όλα αυτά τις παρασκηνιακές προσπάθειες ως λίγες ημέρες πριν από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Τις τελευταίες ημέρες του 1966, οι διαφωνίες των δύο Παπανδρέου ήλθαν στο φως της δημοσιότητας. Ο Ανδρέας κάλεσε τους βουλευτές της Ε.Κ. να μη δώσουν ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Παρασκευόπουλου, για την οποία δήλωσε ότι αποτελείται «από ανδρείκελα του παλατιού, αντιπροσώπους της ολιγαρχίας και του ΙΔΕΑ». Η κοινοβουλευτική ομάδα της Ε.Κ. συνήλθε στις 4 Ιανουαρίου χωρίς τους 41 βουλευτές, οπαδούς του Ανδρέα. Οι υπόλοιποι ενέκριναν ομόφωνα την πρόταση του αρχηγού του κόμματος για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στον Παρασκευόπουλο. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απείλησε δημοσίως ότι όποιος βουλευτής της Ε.Κ. καταψηφίσει την υπηρεσιακή κυβέρνηση ή απόσχει από την ψηφοφορία θα διαγραφεί. Οι πληροφοριοδότες της πρεσβείας που γνώριζαν πως σκεπτόταν ο «Γέρος» εκτιμούσαν ότι ήταν αποφασισμένος να υλοποιήσει την απειλή του. Πράγματι, ο Ανδρέας, ύστερα από πολλές συσκέψεις, αποφάσισε να πειθαρχήσει στην απόφαση της κοινοβουλευτικής ομάδας. Οι τελευταίες αναφορές της CIA για τον Παπαδόπουλο Ο σταθμός της CIA στην Αθήνα συνέταξε εν τω μεταξύ νέα έκθεση για τη συνωμοτική ομάδα του Παπαδόπουλου, η οποία αποκαλύπτεται πρώτη φορά και η οποία ανέφερε ότι: «1.Η ηγεσία της ακροδεξιάς στρατιωτικής συνωμοτικής οργάνωσης συναντήθηκε μυστικά στις 13 Δεκεμβρίου 1966 στο σπίτι του μέλους της, αντισυνταγματάρχη Ιωάννη Λαδά. Η ηγεσία αναφέρεται τώρα ως "Επαναστατικό Συμβούλιο", στο οποίο συμμετέχουν οι εξής αξιωματικοί, οι αντισυνταγματάρχες: Γεώργιος Παπαδόπουλος, Ιωάννης Λαδάς, Δημήτριος Σταματελόπουλος, Δημήτριος Ιωαννίδης, Ιωάννης Λέκκας, Μιχάλης Ρουφογάλης, Ιωάννης Μέξης και ένας ή δυο αξιωματικοί που δεν είναι γνωστοί στην πηγή. Ένας από αυτούς είναι ταξίαρχος ή στρατηγός, αλλά η πηγή δεν γνωρίζει το όνομά του. 2.Η ομάδα συζήτησε τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις, αλλά δεν έλαβε απόφαση για την επιβολή δικτατορίας. Συζητήθηκαν επίσης τα πλεονεκτήματα της ανάθεσης της ηγεσίας της ομάδας σε ένα μόνον άτομο, αλλά τελικά αποφασίστηκε να αφεθεί προς το παρόν η διοίκησή της σε όλο το (Επαναστατικό) Συμβούλιο. Τα μέλη της ομάδας συμφώνησαν επίσης ότι θα συνεχίσουν τις προσπάθειές τους για να απομακρύνουν ή να απομονώσουν αριστερά ή αναξιόπιστα άτομα από τον ελληνικό στρατό. 3.Ορισμένα μέλη της ομάδας υποψιάζονται ότι ο Ρουφογάλης ενημερώνει για τις δραστηριότητες της ομάδας τον υπαρχηγό της ΚΥΠ ταξίαρχο Εμμανουήλ Ζαχαράκη, επειδή ο τελευταίος ήταν υπεύθυνος για το διορισμό του Ρουφογάλη σε ανώτερη θέση στην ΚΥΠ. Σχόλιο του σταθμού: Ο... (παραλείπεται το όνομα της πηγής) ανέφερε ότι η υπερδεξιά

126 συνωμοτική ομάδα, η οποία λειτουργεί από το τέλος του 1963, συνεχίζει να ανησυχεί για την πολιτική κατάσταση. Ένας ηγέτης της, ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος, δήλωσε στις 22 Νοεμβρίου πως αν οι πολιτικές εξελίξεις εξακολουθήσουν να επιδεινώνονται, θα χρειαστούν δραστικά μέτρα, όπως π.χ. επιβολή δικτατορίας. Σχόλιο του σταθμού: Όλα τα άτομα που αναφέρονται στην πρώτη παράγραφο συμπεριλαμβάνονταν σε αναφορές της ίδιας πηγής ως μέλη της συνωμοτικής ομάδας. Η ηγεσία όμως της ομάδας δεν είχε τότε αναφερθεί ως "Επαναστατικό Συμβούλιο". Όσον αφορά τον άγνωστο στρατηγό ή ταξίαρχο, η πηγή μάς ανέφερε τον Οκτώβριο του 1964 πως ο ταξίαρχος Σταμάτιος Σκληρός ήταν μέλος της ομάδας.» 417 Στις 4 Ιανουαρίου, οι αξιωματικοί που συμμετείχαν στη συνωμοτική ομάδα του Παπαδόπουλου συναντήθηκαν για να συζητήσουν τις τελευταίες εξελίξεις. Βασικός ομιλητής της συνάντησης ήταν ο ίδιος ο Παπαδόπουλος, όπως ανέφερε ο σταθμός της CIA στην Αθήνα, σε έκθεση που έστειλε στην Ουάσιγκτον, στις 23 Ιανουαρίου. Ο αναλυτής του Στέητ Ντηπάρτμεντ Λαγουδάκης είχε λάβει όλες τις αναφορές της CIA για την ομάδα των συνταγματαρχών, αλλά δεν ήταν βέβαιος ποια ήταν τα σχέδιά τους. Η CIA είχε στα αρχεία της έναν ειδικό φάκελο για τον Παπαδόπουλο, από την εποχή που ήταν ο σύνδεσμος της ΚΥΠ με τη CIA. Ο φάκελος περιείχε εκθέσεις του σταθμού της υπηρεσίας στην Ελλάδα, στις οποίες ο Παπαδόπουλος δεν αναφερόταν με το όνομά του, αλλά με ειδική κωδική ονομασία. Ανώτεροι αξιωματούχοι της CIA κατά τη δεκαετία του '60 επιμένουν ότι ο Παπαδόπουλος δεν ήταν ποτέ έμμισθος πράκτορας ή πληροφοριοδότης της αμερικανικής υπηρεσίας. Οι αξιωματούχοι αυτοί παραδέχονται ότι ο μετέπειτα δικτάτορας διατηρούσε στενές σχέσεις με τη CIA όταν ήταν ο σύνδεσμος της ΚΥΠ με ξένες μυστικές υπηρεσίες (της Γαλλίας, της Μεγάλης Βρετανίας και των ΗΠΑ). Ειδικότερα είχε γίνει προσωπικός φίλος του Στήβεν Μίλτον (υπεύθυνος επιχειρήσεων του σταθμού της Αθήνας το 1967), του Τζων Φατσέα (υπεύθυνος για επιχειρήσεις ηλεκτρονικών παρακολουθήσεων και εκπαίδευσης των ΛΟΚ έως το 1966), του Πήτερ Κορομηλά (υπεύθυνου του σταθμού της Καβάλας) και του Τζωρτζ Στήβενς. Οι τέσσερις πράκτορες ήταν Ελληνοαμερικανοί και μιλούσαν άπταιστα ελληνικά. Ο Παπαδόπουλος διατηρούσε κοινωνικές σχέσεις μαζί τους, αν και σταμάτησε να πηγαίνει στα πάρτυ τους, επειδή δεν ήθελε να εμφανίζεται με την ερωμένη του Δέσποινα. Ο Φατσέας και ο Στήβενς είχαν τις στενότερες σχέσεις με τον Παπαδόπουλο. Το χειμώνα του 1965, οι δυο Ελληνοαμερικανοί πέρασαν μερικές ημέρες στο Νευροκόπι κυνηγώντας αγριογούρουνα μαζί του και αποκλείστηκαν από το χιόνι. Ο έλληνας αξιωματικός συνήθιζε να μιλάει στους φίλους του για τα συνωμοτικά του σχέδια και την «ανάγκη επέμβασης του στρατού». Οι ελληνοαμερικανοί πράκτορες συμμερίζονταν τις ανησυχίες του για την πορεία της χώρας και στις φιλικές συνομιλίες που είχαν δεν έκρυβαν τους φόβους τους για το τι θα συνέβαινε αν ερχόταν στην εξουσία μια κυβέρνηση Παπανδρέου. Ο Λαγουδάκης συνέταξε σημείωμα το οποίο έστειλε στις αρχές Φεβρουαρίου στον προϊστάμενό του Φίλιπ Στόνταρντ (επικεφαλής αναλύσεων για το Τμήμα της Εγγύς Ανατολής) στο γραφείο που αποτελούσε το σύνδεσμο της CIA με το Στέητ Ντηπάρτμεντ και στον υπεύθυνο των ελληνικών υποθέσεων Νταν Μπρούστερ. Το σημαντικό αυτό σημείωμα είδε πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας στο βιβλίο του αμερικανού δημοσιογράφου Λώρενς Στερν Το λανθασμένο άλογο, το οποίο εκδόθηκε το Το σημείωμα του Λαγουδάκη έγραφε: «Το τμήμα της Εγγύς Ανατολής έχει λάβει από τις 19 Ιουνίου 1965 δεκαπέντε περίπου αναφορές της CIA από διάφορες πηγές, για την αποκαλούμενη "Δεξιά Ελληνική Στρατιωτική Συνωμοτική Οργάνωση"». Η τελευταία αναφορά είχε ημερομηνία 23 Ιανουαρίου Σε αυτές τις αναφορές τονίζεται ότι η «συνωμοτική ομάδα» είναι έτοιμη να

127 οργανώσει στρατιωτικό πραξικόπημα, όταν, κατά την άποψή της, η δικτατορία καταστεί η μόνη εναλλακτική λύση στον έλεγχο τής Βουλής από την Ένωση Κέντρου. Είκοσι περίπου ονόματα ενεργών και απόστρατων αξιωματικών αναφέρονται ως μέλη-κλειδιά αυτής της στρατιωτικής κίνησης, εκ των οποίων κορυφαίοι θεωρούνται ο αντισυνταγματάρχης Παπαδόπουλος και ο αντισυνταγματάρχης Σταματελόπουλος... Ο Παπαδόπουλος αναφέρεται πως δήλωσε τον Δεκέμβριο του 1966 ότι «μόλις επιβληθεί η δικτατορία, θα επιδιώξει την αμερικανική υποστήριξη για να υλοποιήσει κοινωνικά και οικονομικά μέτρα που θα εξουδετερώσουν την τωρινή στροφή της χώρας προς τα αριστερά». Η πρώτη συνάντηση της ομάδας μετά την πτώση της κυβέρνησης Στεφανόπουλου αναφέρεται ότι έγινε στις 4 Ιανουαρίου Ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος ήταν ο βασικός ομιλητής». 419 Ο Λαγουδάκης υπογράμμιζε στο σημείωμά του πως «δεν έχουμε πληροφορίες γι' αυτήν τη συνωμοτική οργάνωση από πηγές εκτός της CIA και οι πληροφορίες από "αμερικανικές πηγές που ελέγχονται" (CAS, Controlled American Source, όρος που υποδηλοί πηγή που ελέγχεται από τη CIA) είναι πολύ ασαφείς. Επειδή όμως κύκλοι των ανακτόρων και του στρατού ανησυχούν για το ενδεχόμενο νίκης του Παπανδρέου στις εκλογές του Μαΐου, θα ήταν χρήσιμο να έχουμε περισσότερες πληροφορίες γι' αυτήν την ομάδα, που μπορεί ενδεχομένως να ετοιμάζει πραξικόπημα. Ίσως θα ήταν φρόνιμο να γίνουν διακριτικές έρευνες από τη CIA και το πολιτικό τμήμα (της πρεσβείας)». 420 Έως σήμερα δεν είναι ακόμη γνωστό γιατί ο Λαγουδάκης δεν πήρε καμία απάντηση στο σημείωμά του, ενώ παράλληλα ο σταθμός της CIA στην Αθήνα δεν έστειλε πρόσθετες αναφορές για την ομάδα των συνταγματαρχών. Ο Μπρούστερ ισχυρίζεται ότι δεν θυμάται να είχε λάβει το σημείωμα του έμπειρου αναλυτή και υποστηρίζει ότι είναι πολύ πιθανόν να έφθασε στο γραφείο του στις αρχές Φεβρουαρίου, όταν βρισκόταν στην Αθήνα για λίγες εβδομάδες. Ο Λαγουδάκης μπήκε στο γραφείο του το πρωί μετά το πραξικόπημα και του είπε με θυμωμένο ύφος πως «σου έστειλα μιαν αναφορά για τον Παπαδόπουλο», υπονοώντας πως ο Μπρούστερ είτε δεν είχε δώσει ιδιαίτερη σημασία στις εκτιμήσεις του είτε είχε επιλέξει να μην προωθήσει την αναφορά του. 421 Ο σταθμάρχης της αμερικανικής υπηρεσίας Τζακ Μώρυ προέβαλε τη δικαιολογία πως οι πληροφορίες για την ομάδα του Παπαδόπουλου προέρχονταν από «έναν πληροφοριοδότη της CIA με τον οποίο είχαμε περιστασιακές μόνο επαφές. Μας ενημέρωσε για μια συνωμοσία μεταξύ συνταγματαρχών, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε πραξικόπημα, αλλά δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να μας πει λεπτομέρειες. Οι πληροφορίες του ήταν ένα πολύ μικρό μέρος του όγκου των αναφορών που έρχονταν σε εμάς». 422 Συνεργάτες του Μώρυ ισχυρίζονται πως ο σταθμός της Αθήνας δεν μπορούσε να εξακριβώσει την αξιοπιστία του εν λόγω πληροφοριοδότη ούτε και την ακρίβεια των πληροφοριών του. Σύμφωνα με δύο στελέχη της αμερικανικής υπηρεσίας, οι οποίοι υπηρετούσαν στην Αθήνα την περίοδο αυτή, πηγές των αναφορών για την ομάδα του Παπαδόπουλου ήταν ο πρώην βουλευτής της ΕΡΕ Νίκος Φαρμάκης και ο απόστρατος σμήναρχος Αντώνης Σκαρμαλιωράκης, οι οποίοι διατηρούσαν σχέσεις με τις αμερικανικές υπηρεσίες. Ο ελληνοαμερικανός πράκτορας της CIA Γκας Αβρακότος είχε επαφή με τον εν λόγω πολιτικό, από τον οποίο είχε αντλήσει πληροφορίες και τον οποίο χρησιμοποιούσε ο Παπαδόπουλος για επαφές με το παλάτι και ξένες πρεσβείες και τον κρατούσε ενήμερο για ορισμένα σχέδιά του. Ο Φαρμάκης δεν ήταν έμμισθος πληροφοριοδότης της CIA, αλλά είχε συχνές επαφές με τα στελέχη της πρεσβείας, με τα οποία κανόνιζε συναντήσεις με τον Πιπινέλη και άλλες υπερσυντηρητικές προσωπικότητες που επεδίωκαν το αμερικανικό «πράσινο φως» για την επιβολή δικτατορίας. Ο πρώην βουλευτής της ΕΡΕ είχε κανονίσει μια συνάντηση του Παπαδόπουλου με τον Πιπινέλη, στην

128 κατοικία του τελευταίου, στο Φάληρο, ενώ έβλεπε συχνά τον Αρναούτη. Ήταν εξάλλου ενήμερος για το σχέδιο του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου, αφού εμφανίστηκε στο κτίριο της Παλιάς Βουλής τις πρώτες ώρες μετά την εκδήλωσή του με ένα τόμμυγκαν κρεμασμένο στον ώμο του. Τις πρώτες ημέρες του πραξικοπήματος βρισκόταν πάντοτε κοντά στον Παπαδόπουλο και είχε συχνές επαφές με την αμερικανική πρεσβεία. Ο Φαρμάκης και ο απόστρατος αξιωματικός της Αεροπορίας συνδέονταν με μακρά φιλία την 21η Απριλίου βρέθηκαν στον στενό κύκλο των συνεργατών του Παπαδόπουλου. Μια ιστορική φωτογραφία δείχνει τον Σκαρμαλιωράκη τις πρώτες ώρες μετά την εκδήλωση του πραξικοπήματος να οδηγεί ένα αυτοκίνητο δίπλα στον Παπαδόπουλο και στο πίσω κάθισμα τον Φαρμάκη ανάμεσα στους Μακαρέζο και Παττακό. Ο Φαρμάκης συνέφαγε ένα μεσημέρι στις αρχές Απριλίου με τον αμερικανό επιτετραμμένο Άνσουτζ. Κατά τη διάρκεια του γεύματος είπε στον αμερικανό διπλωμάτη πως «σύντομα θα εκδηλωθεί πραξικόπημα, όχι από τους στρατηγούς, αλλά από συνταγματάρχες που ήταν προσωπικοί του φίλοι». Ο Άνσουτζ επέστρεψε στην πρεσβεία και ανέφερε στην Κέυ Μπράκεν και τον Τζων Ντέυ την πρόβλεψη του ακροδεξιού πολιτευτή. Και οι τρεις συμφώνησαν όμως ότι η πληροφορία εστερείτο σοβαρότητας και αποφάσισαν να μην την μεταδώσουν στην Ουάσιγκτον. 423 Παρένθεση ομαλότητας Η κυβέρνηση Παρασκευόπουλου πήρε ψήφο εμπιστοσύνης στις 14 Ιανουαρίου. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν ικανοποιημένος από την υλοποίηση της συμφωνίας του με τα ανάκτορα. Κατά τη διάρκεια γεύματος που είχε με τον Τάλμποτ του είπε πως ήταν φυσικό ο Ανδρέας να είχε αρχικά «αγωνίες» για τη συμφωνία, μια και δεν τον είχε ενημερώσει για τις μυστικές του επαφές με τον Κανελλόπουλο. Ο αρχηγός της Ε.Κ. πίστευε ότι η Φρειδερίκη ήταν αντίθετη στη λύση της υπηρεσιακής κυβέρνησης και τόνισε πως δεν ήταν τυχαίο ότι έλειπε στην Ινδία όταν ο βασιλέας ανέθεσε την πρωθυπουργία στον Παρασκευόπουλο. Ο Τάλμποτ του υπενθύμισε πως μέρος της συμφωνίας ήταν ότι θα σταματούσαν οι επιθέσεις εναντίον της μοναρχίας. Οι επιθέσεις συνεχίζονταν όμως από τον Ανδρέα και την εφημερίδα Ελευθερία. Ο Γεώργιος Παπανδρέου δεν θέλησε να εξηγήσει τη στάση του γιου του και απέδωσε τις επιθέσεις της Ελευθερίας στην πικρία του εκδότη της για την ανατροπή της κυβέρνησης Στεφανόπουλου. 424 Ο Τάλμποτ συνεπέρανε από τη συζήτησή του με τον αρχηγό της Ε.Κ. πως, αν και αισιόδοξος για το αποτέλεσμα των επικείμενων εκλογών, δεν ήταν καθόλου βέβαιος ότι θα μπορούσε να εξασφαλίσει την απόλυτη πλειοψηφία. Ο Γεώργιος Παπανδρέου εξήγησε εξάλλου στον συνομιλητή του ότι «άλλοι μπορεί να θέλουν την αποτυχία της κυβέρνησης, η Ε.Κ. δεν έχει σκοπό να την ρίξει, αν τηρήσει την υπόσχεσή της να διενεργήσει ελεύθερες εκλογές». 425 Στις 28 Ιανουαρίου, ο σταθμάρχης της CIA Τζακ Μώρυ είχε κατ' ιδίαν συνάντηση με τον σύμβουλο του Κωνσταντίνου Δημήτρη Μπίτσιο στην κατοικία γνωστού αθηναίου επιχειρηματία. Ο Μπίτσιος ισχυρίστηκε πως ο Ανδρέας εξυπηρετούσε τα σχέδια των κομμουνιστών και των Σοβιετικών, και εξέφρασε την απορία του γιατί η αμερικανική κυβέρνηση δεν συνειδητοποιούσε το γεγονός αυτό. Ο έλληνας διπλωμάτης δήλωσε ότι κατανοούσε το δισταγμό των ΗΠΑ να αναμειχθούν στην εσωτερική πολιτική σκηνή, αλλά τόνισε ότι, «αν η αμερικανική κυβέρνηση θέλει σοβαρά να αντικρούσει τη σοβιετική διείσδυση και την ανατρεπτική δράση των κομμουνιστών στο εσωτερικό, θα πρέπει να αντιδράσει με σοβαρότητα στις δραστηριότητες του Ανδρέα». Ο Μώρυ απάντησε πως «όλοι έχουμε τις υποψίες μας για τον Ανδρέα», και πρόσθεσε ότι δεν είχε στοιχεία που να δείχνουν ότι συνεργάζεται με τους Σοβιετικούς. Ο Μπίτσιος παραδέχτηκε ούτε ότι ο ίδιος είχε «σαφή στοιχεία», αν και επέμεινε πως ο Ανδρέας ελάμβανε οικονομική υποστήριξη από τη Μόσχα και τους κομμουνιστές. Ο σταθμάρχης της CIA του ζήτησε λεπτομερή στοιχεία, και ο σύμβουλος του βασιλέα απάντησε πως η Μόσχα ανάγκαζε ελληνικές εταιρείες που συνεργάζονταν μαζί της να ενισχύουν

129 οικονομικά τον Ανδρέα. 426 Στο σημείο αυτό, ο Μπίτσιος ρώτησε τον συνομιλητή του ποια θα ήταν η αμερικανική αντίδραση «αν η κατάσταση απαιτούσε ορισμένα ακραία μέτρα». Ο Μώρυ σχολίασε ότι αν «αναφερόταν σε αντισυνταγματικές μεθοδεύσεις, ήταν βέβαιος πως η αντίδραση των ΗΠΑ θα ήταν εξαιρετικά αρνητική» και επεσήμανε πως: οι ΗΠΑ θεωρούν ότι οι εξωκοινοβουλευτικές μεθοδεύσεις σπανίως λύνουν πολύπλοκα πολιτικά προβλήματα παρ' όλες τις υποψίες, δεν υπήρχαν στοιχεία που να δείχνουν ότι ο Ανδρέας είχε ενεργό σχέση με τους Σοβιετικούς ή τους κομμουνιστές ο Ανδρέας είχε πολλούς υποστηρικτές και θαυμαστές στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Ο Μώρυ εξέφρασε εξάλλου σοβαρές αμφιβολίες για το κατά πόσον θα ήταν εφικτή η επιβολή δικτατορίας, δεδομένων των αντιδράσεων, απεργιών και γενικότερα της αντίστασης που θα προκαλούσε ο Ανδρέας. Ο Μπίτσιος απάντησε πως «αν αποφασιστεί η επιβολή δικτατορίας, ο Ανδρέας δεν θα υπάρχει». Ο αξιωματούχος της CIA ρώτησε αν το παλάτι μπορούσε να βασιστεί στο στρατό για μια προσωρινή εκτροπή, και ο Μπίτσιος εξήγησε ότι αυτό ήταν μεν εφικτό τώρα, αλλά σε λίγα χρόνια «θα ήταν πλέον αργά». Ο σύμβουλος του Κωνσταντίνου τόνισε επίσης πως η εκτροπή έπρεπε να γίνει πριν, και όχι μετά, τις εκλογές. 427 Ο Μώρυ επανέλαβε την αντίθεσή του στη δικτατορία και ρώτησε τον Μπίτσιο ποιοι ήταν οι λόγοι για τους οποίους το ελληνικό πολιτικό κατεστημένο δεν μπορεί να εργαστεί σκληρότερα και να εξουδετερώσει τον Ανδρέα. Ο Μπίτσιος συμφώνησε με την παρατήρηση και δεν έκρυψε τη δυσφορία του για την έλλειψη ηγεσίας τόσο στην ΕΡΕ όσο και στα μετριοπαθή στοιχεία του κέντρου. Ο σταθμάρχης ζήτησε τέλος τη γνώμη του Μπίτσιου για την επιστροφή του Καραμανλή, και εκείνος απάντησε πως «είναι κάτι που χρειάζεται επειγόντως αλλά την κατάλληλη στιγμή», ενώ διέψευσε κατηγορηματικά πως το παλάτι συνέχιζε να είναι αντίθετο στην επάνοδο του πρώην πρωθυπουργού από το Παρίσι. 428 Η πρεσβεία προτείνει μυστική επιχείρηση Τις πρώτες ημέρες του Φεβρουαρίου, ο σταθμάρχης της CIA προσπαθούσε να πείσει τον Τάλμποτ ότι είχε έλθει η στιγμή για μια μυστική επιχείρηση της CIA, με στόχο τον επηρεασμό του εκλογικού αποτελέσματος. Ο Μώρυ σε άρθρο που έγραψε δέκα χρόνια αργότερα στην Ουάσιγκτον Ποστ αποκάλυψε πως ο Τάλμποτ είχε στην αρχή αντιρρήσεις, αλλά εν συνεχεία υιοθέτησε την πρόταση της CIA. 429 Ο Τάλμποτ συμμετείχε σε σύσκεψη της ομάδας των βασικών στελεχών της πρεσβείας (country team) κατά την οποία συζητήθηκε η πρόταση. Ο Άνσουτζ ήταν ένθερμος υποστηρικτής της και βοήθησε ώστε να πεισθεί ο προϊστάμενός του. Στις 11 Φεβρουαρίου, ο αμερικανός πρέσβης έστελνε ένα άκρως απόρρητο τηλεγράφημα μέσω του καναλιού επικοινωνίας ROGER, που εχρησιμοποιείτο μόνο για τις πλέον απόρρητες και σημαντικές πληροφορίες και εκτιμήσεις. Η εισαγωγή του σημειώματος έχει ιδιαίτερη ιστορική σημασία, μια και έρχεται πρώτη φορά στη δημοσιότητα: «Ύστερα από εντατική μελέτη όλων των δεδομένων που μπορούμε να εκτιμήσουμε εδώ», έγραφε ο

130 Τάλμποτ, «έχω συμφωνήσει με την εισήγηση της CIA να ζητηθεί η έγκρισή σας για μια περιορισμένη, μυστική επιχείρηση, σε σχέση με τις επικείμενες ελληνικές εκλογές.»σε αντίθεση με προηγούμενες επιχειρήσεις του παρελθόντος, που επικεντρώθηκαν στην ΕΔΑ, ο στόχος θα είναι να περιοριστεί η επιρροή και η ισχύς που προσπαθεί να αποκτήσει ο Ανδρέας ΙΙαπανδρέου με την υποστήριξη ορισμένων ανταγωνιστικών στοιχείων της Ε.Κ., της ΦΙΔΗΚ (το κόμμα των «αποστατών»), της ΕΡΕ και των ανεξαρτήτων. Τις λεπτομέρειες της επιχείρησης θα παρουσιάσει στο υπουργείο η CIA.»Κατέληξα σε αυτήν την εισήγηση ύστερα από πολλούς δισταγμούς. Είναι κυρίως χρέος των Ελλήνων που πιστεύουν ότι η χώρα τους ωφελείται από τις στενές σχέσεις με τη Δύση και τις ΗΠΑ, να βρουν την απαιτούμενη ενέργεια και να αντικρούσουν αποτελεσματικά εκείνους που οδηγούν την Ελλάδα σε επικίνδυνα μονοπάτια. Είναι ανθυγιεινό, ακόμη και για τους πιο καλούς μας φίλους εδώ, να βασίζονται πλέον στα αμερικανικά δεκανίκια. Αυτή τη στιγμή όμως υπάρχουν αρκετά ισχυροί λόγοι... Αν και οι επικείμενες εκλογές θα αποτελέσουν μάχη ανάμεσα στα φιλοδυτικά, εθνικά κόμματα, η επιτυχία του Ανδρέα μπορεί να οδηγήσει σε αλλαγή πολιτικής και απομάκρυνση από την παραδοσιακή στενή συμμαχία με τη Δύση. Εξ όσων γνωρίζω, ο Ανδρέας δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών. Έχει όμως υιοθετήσει και προωθεί με ενθουσιασμό πολλές θέσεις της ΕΔΑ». 430 Η CIA σε συνεργασία με το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας προετοίμασε το σχέδιο της επιχείρησης. Ο πολιτικός σύμβουλος Τζων Ντέυ και ο πράκτορας της αμερικανικής υπηρεσίας Τζωρτζ Ιωαννίδης επεξεργάστηκαν το σχέδιο που προέβλεπε πόσα χρήματα θα δίνονταν και σε ποιους υποψηφίους για την ενίσχυσή τους. Το συνολικό κόστος της επιχείρησης θα ήταν δολάρια. «Η ιδέα», τονίζει ο Ντέυ, «ήταν να βεβαιωθούμε πως δεν θα σημειωνόταν πλήρης επικράτηση της Ε.Κ.». Ο ίδιος έχει αμφιβολίες για το αν η Ε.Κ. θα μπορούσε, ούτως ή άλλως, να εξασφαλίσει την απόλυτη πλειοψηφία στη Βουλή, ενώ η πρεσβεία γνώριζε ότι σε αυτήν την περίπτωση ο Κανελλόπουλος και ο Γεώργιος Παπανδρέου είχαν συμφωνήσει μυστικά να σχηματίσουν κυβέρνηση συνεργασίας των δύο μεγαλύτερων κομμάτων. 431 Η επιτροπή που συνεδρίαζε στην αίθουσα 303 του old Executive Building στο συγκρότημα του Λευκού Οίκου συνήλθε στα μέσα Φεβρουαρίου και απέρριψε την πρόταση του Τάλμποτ. Ο δημοσιογράφος Μάρκι Τσάιλντς αποκάλυψε σε άρθρο του στην Ουάσιγκτον Ποστ πως ύστερα από μακρά συζήτηση για το αν μια περιορισμένη μυστική επιχείρηση μπορούσε να αποτρέψει το φημολογούμενο πραξικόπημα, οι αμερικανοί αξιωματούχοι κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η επιχείρηση δεν θα έφερνε αποτελέσματα. Οι αξιωματούχοι που συμμετείχαν στη σύσκεψη ήταν εξαιρετικά απασχολημένοι με τις εξελίξεις στο Βιετνάμ και δεν θεωρούσαν την κατάσταση στην Ελλάδα σημαντική προτεραιότητα. Κατά την περιγραφή του αμερικανού αρθρογράφου Μάρκι Τσάιλντς στην Ουάσιγκτον Ποστ τον Μάιο του 1967, ο σύμβουλος ασφαλείας του προέδρου Τζόνσον έκλεισε τη σύσκεψη τονίζοντας: «Ελπίζω πως καταλαβαίνετε, κύριοι, ότι οι εισηγήσεις στις οποίες καταλήξαμε εδώ, ή μάλλον στις οποίες δεν μπορέσαμε τελικά να καταλήξουμε, καθιστούν αναπόφευκτη τη μελλοντική πορεία των εξελίξεων στην Ελλάδα». 432 Ο Τάλμποτ δεν ενοχλήθηκε ιδιαίτερα με την απόρριψη του αιτήματος, αφού και ο ίδιος είχε σοβαρές αμφιβολίες για το αν αμερικανικές υπηρεσίες έπρεπε να αναμειχθούν σε επιχείρηση για τον επηρεασμό των εκλογών. Τον απασχολούσε το ερώτημα: «Αν έπρεπε να αναμειχθούμε ακόμη μία φορά σε μια μυστική επιχείρηση;» και η απάντηση από την Ουάσιγκτον, όπως ο ίδιος την ερμήνευσε, ήταν «έχουμε αναμειχθεί αρκετές φορές πλέον, αφήστε τις εξελίξεις να πάρουν το δρόμο τους». 433 Ο σταθμάρχης της CIA και ο Άνσουτζ ήταν δυσαρεστημένοι από την απόφαση της Επιτροπής 303. Ο Μώρυ ισχυρίστηκε, στο άρθρο που έγραψε δέκα χρόνια αργότερα, πως η Ουάσιγκτον απορρίπτοντας την ιδέα μιας μυστικής επιχείρησης μικρής κλίμακας, έχασε μια

131 σημαντική ευκαιρία να επηρεάσει θετικά τις εξελίξεις στην Ελλάδα και να αποτρέψει την πόλωση που οδήγησε τελικά στο πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. 434 Η δίκη του «ΑΣΠΙΔΑ» προκαλεί νέα κρίση Ο Ανδρέας βρέθηκε στο προσκήνιο των εξελίξεων όταν η εισαγγελία Αθηνών ζήτησε στις 24 Φεβρουαρίου την άρση της ασυλίας του ίδιου και του βουλευτή Παύλου Βαρδινογιάννη, ώστε να παραπεμφθούν σε δίκη για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Το αίτημα προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις του Ανδρέα και της Ε.Κ., και τελικώς απορρίφθηκε από την αρμόδια Επιτροπή Δικαιοσύνης της Βουλής. Η πρεσβεία εκτιμούσε, χωρίς να έχει συγκεκριμένες πληροφορίες ή ενδείξεις, πως πίσω από τη διαδικασία που κατέληξε στο αίτημα για την άρση της ασυλίας του Ανδρέα βρισκόταν ο Κωνσταντίνος. «Ατυχές αποτέλεσμα της κίνησης για την άρση της ασυλίας», τόνιζε ο Τάλμποτ, «είναι το γεγονός πως έφερε τον βασιλέα ακόμη μία φορά στο επίκεντρο της πολιτικής διένεξης, με την επαναφορά της υπόθεσης "ΑΣΠΙΔΑ", της διαμάχης γύρω από τα γεγονότα της 15ης Ιουλίου, κλπ. Δεν είναι σαφές πόσο αναμεμειγμένος ήταν ο βασιλέας στο αίτημα για την άρση της ασυλίας, αλλά είναι γνωστόν ότι προσφάτως ανησυχούσε όλο και περισσότερο για τις εξτρεμιστικές θέσεις του Ανδρέα και την αδυναμία του πατέρα του να τον ελέγξει...» Οι αμερικανοί διπλωμάτες φοβούνταν πως οι σύμβουλοι του βασιλέα και ορισμένα στελέχη της ΕΡΕ που είχαν επαφή μαζί του δεν συνειδητοποιούσαν πως χειρισμοί όπως το αίτημα άρσης της ασυλίας έθεταν σε κίνδυνο την παραμονή της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου στην εξουσία και ήταν πιθανόν να έφερναν τα ανάκτορα μπροστά στο δίλημμα σχηματισμού νέας κυβέρνησης ή επιβολής δικτατορίας. «Φοβόμαστε πολύ», τόνιζε χαρακτηριστικά η πρεσβεία σε τηλεγράφημά της, «πως η απόφαση για αναβολή των εκλογών ή την εκτροπή από τις συνταγματικές διατάξεις θα οδηγούσε σε βιαιότερες αντιδράσεις σε όλη τη χώρα από ό,τι προβλέπουν η ομάδα των δεξιών της ΕΡΕ και όπως φαίνεται ορισμένοι σύμβουλοι του βασιλέα». 435 Το ζήτημα της άρσης της ασυλίας ώθησε τον Ανδρέα σε νέο κύκλο ρητορικών επιθέσεων με στόχους το παλάτι και τους Αμερικανούς. Την 1η Μαρτίου επρόκειτο να μιλήσει κατά τη διάρκεια γεύματος στην Ένωση Ξένων Ανταποκριτών. Ανάμεσα στους προσκεκλημένους ήταν ο πολιτικός σύμβουλος Τζων Ντέυ και ο υπεύθυνος της Υπηρεσίας Πληροφόρησης της πρεσβείας Ρίτσαρντ Χέλγκερσον, οι οποίοι διάβασαν βιαστικά προτού αρχίσει η ομιλία αντίτυπό της που είχε πολυγραφηθεί και μοιραστεί σε όλους τους παρευρισκομένους. Ο Ντέυ βρήκε προκλητικό το περιεχόμενο της ομιλίας και απεχώρησε μαζί με τον συνεργάτη του από την αίθουσα, προκαλώντας πολλά σχόλια και ερωτηματικά. Αργότερα το ίδιο βράδυ, εκπρόσωπος της πρεσβείας δικαιολόγησε την αποχώρηση των δύο διπλωμάτων, την οποία απέδωσε «στην ευρεία και γενική επίθεση εις την οποία προέβη ο κ. Ανδρέας Παπανδρέου διά της ομιλίας του κατά των Ηνωμένων Πολιτειών». 436 Ο Γεώργιος Παπανδρέου ήταν και αυτός ενοχλημένος από την ομιλία του Ανδρέα, όπως τουλάχιστον δήλωσε στον Τάλμποτ και δύο συνεργάτες του. Ο πρέσβης επισκέφθηκε τον αρχηγό της Ε.Κ. στις 17 Μαρτίου μαζί με τον Ντέυ και τον Νταν Μπρούστερ, που ήταν υπεύθυνος για την Ελλάδα στο Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο Μπρούστερ είχε επισκεφθεί την Αθήνα για να διαμορφώσει ο ίδιος άποψη για το πολιτικό κλίμα και να διατυπώσει προβλέψεις για τις επόμενες εκλογές. Ο Γεώργιος Παπανδρέου άρχισε τη συζήτηση ζητώντας συγγνώμη από τους συνομιλητές του για το περιεχόμενο της ομιλίας του Ανδρέα στην Ένωση Ανταποκριτών. «Δυστυχώς ο Ανδρέας προσπαθεί να γίνει Κέννεντυ και Φουλμπράιτ (προοδευτικός δημοκρατικός γερουσιαστής) μαζί, αλλά σε λάθος περιβάλλον» σχολίασε και πρόσθεσε: «Δεν συμμερίζομαι τις απόψεις του για την ανάμειξη της Αμερικής στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας. Κατά το παρελθόν, ειδικά κατά τη θητεία του πρέσβη Πιούριφοϊ, υπήρχε ανοικτή ανάμειξη των ΗΠΑ, αλλά στο πρόσφατο παρελθόν, ειδικά μετά την άφιξη του πρέσβη Τάλμποτ δεν υπάρχει τέτοιου τύπου ανάμειξη». Ο αρχηγός της Ε.Κ. θυμήθηκε

132 εξάλλου ότι ο προκάτοχος του Τάλμποτ, πρέσβης Λαμπουίζ του είχε πει κάποτε ότι «δεν ελέγχει πλήρως τη δράση της CIA στην Ελλάδα». 437 Η ανάλυση αυτή αποκτά, ένα στοιχείο ιστορικής ειρωνείας υπό το φως των όσων έχουν τώρα αποκαλυφθεί όσον αφορά την ανάμειξη του αμερικανικού παράγοντα κατά την περίοδο και την πρόταση του Τάλμποτ και του σταθμού της CIA στην Αθήνα για μυστική χρηματοδότηση μετριοπαθών υποψηφίων στις βουλευτικές εκλογές. Ο 80χρονος πολιτικός συνέχισε τη συζήτηση τονίζοντας πως ο Κανελλόπουλος είχε συμπεριφερθεί ως «πραγματικός ηγέτης τους τελευταίους μήνες». Τον απασχολούσαν όμως πολύ οι δραστηριότητες της «χούντας». Ο Τάλμποτ τον ρώτησε ποια είναι τα βασικά της μέλη και εκείνος απάντησε ότι «Πρόεδρος της χούντας είναι πιθανότατα η Φρειδερίκη» και κατονόμασε ως μέλη τον Γαρουφαλιά, τον Πιπινέλη και τον απόστρατο στρατηγό Δόβα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου φοβόταν ότι η «χούντα» θα προσπαθούσε να υπονομεύσει το σχέδιο για την πραγματοποίηση των εκλογών και να δημιουργήσει συνθήκες για επιβολή δικτατορίας, συλλαμβάνοντας τον Ανδρέα μόλις έκλεινε η Βουλή, οπότε δεν θα είχε πλέον ασυλία. «Αν συλληφθεί», συνέχισε, «δεν θα γίνουν εκλογές. Θα γίνουν οπωσδήποτε διαδηλώσεις και διαμαρτυρίες και ο Ανδρέας θα μετατραπεί σε ήρωα και μάρτυρα». Στο σημείο αυτό έκανε το σχόλιο πως «ο Ανδρέας δεν θα ήθελε τίποτε περισσότερο από το να συλληφθεί». 438 Ο Γεώργιος Παπανδρέου αποκάλυψε ότι είχε συναντηθεί την προηγουμένη με τον διευθυντή του Ιδιαίτερου Γραφείου του Κωνσταντίνου Δημήτρη Μπίτσιο στο Καστρί. Του είχε αναπτύξει την άποψη ότι ο καλύτερος τρόπος για να αποτραπεί ο κίνδυνος και να διεξαχθούν οι εκλογές θα ήταν να δοθεί αμνηστία για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Ο αρχηγός της Ε.Κ. εξήγησε κατά τη συνάντηση αυτή ότι το κόμμα του δεν μπορούσε να ζητήσει την αμνηστία και παραδέχτηκε ότι, αν ο βασιλέας έδινε αμνηστία, θα έκανε ότι μπορούσε για να συγκρατήσει τον Τύπο και τους βουλευτές του, ενώ προειδοποίησε τον Μπίτσιο ότι μια δικτατορία θα ήταν καταστροφική, όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για τη μοναρχία. «Ο βασιλέας Κωνσταντίνος θα ανεκάλυπτε σύντομα», εξήγησε, «πως δεν ήλεγχε την κατάσταση, αλλά αντιθέτως ήταν δέσμιος του όποιου δικτάτορα, ακριβώς όπως ο βασιλέας (Γεώργιος) κατέστη δέσμιος του Ιωάννη Μεταξά κατά τη δεκαετία του 1930». 439 Ο βασιλέας έπρεπε, σύμφωνα με τον ηλικιωμένο ηγέτη, να αντιμετωπίζει την πολιτική κρίση υπό πιο μακροπρόθεσμο πρίσμα και να ασχολείται λιγότερο με το τι λέει ο Ανδρέας, διότι «είναι οι πράξεις που μετράνε, όχι οι λέξεις». Σε μιαν εξαιρετικά αποκαλυπτική στιγμή της συζήτησης, ο Γεώργιος Παπανδρέου είπε στους Αμερικανούς πως «αν δεν ήταν γιος του, θα είχε διώξει τον Ανδρέα από το κόμμα για τη γενικότερη συμπεριφορά του». 440 Η συζήτηση κατέληξε με την παράκληση του Γεωργίου Παπανδρέου προς τον Τάλμποτ να χρησιμοποιήσει την επιρροή του υπέρ της παροχής αμνηστίας για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Ο Τάλμποτ εξέλαβε τη φράση αυτή ως προτροπή για να συμβουλεύσει ο ίδιος τον Κωνσταντίνο να προχωρήσει σε αμνηστία. Προκειμένου εξάλλου να καθησυχάσει τον Τάλμποτ, και εμμέσως τα ανάκτορα, ο αρχηγός της Ε.Κ. απέκλεισε το ενδεχόμενο σύμπραξης με την ΕΔΑ μετά τις εκλογές και υπογράμμισε πως ο θεσμός της μοναρχίας είναι αναγκαίος για την Ελλάδα. Όσο για τον Ανδρέα, εξήγησε ότι ακόμη και αν αποχωρούσε από το κόμμα «μαζί με 30, 40 ή και 50 βουλευτές και συνεργαζόταν με 20 ή 30 βουλευτές της ΕΔΑ, θα είχε μαζί του μόνο λιγότερο από το ένα τρίτο των μελών της Βουλής και δεν θα μπορούσε να αλλάξει την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας». 441 Ο Άνσουτζ μιλάει σκληρά στον Ανδρέα Ο δεύτερος τη τάξει της πρεσβείας Νορμπ Άνσουτζ αποφάσισε εν τω μεταξύ να μιλήσει σκληρά στον

133 Ανδρέα, τον οποίο προσπαθούσε να πείσει τους τελευταίους εννέα μήνες ότι έπρεπε να αποκαταστήσει κάποιου είδους επαφή με το παλάτι. Ο Ανδρέας είχε προσκαλέσει τον Άνσουτζ και τη σύζυγό του στο σπίτι του. Στην αρχή της συζήτησης, ο Ανδρέας εκμυστηρεύθηκε ότι ανησυχούσε για την κατάληξη των ανακρίσεων για τον «ΑΣΠΙΔΑ», δεδομένου ότι είχε πληροφορηθεί ότι επρόκειτο να του ασκηθεί δίωξη για κατασκοπεία, αδίκημα για το οποίο δεν καλυπτόταν από τη βουλευτική ασυλία. Μια από τις κατηγορίες που προσπαθούσε να στοιχειοθετήσει η «χούντα», όπως την αποκαλούσε, ήταν ότι είχε συνεργαστεί με τις γιουγκοσλαβικές υπηρεσίες στις οποίες είχε δώσει ονόματα ελλήνων πρακτόρων. Σε περίπτωση που οι πληροφορίες που είχε επαληθεύονταν, τόνισε, θα έπρεπε να αποφασίσει αν θα παραδινόταν στις δικαστικές αρχές, «οπότε θα γινόταν αμέσως μάρτυρας και η πολιτική του απήχηση θα ενισχυόταν». Την ίδια στιγμή παρατήρησε πως αυτή η μέθοδος για την προβολή του πολιτικού του προφίλ «δεν θα ήταν και τόσο άνετη και πιθανώς να αποδεικνυόταν επικίνδυνη προσωπικά για τον ίδιο». Κατόπιν αυτού και επειδή δεν πίστευε ότι θα μπορούσε ποτέ να δικαστεί δίκαια και αντικειμενικά, είχε αποφασίσει ότι δεν θα παραδινόταν στις αρχές. Ο Άνσουτζ συνεπέρανε από τη συζήτηση, αν και ο Ανδρέας δεν το είπε σαφώς, πως «υπό αυτές τις συνθήκες θα ανέβαινε στα βουνά και θα ηγείτο της αντίστασης των δημοκρατικών δυνάμεων οι οποίες θα είχαν πλέον εξεγερθεί». 442 Η ερμηνεία που έδωσε ο αμερικανός διπλωμάτης στην απειλή του Ανδρέα ότι δεν θα δεχόταν να δικαστεί, αποκτούσε εξαιρετικά μεγάλη σημασία. Ο Άνσουτζ προέβλεπε ουσιαστικά ότι η πόλωση των ημερών θα ξεπερνούσε τα παραδοσιακά όρια του πολιτικού παιχνιδιού και κινδύνευε να μεταβληθεί σε τρίτο γύρο της εμφύλιας σύρραξης. Ο αντίκτυπος της επισήμανσής του δεν μπορεί να υποτιμηθεί, ειδικά στο γενικότερο κλίμα της έντασης και ανησυχίας που επικρατούσε στον μικρό σχετικά κύκλο των αμερικανών αξιωματούχων που παρακολουθούσαν τις ελληνικές εξελίξεις. Ο Ανδρέας κατονόμασε εν συνεχεία τα μέλη της «χούντας» που πίστευε ότι κατηύθυναν τη συνωμοσία εναντίον του: εμπνευστής της ήταν ο Φρειδερίκη, μέλη της ο Αρναούτης, ο βουλευτής της ΕΡΕ και υπουργός των Εσωτερικών του Μεταξά Μανιαδάκης, ο Φαρμάκης, οι στρατηγοί Σπαντιδάκης, Μουρίκης, Μπεράκης και Κόλλιας, οι δικαστικοί Κόλλιας, Χατζίκος, Μουστάκης, Σωκρατίδης (ανακριτής στην υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ»), ο στρατιωτικός εισαγγελέας συνταγματάρχης Παπαπούλος και ο απόστρατος στρατηγός Βέρρος. Ο Άνσουτζ παρέθεσε τα ονόματα στο σημείωμα που έστειλε στην Ουάσιγκτον και σχολίασε σε παρένθεση πως ύστερα από προσωπική του έρευνα ανακάλυψε ότι ο Βέρρος είχε πεθάνει ένα χρόνο νωρίτερα. 443 Ο νεώτερος Παπανδρέου υποστήριξε την πρόταση του πατέρα του για την παροχή αμνηστίας σε όσους ήταν αναμεμειγμένοι στην υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». Ως αντάλλαγμα ήταν διατεθειμένος να σκεφθεί την πιθανότητα να δεχτεί την αναβολή των εκλογών μερικούς μήνες. Ο Ανδρέας έδειχνε, πρώτη φορά σε συζήτησή του με τον Άνσουτζ, πως ήταν πραγματικά ανήσυχος για την τύχη του και γι' αυτό έδειχνε προθυμία να διαπραγματευτεί μια συμβιβαστική φόρμουλα. Ο αμερικανός συνομιλητής του δεν είχε όμως διάθεση να δεχτεί την πρόταση. Προτίμησε να του ασκήσει εντονότατη κριτική, προφανώς απόρροια των άκαρπων διαβουλεύσεων που είχε μαζί του από τα μέσα του Ο Άνσουτζ του είπε, μεταξύ άλλων, ότι: «έπρεπε να δεχτεί ένα μεγάλο μερίδιο της ευθύνης για την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί. Η βιαιότητα των επιθέσεών του εναντίον της μοναρχίας, των δεξιών, της οικονομικής ολιγαρχίας, του ξένου παράγοντα, κ.λπ., είχε αναπόφευκτα δημιουργήσει κλίμα πολύ βαθιάς αγωνίας». «Υπενθύμισα στον Ανδρέα», πρόσθεσε ο Άνσουτζ, «ότι τους τελευταίους εννέα μήνες τον προτρέπω να υιοθετήσει πιο ήπια δημόσια στάση που θα βοηθήσει να αποκατασταθεί κλίμα εμπιστοσύνης και θα διευκολύνει τη διενέργεια εκλογών που θα πρέπει τελικά να γίνουν για να

134 ξεκαθαρίσει η κατάσταση. Παρά το γεγονός ότι μού είχε δηλώσει πολλές φορές σε ιδιωτικές συζητήσεις ότι στόχος του δεν ήταν να καταστρέψει τη μοναρχία, αλλά να την τιμωρήσει, και ότι δεν θα συνεργαζόταν ποτέ με την ΕΔΑ, δεν είχε κάνει τίποτα δημοσίως για να μειώσει τις ανησυχίες διαφόρων». «Αντιθέτως είχε προσπαθήσει να εξαντλήσει κάθε πιθανό πολιτικό όφελος εκμεταλλευόμενος αυτά τα ζητήματα. Κατά την άποψή του, ένας άνθρωπος που εσκεμμένα εκμεταλλεύεται το λαϊκό αίσθημα, κατά τρόπο που έρχεται σε αντίφαση με τις διαβεβαιώσεις που δίνει κατ' ιδίαν, μπορεί να χαρακτηριστεί μόνο δημαγωγός». 444 Το ξέσπασμα του Άνσουτζ κλιμακώθηκε όταν εξέφρασε την πικρία του για την ομιλία του Ανδρέα στην Ένωση Ξένων Ανταποκριτών, την οποία χαρακτήρισε «κυνική και χαμηλού επιπέδου επίθεση εναντίον της αμερικανικής πολιτικής». Ο Άνσουτζ υποστήριξε ότι ο Ανδρέας θα έπρεπε να γνωρίζει πως η κυβέρνηση των ΗΠΑ προσπαθούσε τα τελευταία χρόνια να σταματήσει τη συνεχή ανάμειξή της στις εσωτερικές ελληνικές εξελίξεις και να συνεργαστεί σε διάφορες χώρες με «προοδευτικές» κυβερνήσεις, όπως την κυβέρνηση Παπανδρέου. Πρόσθεσε ακόμη ότι η Ουάσιγκτον ήταν αντίθετη προς κάθε συνταγματική εκτροπή. Παρ' όλα αυτά, εξήγησε στον Ανδρέα, βρήκε την ομιλία «απαράδεκτη». Στο σημείο αυτό παρενέβη η Μαργαρίτα Παπανδρέου, η οποία σχολίασε πως βρήκε την ομιλία «πολύ φιλική» έναντι των ΗΠΑ. Ο Ανδρέας από την πλευρά του απέφυγε να απαντήσει στην επίθεση του Άνσουτζ και επέμεινε απλώς πως όταν επιστρέψει στην εξουσία «θα βρείτε ότι θα είμαι δύσκολος φίλος της Αμερικής, αλλά πάντως φίλος». 445 Καθώς η συζήτηση έφτανε στο τέλος της, ο Ανδρέας είπε, με έμμεσο τρόπο, ότι «ήταν πρόθυμος να συναντηθεί διακριτικά με εκπρόσωπο του παλατιού για να εξετάσουν την κατάσταση». Ο Άνσουτζ, που είχε προσφερθεί παλιότερα να κανονίσει στο σπίτι του συνάντηση του Ανδρέα με τον βασιλέα, απέφυγε αυτήν τη φορά να δεσμευθεί. Στον επίλογο του τηλεγραφήματος τόνιζε ότι ο Ανδρέας εμφανιζόταν σχετικά ανήσυχος για το ενδεχόμενο εκτροπής ή την πιθανότητα σύλληψης και αναγκαστικής απομάκρυνσής του από την πολιτική. Ο αμερικανός διπλωμάτης δεν θεωρούσε αδικαιολόγητες τις ανησυχίες του υιού Παπανδρέου, καθώς ο πρώην βουλευτής της ΕΡΕ Φαρμάκης του είχε πει λίγες ημέρες πριν ότι «ο Ανδρέας είναι ζωντανό πτώμα και υπάρχουν δυνάμεις που είναι αποφασισμένες να τον "σκοτώσουν"». Η φράση αυτή προξένησε εντύπωση στον Άνσουτζ, γιατί έκρινε ότι ο Φαρμάκης «εθεωρείτο άτομο που είχε σχέσεις με τις δυνάμεις που ήταν έτοιμες να προχωρήσουν σε συνταγματική εκτροπή». 446

135 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ TOΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Ο βασιλέας ξανασκέπτεται τη διενέργεια εκλογών ΟΙ ΥΠΟΨΙΕΣ των δυο Παπανδρέου ήταν βάσιμες. Ο Κωνσταντίνος ήταν αρχικά ικανοποιημένος από την κυβέρνηση Παρασκευόπουλου και τη σχετικά ομαλή πορεία των εξελίξεων. Στα μέσα Μαρτίου, όμως, η αμερικανική πρεσβεία επεσήμανε πως «πρόσφατα ο βασιλέας έχει σύμφωνα με τις πληροφορίες μας τρομάξει από την αδυναμία του Γεωργίου Παπανδρέου να ελέγξει τον γιο του. Ο βασιλέας έχει αρχίσει να ξανασκέπτεται το αν θα έπρεπε να κάνει τις εκλογές τον Μάιο και να επιτρέψει στην Ε.Κ., και ειδικότερα στον Ανδρέα Παπανδρέου, να επιβληθεί ως κυρίαρχη πολιτική δύναμη». 447 Σε συνομιλία με πηγή της πρεσβείας, ο Κωνσταντίνος είχε δηλώσει στις 20 Μαρτίου πως «είχε αγωνία για το αποτέλεσμα των εκλογών», δεν θεωρούσε τον Κανελλόπουλο «αποφασιστικό άνθρωπο» και ήταν απογοητευμένος από την απόδοση του πρωθυπουργού Παρασκευόπουλου. Ειδικότερα ο βασιλέας εξέφρασε τη δυσαρέσκειά του επειδή ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός καθυστερούσε πολύ να υλοποιήσει τις αλλαγές που είχε συμφωνήσει με τα ανάκτορα. Ο Κωνσταντίνος εξήγησε ότι αναγκαζόταν να δίνει τελεσίγραφα στον πρωθυπουργό και να τον απειλεί ότι θα τον απολύσει. Αποκάλυψε ακόμη ότι ήθελε να αλλάξει τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου στρατηγό Τσολάκα και να τοποθετήσει τον ναύαρχο Αυγέρη στη θέση του, ώστε να διασφαλίσει την υποστήριξη του στρατεύματος προς το θρόνο. Καταλήγοντας, δεν έκρυψε την ανησυχία του γιατί το διάστημα έως τις εκλογές ήταν πολύ μικρό για να αλλάξει το πολιτικό κλίμα και γι' αυτό «σκεπτόταν να τις αναβάλει». Η πρεσβεία σημείωνε ότι μια ομάδα «υπερδεξιών» προσπαθούσε να παρεμποδίσει το έργο της υπηρεσιακής κυβέρνησης, να προκαλέσει την ανατροπή της και την αναβολή των εκλογών. Ως συνήθως στην ομάδα συμμετείχαν ο Πιπινέλης, ο Γαρουφαλιάς, ο Φαρμάκης και η Φρειδερίκη με τον πρώην υπουργό Δημοσίας Τάξεως Αποστολάκο. 448 Η προσοχή των αμερικανικών υπηρεσιών και της πρεσβείας ήταν επικεντρωμένη στα σχέδια των στρατηγών. Η CIA ανέφερε στον Τάλμποτ πως ο αρχηγός Στρατού Σπαντιδάκης είχε δώσει εντολή να γίνουν οι ετοιμασίες για την εκτέλεση του σχεδίου «ΙΕΡΑΞ ΙΙ», του σχεδίου για την επιβολή στρατιωτικού καθεστώτος «σε περίπτωση νέας πολιτικής κρίσης». Σύμφωνα με τις πληροφορίες της αμερικανικής υπηρεσίας, ο υπασπιστής του βασιλέα ταγματάρχης Αρναούτης ήταν εν γνώσει της προετοιμασίας του σχεδίου αυτού που θα εφαρμοζόταν μόνο με εντολή του βασιλέα. Ο Σπαντιδάκης ισχυριζόταν όμως, σε συζήτησή του με τον αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο Ο. Κ. Γουίλιαμς, ότι ο στρατός δεν σχεδίαζε πραξικόπημα, «απλώς εργάζεται για να τελειοποιήσει τα σχέδια εκτάκτου ανάγκης σε συνεργασία με τη Χωροφυλακή και την Αστυνομία. Τα σχέδια είναι σχεδόν έτοιμα μέσα στο γενικότερο πλαίσιο των νατοϊκών σχεδίων». 449 Η CIA είχε όμως συγκεκριμένες πληροφορίες για το σχέδιο «ΙΕΡΑΞ II», τις οποίες είχε εξασφαλίσει από πληροφοριοδότη ο οποίος διατηρούσε σχέσεις με τον Σπαντιδάκη και τον απόστρατο πτέραρχο Πέτρο Μητσάκο. Ο στρατηγός Σπαντιδάκης είχε δηλώσει στην πηγή της CIA πως το πρώτο δεκαήμερο του Μαρτίου ορισμένοι αξιωματικοί σε θέσεις-κλειδιά βρίσκονταν «ανεπίσημα» σε επιφυλακή στο πλαίσιο του σχεδίου. Οι αξιωματικοί αυτοί ήταν: ο ταξίαρχος Πανουργιάς, ο διοικητής της 9ης Μεραρχίας στρατηγός Σωτήρης Λιαράκος, ο διοικητής της 8ης Μεραρχίας στρατηγός Σταμάτιος Σκληρός και ο επικεφαλής του Τρίτου Γραφείου του ΓΕΣ αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Παπαδόπουλος. Δευτερεύοντα ρόλο στη πρώτη φάση του σχεδίου είχαν ο διευθυντής του γραφείου του Σπαντιδάκη αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Λάζαρης και ο επικεφαλής του Δεύτερου Γραφείου του ΓΕΣ λοχαγός Κωνσταντίνος Κοτίνης. Η αναφορά της CIA εξηγούσε πως ο «ΙΕΡΑΞ ΙΙ»

136 «είναι σχέδιο για την ανάληψη της εξουσίας από το στρατό σε περίπτωση που ανακύψει νέα πολιτική κρίση», ενώ από το περιεχόμενό της είναι προφανές ότι η αμερικανική υπηρεσία γνώριζε όλες τις λεπτομέρειες (κωδικούς, συγκεκριμένες αποστολές των διαφόρων μονάδων, κλπ.) του σχεδίου. 450 Στην ίδια αναφορά της CIA τονιζόταν πως, σύμφωνα με τον απόστρατο πτέραρχο Μητσάκο, ο ταγματάρχης Μιχάλης Αρναούτης είχε δώσει εντολή στον αρχηγό της Αεροπορίας Αντωνάκο και τον υπεύθυνο ασφαλείας σμήναρχο Ηλία Τσασάκο να βρίσκονται σε συνεχή επιφυλακή και επαφή με τους αξιωματικούς ασφαλείας της Αεροπορίας, οι οποίοι είχαν ενημερωθεί για τους στόχους του σχεδίου «ΙΕΡΑΞ ΙΙ». 451 Ενώ τα σχέδια είχαν ετοιμαστεί, ο Κωνσταντίνος δεν μπορούσε να αποφασίσει ποιο δρόμο να ακολουθήσει, αν έπρεπε να δώσει το «πράσινο φως» για την επιβολή δικτατορίας ή όχι. Οι Αμερικανοί ήταν ανήσυχοι, αλλά παράλληλα πίστευαν ότι δεν υπήρχε περίπτωση να εκδηλωθεί πραξικόπημα χωρίς την έγκριση και υποστήριξη των ανακτόρων. Αυτή ήταν η κοινή εκτίμηση των συνεργατών του Τάλμποτ στις 24 Μαρτίου, ένα περίπου μήνα πριν από την 21η Απριλίου. Αλλαγές στο στρατό Ο Σπαντιδάκης επρόκειτο να επισκεφθεί επίσημα την Ουάσιγκτον στις 28 Μαρτίου. Το ταξίδι όμως ματαιώθηκε, με απόφαση του Κωνσταντίνου και της κυβέρνησης. Η κίνηση αυτή αιφνιδίασε τους Αμερικανούς. Ο Τάλμποτ είχε ήδη δώσει επίσημο δείπνο προς τιμήν του Σπαντιδάκη, εν όψει του ταξιδιού, κατά το οποίο δεν συζήτησαν καθόλου ζήτημα αναβολής ή ματαίωσης της επίσκεψης. Ο Παρασκευόπουλος εξήγησε στον πρέσβη ότι η παρουσία του Σπαντιδάκη ήταν απαραίτητη λόγω του τεταμένου προεκλογικού κλίματος. Πήρε ωστόσο την απάντηση πως η αμερικανική κυβέρνηση μπορούσε να μεταφέρει τον Σπαντιδάκη από τις ΗΠΑ στην Αθήνα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός απάντησε πως μέχρι να φτάσει ο στρατηγός στην Ελλάδα «μπορεί να είναι πλέον αργά». 452 Ο Γουίλιαμς μίλησε με τον Σπαντιδάκη και κατέληξε στο συμπέρασμα πως αποφασίστηκε να παραμείνει στην Αθήνα γιατί έπρεπε να ασχοληθεί με την τελειοποίηση του σχεδίου έκτακτης ανάγκης «ΙΕΡΑΞ ΙΙ» ή ακόμη και για να διατάξει την εκτέλεσή του. Στις 27 Μαρτίου, ο βασιλέας προχώρησε στις αλλαγές που σχεδίαζε στις Ένοπλες Δυνάμεις και το Εθνικό Συμβούλιο Άμυνας αντικατέστησε τον στρατηγό Τσολάκα με τον ναύαρχο Αυγέρη. Εκτίμηση της υπηρεσίας αναλύσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ ήταν πως οι αλλαγές αυτές αποτελούσαν μέρος του σχεδίου για την αναβολή των εκλογών ή την επιβολή δικτατορίας: «Ο Σπαντιδάκης διασφάλισε (με τις αλλαγές) ότι οι αξιωματικοί που τοποθετήθηκαν τώρα στις θέσεις αυτές θα υπακούσουν στις εντολές που θα τους δώσει μαζί με τον βασιλέα στο πλαίσιο του σχεδίου "ΙΕΡΑΞ ΙΙ"». Ο αναλυτής Λαγουδάκης πίστευε πως το παλάτι ήθελε, με την κίνηση αυτή, να αναγκάσει τον αρχηγό της Ε.Κ. να αποσύρει την υποστήριξή του προς την υπηρεσιακή κυβέρνηση. Οι αναλυτές της υπηρεσίας προέβλεπαν ότι ο βασιλέας θα ενέτεινε τις πιέσεις προς τον Παρασκευόπουλο για να λάβει μέτρα που θα λειτουργούσαν εναντίον της Ε.Κ.: τη χρησιμοποίηση των νομαρχιακών υπηρεσιών και της Χωροφυλακής για να πεισθούν οι πολίτες να ψηφίσουν υπέρ της ΕΡΕ και την άσκηση πιέσεων από τα Τάγματα Εθνικής Ασφαλείας. 453 Ο αρχηγός της Ε.Κ. άσκησε κριτική στην απόφαση της υπηρεσιακής κυβέρνησης, χωρίς όμως να άρει την εμπιστοσύνη του προς αυτήν. Ο Γεώργιος Παπανδρέου τόνισε σε δημόσιες δηλώσεις του ότι δεν ήθελε να ανακόψει την πορεία προς τις εκλογές και να πέσει στην παγίδα που του ετοίμαζε η «χούντα».

137 Η αφορμή ωστόσο για την κυβερνητική κρίση που θέλησε να αποφύγει ο 80χρονος ηγέτης δεν άργησε να προκύψει. Βουλευτές της Ε.Κ. πρότειναν, στις 29 Μαρτίου, τροπολογία του εκλογικού νομοσχεδίου που προέβλεπε ότι τα μέλη της Βουλής που θα διαλυόταν θα απελάμβαναν ασυλίας κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου. Στόχος της τροπολογίας ήταν η προστασία του Ανδρέα, που φοβόταν ενδεχόμενη σύλληψή του για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ» μετά τη διάλυση της Βουλής. Ο Κανελλόπουλος απέρριψε την τροπολογία και επέμεινε ότι δεν έπρεπε καν να διεξαχθεί ψηφοφορία για το εκλογικό νομοσχέδιο. Η διαμάχη γύρω από το ζήτημα της ασυλίας οδήγησε τελικά σε κυβερνητική κρίση και στην κατάρρευση της συμφωνίας του Γεωργίου Παπανδρέου με τον Κανελλόπουλο. Ο βασιλέας ζητάει «πράσινο φως» για εκτροπή Ο βασιλέας συναντήθηκε με τους πολιτικούς αρχηγούς και τους στενούς του συνεργάτες το διήμερο 31 Μαρτίου - 1 Απριλίου για να βρει διέξοδο. Ο αρχηγός της Ε.Κ. εξέφρασε την πεποίθηση κατά τη συνάντησή του με τον Κωνσταντίνο πως η «χούντα» οδηγούσε τη χώρα σε εκτροπή. Όταν ρωτήθηκε ποια είναι τα μέλη αύτης της «χούντας», δεν θέλησε να απαντήσει, αλλά δήλωσε απερίφραστα ότι θα συνεχίσει να επιτίθεται στον βασιλέα, όπως ακριβώς έκανε μετά τις 15 Ιουλίου του Ο πρώην πρωθυπουργός απευθύνθηκε κατόπιν στον νεαρό βασιλέα και του είπε: «Είμαι γέρος και δεν θα ζήσω πολλά χρόνια ακόμη. Αν η Μεγαλειότητά σας συνεχίσει στην ίδια κατεύθυνση, θα καταλήξετε να μην είστε βασιλέας της Ελλάδος». Ο Κωνσταντίνος ρώτησε αν θα εγείρει το ζήτημα της μοναρχίας στις επικείμενες εκλογές και ο Γεώργιος Παπανδρέου του απάντησε ότι αν και δεν είχε τέτοια πρόθεση, θα τον προλάβαιναν άλλοι, που θα έθεταν συνταγματικό θέμα και κάποια στιγμή θα πετύχαιναν να εκδιώξουν τον μονάρχη. 454 Στις 29 Μαρτίου, ο Κωνσταντίνος διαμήνυσε στον Τάλμποτ πως «ο θρόνος του κινδυνεύει όπως και η προσήλωση της Ελλάδας στη Δύση». Το μήνυμα ανέφερε πως «μόνον θαύμα μπορεί να τον σώσει από την τελική επιλογή ανάμεσα στην παράδοση της χώρας στους Παπανδρέου και την επιβολή δικτατορίας πριν ή αμέσως μετά τις εκλογές». 455 Ο Κωνσταντίνος ζήτησε από τον Τάλμποτ τη «σαφή αμερικανική υποστήριξη για την επιβολή δικτατορίας» και ρώτησε αν «θα μπορούσε να υπολογίζει στη βοήθεια των ΗΠΑ σε περίπτωση που αναγκαζόταν να προχωρήσει στην εκτροπή». Ο πρέσβης του απάντησε: «Δεν μπορούμε να δώσουμε την έγκρισή μας εκ των προτέρων» και τον προειδοποίησε ότι η εκτροπή θα είχε πολλούς κινδύνους. 456 Ο Τάλμποτ έστειλε την επομένη επιστολή στην Ουάσιγκτον, με την οποία ζητούσε περαιτέρω οδηγίες και διευκρινίσεις, ώστε να δώσει πιο ολοκληρωμένη απάντηση στον Κωνσταντίνο. Ο πρέσβης εξηγούσε ότι «ο βασιλέας σκέπτεται αυτήν τη στιγμή κατά πόσον θα μπορέσει να σταματήσει τον Ανδρέα με συνταγματικά (ή σχετικώς συνταγματικά) μέσα ή αν θα αναγκαστεί να καταφύγει σε εξωκοινοβουλευτική κυβέρνηση, έξω από το πλαίσιο του συντάγματος. Ο Τάλμποτ απέφυγε να προτείνει συγκεκριμένη απάντηση που θα δινόταν στον Κωνσταντίνο και ζήτησε από την ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ να αποφασίσει ποια θα ήταν η αντίδρασή της. Ο βασιλέας είχε εξάλλου θίξει στον Τάλμποτ την ιδέα της «απομάκρυνσης του Ανδρέα από την Ελλάδα», την οποία ο πρέσβης χαρακτήριζε «ανεδαφική» αν και εξαιρετικά απλή». Η επιστολή κατέληγε με τη διαπίστωση πως ο βασιλέας έκλινε προς την κοινοβουλευτική λύση «έως ότου πεισθεί οριστικά ότι εάν διεξαχθούν εκλογές ο Ανδρέας και οι σύμμαχοί του θα εξασφαλίσουν την πλειοψηφία στη Βουλή». Την ίδια στιγμή ζητούσε από τον υπεύθυνο των ελληνικών υποθέσεων Νταν Μπρούστερ να του στείλει σχετικές οδηγίες, το συντομότερο δυνατόν. 457 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έστειλε τέσσερις ημέρες αργότερα επείγον τηλεγράφημα, γραμμένο από τον

138 αρμόδιο βοηθό υφυπουργό των Εξωτερικών Στούαρτ Ρόκγουελ, το οποίο τόνιζε: «Κλίνουμε περισσότερο προς μια πιο αυστηρή προειδοποίηση εναντίον ενδεχόμενης κοινοβουλευτικής εκτροπής. Ο βασιλέας θα πρέπει να ζυγίσει με μεγαλύτερη προσοχή το μέγεθος των αντιδράσεων της ελληνικής κοινής γνώμης εναντίον μιας τέτοιας ενέργειας. Ο Ανδρέας ως "μάρτυρας", με την πλήρη υποστήριξη του μηχανισμού της Νεολαίας Λαμπράκη, θα είναι φοβερός αντίπαλος». Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ πρόσθετε: «Για λόγους αρχής, οι ΗΠΑ θα είναι, φυσικά, αντίθετες σε εξωκοινοβουλευτική κίνηση. Θα πρέπει να υπογραμμίσετε πως η αντίδραση των ΗΠΑ δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων, αλλά θα εξαρτηθεί από τις συνθήκες που θα επικρατούν εκείνη τη στιγμή». 458 Η τελευταία αυτή φράση, η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως «πράσινο φως» για το πραξικόπημα του βασιλέα, συμπληρώθηκε στο τηλεγράφημα από τον ίδιο τον Ρόκγουελ, λίγο προτού φύγει το τηλεγράφημα για την Αθήνα. Οι οδηγίες προς τον Τάλμποτ ήταν τουλάχιστον συγκεχυμένες και επιδέχονται πολλών ερμηνειών. Η Ουάσιγκτον εμφανιζόταν αντίθετη στο πραξικόπημα για λόγους αρχής, αλλά ταυτοχρόνως απεκάλυπτε ότι η αντίδρασή της θα εξηρτάτο από τις συνθήκες υπό τις οποίες θα εκδηλωνόταν η κοινοβουλευτική εκτροπή. Προσπάθειες για κυβέρνηση συνεργασίας Ο Κωνσταντίνος προσπάθησε να συγκαλέσει σύσκεψη πολιτικών αρχηγών, με στόχο το σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης. Η Ε.Κ. απέρριψε την πρόσκληση. Ο βασιλέας κάλεσε τον Κανελλόπουλο το μεσημέρι της 3 ης Απριλίου και του ανέθεσε να σχηματίσει κυβέρνηση με δικαίωμα να διαλύσει τη Βουλή και να προκηρύξει εκλογές. Τα ανάκτορα ήλπιζαν ότι η ΦΙΔΗΚ και το κόμμα των «Προοδευτικών» του Μαρκεζίνη θα έδιναν ψήφο εμπιστοσύνης στον αρχηγό της ΕΡΕ, ώστε να διατηρηθεί λίγο στην εξουσία και να ψηφίσει την απλή αναλογική. Τα δύο αυτά κόμματα όμως αρνήθηκαν να δώσουν την υποστήριξή τους, ενώ ο Γεώργιος Παπανδρέου επετέθη στον βασιλέα χαρακτηρίζοντάς τον «κομματάρχη». Η πρεσβεία έστειλε ένα απόρρητο τηλεγράφημα, στο οποίο τόνιζε ότι η απόφαση του Κωνσταντίνου να δώσει την εντολή στον Κανελλόπουλο «ήταν η πιο σημαντική κίνηση που έχει κάνει από την άνοδό του στο θρόνο, προ τριών ετών. Μπορεί να αποδειχθεί ότι ήταν η χειρότερη... Δίνοντας την εντολή στον Κανελλόπουλο, ο βασιλέας έχει ταυτιστεί ανοικτά με την ΕΡΕ που έχει την υποστήριξη του 30-40% του πληθυσμού. Πρόκειται ασφαλώς για πολύ περιορισμένη βάση επί της οποίας θα στηρίξει το μέλλον του». 459 Ο βασιλέας συνειδητοποίησε ότι είχε αποξενώσει πλέον όχι μόνο την ΕΔΑ και την Ε.Κ., αλλά και τους «αποστάτες» της ΦΙΔΗΚ και τον Μαρκεζίνη. Ο Στεφανόπουλος εξέφρασε ότι τόσο το κόμμα του όσο και ο Μαρκεζίνης θα απείχαν από τις εκλογές που θα διενεργούσε ο Κανελλόπουλος με το σύστημα της ενισχυμένης αναλογικής. Ο Τάλμποτ έβλεπε ότι η κρίση είχε φτάσει πολύ κοντά στην κορύφωσή της. Δυο μόνο λύσεις έβλεπε θεμιτές: πρώτον, τη διενέργεια εκλογών από τον Κανελλόπουλο στα τέλη Μαΐου ή, δεύτερον, το σχηματισμό διακομματικής κυβέρνησης με πρωτοβουλία του βασιλέα. Για να υλοποιηθεί το σενάριο αυτό, έγραφε ο πρέσβης, θα έπρεπε να πεισθεί ο Κανελλόπουλος να παραιτηθεί από πρωθυπουργός και να σχηματιστεί κυβέρνηση συνεργασίας ΕΡΕ, ΦΙΔΗΚ και «Προοδευτικών». Πρόσθετε εντούτοις: «Όλοι συμφωνούν όμως πως είναι πια αργά». 460

139 «Η χώρα δεν θα παραδοθεί στους κομμουνιστές ή στον Ανδρέα» Οι Αμερικανοί πληροφορήθηκαν εν τω μεταξύ πως ο Κανελλόπουλος δήλωσε στον βασιλέα, κατά τη διάρκεια συνάντησής τους, πως αν διαφαινόταν ότι η Ε.Κ. θα κέρδιζε τις εκλογές, εκείνος ως πρωθυπουργός θα τις ανέβαλλε επ' αόριστον και θα ήταν διατεθειμένος να καταστεί «ντε φάκτο δικτάτορας». Ο βασιλέας μετέφερε τη συνομιλία στον Σπαντιδάκη, τονίζοντας πως δεν δεσμεύθηκε να υποστηρίξει το σχέδιο του Κανελλόπουλου. Ο στρατηγός όμως δήλωσε ότι συμφωνούσε κατ' αρχήν με το σχέδιο, αλλά θα προτιμούσε να ηγηθεί της δικτατορίας ο Πιπινέλης. Ο Σπαντιδάκης, που ενημέρωσε τους Αμερικανούς για όλες τις διαβουλεύσεις του με τον βασιλέα, πρόσθεσε ότι θα ήταν πραγματικό θαύμα αν η ΕΡΕ κέρδιζε την πλειοψηφία στις εκλογές και ήταν βέβαιος ότι ο βασιλέας θα τις ανέβαλλε. 461 Ο Κανελλόπουλος προσπαθούσε χωρίς αποτέλεσμα να βρει υποστηρικτές για να διατηρηθεί στην εξουσία. Στις 7 Απριλίου συναντήθηκε με τον Τάλμποτ και επανέλαβε ουσιαστικά όσα είχε πει προηγουμένως στον βασιλέα. Ο Αμερικανός ρώτησε τον αρχηγό της ΕΡΕ «τι θα κάνει, αν παρά τις προβλέψεις του, η ΕΡΕ έφθανε στις εκλογές χωρίς αρκετή δύναμη ώστε να έλθει πρώτο κόμμα». Ο Κανελλόπουλος δεν απαντούσε. Η επιμονή του Τάλμποτ απέσπασε τελικά την απάντηση: «Μπορείτε να είστε βέβαιοι για ένα πράγμα. Το ελληνικό έθνος δεν θα παραδοθεί ποτέ στους κομμουνιστές ή στον Ανδρέα Παπανδρέου. Θα διασωθεί η πραγματική δημοκρατία, όχι η ψεύτικη που υποστηρίζουν ο Ανδρέας και οι φίλοι του. Ως προς αυτό το σημείο δεν υπάρχει καμία ασάφεια». Ο Τάλμποτ πρόσθεσε μία μόνο φράση, μετά την παράθεση του κρίσιμου αυτού διαλόγου: «Τώρα έχουμε την υποστήριξη του πρωθυπουργού στο μήνυμα που μού έδωσε την περασμένη εβδομάδα ο βασιλέας». 462 Οι Αμερικανοί γνώριζαν τώρα ότι ο Κωνσταντίνος, ο πρωθυπουργός και ο αρχηγός Στρατού ήταν σύμφωνοι για την επιβολή δικτατορίας σε περίπτωση που ήταν βέβαιο ότι η Ε.Κ. θα κέρδιζε τις εκλογές του Μαΐου και την πλειοψηφία στη νέα Βουλή. Το Σάββατο, 8 Απριλίου, ο Τάλμποτ συναντήθηκε με τον βασιλέα και του μετέφερε την απάντηση της Ουάσιγκτον στο αίτημα που είχε υποβάλει για αμερικανική συνδρομή στη βασιλική κοινοβουλευτική εκτροπή: «Έδωσα στον βασιλέα Κωνσταντίνο την απάντηση στο ερώτημα που μού έθεσε στις 29 Μαρτίου για το κατά πόσον μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξη των ΗΠΑ εφόσον αναγκαστεί να προχωρήσει σε εκτροπή. Τον διαβεβαίωσα πως οι ΗΠΑ ενδιαφέρονται, σε ανώτατο επίπεδο, για τη δύσκολη κατάσταση που επικρατεί στην Ελλάδα. Του είπα ότι συμμεριζόμαστε την ανησυχία του για τη στάση που θα κρατήσει μια κυβέρνηση στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο θα παίζει ο Ανδρέας Παπανδρέου, αλλά ότι πιστεύουμε πως θα λειτουργήσουν ορισμένοι περιορισμοί που θα εμποδίσουν την υλοποίηση ορισμένων ακραίων μέτρων που υποστηρίζει τώρα ο Ανδρέας. Υπογράμμισα ότι ελπίζουμε και εμείς, όπως και ο βασιλέας, πως οι τωρινές δυσκολίες μπορούν να 463 ξεπεραστούν μέσα από τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες». Ο πρέσβης μπήκε αμέσως μετά στην ουσία του μηνύματος της Ουάσιγκτον: «Εξήγησα (στον βασιλέα) πως η αμερικανική κυβέρνηση δεν μπορεί να του δώσει εκ των προτέρων διαβεβαιώσεις ότι θα τον υποστηρίξει και σημείωσα την παραδοσιακή μας αντίθεση σε δικτατορικές λύσεις συνταγματικών κρίσεων. Οι λύσεις αυτές είναι εσφαλμένες, σπανίως φέρνουν αποτελέσματα και μπορεί να δημιουργήσουν νέες δυσκολίες. Μια δικτατορία στην Ελλάδα μπορεί να οδηγήσει βραχυπρόθεσμα σε αναταραχή, περισσότερα μέτρα καταστολής και σε συσπείρωση των δυνάμεων της αντιπολίτευσης, οι οποίες με τη σειρά τους μπορούν να διαβρωθούν και να ελεγχθούν από ξένους κομμουνιστές πράκτορες. Οι αρνητικές αντιδράσεις της διεθνούς κοινής γνώμης δεν θα προέλθουν μόνο από τον κομμουνιστικό μηχανισμό, αλλά και τους υποστηρικτές της δημοκρατίας... Τέλος, του επανέλαβα πως βασική αρχή για την αμερικανική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο είναι η προώθηση της προόδου και σταθερότητας στην Ελλάδα και η διατήρηση στενών σχέσεων μεταξύ Ελλάδας και ΗΠΑ». 464

140 Ο Κωνσταντίνος ευχαρίστησε τον πρέσβη για όσα του είπε. Συμπλήρωσε ωστόσο ότι «πολλά ερωτήματα έμειναν χωρίς απάντηση» και πρόσθεσε ότι το κύριο θέμα που τον απασχολούσε ήταν «ο έλεγχος του στρατεύματος». Ο ίδιος ανέμενε πως μια κυβέρνηση υπό τον Παπανδρέου «θα προχωρούσε ταχύτατα στην αποστράτευση ή μετάθεση των αξιωματικών που είναι πιστοί στον βασιλέα και το διορισμό οπαδών της κυβέρνησης σε θέσεις εμπιστοσύνης». «Με τον τρόπο αυτό», συμπλήρωσε, «θα τερματιζόταν ο έλεγχος των Ενόπλων Δυνάμεων από τον βασιλέα. Ο βασιλέας δεν θα μπορούσε πλέον να κρατήσει την Ελλάδα ελεύθερη και προσηλωμένη στη Δύση». Ο έλληνας μονάρχης, απογοητευμένος από τις απαντήσεις που έλαβε, ρώτησε τον Τάλμποτ αν ήταν «αυτός ο στόχος των Ηνωμένων Πολιτειών». 465 Ο πρέσβης προσπάθησε να μάθει πόσο κρίσιμη ήταν η κατάσταση, ώστε να διαπιστώσει πότε θα έπαιρνε το παλάτι τις τελικές του αποφάσεις. Ο Κωνσταντίνος προέβλεψε ότι η κρίση θα κλιμακωνόταν σε μία περίπου εβδομάδα, εφόσον ο Κανελλόπουλος δεν κατάφερνε να πάρει ψήφο εμπιστοσύνης και αναγκαζόταν να διαλύσει τη Βουλή. Ο Τάλμποτ ρώτησε αν αυτό σήμαινε ότι οι αρχές ασφαλείας θα συνελάμβαναν τον Ανδρέα, ο οποίος δεν θα καλυπτόταν πλέον από τη βουλευτική ασυλία. Ο Κωνσταντίνος απάντησε ότι αυτό «είναι πιθανόν, αν και δεν έχει ακόμη ληφθεί η απόφαση για τη σύλληψή του», και παρατήρησε πως «οι επιπτώσεις από τη σύλληψη (του Ανδρέα) θα είναι πολλές, μεταξύ άλλων θα τεθεί το ζήτημα της αναβολής των εκλογών και της διακυβέρνησης της χώρας επί ένα διάστημα από μια κυβέρνηση που δεν θα έχει την υποστήριξη της Βουλής». 466 Ο Κωνσταντίνος ανέμενε κορύφωση της όλης κρίσης στα μέσα Μαΐου, «εάν η ΕΡΕ αποτύχει έως τότε να εξασφαλίσει κάποια υπεροχή στις προτιμήσεις του εκλογικού σώματος, όπως ήλπιζε ο Κανελλόπουλος και ελάχιστοι άλλοι. Στο σημείο αυτό, ο βασιλέας θα έπρεπε να αποφασίσει αν θα επέτρεπε τη διεξαγωγή». Προκειμένου να λάβει την οριστική του απόφαση, ο μονάρχης ήθελε μεταξύ άλλων τις εξής «αμερικανικές διαβεβαιώσεις»: «πως οι ΗΠΑ θα προστατεύσουν την Ελλάδα από τους βόρειους γείτονές της» «θα εμποδίσουν την Τουρκία να εκμεταλλευθεί στην Κύπρο τις δυσκολίες της Ελλάδας» «θα βοηθήσουν ώστε να κατανοήσει η κοινή γνώμη στην Αμερική και σε άλλες χώρες την ανάγκη σταθεροποίησης της κατάστασης στην Ελλάδα, ώστε να προστατευθεί από τη διείσδυση των κομμουνιστών, σαν και εκείνη που παρ' ολίγον να πετύχει τη δεκαετία του '40». 467 Ο βασιλέας ζήτησε εν συνεχεία περισσότερες διευκρινίσεις για τη στάση της Ουάσιγκτον. Ο πρέσβης του εξήγησε πως σε άλλες περιπτώσεις, όπως το πραξικόπημα στην Αργεντινή, η αντίδραση των ΗΠΑ ήταν πολύ διαφορετική από εκείνη που επεδίωκε ο νεαρός μονάρχης. Τον διαβεβαίωσε πως «η αμερικανική κυβέρνηση θα παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τις εξελίξεις», αλλά του εξήγησε ότι «δεν θα έπρεπε τώρα να αναμένει άλλα μηνύματα για τη στάση της Αμερικής». Ο Τάλμποτ επεσήμαινε στο τηλεγράφημα που έστειλε στην Ουάσιγκτον πως ο Κωνσταντίνος «τόνισε πιο καθαρά από κάθε άλλη φορά το πόσο πολύ στηρίζεται στην αμερικανική υποστήριξη». Παράλληλα προέβλεψε ότι ο βασιλέας «θα συνεχίσει να μας ζητά διαβεβαιώσεις και μάλιστα μέσα σε μικρότερες προθεσμίες καθώς θα πλησιάζουμε στις εκλογές». Το δίλημμα στο μυαλό του Κωνσταντίνου, σημείωνε ο πρέσβης, είναι σαφές: «να παραδώσει τη χώρα στον Παπανδρέου ή να επιβάλει δικτατορία πριν ή ακριβώς μετά τις εκλογές του Μαΐου». 468 Η τελευταία προσπάθεια για αναβολή των εκλογών Στις 13 Απριλίου, οκτώ ημέρες πριν από το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, καταβλήθηκαν οι

141 ύστατες προσπάθειες για να βρεθεί φόρμουλα άρσης του αδιεξόδου χωρίς την προκήρυξη άμεσων εκλογών. Ο Μητσοτάκης και ο εκδότης της Ελευθερίας Κόκκας εξέφρασαν στην πρεσβεία την ανησυχία τους πως η κυβέρνηση της ΕΡΕ θα οδηγούσε τη χώρα σε δικτατορία πριν από τις εκλογές. Ως μοναδική λύση πρότειναν «να κάνει ο βασιλέας μια τελευταία προσπάθεια για οικουμενική κυβέρνηση, η οποία θα ψηφίσει τον εκλογικό νόμο (την απλή αναλογική) και θα αναβάλει τις εκλογές έως το 1968». Η πρόταση δεν έγινε αποδεκτή, διότι, κατά τον Τάλμποτ, η μεν ΕΡΕ δεν ήθελε να χάσει τη δύναμη που της έδινε η εξουσία, η δε Ε.Κ. πίστευε ότι το οικουμενικό σχήμα δεν θα λειτουργούσε. 469 Ο Τάλμποτ είχε συναντηθεί με τον Μαρκεζίνη, τον Στεφανόπουλο και τον Κανελλόπουλο, κατά τη δεύτερη εβδομάδα του Απριλίου. Την Πέμπτη, 13 Απριλίου, συναντήθηκε με τον Γεώργιο Παπανδρέου και τον βρήκε «όπως και τους άλλους πολιτικούς αρχηγούς, σε υποκριτική και άκαμπτη διάθεση». Χαρακτήρισε τον Κωνσταντίνο «βασιλέα της ΕΡΕ..., που θα έπρεπε να έχει την τύχη κάθε αρχηγού κόμματος» και απείλησε ότι «αν επιβληθεί δικτατορία, θα ηγηθεί εμφύλιου πολέμου». 470 Ο 80χρονος ηγέτης πρότεινε ως διέξοδο να διορίσει ο βασιλέας υπηρεσιακή κυβέρνηση κοινής αποδοχής που θα διενεργούσε ελεύθερες και αμερόληπτες εκλογές. Η κυβέρνηση θα αποκτούσε οικουμενικό χαρακτήρα, γιατί κάθε κόμμα θα διόριζε από έναν υπουργό άνευ χαρτοφυλακίου, που θα έπαιζε ρόλο παρατηρητού. Την ίδια ημέρα επισκέφθηκε τον Τάλμποτ ο σύμβουλος του βασιλέα Μπίτσιος για να εκφράσει την πικρία των ανακτόρων, επειδή ο Γεώργιος Παπανδρέου είχε αθετήσει όλες τις υποσχέσεις που είχε δώσει, μεταξύ των οποίων και τη «γραπτή δέσμευσή του ότι θα έδιωχνε τον Ανδρέα από το κόμμα, αν εκείνος ξέφευγε από την κομματική γραμμή και επετίθετο στη μοναρχία». 471 Ο Μπίτσιος ενημέρωσε τον αμερικανό πρέσβη πως το παλάτι είχε στείλει, λίγες ώρες νωρίτερα, εκπρόσωπό του στον αρχηγό της Ε.Κ., για να του προτείνει να συμφωνήσει σε οικουμενική κυβέρνηση υπό την ηγεσία μη πολιτικής προσωπικότητας και εκπροσώπηση όλων των κομμάτων. Η κυβέρνηση αυτή θα ενέκρινε την απλή αναλογική και τη διενέργεια εκλογών στις 28 Μαΐου. Ο βασιλέας πρότεινε αυτήν τη συμβιβαστική λύση, υπό έναν πολύ βασικό όρο: Η ΕΡΕ και η Ε.Κ. θα υπόσχονταν γραπτώς ότι θα σχημάτιζαν μετεκλογικά κυβέρνηση συνεργασίας που θα διετηρείτο στην εξουσία επί 6, 8 ή 10 μήνες. Ο Μπίτσιος έφυγε από την πρεσβεία και τηλεφώνησε λίγο αργότερα για να πει στον Τάλμποτ ότι «ο Παπανδρέου όχι μόνο απέρριψε την πρόταση, αλλά προέβη και σε απειλές». Ο βασιλέας επρόκειτο να συναντηθεί αργότερα με τον Κανελλόπουλο για να αποφασίσουν τι θα κάνουν. 472 Ο Τάλμποτ σχολίαζε στο τηλεγράφημά του ότι τόσο ο ίδιος όσο και οι συνεργάτες του πίστευαν ότι «η ύστατη αυτή προσέγγιση του Παπανδρέου από τον βασιλέα δεν ήταν πολύ σοβαρή. Δεν θα έπρεπε να περιμένει ότι ο Παπανδρέου θα υπέγραφε χαρτί με το οποίο θα υποσχόταν ότι θα συνεργαζόταν με την ΕΡΕ μετά τις εκλογές. Ακόμη και αν ο Γεώργιος Παπανδρέου δεχόταν, ο Ανδρέας ήταν βέβαιο ότι θα διαφωνούσε και θα έφευγε πιθανότατα από το κόμμα». Ο πρέσβης καταλάβαινε ότι εκείνες τις ώρες χανόταν η τελευταία ευκαιρία για την εξεύρεση συμβιβασμού. Το τηλεγράφημά του είχε πικρόχολη κατάληξη: «...Θα πρέπει να πούμε ότι οι πρόσφατες ραγδαίες εξελίξεις χαρακτηρίζονται από ανόητα σφάλματα, κακούς υπολογισμούς, καχυποψία και πείσμα από όλες τις πλευρές». 473 Προσωπική επιστολή του Τάλμποτ προς τον αμερικανό υπουργό των Εξωτερικών Το μεσημέρι της 14ης Απριλίου, ο επικεφαλής της φρουράς της Βουλής θυροκόλλησε το διάταγμα για τη διάλυση του σώματος. Το διάταγμα προέβλεπε τη διεξαγωγή εκλογών στις 28 Μαΐου και τη

142 σύγκληση της νέας Βουλής στις 5 Ιουλίου Ο Τάλμποτ αποφάσισε, εν όψει των εξελίξεων, να ειδοποιήσει τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ ότι η κρίση στην Ελλάδα είχε φθάσει σε επικίνδυνο σημείο. Την παραμονή της προκήρυξης των εκλογών συνέταξε προσωπική επιστολή προς τον Ρασκ, στην οποία τόνιζε: «Με θλίψη σας αναφέρω πως ήλθε η ώρα να υψώσω προειδοποιητικά σήματα από την Ελλάδα για επικείμενη θύελλα». Χωρίς πολλές περιστροφές, ο Τάλμποτ έγραφε πως «μέσα από απανωτά ανόητα σφάλματα η αστάθεια που εκδηλώθηκε μετά τις 15 Ιουλίου 1965 έχει πλέον χειροτερεύσει σε σημείο που να υπάρχει κίνδυνος πρώτης τάξεως χάους. Η χώρα οδηγείται σε μιαν άγρια επιλογή ανάμεσα στη δικτατορία και στις επιθέσεις υπό την καθοδήγηση του Ανδρέα Παπανδρέου εναντίον της μοναρχίας και των συμμαχιών της Ελλάδος με ξένες δυνάμεις». 474 Ο πρέσβης σημείωνε πως «εφόσον οι εκλογές είναι ελεύθερες και διεξαχθούν υπό το σημερινό εκλογικό σύστημα, ο Παπανδρέου προβλέπεται ότι θα αποσπάσει την απόλυτη πλειοψηφία και πάντως σίγουρα η Ε.Κ. θα είναι το πρώτο κόμμα. Αυτό το αποτέλεσμα δεν θα ήταν τόσο άσχημο», πρόσθετε, «αν ο Γεώργιος Παπανδρέου έβγαινε από τις εκλογές ως το πραγματικό αφεντικό. Στα 80 του όμως χρόνια, έχει χάσει το προβάδισμα (από βιολογική άποψη) έναντι του γιου του Ανδρέα, ο οποίος προς το παρόν είναι ο μόνος άλλος δυναμικός ηγέτης στο κόμμα. Μια κυβέρνηση με τον Ανδρέα να διοικεί είτε από το παρασκήνιο είτε στο πηδάλιο θα μετέτρεπε τη στρατιωτική ιεραρχία σε όργανο που θα ελέγχεται από το κόμμα. Έτσι θα σπάσει ουσιαστικά ο έλεγχος και η επιρροή του βασιλέα και των άλλων ισχυρών κέντρων επιρροής στη χώρα». 475 Ο Τάλμποτ συνέχισε την ανάλυσή του: «Για τις ΗΠΑ, τα προγράμματα εσωτερικής πολιτικής που υποστηρίζει ο Ανδρέας δεν θα προκαλέσουν τόση ζημιά, θα δώσουν όμως την αφετηρία από την οποία θα ασκήσει εξωτερική πολιτική που θα θυμίζει έντονα μεσογειακή έκδοση του Μπούτο (πακιστανού ηγέτη που είχε ταυτιστεί με το κίνημα των αδεσμεύτων). Οι άνετες και ικανοποιητικές ελληνοαμερικανικές σχέσεις των τελευταίων 20 ετών θα υποχωρήσουν αναπόφευκτα και τη θέση τους θα πάρουν εντάσεις που αντιμετωπίζουμε τώρα όχι μόνο στις σχέσεις μας με το Πακιστάν αλλά και με πολλές άλλες χώρες. Οι Σοβιετικοί δεν θα αργήσουν να εκμεταλλευθούν την κατάσταση». 476 Ο Τάλμποτ εξηγούσε ακόμη πόσο κοντά στη δικτατορία βρισκόταν η χώρα, δεδομένου ότι η ΕΡΕ, οι σύμβουλοι του παλατιού και ο στρατός προετοίμαζαν το πραξικόπημα για τον Μάιο, εφόσον διαφαινόταν ότι θα κέρδιζε τις εκλογές η Ε.Κ. Ο πρέσβης έθετε μετά το κρίσιμο ερώτημα: «Πώς να ξεφύγουμε από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη;... Η Ελλάδα βαδίζει τώρα σε εκλογές στις 28 Μαΐου, με τον βασιλέα να ελπίζει ότι η ΕΡΕ θα εξασφαλίσει αρκετή υποστήριξη ώστε να μην έχει την πλειοψηφία η Ε.Κ. Αυτό το αποτέλεσμα, που είναι ακόμη εφικτό αλλά όχι πιθανόν, θα ήταν αποδεκτή λύση. Θα επέτρεπε στον βασιλέα να επιμένει σε μετεκλογική συμμαχία χωρίς την ΕΔΑ και με αποκλεισμό του Ανδρέα από ευαίσθητα υπουργεία που έχουν να κάνουν με θέματα ασφαλείας». Αυτός ήταν ο στόχος και της μυστικής επιχείρησης που είχε προτείνει ο Τάλμποτ στα μέσα Φεβρουαρίου. Παρά την απόρριψη της παλαιότερης πρότασής του από την αρμόδια Επιτροπή, επανέφερε την ιδέα και μάλιστα με δραματικό τρόπο: «Πιστεύω ότι πρέπει να προωθήσουμε αυτό το αποτέλεσμα με διπλωματικά και όποια άλλα μέσα έχουμε στη διάθεσή μας. Αν και θα γίνουμε στόχος κατηγοριών για συνεργασία με τη δεξιά, αυτό είναι προτιμότερο από τις άλλες διαγραφόμενες εναλλακτικές λύσεις». 477 Αυτήν τη φορά, ο Τάλμποτ δεν πρότεινε άμεσα μια νέα μυστική επιχείρηση. Ζήτησε από την Ουάσιγκτον την έγκριση να αποτρέψει το πραξικόπημα «ασκώντας μεγάλη πίεση στο παλάτι, τις Ένοπλες Δυνάμεις και δεξιούς πολιτικούς». Ένα δικτατορικό καθεστώς, πίστευε ο Τάλμποτ, «θα ακολουθούσε μεν φιλοαμερικανική πολιτική», αλλά μακροπρόθεσμα θα «οδηγούσε σε οπισθοδρόμηση της χώρας στο εσωτερικό και διεθνώς και στο τέλος μπορεί να μη σώσει ούτε τη

143 μοναρχία ούτε και τον δυτικό προσανατολισμό της». 478 «Όπως γνωρίζετε», έγραφε ο πρέσβης στον υπουργό των Εξωτερικών, «ο βασιλέας και ο Κανελλόπουλος μού έχουν πει ότι η Ελλάδα δεν θα παραδοθεί στον Ανδρέα Παπανδρέου». Το δίλημμα που τον προβλημάτιζε ήταν αν έπρεπε να επιτραπεί στον Ανδρέα να κυβερνήσει επί ένα διάστημα με τη βεβαιότητα ότι θα διεξαχθούν νέες εκλογές κατά τις οποίες η κοινή γνώμη θα στρεφόταν εναντίον του, λόγω των «υπερβολών του σε δημοσιονομικά και διοικητικά ζητήματα. Σε αυτήν την περίπτωση, θα μπορούσαμε να ζήσουμε λίγο με την επιθετική, αν όχι και προκλητική πολιτική του», παρατηρούσε χαρακτηριστικά. Ο Τάλμποτ δεν πίστευε όμως ότι η Ουάσιγκτον έπρεπε να εμπιστευθεί την εξουσία στον Ανδρέα, έστω και υπ' αυτούς τους όρους. Εκτίμησή του ήταν ότι «ο Ανδρέας μοιάζει ικανός, υπό την πίεση των γεγονότων και εφόσον του επιτραπεί, να κατεδαφίσει τους παραδοσιακούς ελληνικούς θεσμούς και πολιτικές και να οδηγήσει τη χώρα σε ακόμη πιο νασσερική κατεύθυνση». 479 Ο Τάλμποτ παραδεχόταν ότι υπήρχαν ορισμένοι άγνωστοι παράγοντες που θα μπορούσαν να αλλάξουν τα δεδομένα, όπως «το πότε και πώς θα επιστρέψει στην ελληνική σκηνή ο Καραμανλής, πότε θα εξαφανιστεί ο Γεώργιος Παπανδρέου και ποιος θα είναι ο αντίκτυπος στο κόμμα του, και κατά πόσον θα εμφανιστεί κάποιος νέος ηγέτης που θα μπορεί να απειλήσει τον Ανδρέα». Αυτοί όμως ήταν μεσοπρόθεσμοι υπολογισμοί που δεν μείωναν την ανησυχία του Τάλμποτ και τον επείγοντα χαρακτήρα της προσωπικής, τετρασέλιδης επιστολής του προς τον Ντην Ρασκ. Ο αμερικανός διπλωμάτης ζητούσε να επισκεφθεί την Ουάσιγκτον λίγες ημέρες, ώστε να συζητήσει προσωπικά με τον Ρασκ και άλλους αξιωματούχους τις ελληνικές υποθέσεις, «προτού φτάσουμε στο σημείο των αποφάσεων», γιατί, όπως υπογράμμιζε, «κάθε αμερικανική ενέργεια υπ' αυτές τις συνθήκες θα πρέπει να είναι αποφασιστική και ταχύτατη». 480 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ενημέρωσε τον Τάλμποτ πως ο υπουργός των Εξωτερικών δεν θα μπορούσε να τον δεχτεί αμέσως, λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων. Ο Ρασκ και οι συνεργάτες του μελέτησαν τις συγκεκριμένες εισηγήσεις του πρέσβη, αλλά καθυστέρησαν να του στείλουν απαντήσεις. Η προσωπική επιστολή του Τάλμποτ προς τον Ρασκ εστάλη στις 13 Απριλίου. Οι οδηγίες που ζητούσε έφθασαν ωστόσο μία εβδομάδα αργότερα, λίγες ώρες προτού καταληφθεί το κέντρο της Αθήνας από μονάδες ΛΟΚ και τεθωρακισμένων. Η ανησυχία του Γεωργίου Παπανδρέου Ο αμερικανός πρέσβης συζήτησε το πολύ αρνητικό κλίμα που επικρατούσε την κρίσιμη εκείνη εβδομάδα του Απριλίου με τον Γεώργιο Παπανδρέου, στο Καστρί, στις 19 Απριλίου. Ο γηραιός πολιτικός ήταν πολύ πιο κουρασμένος από ό,τι στο παρελθόν και αποκάλυψε πρώτη φορά στον Τάλμποτ πως αντιμετώπιζε προβλήματα υγείας. Εξέφρασε επίσης την πικρία του επειδή ο βασιλέας είχε αγνοήσει την πρότασή του για το σχηματισμό υπηρεσιακής κυβέρνησης κοινής αποδοχής και είχε αναθέσει την κυβέρνηση στον Κανελλόπουλο. «Αυτήν τη φορά», τόνισε, «δεν θα είναι ο Ανδρέας, αλλά εγώ ο ίδιος που θα κατηγορήσω τον βασιλέα ότι προτιμά (την ΕΡΕ)», για να προσθέσει ότι στην πρώτη του προεκλογική ομιλία στη Θεσσαλονίκη στις 23 Απριλίου σκόπευε να αποκαλέσει τον Κωνσταντίνο «βασιλέα της ΕΡΕ». 481 Ο Γεώργιος Παπανδρέου επεσήμανε στον συνομιλητή του την αλλαγή της στάσης του Ανδρέα, ο οποίος «έχει προσαρμοστεί. Έχει υποσχεθεί να τηρήσει την κομματική γραμμή... Πρέπει να θυμόσαστε ότι ο Ανδρέας διαφώνησε στα λόγια, αλλά ποτέ στην πράξη». Εμφανώς κουρασμένος, ο αρχηγός της Ε.Κ. δήλωσε ότι η συνείδησή του ήταν ήσυχη, γιατί είχε κάνει ό,τι περνούσε από το χέρι του για να αποτρέψει την κρίση. «Το μόνο που ζήτησα ήταν ελεύθερες και τίμιες εκλογές», τόνισε, ενώ προέβλεψε ότι, «αν χρησιμοποιηθεί βία, θα υπάρξει αντίσταση, κανείς δεν μπορεί να

144 προβλέψει πώς θα αντιδράσει ο λαός. Μπορεί να σημειωθεί επανάσταση και σίγουρα δεν θα είμαι εγώ ο αρχηγός της. Ο κανόνας λέει ότι οι πολιτικοί δεν ηγούνται επαναστάσεων. Οι ηγέτες ξεπηδάνε μέσα από το λαό». 482 Ο Τάλμποτ δεν πρόλαβε να στείλει το τηλεγράφημα που κατέγραφε αυτή τη συνομιλία παρά μόνο μετά την 21η Απριλίου, αφού είχε πρώτα εκδηλωθεί μια εντελώς διαφορετική «επανάσταση» από εκείνη που προέβλεπε ο «γέρος». Η Ουάσιγκτον προτείνει συμβιβαστική φόρμουλα Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Λουκ Μπατλ μελέτησε εν τω μεταξύ τις εισηγήσεις του Τάλμποτ και στις 20 Απριλίου, λίγες ώρες προτού εκδηλωθεί το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, του έστειλε οδηγίες-απαντήσεις. Πρώτη φορά η Ουάσιγκτον αποφάσιζε να πάρει πρωτοβουλία για την εκτόνωση της έντασης στην ελληνική πολιτική σκηνή, προτείνοντας έναν «μεγάλο συμβιβασμό» ανάμεσα στο παλάτι και τους Παπανδρέου. Ο Μπατλ και οι συνεργάτες του έβλεπαν ότι ο μεγαλύτερος φόβος του Γεωργίου Παπανδρέου ήταν η σύλληψη του γιου του για τη συμμετοχή του στον «ΑΣΠΙΔΑ». Από την άλλη πλευρά διαπίστωναν ότι ο βασιλέας ανησυχούσε πως η Ε.Κ. θα κέρδιζε τις εκλογές, θα προχωρούσε σε εκκαθαρίσεις στις Ένοπλες Δυνάμεις και στις υπηρεσίες πληροφοριών, προκειμένου να υπονομεύσει και τελικά να καταργήσει το θεσμό της μοναρχίας. Ο Μπατλ συμμεριζόταν τις ανησυχίες του Κωνσταντίνου και πίστευε ότι ο Ανδρέας θα απομάκρυνε την Ελλάδα από το δυτικό στρατόπεδο. 483 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ πρότεινε να δοθεί αμέσως ένα επείγον μήνυμα προς τον Γεώργιο Παπανδρέου, το οποίο θα του εξηγούσε τη βαθύτατη ανησυχία της αμερικανικής κυβέρνησης για το «ρήγμα που έχει σημειωθεί στην ελληνική πολιτική ζωή και την αυξανόμενη πόλωση λόγω των εξτρεμιστικών θέσεων των δύο πλευρών». Ο Τάλμποτ εκαλείτο επίσης να υπογραμμίσει στον αρχηγό της Ε.Κ. πως «οι ΗΠΑ έχουν μεγάλο ενδιαφέρον για το μέλλον της Ελλάδας, επειδή έχουν επενδύσει χρήματα, υλικό και προσωπικό από το Θεωρούν την Ελλάδα πολύ σημαντική για τη δυτική συμμαχία», ενώ θα ανέφερε ότι η Ουάσιγκτον, «γνωρίζει την αφοσίωση του Γεωργίου Παπανδρέου στη δημοκρατία, τη μακρά αντικομμουνιστική του παράδοση καθώς και το ενδιαφέρον του για το καλό της χώρας». Εν συνεχεία, ο αμερικανός πρέσβης θα έπρεπε να προτείνει στον Γεώργιο Παπανδρέου ένα συμβιβασμό με το παλάτι, ο οποίος σε πρώτη φάση θα μείωνε την ένταση και το ύφος των δημοσίων δηλώσεων και ομιλιών όλων των πλευρών. 484 Οι Αμερικανοί εκτιμούσαν ότι η συμφωνία αυτή έπρεπε να τεθεί σε εφαρμογή πριν από την ομιλία του Γεωργίου Παπανδρέου στην Θεσσαλονίκη, την Κυριακή, 23 Απριλίου, η οποία αναμενόταν να είναι εξαιρετικά σκληρή απέναντι στο παλάτι και είχε χαρακτηριστεί από συνεργάτες του Κωνσταντίνου σαν «η σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι». Ο Μπατλ πρότεινε, σε δεύτερη φάση, τη ρητή δέσμευση του βασιλέα και του Γεωργίου Παπανδρέου ότι θα τηρήσουν μια συμφωνία που θα προέβλεπε ότι: ο Κωνσταντίνος θα εγγυάτο ότι δεν επρόκειτο, σε καμία περίπτωση, να συλληφθεί ο Ανδρέας εις αντάλλαγμα ο αρχηγός της Ε.Κ. θα δεσμευόταν ότι, αν κέρδιζε τις εκλογές της 28ης Μαΐου, θα διόριζε άτομα «κοινής εμπιστοσύνης» στις ευαίσθητες θέσεις των υπουργών Εξωτερικών και Άμυνας. Επιπροσθέτως, θα δεσμευόταν ότι δεν θα έκανε ευρείες αλλαγές στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. 485 Οι δύο αυτοί όροι, υπογράμμιζε ο Μπατλ, ήταν το ελάχιστο που ζητούσε ο Κωνσταντίνος για να μην επιβάλει δικτατορία σε περίπτωση νίκης της Ε.Κ.

145 Ο αμερικανός υφυπουργός θεωρούσε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου έπρεπε να πεισθεί να προτείνει ο ίδιος τη συμβιβαστική αυτή φόρμουλα στον βασιλέα. Σε περίπτωση που δεν δεχόταν να τον συναντήσει και ζητούσε τη συνδρομή του αμερικανού πρέσβη, ο Τάλμποτ έπρεπε να αποδεχτεί και να λειτουργήσει ως «έντιμος μεσολαβητής» μεταξύ των δυο ανδρών μεταφέροντας την πρόταση στο παλάτι. Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ έβλεπε ότι η κρίση έφτανε στο αποκορύφωμά της, λόγω της επικείμενης ομιλίας του γέρου στη Θεσσαλονίκη και της φημολογούμενης σύλληψης του Ανδρέα. Το τηλεγράφημα δεν άφηνε πολλά χρονικά περιθώρια στον Τάλμποτ, αλλά του ζητούσε να στείλει αμέσως τις απόψεις του για την προτεινόμενη φόρμουλα, καθώς και να σκεφθεί κατά πόσον θα ήταν φρόνιμο να αναλάβει η CIA να την προωθήσει. 486 Είναι εξαιρετικά αμφίβολο το κατά πόσον ο αρχηγός της Ε.Κ. θα είχε δεχτεί την αμερικανική φόρμουλα, την οποία ο Τάλμποτ δεν πρόλαβε καν να σχολιάσει. Η Ουάσιγκτον ανησυχούσε για το ενδεχόμενο βασιλικού πραξικοπήματος εν όψει της προεκλογικής ομιλίας του Γεωργίου Παπανδρέου και δεν είχε ασχοληθεί, παρά ελάχιστα, με τα συνωμοτικά σχέδια των συνταγματαρχών. Η σύσκεψη των στρατηγών Την Πέμπτη, 20 Απριλίου, ο αρχηγός του ΓΕΣ Σπαντιδάκης κάλεσε σε σύσκεψη 6 αντιστράτηγους, χωρίς όμως να συγκαλέσει επίσημη συνεδρίαση του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου, μια και δεν είχε εμπιστοσύνη σε ορισμένους αντιστράτηγους. Ο Σπαντιδάκης ανέπτυξε τις απόψεις του για την κατάσταση και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η επέμβαση του στρατού ήταν αναγκαία. Οι υπόλοιποι αξιωματικοί συμφώνησαν μαζί του και του ανέθεσαν να συναντηθεί με τον βασιλέα προκειμένου να λάβει το «πράσινο φως» για την εκτέλεση του σχεδίου «ΙΕΡΑΞ ΙΙ». Οι στρατηγοί έμειναν ακόμη σύμφωνοι ότι σε περίπτωση που ο Κωνσταντίνος δεν τους έδινε σαφείς οδηγίες θα συνεδρίαζαν και πάλι τη Δευτέρα, 24 Απριλίου, για να επανεξετάσουν την κατάσταση. Ο σταθμός της CIA ήταν ενήμερος για τη σύσκεψη και ανέμενε με μεγάλο ενδιαφέρον την απόφαση των στρατηγών. Η εκτίμησή τους ήταν ότι οι στρατηγοί δεν θα προχωρούσαν άμεσα σε πραξικόπημα. Ο Τάλμποτ είχε δώσει άλλωστε εντολή στον σταθμάρχη της αμερικανικής υπηρεσίας να «τους αποθαρρύνει, γιατί οι ΗΠΑ θέλουν τη διενέργεια δημοκρατικών εκλογών». 487 Σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες (Στυλιανός Παττακός, κ.ά.) ο αντιστράτηγος Ζωιτάκης ενημέρωσε τον Μακαρέζο για την απόφαση των στρατηγών να στείλουν τον Σπαντιδάκη στον Κωνσταντίνο. Ο Μακαρέζος με τη σειρά του την αποκάλυψε στους συνεργάτες του. Τότε ακριβώς ελήφθη η κρίσιμη απόφαση, από τους Παπαδόπουλο, Παττακό και την υπόλοιπη συνωμοτική ομάδα, να τεθεί το ίδιο βράδυ σε εφαρμογή το σχέδιο «ΙΕΡΑΞ II συν 20%», όπως αποκαλούσαν το σχέδιο του πραξικοπήματος.

146 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 TO ΛΑΝΘΑΣΜΕΝΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ Ο Διονύσης Λιβανός ειδοποιεί τον Τάλμποτ ΓΥΡΩ ΣΤΙΣ 3 ΤΟ ΠΡΩΙ της 21ης Απριλίου, ο ανιψιός του πρωθυπουργού Παναγιώτη Κανελλόπουλου Διονύσης Λιβανός εμφανίστηκε στην είσοδο της κατοικίας του αμερικανού πρέσβη και ζήτησε από τον φρουρό να δει αμέσως τον Τάλμποτ. Ο μπάτλερ ξύπνησε τον πρέσβη, ο οποίος θορυβημένος αντίκρισε τον Λιβανό να του περιγράφει τη σύλληψη του Κανελλόπουλου και την ανησυχία της συζύγου του. Η πρώτη σκέψη που πέρασε από το μυαλό του Τάλμποτ ήταν πως «ή ο βασιλέας γνώριζε ότι θα γίνει πραξικόπημα και με κορόιδεψε ή κάποιοι μας κορόιδεψαν και τους δυο». 488 Ο Τάλμποτ πήγε αμέσως μετά στην πρεσβεία, από όπου έστειλε το πρώτο τηλεγράφημα της ιστορικής εκείνης βραδιάς: «Εξ όσων καταλαβαίνω, ο πρωθυπουργός μόλις συνελήφθη από στρατιωτικές μονάδες, ενώ υπάρχουν τανκς στην πλατεία Συντάγματος». 489 Ο Τάλμποτ μαζί με τον Λιβανό πήγαν κατόπιν στην κατοικία του Κανελλόπουλου, στην οδό Ξενοκράτους, όπου συνάντησαν τη σύζυγό του, που ήταν αναστατωμένη από τα όσα είχαν προηγηθεί. Το κέντρο επικοινωνιών του Στέητ Ντηπάρτμεντ στην Ουάσιγκτον ειδοποίησε τους αρμοδίους και κάλεσε τον υπεύθυνο των ελληνικών υποθέσεων Νταν Μπρούστερ και τον βοηθό του Τζων Όουενς να προσέλθουν στο κτίριο όπου θα συνεδρίαζε η ειδική επιτροπή που ασχολιόταν με κρίσεις σε διάφορες χώρες. Κανείς δεν ήταν ακόμη βέβαιος τι είχε συμβεί, αν επρόκειτο για βασιλικό πραξικόπημα ή για κίνημα άγνωστων στρατιωτικών. Ο Όουενς έφτασε πρώτος στο κτίριο και συνέταξε αμέσως ένα άκρως επείγον μήνυμα προς την πρεσβεία της Αθήνας. Δυόμισι ώρες μετά το πρώτο τηλεγράφημα του Τάλμποτ, το Στέητ Ντηπάρτμεντ ρωτούσε να μάθει ποιος το είχε στείλει 490 και που βρισκόταν ο πρέσβης. Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Λουκ Μπατλ βρισκόταν σε επίσημο δείπνο όταν τον ειδοποίησαν από το Στέητ Ντηπάρτμεντ για τις εξελίξεις στην Αθήνα. Φορώντας ακόμη το σμόκιν του, ο Μπατλ έφτασε στο κέντρο επιχειρήσεων, όπου βρίσκονταν ήδη ο βοηθός υφυπουργός Ρόκγουελ, ο Μπρούστερ και ο Όουενς. Ο Τάλμποτ, που ήταν ακόμη μόνος στο κτίριο της πρεσβείας, μια και δεν είχαν ακόμη προλάβει να φτάσουν οι συνεργάτες του και οι υπεύθυνοι του σταθμού της CIA, ενημέρωσε την Ουάσιγκτον ότι δεν είχε πληροφορίες για τους κινηματίες, αλλά διακινδύνευσε την πρόβλεψη ότι «θα πρέπει να είναι ανώτατοι αξιωματικοί». 491 Λίγο μετά τα μεσάνυχτα (ώρα Ανατολικής Αμερικής) ο υπεύθυνος του κέντρου επιχειρήσεων του Λευκού Οίκου ειδοποίησε τον πρόεδρο Τζόνσον για το πραξικόπημα και τις εκτιμήσεις του Τάλμποτ. Στις 4:15 (ώρα Ελλάδος) ο αμερικανός στρατιωτικός ακόλουθος Γουίλιαμς τηλεφώνησε στα θερινά ανάκτορα στο Τατόι για να μάθει τι ακριβώς συνέβαινε εκεί και να διαπιστώσει αν ο Κωνσταντίνος ήλεγχε τις στρατιωτικές μονάδες που είχαν καταλάβει την Αθήνα. Στο τηλέφωνο απάντησε ο επικεφαλής της βασιλικής φρουράς και το έδωσε στον βασιλέα, ο οποίος ρώτησε φανερά ανήσυχος τον αμερικανό αξιωματικό «αν ξέρει τι συμβαίνει». Ο Κωνσταντίνος του είπε εν συνεχεία: «Δεν ξέρω τι συμβαίνει, αλλά άκουσε με προσοχή γιατί μπορεί να μην έχω πολύ χρόνο να μιλήσω. Έχουν περικυκλώσει το σπίτι του αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων ναυάρχου Αυγέρη και ίσως να έχουν ήδη συλλάβει τον στρατηγό Σπαντιδάκη, αν και δεν είμαι βέβαιος. Έρχονται τώρα προς τα εδώ. Ειδοποιήστε τον Έκτο Στόλο. Ενημέρωσε την Ουάσιγκτον και πες τους να στείλουν το στρατό σας». Ο Τάλμποτ συμπλήρωνε ότι ο Κωνσταντίνος γνώριζε σε ποιόν μιλούσε, ήταν πολύ ταραγμένος και η

147 φωνή του πρόδιδε έντονη ανησυχία και φόβο. 492 Η συνομιλία αυτή έπεισε τον πρέσβη πως ο βασιλέας δεν ήλεγχε το στρατό και δεν ήταν υπεύθυνος για το πραξικόπημα. Το ρώτημα που δημιουργήθηκε ήταν βέβαια ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές του κινήματος και αν είχαν φιλικές διαθέσεις έναντι της Ουάσιγκτον. Στην Ουάσιγκτον οι υπεύθυνοι του γραφείου των ελληνικών υποθέσεων ανησυχούσαν ακόμη και για το ενδεχόμενο να είχε σημειωθεί «κομμουνιστικό κίνημα». Ο Τάλμποτ έδωσε εντολή στους στρατιωτικούς ακολούθους και τη CIA να συλλέξουν όσες περισσότερες πληροφορίες για τους αξιωματικούς που οργάνωσαν το πραξικόπημα. Ζήτησε παράλληλα από την Ουάσιγκτον να εγκρίνει τη μετάδοση όλων των αναφορών της μυστικής υπηρεσίας και των στρατιωτικών μέσω του συστήματος επικοινωνιών της πρεσβείας. Η CIA και οι στρατιωτικοί είχαν δικά τους συστήματα, με τα οποία μπορούσαν να επικοινωνούν απευθείας με το Λάνγκλεϋ και το Πεντάγωνο. Ο αμερικανός πρέσβης, που εκείνες τις ώρες δεν ήταν βέβαιος αν κάποια άλλη αμερικανική υπηρεσία γνώριζε περισσότερα από τον ίδιο για τους οργανωτές του κινήματος, ήθελε να βεβαιωθεί ότι δεν θα υπήρχαν άλλα κανάλια επικοινωνίας των πραξικοπηματιών με την Ουάσιγκτον. Ο σταθμάρχης της CIA Τζακ Μώρυ και ο δεύτερος στην ιεραρχία του σταθμού Χάρρυ Γκρην έδειχναν αιφνιδιασμένοι από τις εξελίξεις. Ο Μώρυ, μαζί με ορισμένους διπλωμάτες της πρεσβείας, ειδοποιήθηκαν για το πραξικόπημα από την Ουάσιγκτον. Ο Μπρούστερ τηλεφώνησε στην αεροπορική βάση του Ελληνικού και ζήτησε να τον συνδέσουν με τις κατοικίες των συναδέλφων του, μέσω των ειδικών γραμμών που είχαν στη διάθεσή τους. Ο σταθμάρχης της αμερικανικής υπηρεσίας δυσκολεύτηκε να περάσει από τα μπλόκα που είχαν στήσει οι στρατιωτικές μονάδες στη διασταύρωση Λεωφόρου Αλεξάνδρας και Κηφισίας. Έφτασε τελικά στην πρεσβεία και λίγες ώρες αργότερα εμφανίστηκε με στολή αξιωματικού των πεζοναυτών, την οποία είχε από την εποχή που υπηρετούσε στον αμερικανικό στρατό κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Μώρυ μαζί με τον υπαρχηγό του Χάρρυ Γκρην έψαξαν στο αρχείο τους και ανακάλυψαν την τελευταία αναφορά που είχαν στείλει στο Λάνγκλεϋ για τη «συνωμοτική ομάδα» του Παπαδόπουλου. Ο Τάλμποτ πρότεινε εν τω μεταξύ στην κυβέρνηση Τζόνσον να μην κάνει καμία δήλωση για το πραξικόπημα «έως ότου ξεκαθαρίσει η κατάσταση». Την ίδια στιγμή συνέστησε στο Στέητ Ντηπάρτμεντ να ελέγξει το περιεχόμενο των εκπομπών που μετέδιδε η «Φωνή της Αμερικής» στην Ελλάδα και να προσπαθήσει να περιορίσει τα σχόλια και την ανάλυση των γεγονότων, ώστε να μην προκληθούν αντιφατικές ενδείξεις για τη στάση των ΗΠΑ. 493 Οι σύμβουλοι του προέδρου Τζόνσον δεν αντιμετώπιζαν αρνητικά τις εξελίξεις στην Αθήνα και συμφώνησαν με τον Τάλμποτ πως θα έπρεπε να περιμένουν πώς θα διαμορφωθεί το σκηνικό για να εκφράσουν δημοσίως τις απόψεις της αμερικανικής κυβέρνησης. Ο σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του Λευκού Οίκου Γουώλτερ Ράστοου έστειλε σημείωμα στον Τζόνσον το πρωί της 21ης Απριλίου, στο οποίο διατύπωνε την άποψη πως οι πραξικοπηματίες «έχουν δώσει διαβεβαιώσεις για την πίστη τους στο NATO και συνεπώς δεν είναι πιθανόν να έχουμε σύντομα αλλαγές στην εξωτερική πολιτική». Ο Ράστοου συμπλήρωνε: «Το άμεσο ερώτημα είναι τι θα πούμε. Κάποια στιγμή, σχετικά σύντομα, πιστεύω ότι θα πρέπει να εκφράσουμε έστω και απαλά τη λύπη μας για την παραβίαση των δημοκρατικών διαδικασιών». Όπως όμως επεσήμαινε στον Τζόνσον, «το Στέητ Ντηπάρτμεντ υποστηρίζει ότι θα πρέπει να αποφύγουμε οιοδήποτε σχόλιο σήμερα το πρωί για να μην ενθαρρύνουμε βίαιες ενέργειες εναντίον της κυβέρνησης των πραξικοπηματιών». 494 Η πρώτη επαφή μεταξύ αμερικανών και ελλήνων στρατιωτικών έγινε νωρίς τα ξημερώματα, όταν ο αρχηγός της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής JUSSMAG στρατηγός Ήτον και ένα στέλεχος της CIA συναντήθηκαν με τον αρχηγό της ΑΣΔΕΝ στρατηγό Παπαδάτο. Γρήγορα συνειδητοποίησαν όμως ότι ο Παπαδάτος, που ήταν πιστός στα ανάκτορα, δεν είχε συμμετάσχει στο πραξικόπημα. Του επεσήμαναν πάντως το ενδιαφέρον της Ουάσιγκτον για τους πολιτικούς κρατουμένους, τονίζοντας

148 πως «αν κάποιοι από αυτούς πάθουν κάτι η κατάσταση θα γίνει ακόμη πιο περίπλοκη». 495 Η πρεσβεία και οι στρατιωτικοί ακόλουθοι δεν ήταν καθόλου βέβαιοι για τις πεποιθήσεις και τα σχέδια της ομάδας των συνταγματαρχών. Χρειάστηκε άλλωστε να περάσουν αρκετές ώρες ώσπου να συνειδητοποιήσουν ότι η ηγεσία του στρατεύματος δεν είχε δώσει την έγκρισή της για το πραξικόπημα. Νωρίς το πρωί της 21ης Απριλίου, ο αμερικανός αεροπορικός ακόλουθος Ρόζενταλ συναντήθηκε στο Πεντάγωνο με τον Παττακό, τον οποίο χαρακτήρισε εκπρόσωπο των πραξικοπηματιών, και τον σμήναρχο Σκαρμαλιωράκη, οι οποίοι υποστήριξαν ότι αποφάσισαν να ενεργήσουν επειδή «είχαν εξακριβωμένες πληροφορίες ότι οι κομμουνιστές προετοίμαζαν διαδηλώσεις, απεργίες και γενικώς μια κατάσταση χάους στην Αθήνα, το Σάββατο, 22 Απριλίου, και στη Θεσσαλονίκη, την Κυριακή, 23 Απριλίου». Ο Παττακός και ο Σκαρμαλιωράκης, που ήταν παλιός γνώριμος των αμερικανικών υπηρεσιών, είπαν στον Ρόζενταλ πως «το πραξικόπημα έγινε για να διασφαλιστεί η εσωτερική ηρεμία, η πίστη στον βασιλέα και η αφοσίωση της χώρας στο ΝΑΤΟ και τους δυτικούς συμμάχους της». Ο Παττακός αποκάλυψε πως είχε ήδη συναντηθεί και ενημερώσει τον βασιλέα και ισχυρίστηκε πως ο ίδιος και οι συνεργάτες του ήλεγχαν πλήρως τη κατάσταση σε όλη την Ελλάδα. Η συνομιλία τους διακόπηκε απότομα γύρω στις 12 το μεσημέρι, όταν μπήκε στο προαύλιο του Πενταγώνου ο βασιλέας συνοδευόμενος από τον αρχηγό του ΓΕΣ στρατηγό Σπαντιδάκη και ο Παττακός έσπευσε να τους υποδεχτεί. 496 Ο Κωνσταντίνος είχε δεχτεί, αρκετές ώρες νωρίτερα, στο Τατόι, τον Παττακό μαζί με τον Παπαδόπουλο και τον Μακαρέζο, από τους οποίους απαίτησε να συναντηθεί ο ίδιος με τον Σπαντιδάκη. Ο αρχηγός του ΓΕΣ έφτασε ύστερα από δυο ώρες στο Τατόι, όπου έγινε δεκτός από τον έξαλλο βασιλέα, ο οποίος τον θεωρούσε «προδότη», πιστεύοντας ότι ήταν ενήμερος για το πραξικόπημα, αλλά δεν τον ενημέρωσε. Ο Σπαντιδάκης ισχυρίστηκε ότι βρέθηκε προ απρόοπτου και αποφάσισε να συνεργαστεί με τους πραξικοπηματίες, γιατί πίστευε ότι θα μπορούσε έτσι να τους ελέγξει καλύτερα. 497 Ο Τάλμποτ και ο επικεφαλής στρατιωτικός ακόλουθος κατέγραψαν σε τηλεγράφημά τους τη συνομιλία του Παττακού με τον αεροπορικό ακόλουθο και πρόσθεσαν πως οι ηγέτες της χούντας ήθελαν με κάθε τρόπο να δώσουν το μήνυμα πως «θέλουν να έχουν ακόμη στενότερη συνεργασία...ειδικά με τις ΗΠΑ», ενώ σχολίαζαν ότι καμία άλλη ξένη πρεσβεία δεν είχε την πληροφόρηση που είχαν εκείνες τις ώρες οι ίδιοι. Οι Αμερικανοί προσπαθούσαν, με αγωνία, να διαπιστώσουν αν στην ομάδα των πραξικοπηματιών συμμετείχαν προσωπικότητες του συντηρητικού χώρου, όπως ο Πιπινέλης, ο πρώην πρόεδρος της Βουλής Ροδόπουλος και ο Νίκος Φαρμάκης. Ο Τάλμποτ ήθελε να βεβαιωθεί πως οι πραξικοπηματίες δεν θα προχωρούσαν σε νασσερικού τύπου ενέργειες, αλλά θα συνεργάζονταν με το παλάτι και μέλη του αθηναικού κατεστημένου. Την ίδια περίπου ώρα στην Ουάσιγκτον, ο υπεύθυνος επιχειρήσεων της CIA Τομ Καραμεσίνης και ο υπαρχηγός της Ρίτσαρντ Χελμς επισκέφθηκαν τον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ στο γραφείο του, στο Στέητ Ντηπάρτμεντ. Οι δύο εκπρόσωποι της αμερικανικής υπηρεσίας ζήτησαν από τον Ρασκ να επιτρέψει στο σταθμό της CIA στην Αθήνα να συνεχίσει να επικοινωνεί απευθείας με το αρχηγείο της υπηρεσίας στο Λάνγκλεϋ. Ο Καραμεσίνης είχε ενημερωθεί νωρίτερα από τον υπεύθυνο των ελληνικών υποθέσεων, ότι δύο πραξικοπηματίες ο Παπαδόπουλος και ο Μακαρέζος ήταν γνωστοί στην αμερικανική υπηρεσία με την οποία είχαν συνεργαστεί κατά τη θητεία τους στην ΚΥΠ. Οι εκτιμήσεις της CIA έπεισαν τον Ρασκ να δεχτεί το αίτημα των δύο αξιωματούχων της και καθησύχασαν εν μέρει το Στέητ Ντηπάρτμεντ για τις φιλοαμερικανικές διαθέσεις των πραξικοπηματιών.

149 Ο Κωνσταντίνος αποφεύγει να επικοινωνήσει με τον Τάλμποτ Ενόσω ο Τάλμποτ και οι συνεργάτες του συσκέπτονταν στην πρεσβεία, ο Κωνσταντίνος βρισκόταν στο Πεντάγωνο επί πέντε περίπου ώρες, κατά τις οποίες μπόρεσε να συνομιλήσει με τον συλληφθέντα πρωθυπουργό Κανελλόπουλο, τον υπασπιστή του Αρναούτη, που είχε ελαφρώς τραυματιστεί κατά τη σύλληψή του, καθώς επίσης και με ορισμένους ανώτατους αξιωματικούς. Ο Τάλμποτ ανησυχούσε ακόμη και για τη ζωή του νεαρού μονάρχη, μια και ο αεροπορικός ακόλουθος είχε περιγράψει την ένταση και τη χαώδη κατάσταση που επικρατούσε στο Πεντάγωνο. Οι πραξικοπηματίες επέμεναν άλλωστε πως έπρεπε να ορκιστεί κυβέρνηση υπό τον Σπαντιδάκη, αλλά ο Κωνσταντίνος τους εξήγησε ότι ο διορισμός στρατιωτικού πρωθυπουργού θα προκαλούσε αντιδράσεις. Αντιπρότεινε και πέτυχε να γίνει τελικά αποδεκτή η πρωθυπουργοποίηση του εισαγγελέα του Αρείου Πάγου Κωνσταντίνου Κόλλια. Ως εκείνη την ώρα, ο βασιλέας δεν είχε επικοινωνήσει με τον αμερικανό πρέσβη ούτε και με την CIA, ένας πράκτορας της οποίας επιχείρησε να διεισδύσει στα θερινά ανάκτορα του Τατοΐου, αλλά έγινε αντιληπτός από τους στρατιώτες που τα φρουρούσαν και τον σταμάτησαν. Ο αμερικανός πρέσβης είχε την αίσθηση πως ο βασιλέας απέφυγε, για λόγους που δεν κατανοούσε, να έλθει σε επαφή μαζί του κατά τις πρώτες εκείνες κρίσιμες ώρες. Ο Κωνσταντίνος είχε πλέον αποφασίσει να ορκίσει την κυβέρνηση των πραξικοπηματιών, στις 19:00, στα Ανάκτορα, όταν ειδοποίησε τον Τάλμποτ ότι θα τον δεχόταν αμέσως μετά, στις 20:00. Την πρόσκληση μετέφερε στην πρεσβεία η Μαίρη Καρόλου, η οποία περιέγραψε το βαρύ κλίμα που επικρατούσε στον στενό κύκλο των συμβούλων και φίλων του βασιλικού ζεύγους. Η Καρόλου ανέφερε πως η μόνη θετική εξέλιξη ήταν η απελευθέρωση του Αρναούτη, ύστερα από επίμονες πιέσεις του Κωνσταντίνου, ο οποίος αρνήθηκε να φύγει από το Πεντάγωνο χωρίς τον στενό συνεργάτη του. 498 Ο Τάλμποτ πληροφορήθηκε τη σύνθεση της κυβέρνησης και ζήτησε από το Πεντάγωνο και τη CIA να του δώσουν όσες πληροφορίες μπορούσαν να συλλέξουν για τον Σπαντιδάκη και τον Παπαδόπουλο, τους οποίους θεωρούσε τους δύο ισχυρούς άνδρες του κινήματος. Η CIA έδωσε στο Στέητ Ντηπάρτμεντ τις πρώτες πληροφορίες για το προφίλ του Παπαδόπουλου. Ο αναλυτής των ελληνικών υποθέσεων Λαγουδάκης συνέταξε σημείωμα με τις πληροφορίες αυτές και τα ερωτηματικά που υπήρχαν για το χαρακτήρα και τις πεποιθήσεις του συνταγματάρχη: «1. Σύμφωνα με αναφορές που έχουμε, ο Παπαδόπουλος ήταν μέλος μιας θρησκευτικής οργάνωσης που είχε δημιουργήσει ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος μέσα στο στράτευμα. Η οργάνωση αυτή θεωρείται τμήμα της θρησκευτικής κίνησης "Ζωή", η οποία διαπερνά όλα τα επίπεδα της ελληνικής κοινωνίας. Ο Παπαδόπουλος μιλάει συχνά για τον "ελληνοχριστιανικό" πολιτισμό. Ποιες είναι οι θρησκευτικές του συνήθειες και πεποιθήσεις;»2. Σύμφωνα με μιαν αναφορά, η οικογένεια του Παπαδόπουλου κατάγεται από τη Μικρά Ασία, και ο ίδιος φοίτησε για λίγο στο Κολλεγιο "Ανατόλια" της Θεσσαλονίκης. Ισχύουν αυτά τα δεδομένα;»3. Χρειαζόμαστε περισσότερες πληροφορίες για το πώς αντιμετωπίζει ο Παπαδόπουλος τη μοναρχία και τον βασιλέα Κωνσταντίνο. Ο Παπαδόπουλος χαρακτηρίζεται ως "ηθικολόγος" και "πουριτανός", αλλά η οικογενειακή του ζωή (σημ.: προφανώς αναφέρεται στον εξωσυζυγικό δεσμό του με τη μετέπειτα σύζυγό του Δέσποινα) έρχεται σε αντίφαση ακόμη και με τις υποκριτικές ελληνικές συνήθειες. Χρειαζόμαστε περισσότερες πληροφορίες για το "ναπολεώνειο" σύνδρομο που έχει λόγω του ύψους του, καθώς και τον υποχόνδριο χαρακτήρα του.»4. Είναι ανάγκη να συγκεντρώσουμε περισσότερες πληροφορίες για τις σχέσεις του με την οργάνωση "Χ" του Γρίβα και τις δραστηριότητές του κατά τη γερμανική κατοχή.

150 »5. Μας ενδιαφέρει η συμμετοχή του Παπαδόπουλου στον ΙΔΕΑ. Πότε έγινε μέλος; Ποιος ήταν ο ρόλος του στο κίνημα του ΙΔΕΑ το 1951, όταν ο ίδιος ήταν 32 ετών. Η συνωμοτική του δράση στο στρατό πιστεύεται ότι άρχισε το 1957, όταν ήταν ήδη μέλος του ΙΔΕΑ.»6. Είναι δυνατόν να εξασφαλίσουμε από βρετανικές πηγές πληροφορίες για την απόδοσή του κατά την εκπαίδευσή του στην κατασκοπεία στη Μεγάλη Βρετανία; Πότε εκπαιδεύθηκε και για πόσο χρόνο; Ποιοι άλλοι έλληνες αξιωματικοί ήταν μαζί του κατά τη διάρκεια του εκπαιδευτικού προγράμματος; Μας ενδιαφέρει η σχέση του Παπαδόπουλου με τον Νάτσινα (αρχηγό της ελληνικής μυστικής υπηρεσίας) στην ΚΥΠ. Τι γνώμη έχει ο Νάτσινας για τη δράση του Παπαδόπουλου από τον Σεπτέμβριο του 1959 έως το τέλος του 1963;»7. Σύμφωνα με αναφορές που είχαμε, ο πρωθυπουργός Παπανδρέου σκόρπισε τη «συνωμοτική ομάδα» του Παπαδόπουλου στις αρχές του Εξ όσων γνωρίζουμε, όμως, ο Παπαδόπουλος και οι φίλοι του συνωμότες σχεδίαζαν στρατιωτικό πραξικόπημα πολύ πριν να έλθει ο Παπανδρέου στην εξουσία. Εφόσον ο Παπανδρέου γνώριζε την ύπαρξη αυτής της χούντας στο στρατό, οι στρατηγοί και το παλάτι θα πρέπει να ήξεραν ότι λειτουργεί. Πόση εμπιστοσύνη και υποστήριξη είχε ο Παπαδόπουλος από το παλάτι και τους στρατηγούς;» 499 Άλλο σημείωμα του Λαγουδάκη έγραφε για τον Σπαντιδάκη: «Είχε την ευθύνη για την εκτέλεση του σχεδίου "ΙΕΡΑΞ ΙΙ", το οποίο είχε στόχο την οργάνωση πραξικοπήματος σε περίπτωση που διαφαινόταν ότι η Ε.Κ. θα κέρδιζε τις εκλογές στις 28 Μαΐου του Ήταν διοικητής τεθωρακισμένων μονάδων και στέλεχος του επιτελείου. Φοίτησε στη Σχολή Άμυνας του NATO καθώς και στο Κολλέγιο Πυρηνικού Πολέμου. Μέλος του ΙΔΕΑ, της μυστικής στρατιωτικής οργάνωσης η οποία αποπειράθηκε να οργανώσει πραξικόπημα το Υπασπιστής του στρατηγού Παπάγου το Το 1953 φοίτησε στο Κολλέγιο Τεθωρακισμένων στο Φορτ Νοξ των ΗΠΑ. Μιλάει πολύ καλά αγγλικά». 500 Η ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης Ο βασιλέας όρκισε πρωθυπουργό τον Κόλλια, υπουργό Άμυνας τον Σπαντιδάκη, Προεδρίας τον Παπαδόπουλο, Εσωτερικών τον Παττακό και Συντονισμού τον Μακαρέζο. Ο αμερικανός πρέσβης θεώρησε ότι βρέθηκε προ τετελεσμένου γεγονότος, αφού ήταν υποχρεωμένος να αναγνωρίσει ως νόμιμη τη νέα κυβέρνηση, εφόσον την είχε ορκίσει ο βασιλέας, στον οποίο ήταν διαπιστευμένος. Ο Τάλμποτ αλλά και η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ αποφάσισαν ότι «μπορούσαν να ζήσουν με τη νέα κυβέρνηση», την οποία χαρακτήρισαν νόμιμη. 501 Λίγο μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης, ο Κωνσταντίνος συναντήθηκε στο παλάτι της Ηρώδου Αττικού με τον Τάλμποτ. Οργισμένος και ξαναμμένος, όπως έγραφε χαρακτηριστικά ο Τάλμποτ, αποκάλυψε ότι δεν ήλεγχε πλέον το στράτευμα και πως «ορισμένοι απίστευτα βλάκες ακροδεξιοί μπάσταρδοι, που είχαν τον έλεγχο των τανκς, οδήγησαν την Ελλάδα στην καταστροφή». Ο βασιλέας ισχυρίστηκε ότι σκέφθηκε προς στιγμήν να εκτελέσει τους πραξικοπηματίες, όταν έφτασαν στα ανάκτορα για να ορκιστούν. Σκέφθηκε όμως ότι η κίνησή του δεν θα είχε καμία άξια, μια και τα ανάκτορα ήταν περικυκλωμένα από τανκς και αξιωματικούς που τους ήταν πιστοί. 502 Ο Κωνσταντίνος δεν ήταν καθόλου βέβαιος για τις επόμενες κινήσεις του και σκεπτόταν σοβαρά αν θα ήταν καλύτερο να μείνει ή να φύγει από τη χώρα. Ρώτησε τον Τάλμποτ πόσος χρόνος θα χρειαζόταν για να φτάσουν στο Τατόι αμερικανικά στρατιωτικά ελικόπτερα, προκειμένου να μεταφέρουν τον ίδιο και την οικογένειά του εκτός Ελλάδος. Ο Τάλμποτ υποσχέθηκε ότι θα ρωτούσε την Ουάσιγκτον και θα του έδινε πολύ γρήγορα συγκεκριμένη απάντηση. 503 Ο βασιλέας ρώτησε επίσης «αν υπάρχει περίπτωση να αποβιβαστούν αμερικανοί πεζοναύτες στην Ελλάδα, αν χρειαστεί

151 να τον βοηθήσουν, ώστε μαζί με τους στρατηγούς να ανακτήσουν τον έλεγχο των Ενόπλων Δυνάμεων», προσθέτοντας πως, «έλληνες στρατιώτες δεν θα πυροβολήσουν ποτέ τους αμερικανούς». Ο Τάλμποτ υποσχέθηκε μεν να υποβάλει σχετικό ερώτημα στην Ουάσιγκτον, αλλά τόνισε ότι «δεν μού φαίνεται πολύ πιθανόν αυτό το ενδεχόμενο». Οι δύο άνδρες συμφώνησαν ωστόσο να κρατήσουν ανοικτό ένα κανάλι ασύρματης επικοινωνίας ανάμεσα στα θερινά ανάκτορα του Τατοΐου και την πρεσβεία, ώστε να μπορούν να μιλήσουν σε περίπτωση ανάγκης. 504 Ο Κωνσταντίνος ζήτησε εξάλλου από τον συνομιλητή του να συναντηθεί με την ηγεσία της νέας κυβέρνησης και να τους επιστήσει την προσοχή στην ανάγκη να υπακούσουν στις εντολές του θρόνου. Ο Τάλμποτ μετέδωσε στην Ουάσιγκτον τις απόψεις και τα αιτήματα του βασιλέα, ζητώντας να μείνουν απολύτως μυστικά. Ζήτησε ακόμη οδηγίες, ώστε να μπορέσει να δώσει απαντήσεις στον νεαρό μονάρχη. Ο πρέσβης ζήτησε επίσης οδηγίες για το τι θα έλεγε στον πρωθυπουργό Κόλλια, με τον οποίο κανόνισε να συναντηθεί στις 10 το βράδυ. Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Μπατλ συσκέφθηκε με τους συνεργάτες του. Ο Τζων Όουενς, που ήταν τότε ο δεύτερος στην ιεραρχία του γραφείου των ελληνικών υποθέσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ, εξέφρασε την άποψη πως η αμερικανική κυβέρνηση έπρεπε να ακολουθήσει σκληρή γραμμή έναντι των πραξικοπηματιών. Ο προϊστάμενός του Νταν Μπρούστερ δεν συμμεριζόταν τις απόψεις αυτές και το κυριότερο δεν εξέφραζε αποφασιστικά τις απόψεις του γραφείου του. Ο Μπρούστερ συμμετείχε, τις πρώτες ώρες και ημέρες μετά το πραξικόπημα, σε συσκέψεις με εκπροσώπους της CIA και του Πενταγώνου. Οι εκπρόσωποι του Πενταγώνου υποστήριζαν πως η σκληρή στάση έναντι της χούντας «θα πλήξει τους φίλους μας, η συμμετοχή της Ελλάδος στο NATO θα αποδυναμωθεί και, ποιος ξέρει, ακόμη και η Μόσχα μπορεί να κερδίσει έδαφος στην Ελλάδα». Την ίδια περίπου άποψη εξέφρασαν και οι αξιωματούχοι της CIA, οι οποίοι τόνιζαν ότι η Ουάσιγκτον έπρεπε να εκλάβει το πραξικόπημα ως τετελεσμένο γεγονός και να συνεργαστεί με τους αξιωματικούς οι οποίοι κατέλαβαν την εξουσία. Ο Όουενς επιχείρησε να πείσει τον Μπρούστερ πως μια σκληρότερη αντιμετώπιση της χούντας «θα προστάτευε μακροπρόθεσμα τα αμερικανικά συμφέροντα στην Ελλάδα», αλλά ο ελληνομαθής προϊστάμενός του δεν ήθελε να έλθει σε αντιπαράθεση με τους εκπροσώπους των άλλων υπηρεσιών. 505 Τα πρώτα 24ωρα μετά το πραξικόπημα ήταν καθοριστικά για τη διαμόρφωση της αμερικανικής πολιτικής. Ο αρμόδιος χειριστής ήταν ο υφυπουργός Λουκ Μπατλ, ο οποίος είχε αναλάβει τη θέση αυτή μόλις πριν από δέκα ημέρες. Ο Μπατλ και ο βοηθός του Ρόκγουελ στηρίζονταν στις εκτιμήσεις του Μπρούστερ και των συνεργατών του στο γραφείο των ελληνικών υποθέσεων. Η στάση της Ουάσιγκτον, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μπατλ, διαμορφώθηκε ad hoc και χωρίς να μελετηθούν όλες οι πλευρές του προβλήματος. Ο Μπατλ τονίζει χαρακτηριστικά: «Πιστεύω ότι η πολιτική μας χαράχθηκε ad hoc, την πρώτη εβδομάδα που είχα αναλάβει τη νέα μου θέση. Είχαμε αρκετές ενδείξεις ότι έπρεπε να περιμένουμε κάποιο πραξικόπημα, γνωρίζαμε το σχέδιο ενός πραξικοπήματος. Δεν ήμασταν όμως ενήμεροι από πριν για το πραξικόπημα που εκδηλώθηκε. Τώρα, καθώς ξανασκέπτομαι όσα συνέβησαν, είχαμε ίσως κάποιες πληροφορίες ότι το πραξικόπημα των συνταγματαρχών θα εκδηλωνόταν, αλλά δεν τις ερμηνεύσαμε σωστά. Ακόμη και να γνωρίζαμε ότι θα εκδηλωθεί, δεν ξέρω τι θα μπορούσαμε να είχαμε κάνει. Πιθανώς να είχαμε την ευκαιρία να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν θα το υποστηρίζαμε. Οι συνταγματάρχες είχαν εκπλαγεί από την αντίθεσή μας στην ενέργειά τους. Είχαν πεισθεί ότι έκαναν ότι εμείς θέλαμε: ήταν φιλομοναρχικοί, φιλονατοϊκοί, φιλοδυτικοί, φιλοαμερικανοί, αντικομμουνιστές. Όπως μας έλεγαν συχνά οι συνταγματάρχες: "Τι άλλο θέλετε από εμάς;"» 506

152 Με ένα υπερεπείγον τηλεγράφημα ο Μπατλ έστειλε στον Τάλμποτ τις απαντήσεις που ζητούσε. Χωρίς πολλές περιστροφές, οι αμερικανοί αξιωματούχοι έδωσαν εντολή στον πρέσβη να εξηγήσει στον Κωνσταντίνο ότι δεν υπήρχε καμία περίπτωση αμερικανικής στρατιωτικής επέμβασης στην Ελλάδα. «Όσον αφορά το ερώτημα για την απόβαση πεζοναυτών», έγραφαν ο Μπατλ και οι συνεργάτες του, «ελπίζουμε ότι ήταν ρητορικό και όχι πραγματικό», και πρόσθεταν, «σε περίπτωση που ο βασιλέας επανέλθει σε αυτό το ζήτημα θα πρέπει να του δώσετε να καταλάβει σαφώς ότι δεν θα πρέπει να ελπίζει σε τέτοια επέμβαση». Ο αμερικανός υφυπουργός ενημέρωσε τον Τάλμποτ πως το αμερικανικό Ναυτικό θα χρειαζόταν τριάντα έξι ώρες για να στείλει ελικόπτερα που θα μετέφεραν τη βασιλική οικογένεια εκτός Ελλάδος. Η Ουάσιγκτον διαπίστωνε με ανησυχία ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε έλεγχο της κατάστασης και ζητούσε από τον Τάλμποτ να του εξηγήσει ότι έπρεπε να κάνει κινήσεις που θα του επέτρεπαν να ελέγξει τις εξελίξεις. 507 Στις 10 το βράδυ ο Τάλμποτ μαζί με τον στρατηγό Ήτον επισκέφθηκαν τον πρωθυπουργό Κόλλια στο γραφείο του στο κτίριο της Βουλής, παρουσία του στρατηγού Σπαντιδάκη. Ο Τάλμποτ δεν χρησιμοποίησε τους επίσημους τίτλους που μόλις είχαν αποκτήσει, αποκάλεσε τον μεν πρωθυπουργό της χούντας «κύριε Κόλλια», τον δε αντιπρόεδρο της κυβέρνησης «στρατηγέ Σπαντιδάκη». Ο Κόλλιας επικαλέστηκε τον κίνδυνο των κομμουνιστών για να δικαιολογήσει το πραξικόπημα και υποσχέθηκε ότι οι περισσότεροι πολιτικοί ηγέτες, πλην του Ανδρέα και ορισμένων άλλων, θα αφήνονταν ελεύθεροι μέσα σε λίγες ημέρες. Ο Τάλμποτ και ο αμερικανός στρατηγός διαμαρτυρήθηκαν για τη χρήση αμερικανικού πολεμικού ύλικού κατά την εκτέλεση του πραξικοπήματος. Ο πρέσβης εξέφρασε την ελπίδα ότι ο στρατός συνέχιζε να βρίσκεται υπό τον έλεγχο της ανώτατης ηγεσίας του και πως η νέα κυβέρνηση θα ήταν απόλυτα πιστή στον βασιλέα. Τόσο ο Κόλλιας όσο και ο Σπαντιδάκης τον διαβεβαίωσαν για τις αγαθές προθέσεις τους έναντι του Κωνσταντίνου και ζήτησαν την υποστήριξη της αμερικανικής κυβέρνησης. Ο Τάλμποτ έφυγε από τα Παλαιά Ανάκτορα και πήγε στην πρεσβεία για να ενημερώσει την Ουάσιγκτον, ενώ μίλησε από τον ασύρματο με τον βασιλέα και τον ενημέρωσε για τη συνομιλία του με τον Κόλλια και τον Σπαντιδάκη. Η εντύπωση πάντως που είχε αποκομίσει ήταν ότι ο Κόλλιας δεν είχε καμία ουσιαστική δύναμη. Στο σχετικό τηλεγράφημά του έγραφε πως «η πραγματική δύναμη ανήκει στο στρατό. Το ερώτημα είναι βέβαια σε ποιους ακριβώς στρατιωτικούς;» 508 Ύστερα από τις συναντήσεις του με τον Κωνσταντίνο και τον Κόλλια, ο Τάλμποτ συναντήθηκε με τους συνεργάτες του για να συντάξουν τις εισηγήσεις τους προς την Ουάσιγκτον. Μεταξύ άλλων πρότεινε να: «κρατήσουμε, προς το παρόν, αρκετά ψυχρή στάση έναντι της νέας κυβέρνησης, διατηρώντας όμως επαφές μαζί της, χωρίς να κόψουμε τις γέφυρες με απειλές για τη διακοπή της βοήθειας, εκτός αν η συμπεριφορά της τις επόμενες ημέρες είναι άγρια και διεφθαρμένη προσπαθήσω να έχω όσο το δυνατόν πιο κοντινή επαφή με τον βασιλέα και να αναζητήσουμε γρήγορα τυχόν μέτρα που θα μπορούσαν να τον ενισχύσουν, μια και θα είναι το επίκεντρο κάθε προσπάθειας για την επάνοδο στη νομιμότητα. Αν και δεν αναμένω συνθήκες που να επιβάλλουν την εκκένωση της βασιλικής οικογένειας από την Ελλάδα, η ταχεία και θετική απάντησή μας στο σχετικό αίτημά του θα τον ενισχύσει ψυχολογικά και πρακτικά. (Σημ.: η θετική απάντηση της Ουάσιγκτον έφτασε τα ξημερώματα της επόμενης ημέρας.) Η δημόσια θέση μας έναντι των μέσων ενημέρωσης θα πρέπει να υποδεικνύει τη δυσφορία μας για την αλλαγή κυβερνήσεων μέσω στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Θα πρέπει όμως να δείχνει ότι καθυστερούμε να κρίνουμε τις εξελίξεις, μια και υπάρχουν ακόμη πολλά ερωτηματικά για το τι ακριβώς έγινε και για ποιο λόγο». 509

153 Η ανησυχία για την τύχη του Ανδρέα Νωρίς το πρωί της 21ης Απριλίου έφθασαν στην αμερικανική πρεσβεία, ο Τσιάντ, πατέρας της Μαργαρίτας Παπανδρέου, ο γιος του Ανδρέα Γιώργος και η οικογενειακή τους φίλη Σάχτερ. Ο Τσιάντ ενημέρωσε τους αμερικανούς διπλωμάτες με τους οποίους συναντήθηκε για τη σύλληψη του Ανδρέα και του Γεωργίου Παπανδρέου. Ο Τσιάντ επανήλθε στην πρεσβεία το απόγευμα της ίδιας ημέρας και συναντήθηκαν με τον Τάλμποτ, στον οποίο εξέφρασαν την αγωνία τους γιατί είχαν ακούσει φήμες πως οι πραξικοπηματίες θα εκτελούσαν τον Ανδρέα το ίδιο βράδυ. Εν συνεχεία ρώτησε τον Τάλμποτ αν θα μπορούσε να συμβουλεύσει τη Μαργαρίτα και τα παιδιά της, που ήταν αμερικανοί υπήκοοι, τι να κάνουν. Ο πρέσβης τον καθησύχασε και του αποκάλυψε ότι είχε ήδη συστήσει στους στρατιωτικούς να μην προχωρήσουν σε εκτελέσεις. Ο Τσιάντ σχολίασε πως σε περίπτωση που ο Ανδρέας εκτελείτο δεν υπήρχε καμία αμφιβολία ότι θα ξεσπούσε επανάσταση στην Ελλάδα, ενώ ζήτησε εκ μέρους της Μαργαρίτας να σταλεί μήνυμα του Τζόνσον προς τους πραξικοπηματίες, με το οποίο να υπογραμμίζει το ενδιαφέρον του για την τύχη των πολιτικών κρατουμένων. 510 Ο Τάλμποτ έδωσε εντολή σε όλα τα στελέχη της αποστολής να συστήσουν σε όλους τους συνομιλητές τους να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Στη συνάντησή του με τον Κόλλια και τον Σπαντιδάκη αναφέρθηκε ειδικά στην τύχη του Ανδρέα και των άλλων κρατουμένων και πήρε τη διαβεβαίωση του Σπαντιδάκη ότι δεν επρόκειτο να γίνουν εκτελέσεις. «Ο βιασμός της ελληνικής δημοκρατίας» Λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 21ης Απριλίου έγραφε ένα τελευταίο τηλεγράφημα εκείνης της ημέρας, το οποίο έμοιαζε με σύντομο επιτάφιο για την ελληνική δημοκρατία. «Από όσα μπορώ να διακρίνω, έχουμε τώρα τελειώσει το ρεπορτάζ για αυτήν την ημέρα του βιασμού της ελληνικής δημοκρατίας. Είμαι βέβαιος ότι η Ελλάδα θα μετανοεί πολύν καιρό για όσα συνέβησαν σήμερα, τα οποία σίγουρα θα έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις που δεν μπορώ να προβλέψω αυτήν τη στιγμή». Ο αμερικανός διπλωμάτης χαρακτήριζε στο ίδιο τηλεγράφημα «γενναία» τη συμπεριφορά του βασιλέα. 511 Το βέτο του Ρασκ Οι υπεύθυνοι του Στέητ Ντηπάρτμεντ στο τμήμα που ησχολείτο με την Ελλάδα συνέταξαν μια ανακοίνωση Τύπου, βάσει των εισηγήσεων του Τάλμποτ. Ο υφυπουργός Μπατλ έστειλε το σχέδιο της ανακοίνωσης στην Αθήνα νωρίς το πρωί του Σαββάτου, 22 Απριλίου: «Η νόμιμη ελληνική κυβέρνηση ανετράπη με στρατιωτικό πραξικόπημα. Οι ΗΠΑ είναι παραδοσιακά αντίθετες προς την αλλαγή δημοκρατικών κυβερνήσεων με τη χρήση βίας και λυπούνται, για λόγους αρχής, όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Οι συνθήκες στην Ελλάδα είναι όμως ασαφείς και δεν είναι φρόνιμο να κάνουμε περισσότερα σχόλια έως ότου ξεκαθαρίσουν. Παρακολουθούμε την κατάσταση στην Ελλάδα όσο καλύτερα γίνεται». 512 Ο Τάλμποτ συμφώνησε με το σχέδιο της ανακοίνωσης που επρόκειτο να εκδοθεί στην Ουάσιγκτον. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ απέρριψε ωστόσο το σχέδιο και έδωσε εντολή να μη γίνει καμία δήλωση. Ο σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του Τζόνσον Γουώλτερ Ράστοου τον ενημέρωσε για την απόφαση του Ρασκ να διατάξει «πλήρη σιωπή» εκ μέρους του Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο Ράστοου υπογράμμιζε ότι το βασικό πρόβλημα που αντιμετώπιζε ο Λευκός Οίκος ήταν η αντίδραση των διανοουμένων και των φιλελευθέρων προσωπικοτήτων, πολλοί εκ των οποίων διατηρούσαν φιλικές

154 σχέσεις με τον Ανδρέα και είχαν κατακλύσει το Στέητ Ντηπάρτμεντ με τηλεφωνήματα. Ο σύμβουλος του προέδρου εξηγούσε εν συνεχεία πως η σιωπή της Ουάσιγκτον θα μπορούσε να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι βρισκόταν πίσω από το πραξικόπημα. Την ίδια στιγμή, συμπλήρωνε ο Ράστοου, μια κατηγορηματική ή έστω χλιαρή δήλωση εναντίον των πραξικοπημάτων θα περιέπλεκε την κατάσταση στην Αθήνα, τη στιγμή που «οι νέοι ηγέτες προσπαθούν ακόμη να οργανώσουν και να διευρύνουν όσο γίνεται την κυβέρνησή τους». 513 Ο Τάλμποτ πιστεύει ότι ο Ντην Ρασκ επέβαλε τη σιωπή της αμερικανικής κυβέρνησης, επειδή πίστευε ότι η σταθερότητα του NATO και της Ανατολικής Μεσογείου ήταν πολύ πιο σημαντική από την καταδίκη του πραξικοπήματος. Κατά τον Τάλμποτ, ο Ρασκ επηρεάστηκε επίσης από το γεγονός ότι ο βασιλέας όρκισε την κυβέρνηση των πραξικοπηματιών, δίνοντάς της νομικό κάλυμμα. Ο αναπληρωτής υφυπουργός των Εξωτερικών Στούαρτ Ρόκγουελ εκτιμά από την πλευρά του ότι ο Ρασκ διαπίστωσε πολύ γρήγορα ότι το πραξικόπημα δεν απειλούσε σε καμία περίπτωση τα αμερικανικά συμφέροντα, ενώ συνειδητοποιούσε, από τα τηλεγραφήματα του Τάλμποτ, ότι το πραξικόπημα έγινε δεκτό με απάθεια και χωρίς δυναμικές αντιδράσεις από την κοινή γνώμη. 514 Χαρακτηριστικό ήταν το σχόλιο του Ρασκ, όταν μπήκε στο γραφείο του ο αρμόδιος για τις ελληνικές υποθέσεις Νταν Μπρούστερ για να του εκθέσει τις εξελίξεις στην Αθήνα. Καθώς ο Μπρούστερ έφευγε από το υπουργικό γραφείο, ο Ρασκ τον ρώτησε ειρωνικά, «μα γιατί είστε τόσο αγχωμένος, κ. Μπρούστερ. Για μένα αυτό είναι το 91ο πραξικόπημα που αντιμετωπίζω». Ο Μπρούστερ απάντησε πως «εδώ πρόκειται για τη γενέτειρα της δημοκρατίας», αλλά ο Ρασκ δεν έμοιαζε εντυπωσιασμένος από το σχόλιο. 515 Οι υφιστάμενοι του Ρασκ είχαν παρόμοιες αντιλήψεις και δεν έβλεπαν την Ελλάδα σαν χώρα με παράδοση στους δημοκρατικούς θεσμούς. Ο υφυπουργός Μπατλ υποστήριζε το 1968 ότι «η Ελλάδα δεν έχει παράδοση σαν δημοκρατική χώρα. Έχει κυβερνηθεί πιο συχνά από ανθρώπους σαν και αυτούς που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία (τους συνταγματάρχες) και περιστασιακά έχει δοκιμάσει τη πραγματική δημοκρατία. Το γεγονός ότι την αποκαλούμε "γενέτειρα της δημοκρατίας" αποτελεί μια πολύ στενή αντίληψη της ιστορίας που αγνοεί το τι πραγματικά συνέβη στο παρελθόν». 516 Η επόμενη ημέρα Το πρωί της 22ας Απριλίου, το Στέητ Ντηπάρτμεντ εξουσιοδότησε τον Τάλμποτ να πει στον Κωνσταντίνο ότι το αμερικανικό ναυτικό είχε θέσει σε ετοιμότητα ελικόπτερα για τη μεταφορά της βασιλικής οικογενείας. Εκείνος με τη σειρά του ζήτησε από το Πεντάγωνο να μετακινήσει μιαν ομάδα σκαφών του Έκτου Στόλου στα ελληνικά χωρικά ύδατα. 517 Προτού προλάβει ο Τάλμποτ να επισκεφθεί τον Κωνσταντίνο, δέχτηκε τηλεφώνημά του, με το οποίο ζητούσε να δοθεί πολιτικό άσυλο από την πρεσβεία στον Αρναούτη, σε περίπτωση που ο νεαρός μονάρχης εγκατέλειπε τη χώρα. Ο βασιλέας φοβόταν ότι οι πραξικοπηματίες θα δολοφονούσαν τον υπασπιστή του. Ο πολιτικός σύμβουλος του παλατιού πρέσβης Μπίτσιος ζήτησε και εκείνος να μάθει από τον Τάλμποτ αν θα μπορούσε να του παράσχει άσυλο σε περίπτωση ανάγκης. Ο αμερικανός πρέσβης, προφανώς θορυβημένος από τις επικοινωνίες αυτές, ειδοποίησε την Ουάσιγκτον πως η σύγκρουση του βασιλέα με τους πραξικοπηματίες ήταν πολύ πιθανόν να εκδηλωθεί εντός της ημέρας και ζήτησε να του σταλούν αμέσως οδηγίες. 518 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ απάντησε σε τρεις ώρες πως «αν κρίνετε ότι η κατάσταση εξελίσσεται κατά τρόπο που να θέτει σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή του ταγματάρχη Αρναούτη, σας εξουσιοδοτούμε να του δώσετε επίσημη προστασία. Το ίδιο ισχύει για τον Μπίτσιο και την οικογένειά του». 519

155 Ο αμερικανός πρέσβης επισκέφθηκε τον Κωνσταντίνο στο Τατόι και συνομίλησε μαζί του δυο ώρες. Ο βασιλέας δεχόταν πιέσεις να υπογράψει βασιλικό διάταγμα για την επιβολή στρατιωτικού νόμου και την αναστολή ορισμένων άρθρων του συντάγματος. Επί δεύτερη συνεχή ημέρα είχε αρνηθεί να υπογράψει το διάταγμα που του παρουσίασαν οι πραξικοπηματίες, αν και σκεπτόταν να δεχτεί την επιβολή στρατιωτικού νόμου χωρίς την αναστολή του συντάγματος. Οι στενοί του σύμβουλοι υποστήριζαν όμως ότι «αν συνεχίσει να αρνείται να βάλει την υπογραφή του, οι ώρες του στο θρόνο θα είναι μετρημένες». Ο Κωνσταντίνος φοβόταν πολύ για τη σύζυγό του που επρόκειτο να γεννήσει σε ένα μήνα. Δεν πίστευε ότι ήλεγχε το στρατό και δεν μπορούσε να αποφασίσει τι έπρεπε να πράξει. 520 Ρώτησε, μία ακόμη φορά, τον Τάλμποτ κατά πόσον η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα επενέβαινε υπέρ του, σε περίπτωση σύγκρουσης με τους συνταγματάρχες. Αναρωτήθηκε αν «θα ήταν δυνατόν να γίνει κάποια επίδειξη δύναμης από τον Έκτο Στόλο; Θα ήταν δυνατόν να επιβιβαστεί σε αεροπλανοφόρο και από εκεί να πετάξει στη Βόρεια Ελλάδα για να ηγηθεί των βασιλικών δυνάμεων; Υπήρχε περίπτωση να αποβιβαστούν οι πεζοναύτες, αν η κατάσταση κατέρρεε;» Ο πρέσβης απάντησε σε όλα τα υποθετικά ερωτήματα εξηγώντας πόσο δύσκολο θα ήταν για τις ΗΠΑ να βάλουν Αμερικανούς να πολεμήσουν στο πλευρό μερικών Ελλήνων εναντίον άλλων Ελλήνων. Ο Κωνσταντίνος δέχτηκε το επιχείρημα αυτό, αλλά επανέλαβε «πρέπει να καταστρώσουμε σχέδιο». 521 Ο Τάλμποτ έφυγε από το Τατόι χωρίς να ξέρει τι αποφάσεις θα έπαιρνε ο συνομιλητής του και χωρίς να είναι σε θέση να προβλέψει την αντίδραση των πραξικοπηματιών σε περίπτωση που δεν υπέγραφε το βασιλικό διάταγμα. Οι εξελίξεις στην Αθήνα ήταν ραγδαίες και η Ουάσιγκτον δεν προλάβαινε να δώσει οδηγίες στον Τάλμποτ με τους ρυθμούς που εκείνος ήθελε. Οι οδηγίες για το τι έπρεπε να συμβουλεύσει τον Κωνσταντίνο έφθασαν, για παράδειγμα, τρεις περίπου ώρες μετά τη δίωρη συνάντησή τους στο Τατόι. Η κυβέρνηση Τζόνσον έδινε εντολή στον εκπρόσωπό της στην Ελλάδα να μεταφέρει τα εξής σημεία στον Κωνσταντίνο: πιστεύουμε ότι είναι πολύ σημαντικό να παραμείνει στην Ελλάδα πιστεύουμε ότι δεν πρέπει να φύγει από τη χώρα, παρά μόνον αν τον εξαναγκάσουν ή τον απειλήσουν εκτιμούμε ότι έχει πολύ μεγαλύτερη δύναμη από ό,τι νομίζει έναντι των πραξικοπηματιών και πρέπει να την χρησιμοποιήσει για να εξασφαλίσει τα καλύτερα δυνατά ανταλλάγματα πιστεύουμε ότι θα πρέπει να βρει μια συμβιβαστική φόρμουλα που θα αποδείξει στον ελληνικό λαό ότι δεν έχει υποχωρήσει, αλλά αντίθετα έχει αναγκάσει τους πραξικοπηματίες να κάνουν σημαντικές υποχωρήσεις. Δεν γνωρίζουμε αν υπάρχουν άλλες διαφορές ανάμεσα στον βασιλέα και την ομάδα των στρατιωτικών που κυβερνά τη χώρα, πέρα από την επιβολή στρατιωτικού νόμου και την αναστολή άρθρων του συντάγματος. Πρέπει ασφαλώς να υπάρχουν άλλα θέματα, όπως π.χ. η αναλογία στρατιωτικών-πολιτών που θα συμμετάσχουν στο υπουργικό συμβούλιο. Ο βασιλέας μπορεί να επιδιώξει υποχωρήσεις σε αυτά τα θέματα, ως αντάλλαγμα για την επιβολή στρατιωτικού νόμου... αν ο βασιλέας ανησυχεί για την ασφάλεια της συζύγου του και θα ένιωθε καλύτερα αν μετέβαινε σε άλλη χώρα, είμαστε διατεθειμένοι να βοηθήσουμε. Πιστεύουμε όμως ότι θα ήταν προτιμότερο για εκείνη να μη φύγει από την Ελλάδα

156 τέλος αναγνωρίζουμε πως η επιλογή ανάμεσα στη συνθηκολόγηση και την αντίσταση ανήκει μόνο στον ίδιο τον βασιλέα. Άποψή μας όμως είναι ότι αν συνθηκολογήσει θα χάσει κάθε ευκαιρία να ηγηθεί της χώρας. Αυτό δεν σημαίνει πάλι ότι δεν θα υποχωρήσει σε ορισμένα σημεία. Την ίδια στιγμή θα πρέπει όμως, όσο το δυνατόν πιο φανερά, να δείξει ότι ελέγχει την κατάσταση, εξαναγκάζοντας τους άλλους να κάνουν υποχωρήσεις». 522 Ο Τάλμποτ μετέφερε στον Κωνσταντίνο τις συμβουλές της Ουάσιγκτον και κατόπιν ασχολήθηκε με την οργάνωση της επιχείρησης για τη μεταφορά της βασιλικής οικογενείας. Ο αεροπορικός ακόλουθος και ο αρχηγός της JUSSMAG προετοίμασαν τα δικά τους αεροσκάφη, τα οποία ήταν έτοιμα να απογειωθούν από το Τατόι. Το πρόβλημα όμως ήταν πως η βάση του Τατοΐου φυλασσόταν από ισχυρές δυνάμεις που ήταν πιστές στους συνταγματάρχες. Κατόπιν αυτού, ο Τάλμποτ με τους στρατιωτικούς συνεργάτες του εισηγήθηκαν την προσγείωση των στρατιωτικών ελικοπτέρων στο κτήμα του Τατοΐου, υπό την προστασία μιας φρουράς στρατιωτών, που θα ήταν έμπιστοι του μονάρχη. Τα ελικόπτερα δεν θα σταματούσαν πουθενά μέσα στην Ελλάδα και θα επέστρεφαν κατευθείαν στα σκάφη του Έκτου Στόλου που θα βρισκόταν ήδη κοντά στην Αθήνα. 523 Ο Τάλμποτ έστειλε στον αρχηγό του Έκτου Στόλου τα στοιχεία της ακριβούς τοποθεσίας όπου θα προσγειώνονταν τα ελικόπτερα και τη συχνότητα του ασύρματου που είχε στη διάθεσή του ο βασιλέας. Ο στρατηγός Ήτον έστειλε αμέσως μετά τον κατάλογο των ατόμων που θα επέβαιναν στα ελικόπτερα και που συμπεριλάμβανε τη βασίλισσα Άννα-Μαρία, την κόρη της πριγκίπισσα Αλεξία, τη βασιλομήτορα Φρειδερίκη, μια βοηθό της, τις πριγκίπισσες Ειρήνη, Σοφία, και μια βοηθό τους, τα δυο παιδιά της Σοφίας, καθώς και δυο γκουβερνάντες των παιδιών. 524 Το μήνυμα για τον Ανδρέα Το δεύτερο 24ωρο μετά το πραξικόπημα, μια σειρά από γνωστούς ακαδημαϊκούς και πολιτικούς ζήτησαν από τον Λευκό Οίκο να παρέμβει για να προστατεύσει τον Ανδρέα, επειδή πολλοί πίστευαν ότι κινδύνευε σοβαρά η ζωή του. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ενημέρωσε την πρεσβεία στην Αθήνα για το αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη ζωή του νεώτερου Παπανδρέου, καθώς και για τις φήμες σύμφωνα με τις οποίες είχε ήδη εκτελεστεί. Οι αρμόδιοι αξιωματούχοι έδιναν την άδεια στον Τάλμποτ να παράσχει επίσημη προστασία στην οικογένεια του Ανδρέα, μια και όλα τα μέλη της ήταν αμερικανοί υπήκοοι. 525 Ο Τάλμποτ καθησύχασε την Ουάσιγκτον πως είχε εξασφαλίσει διαβεβαιώσεις των πραξικοπηματιών για τη τύχη του Ανδρέα. Ο Άνσουτζ επικοινώνησε με τη σύζυγό του και της είπε πως η πρεσβεία ήταν έτοιμη να την βοηθήσει και να της δώσει προστασία ή άσυλο, αν χρειαζόταν. Μετά την απάντηση του πρέσβη, η Ουάσιγκτον έστειλε ένα ακόμη τηλεγράφημα, με το οποίο πρότεινε την απελευθέρωση του Ανδρέα, υπό τον όρο ότι θα απελαύνετο διά παντός από τη χώρα. Ο Μπατλ έγραφε πως «η ιδέα αυτή θα απομακρύνει το μήλο της έριδος από την Ελλάδα, θα βοηθήσει την εικόνα της νέας κυβέρνησης και φυσικά είναι πιθανόν ότι θα σώσει τη ζωή του Ανδρέα». 526 Ο ρόλος του Φαρμάκη Ο πρώην βουλευτής Νίκος Φαρμάκης ήταν γνώριμη φυσιογνωμία για τους αμερικανούς διπλωμάτες και πράκτορες της CIA που διατηρούσαν επαφή μαζί του πολλά χρόνια. Ο Φαρμάκης απαθανατίσθηκε σε μιαν ιστορική φωτογραφία να οδηγεί τον Παπαδόπουλο και τους Παττακό,

157 Μακαρέζο και Σκαρμαλιωράκη, καθ' οδόν προς το Πεντάγωνο. Οι πραξικοπηματίες είχαν συμπεριλάβει τον Φαρμάκη ως υπουργό των Εξωτερικών στον κατάλογο που έδωσαν στον Κωνσταντίνο, ο οποίος ήταν όμως εξοργισμένος γιατί πίστευε ότι ο πρώην βουλευτής του ήταν πιστός. Ο βασιλέας διέγραψε το όνομα του Φαρμάκη από τον κατάλογο, όπως αποκάλυψε στον Τάλμποτ, και εκείνος ανέλαβε χρέη ειδικού βοηθού του Παπαδόπουλου καθώς και εκπροσώπου της χούντας στα ξένα μέσα ενημέρωσης. Ο Τάλμποτ τον χαρακτήρισε σε τηλεγράφημά του «σύνδεσμο, τύπου Σωσσίδη, της νέας κυβέρνησης». Ο επιτετραμμένος της πρεσβείας Άνσουτζ, ο οποίος συνδεόταν πολλά χρόνια με τον Φαρμάκη, τον συνάντησε στις 22 Απριλίου και έλαβε «πολύ πιο σαφείς απαντήσεις από οιονδήποτε άλλον». Ο Φαρμάκης πρότεινε να γίνει σύντομα μια συνάντηση των αμερικανών αξιωματούχων και των πρωταγωνιστών της χούντας. 527 Ο Φαρμάκης τηλεφώνησε την επομένη στον Άνσουτζ, διαμαρτυρήθηκε για το περιεχόμενο μιας εκπομπής που μεταδόθηκε από τη «Φωνή της Αμερικής» και ζήτησε να μπορεί να λογοκρίνει μελλοντικές εκπομπές. Ο αμερικανός επιτετραμμένος απέκλεισε αυτό το ενδεχόμενο, αλλά πρότεινε στην Ουάσιγκτον να σταματήσει, επί ένα διάστημα, να μεταδίδει το ελληνικό πρόγραμμα της «Φωνής της Αμερικής», για να μην τεθεί σε κίνδυνο η λειτουργία των αναμεταδοτών της στη Ρόδο και τη Θεσσαλονίκη. 528 Η τρίτη ημέρα, ο συμβιβασμός του βασιλέα Το τρίτο 24ωρο μετά το πραξικόπημα, το σκηνικό είχε αρχίσει να ξεκαθαρίζει, καθώς οι αμερικανικές υπηρεσίες άρχισαν να αποκαθιστούν επαφές με τους ηγέτες της χούντας. Οι στρατιωτικοί ακόλουθοι είχαν επαφές με τους ανώτατους αξιωματικούς που ήλεγχαν την κατάσταση, ενώ στέλεχος της CIA συναντήθηκε με τον Παττακό. Αυτή ήταν η πρώτη συνάντηση εκπροσώπου της CIA με έναν από τους τρεις ισχυρούς άνδρες της χούντας. Ο νέος υπουργός των Εσωτερικών ανέπτυξε στον αξιωματούχο της αμερικανικής υπηρεσίας τους λόγους που τον οδήγησαν, μαζί με τους συνεργάτες του, στην εκτέλεση του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου. «Οι εκλογές δεν θα είχαν λύσει το πρόβλημα», τόνισε «αν κέρδιζε η Ε.Κ., δεν θα τους παραδίδαμε την εξουσία, οπότε θα είχαμε αιματοχυσία. Αν πάλι κέρδιζε η ΕΡΕ, ο Παπανδρέου θα διαμαρτυρόταν ότι έγινε απάτη και ότι νοθεύθηκε το αποτέλεσμα». Ο ταξίαρχος είχε φιλόδοξα σχέδια για τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους: ήθελε τη συνδρομή τεχνικών συμβούλων από τις ΗΠΑ, περισσότερα κονδύλια βοηθείας καθώς και να «δει κάθε ελληνικό χωριό να έχει τηλέφωνο και όλη τη χώρα να καλύπτεται από τηλεφωνικό δίκτυο». Επανέλαβε επίσης τα φιλοαμερικανικά του αισθήματα, ενώ αναφέρθηκε και στους συγγενείς του που έμεναν στην Αμερική. 529 Την ώρα που ο υπουργός των Εσωτερικών μιλούσε με τον αξιωματούχο της CIA, του τηλεφώνησε ο νέος αρχηγός της ΚΥΠ ταξίαρχος Χατζηπέτρου. Μόλις έκλεισε το τηλέφωνο, ο Παττακός είπε στον αμερικανό επισκέπτη του πως «ελπίζει ότι η ΚΥΠ υπό τον νέο αρχηγό της θα γίνει μια πραγματική υπηρεσία πληροφοριών και θα εξοπλιστεί για να αντιμετωπίσει τον κοινό εχθρό από κοινού με τους Αμερικανούς». Αναφέρθηκε επίσης στον βασιλέα, ο οποίος, όπως είπε, ήταν εξοργισμένος με το πραξικόπημα. «Παρ' όλα αυτά», υπογράμμισε, «το καθεστώς επιθυμεί τη διατήρηση της μοναρχίας... γιατί, αλλιώς, πολλά άτομα θα τσακώνονται για το ποιος θα πάρει τη θέση αυτή». 530 Ο στρατιωτικός ακόλουθος Γουίλιαμς συναντήθηκε την τρίτη ημέρα του πραξικοπήματος με τον Σπαντιδάκη και τον νέο αρχηγό Στρατού Οδυσσέα Αγγελή, ο οποίος έχαιρε εκτίμησης από τους

158 αμερικανούς αξιωματικούς που είχαν συνεργαστεί μαζί του. Οι δύο στρατηγοί δήλωσαν ότι η απόφασή τους να υποστηρίξουν το πραξικόπημα ήταν δύσκολη, αλλά εξέφρασαν τη βεβαιότητα πως η αμερικανική κυβέρνηση θα «ενέκρινε» την κίνησή τους με το πέρασμα του χρόνου. Ο Σπαντιδάκης υπογράμμισε μάλιστα πως «η Ελλάδα είναι τώρα πολύ πιο πιστό μέλος του NATO. Οι αμερικανοί και ευρωπαίοι σύμμαχοι θα πρέπει να είναι ικανοποιημένοι με αυτήν την πτυχή του πραξικοπήματος». Ακριβώς την ίδια διαπίστωση είχε εκφέρει και ο αρχηγός της Αεροπορίας πτέραρχος Αντωνάκος σε συνομιλία του με τον αμερικανό αεροπορικό ακόλουθο. 531 Ο Τάλμποτ συναντήθηκε, επί τρίτη συνεχή ημέρα, με τον Κωνσταντίνο στο Τατόι και διαπίστωσε ότι ήταν πολύ λιγότερο ανήσυχος σε σχέση με τις προηγούμενες ημέρες και έτοιμος να βρει τρόπο συμβίωσης με τους πραξικοπηματίες. Ο Κωνσταντίνος έδειξε στον Τάλμποτ το βασιλικό διάταγμα για την επιβολή στρατιωτικού νόμου, το οποίο δεν έφερε την υπογραφή του, παρά τους ισχυρισμούς περί του αντιθέτου της νέας κυβέρνησης. Ο βασιλέας αποφάσισε εξάλλου και έστειλε τον Αρναούτη να δει τον Παττακό και να διαπραγματευθεί μαζί του τις επόμενες κινήσεις των ανακτόρων. Ο πραξικοπηματίας ταξίαρχος ήταν παγερός στην αρχή της συζήτησης. Άλλαξε όμως αμέσως στάση μόλις ο Αρναούτης αποκάλυψε την πρόθεση του μονάρχη να προεδρεύσει της επόμενης συνεδρίασης του υπουργικού συμβουλίου. Ο Κωνσταντίνος, που ανησυχούσε για την ασφάλεια του Αρναουτη, θεώρησε ότι είχε εκπληρώσει την αποστολή του και αποφάσισε να τον χρησιμοποιήσει ως σύνδεσμο με τη χούντα. 532 Ο Τάλμποτ είδε ότι ο συνομιλητής του ένιωθε απομονωμένος και ανίσχυρος, αλλά δεν διακατεχόταν από την ηττοπάθεια των πρώτων ωρών μετά το πραξικόπημα και προσπαθούσε να σχεδιάσει τις επόμενες κινήσεις του. Ευχαριστούσε τον πρέσβη για την προθυμία της Ουάσιγκτον να βοηθήσει στη μεταφορά της βασιλικής οικογενείας εκτός Ελλάδος, αν και είχε πλέον την ελπίδα ότι θα έμενε τελικώς στην Ελλάδα, «εφόσον τα πράγματα λειτουργούσαν ομαλά τις επόμενες 1-2 μέρες». Ο Τάλμποτ έριξε την ιδέα, που είχε ήδη εκθέσει στο Στέητ Ντηπάρτμεντ, σε ειδικό τηλεγράφημά του, για το σχηματισμό μιας επιτροπής νομικών και άλλων προσωπικοτήτων που θα ανελάμβανε να συντάξει νέο σύνταγμα για τη χώρα. Η ιδέα άρεσε στον Κωνσταντίνο, που την είδε σαν πιθανό αντάλλαγμα για την υπογραφή του διατάγματος για τον στρατιωτικό νόμο. 533 Το μεσημέρι της Κυριακής, 23ης Απριλίου, ο Τάλμποτ αποφάσισε να συγκεντρώσει τις εκτιμήσεις του για το πραξικόπημα και τις μελλοντικές εξελίξεις σε ένα αναλυτικό τηλεγράφημα προς την Ουάσιγκτον. Τα πνεύματα στην Αθήνα είχαν ηρεμήσει και ο πρέσβης είχε, πρώτη ίσως φορά, το χρόνο να αναλύσει τα αίτια που οδήγησαν στο πραξικόπημα και τα διλήμματα που αντιμετώπιζε η αμερικανική πολιτική με βάση τα νέα δεδομένα. «Εξήντα ώρες μετά το πραξικόπημα η πρεσβεία εκτιμά ότι η νέα δικτατορική κυβέρνηση έχει απόλυτο έλεγχο», έγραφε ο Τάλμποτ, επικαλούμενος τις εκτιμήσεις των στρατιωτικών ακολούθων. Εν συνεχεία σημείωνε πως «οι πιθανότητες για αντιπραξικόπημα δεν ήταν ποτέ σπουδαίες, αλλά μειώνονται ώρα με την ώρα και τώρα μοιάζουν μηδαμινές. Ακόμη και ο βασιλέας... αντιμετωπίζει το πραξικόπημα ως τετελεσμένο γεγονός». Όσο για τους πραξικοπηματίες, «δηλώνουν ότι είναι χίλια τοις εκατό φιλοαμερικανοί και ζητούν εναγωνίως κάποια ένδειξη πως καταλαβαίνουμε τι ακριβώς κάνουν. Γνωρίζουν όμως ότι, είτε με τη δική μας κατανόηση είτε χωρίς αυτή, πρέπει να πετύχουν, γιατί αλλιώς θα χάσουν τα κεφάλια τους». 534 Η έκθεση του Τάλμποτ έδινε μιαν εικόνα πλήρους επιβολής του νέου καθεστώτος, ενώ παράλληλα υπογράμμιζε την ανυπαρξία εναλλακτικών λύσεων. Ο αμερικανός διπλωμάτης θέλησε όμως να εμβαθύνει στα αίτια που οδήγησαν στο πραξικόπημα και στο σημείο αυτό επέρριψε όλη την ευθύνη στο ρόλο του Ανδρέα. Η σχετική περικοπή προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση στην Ουάσιγκτον και συζητήθηκε ευρύτατα ανάμεσα στους αρμόδιους για τις ελληνικές υποθέσεις: «Αν και είναι νωρίς να αποφασίσει κανείς ποια ήταν τα αίτια που οδήγησαν στο πραξικόπημα, η προσωπικότητα

159 και η πολιτική του Ανδρέα είναι ίσως ο κύριος λόγος που στην Ελλάδα επικρατεί σήμερα δικτατορία. Ο βασιλέας, μετριοπαθείς κεντρώοι και συντηρητικοί αντιστέκονταν όλοι στους ακροδεξιούς που πίστευαν ότι μόνον ο στρατός μπορούσε να σώσει την Ελλάδα από τον κομμουνισμό. Το στυλ του Ανδρέα και των απειλών του εναντίον του ελληνικού κατεστημένου, και ιδιαίτερα εναντίον των ενόπλων δυνάμεων, ήταν εντελώς ξένα προς τα δεδομένα της ελληνικής πολιτικής ζωής. Ο Ανδρέας έχασε την ευκαιρία να οδηγήσει την Ελλάδα στην κατεύθυνση που ήθελε, γιατί ξεπέρασε τα όρια της πολιτικής ανοχής στην Ελλάδα και προκάλεσε βαθύτατη δυσπιστία σε ακροδεξιούς κύκλους και ειδικά στο στρατό». Στην έκθεσή του ο Τάλμποτ υποστήριζε εξάλλου ότι «αν το πραξικόπημα αποτύχαινε αφού είχε εκδηλωθεί, η καταστροφή θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη», γιατί θα είχε ενισχυθεί η θέση του Ανδρέα και των αριστερών δυνάμεων της πολιτικής ζωής. «Η Ελλάδα θα είχε σίγουρα οδεύσει στο δρόμο που οι δεξιοί φοβούνται ότι θα την είχε βάλει ο Ανδρέας Παπανδρέου», έγραφε χαρακτηριστικά ο αμερικανός διπλωμάτης. 535 Ο Τάλμποτ πίστευε ότι είχε ακολουθήσει τη σωστή τακτική έναντι των πραξικοπηματιών, όταν τους αντιμετώπισε ψυχρά και έδειξε ότι αμφέβαλλε για το ποιος πραγματικά ελέγχει το στράτευμα. Σημείωνε επίσης ότι «έχουμε βεβαιωθεί πως η ηγεσία γνωρίζει την άφιξη του Έκτου Στόλου στα ελληνικά χωρικά ύδατα» και πρόσθετε, «μπορεί να μην έχουμε μορφώσει το μουλάρι, αλλά τουλάχιστον του δώσαμε αρκετές κλωτσιές για να αποσπάσουμε την προσοχή του». Κατά τον Τάλμποτ, δεν υπήρχε θέμα παράδοσης της εξουσίας από τους πραξικοπηματίες σε πολιτική κυβέρνηση, και γι' αυτό εκτιμούσε ότι έπρεπε να βρεθούν μεταβατικές λύσεις, όπως η δημιουργία «συνταγματικής επιτροπής» για την κατάρτιση νέου συντάγματος, ενέργεια που θα εξουδετέρωνε εν μέρει τις αντιδράσεις της αμερικανικής κοινής γνώμης για την επιβολή της δικτατορίας. 536 Η έκθεση αυτή έκλεινε ουσιαστικά το κεφάλαιο των άμεσων αμερικανικών αντιδράσεων στο πραξικόπημα, δεδομένου ότι άφηνε ως μόνη επιλογή για την Ουάσιγκτον την προώθηση εξωραϊστικών μέτρων από την πλευρά της χούντας. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έδωσε εντολή στον Τάλμποτ να μη συζητήσει τις διάφορες ιδέες του με τα στελέχη της χούντας, αλλά ταυτόχρονα να διατηρήσει συνεχή επαφή με τον βασιλέα. Η Ουάσιγκτον αναιρεί την προσφορά ελικοπτέρων Ο πρόεδρος Τζόνσον είχε ενημερωθεί για το ενδεχόμενο αμερικανικής στρατιωτικής επιχείρησης για την απομάκρυνση της βασιλικής οικογενείας από την Αθήνα. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε δώσει την κατ' αρχήν θετική απάντησή του στο σχετικό αίτημα του Κωνσταντίνου. Οι αξιωματούχοι του Λευκού Οίκου, του Στέητ Ντηπάρτμεντ και του Πενταγώνου αναλογίστηκαν τους κινδύνους που απέρρεαν από μια τέτοια επιχείρηση. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έστειλε προσωπικό μήνυμα στον πρέσβη, με το οποίο ρωτούσε αν «υπάρχει περίπτωση να πάρουμε έγκριση για την πτήση των ελικοπτέρων και αν υπάρχει κάποια υπεύθυνη αρχή που θα μπορούσε να εγγυηθεί την ασφάλεια της πτήσης;» 537 Ο Τάλμποτ απάντησε πως η επιχείρηση μπορούσε να δικαιολογηθεί, διότι «βασίζεται σε αίτημα του αρχηγού κράτους μιας σύμμαχης χώρας, υπό συνθήκες στις οποίες δεν είναι σαφές ποιο είναι το νομικό καθεστώς της κυβέρνησης...» Την ίδια στιγμή πρόσθεσε ότι δεν έπρεπε να ζητηθεί η έγκριση της ελληνικής κυβέρνησης για την εκτέλεση της επιχείρησης, μια και η απάντηση θα ήταν οπωσδήποτε αρνητική. Ο αμερικανός διπλωμάτης αντιπρότεινε να ζητηθεί έγκριση για την προσγείωση των ελικοπτέρων σε άλλο σημείο της Αττικής και να προσγειωθούν την τελευταία στιγμή στο Τατόι, είτε πολύ νωρίς το πρωί είτε μόλις σκοτεινιάσει αργά το απόγευμα. Σύμφωνα με την απάντησή του, «η ασφάλεια της πτήσης δεν μπορεί να διασφαλισθεί. Τείνω πάντως προς την απόφαση να ζητήσω την εκκένωση της βασιλικής οικογενείας, μόνον αν πεισθώ ότι κινδυνεύει πράγματι η ασφάλειά της». 538

160 Ο διάλογος για τα ελικόπτερα έληξε πέντε ώρες αργότερα, όταν η Ουάσιγκτον έστειλε τηλεγράφημα με το οποίο τόνιζε ότι «καταλήξαμε στο συμπέρασμα πως ο βασιλέας και η οικογένειά του πρέπει να παραμείνουν, ει δυνατόν, στην Ελλάδα. Ίσως η βασίλισσα να πρέπει να πάει στην Κέρκυρα. Παραμένοντας στην Ελλάδα, ο βασιλέας μπορεί να ασκήσει πιέσεις με τους τρόπους που έχουμε αναφέρει σε άλλα τηλεγραφήματά μας». Η Ουάσιγκτον απέρριψε εξάλλου την ιδέα της μυστικής επιχείρησης, γιατί πίστευε ότι περιέκλειε πολλούς κίνδυνους, και ότι «σε περίπτωση που το ελικόπτερο καταρριφθεί και σκοτωθεί ο βασιλέας και η οικογένειά του, η αμερικανική κυβέρνηση θα επωμιστεί την ευθύνη για το θάνατό τους». 539 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ πρότεινε να ενημερωθεί προκαταβολικά η κυβέρνηση των Αθηνών για τον ακριβή χρόνο και τόπο της επιχείρησης. Πεποίθηση των στελεχών του ήταν ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν θα προέβαλλε αντίσταση και «δεν θα διακινδύνευε ποτέ να επιτεθεί σε αμερικανικό αεροσκάφος ενόσω εκτελεί επιχείρηση, ενώ, αν η επιχείρηση είναι μυστική, οι αξιωματούχοι της θα μπορούν να ισχυριστούν ότι δεν ήξεραν πως ο βασιλέας επέβαινε του αεροσκάφους όταν κατερρίφθη». 540 Το πρόβλημα των απαγορευμένων επαφών Οι επικεφαλής των αμερικανικών υπηρεσιών στην Αθήνα βρίσκονταν σε δύσκολη θέση, επειδή η Ουάσιγκτον τους είχε απαγορεύσει να έχουν τακτικές επαφές με τα στελέχη της δικτατορικής κυβέρνησης. Έως την Δευτέρα, 24 Απριλίου, είχαν γίνει λίγες μόνον επίσημες συναντήσεις: μεταξύ του Τάλμποτ και των Κόλλια και Σπαντιδάκη, του Άνσουτζ με τον Φαρμάκη και του στελέχους της CIA Μίλτον με τον Παττακό. Τα στελέχη της πρεσβείας ήθελαν να αρχίσουν τακτικές επαφές και να καθιερώσουν μια σχέση εργασίας με τους πρωταγωνιστές του νέου καθεστώτος. Ο Τάλμποτ διατύπωσε το αίτημα προς την Ουάσιγκτον, τονίζοντας πως «όσον αφορά τις επαφές υψηλού επιπέδου πρέπει είτε να ετοιμαστούμε να τις αρχίσουμε είτε να αποφασίσουμε να αντιτεθούμε σε αυτό το καθεστώς, κόβοντας τη στρατιωτική βοήθεια, τον κοινό αμυντικό σχεδιασμό και άλλα προγράμματα συνεργασίας. Αυτή η τακτική θα είχε αξία, αν υπήρχε περίπτωση να ανατρέψει το καθεστώς». Η ανάλυση του πρέσβη έδειχνε όμως ότι για να εκδιωχθεί η χούντα από την εξουσία, «ο βασιλέας υπό την πίεση των ΗΠΑ θα πρέπει να ηγηθεί στρατιωτικών μονάδων που θα συγκρουστούν με τα τανκς του Παττακού». Η σύγκρουση αυτή θα οδηγούσε εν συνεχεία σε εμφύλια σύρραξη, κατά την οποία ο βασιλέας θα αναγκαζόταν να καταφύγει στη βοήθεια της άκρας αριστεράς για να κινητοποιήσει το λαό υπέρ του. Ένα αντιπραξικόπημα θα καταστούσε, συνεπώς, σύμφωνα με τη λογική του πρέσβη, τον Κωνσταντίνο «αιχμάλωτο των κομμουνιστών». 541 Η πρεσβεία εισηγείτο προς την Ουάσιγκτον την εξεύρεση προσωρινής φόρμουλας για τη συμβίωση με τη χούντα, υπογραμμίζοντας όμως πόσο δύσκολη ήταν αυτή η σχέση χωρίς επαφές με τα στελέχη της. Οι αμερικανοί διπλωμάτες πρότειναν να αρχίσουν να συνδιαλέγονται με τη νέα κυβέρνηση, υπό τον όρο ότι δεν θα έθιγαν το θέμα της αναγνώρισης του νέου καθεστώτος και θα επιχειρούσαν να τους πείσουν ότι έπρεπε να κάνουν απτές ενέργειες που θα απεδείκνυαν την πρόθεσή τους να επιτρέψουν την επάνοδο του κοινοβουλευτικού συστήματος. 542 Η χούντα ανησυχεί για τη στάση των ΗΠΑ Ύστερα από αρκετές συσκέψεις και συζητήσεις στην Ουάσιγκτον, νέο τηλεγράφημα έδινε στην πρεσβεία τις κύριες κατευθύνσεις για την τακτική που έπρεπε να ακολουθήσει έναντι της χούντας. Η

161 Ουάσιγκτον είχε υιοθετήσει το συμπέρασμα της πρεσβείας και έδινε την εντολή να συνεχιστεί η «ψυχρή και αποστασιοποιημένη» στάση έναντι των πραξικοπηματιών, χωρίς να κοπούν τα κανάλια επικοινωνίας μαζί τους. Η κυβέρνηση Τζόνσον αποφάσισε να «παγώσει» την παροχή βαρέος εξοπλισμού, όπως τανκς, αεροσκαφών, κλπ., με τη δικαιολογία πως η επίσημη παραλαβή τους στην Αθήνα θα έδινε την εντύπωση ότι οι ΗΠΑ εγκρίνουν το πραξικόπημα. Οι συντάκτες του τηλεγραφήματος επεσήμαιναν ότι δεν επρόκειτο για επίσημη διακοπή της στρατιωτικής βοήθειας και πως ακόμη δεν επρόκειτο να δοθεί δημοσιότητα στην απόφαση του Λευκού Οίκου. Διατύπωναν όμως το σκεπτικό πως το «πάγωμα» της παράδοσης των εξοπλισμών αυτών θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν μοχλός πίεσης, σε περίπτωση που οι ΗΠΑ ήθελαν να εξασφαλίσουν ορισμένες παραχωρήσεις. 543 Η ψυχρή συμπεριφορά των Αμερικανών που απέφευγαν τις πολλές επαφές καθώς και η παρουσία του Έκτου Στόλου στα ελληνικά χωρικά ύδατα είχε θορυβήσει τους πραξικοπηματίες, που θέλησαν να βεβαιωθούν ότι η Ουάσιγκτον δεν θα στρεφόταν εναντίον τους. Ο Σπαντιδάκης εξέφρασε πρώτος «τη βαθιά του ανησυχία, επειδή οι ΗΠΑ δεν έχουν ακόμη καταλάβει τους λόγους που προκάλεσαν το πραξικόπημα καθώς και το πόσο αναγκαίο ήταν», ενώ ισχυρίστηκε ότι «οι στόχοι της κυβέρνησης είναι απολύτως ταυτόσημοι με τους στόχους των ΗΠΑ». Καθ' όλη τη διάρκεια συνομιλίας του με αμερικανό αξιωματούχο «έδειχνε να απορεί και να ανησυχεί βαθύτατα για την αμερικανική αντίδραση. Ζητούσε δε την αμερικανική κατανόηση και υποστήριξη». 544 Το ίδιο μήνυμα πέρασε στους Αμερικανούς και ο απόστρατος πτέραρχος Μητσάκος, ο οποίος είχε πολύ στενές σχέσεις τόσο με το παλάτι όσο και με την ηγεσία της χούντας. Ο Μητσάκος ανέφερε σε αμερικανό συνομιλητή του πως «το κύριο μέλημα των ηγετών του πραξικοπήματος είναι η εξασφάλιση της αποδοχής τους από τις ΗΠΑ και τη Δύση γενικότερα». 545 Ανάλογα σχόλια έκανε ο συνταγματάρχης Μακαρέζος σε πληροφοριοδότη της CIA, στον οποίο αποκάλυψε τους φόβους του, γιατί οι ηγέτες του πραξικοπήματος «είχαν την εντύπωση ότι η πρεσβεία κινείται εναντίον τους, υπέρ κάποιου άλλου σχήματος». Ο Μακαρέζος εξέφρασε και πάλι τις φιλικές διαθέσεις του έναντι των ΗΠΑ, αν και προειδοποίησε ότι η νέα κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να πετύχει τους στόχους της «άσχετα από τις αντιδράσεις των ξένων». 546 Ο βασιλέας υποχωρεί Ο Κωνσταντίνος είχε εν τω μεταξύ μια συζήτηση πρόσωπο με πρόσωπο με τον Παπαδόπουλο. Ο «εγκέφαλος» του πραξικοπήματος του ζήτησε να απομακρύνει τον Αρναούτη από το περιβάλλον του και να τον στείλει στρατιωτικό ακόλουθο στη Ρώμη ή στο Λονδίνο, γιατί είχε κακή επιρροή στο παλάτι και έφερε μέρος της ευθύνης για τα όσα είχαν προηγηθεί της 21ης Απριλίου. Ευχαρίστησε όμως τον μονάρχη γιατί επέβαλε τον Κόλλια ως πρωθυπουργό, ο οποίος είχε αποδειχθεί επαρκής. Ο Κωνσταντίνος από την πλευρά του ισχυρίστηκε ότι «σχεδίαζε ο ίδιος πραξικόπημα με τους ανώτατους αξιωματικούς, που θα ήταν ασφαλώς μια πολύ καλύτερη εξέλιξη, αν δεν τον είχαν προλάβει οι συνταγματάρχες», και συμφώνησε πως «η επιβολή δικτατορίας ήταν η μόνη λύση για να σωθεί η Ελλάδα. Οι αριστεροί ήταν έτοιμοι να αλώσουν την εξουσία και να ασκήσουν διώξεις εναντίον του φιλοδυτικού και αντικομμουνιστικού στρατεύματος και να βγάλουν την Ελλάδα από το NATO». Ο βασιλέας μετέφερε την παραπάνω συνομιλία στον συνταγματάρχη Τζόσεφ Λέπζυκ, ο οποίος συνδεόταν στενά μαζί του. Ο Λέπζυκ έπαιζε συχνά σκουώς με τον Κωνσταντίνο, αλλά βασική του αποστολή ήταν να του αποσπά πληροφορίες, τις οποίες έστελνε κατόπιν στη CIA. Ο βασιλέας αποκάλυψε στον αμερικανό αξιωματικό πως «αυτό που τον στενοχωρεί με την τωρινή κυβέρνηση είναι το γεγονός ότι στις κρίσιμες θέσεις δεν υπάρχουν υπεύθυνοι άνθρωποι». 547 Ο Τάλμποτ και οι συνεργάτες του δεν ήταν απόλυτα βέβαιοι αν ο Κωνσταντίνος μιλούσε ειλικρινά στον Παπαδόπουλο, όταν του έλεγε πως ο ίδιος είχε ήδη αποφασίσει να προχωρήσει σε

162 πραξικόπημα. «Η εντύπωσή μας είναι», έγραφε ο πρέσβης, «πως ο βασιλέας αντιμετώπιζε πράγματι πιέσεις για να απαντήσει στο ερώτημα (αν ήθελε το πραξικόπημα ή όχι) από διάφορους στρατιωτικούς και εξτρεμιστικά στοιχεία της ΕΡΕ. Το ποια ήταν η αντίδρασή του όταν του έθεταν το συγκεκριμένο αίτημα για να εκτελέσουν το πραξικόπημα είναι θέμα προς συζήτηση, αλλά μάλλον δεν είχε ακόμη πάρει τις αποφάσεις του». 548 Την Τρίτη, 25 Απριλίου, ο Τάλμποτ συνέχισε τις καθημερινές συναντήσεις του με τον βασιλέα στο Τατόι, όπου βρισκόταν απομονωμένος. Οι δυο άνδρες συναντήθηκαν επί 75 λεπτά και ο Κωνσταντίνος ανακοίνωσε τις αποφάσεις που είχε λάβει μετά την κατ' ιδίαν συνάντηση με τον Παπαδόπουλο, αλλά και τις συζητήσεις του με άλλα κυβερνητικά στελέχη. Σε μια από αυτές τις συναντήσεις, ο Παττακός ισχυρίστηκε ότι «η επανάσταση έχει πετύχει», για να πάρει την απάντηση από τον Κωνσταντίνο πως «πετύχατε γιατί καταλάβατε τη χώρα, αν δεν καταφέρετε όμως να την διοικήσετε, θα την έχετε οδηγήσει στην τελική καταστροφή». Οι υπουργοί με τους οποίους συνομίλησε τον διαβεβαίωσαν για την αφοσίωσή τους προς το θρόνο και ισχυρίστηκαν ότι έκαναν το πραξικόπημα χωρίς την έγκρισή του «για να σας προστατεύσουμε, Μεγαλειότατε». Εκείνος με τη σειρά του απαίτησε να ανακοινώσουν πρόγραμμα για τη σύνταξη νέου συντάγματος, την έγκρισή του με δημοψήφισμα και κατόπιν τη διενέργεια εκλογών. Οι ηγέτες της χούντας δέχτηκαν την πρότασή του και εκείνος συμφώνησε εις αντάλλαγμα να παρευρεθεί στην επόμενη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου. Οι πραξικοπηματίες του ζήτησαν όμως να παρευρεθεί και στους εορτασμούς στα στρατόπεδα για το Πάσχα, ώστε να διαψεύσει τις φήμες που τον έφεραν αντίθετο στο καθεστώς. Ο Κωνσταντίνος ζήτησε διορία λίγων ημερών για να σκεφθεί την πρότασή τους. (Τελικά την αποδέχθηκε.) 549 Ο Τάλμποτ του ανέπτυξε τα διλήμματα που απασχολούσαν την αμερικανική πολιτική ηγεσία και εξήγησε ότι η ψυχρότητα της Ουάσιγκτον ήταν δύσκολο να αλλάξει χωρίς συγκεκριμένες δεσμεύσεις από τη χούντα για την επάνοδο στη δημοκρατία. Συμβούλευσε ακόμη τον συνομιλητή του να ακολουθήσει πολιτική ισορροπιών, ώστε ούτε να εναγκαλισθεί τη χούντα ούτε όμως και να προσπαθήσει να την εξαρθρώσει. Ο νεαρός μονάρχης του εκμυστηρεύθηκε ότι «παρ' ότι είμαι από τους ανθρώπους που ζαλίζομαι όταν βρίσκομαι πάνω σε τεντωμένο σχοινί, θα προσπαθήσω αυτή την τακτική». 550 Ο Κωνσταντίνος ήταν στενοχωρημένος, επειδή συνειδητοποιούσε ότι δεν θα μπορούσε να έχει πλέον δίπλα του τον Αρναούτη, και ο Τάλμποτ εξέφρασε την ελπίδα ότι θα βρει άλλο άτομο για να αναλάβει τη νευραλγική αυτή θέση. Ο Τάλμποτ ενημέρωσε τέλος τον Κωνσταντίνο πως ο Έκτος Στόλος βρισκόταν ακόμη στο Αιγαίο, αλλά θα ήταν φρόνιμο να αποχωρήσει καθώς η κατάσταση εξομαλυνόταν. Ο βασιλέας δεν έφερε αντίρρηση, αν και ήλπιζε, όπως είπε, ότι ο στόλος θα επέστρεφε πολύ γρήγορα αν τα πράγματα χειροτέρευαν, και ο Τάλμποτ απάντησε ότι πολλά σκάφη βρίσκονται πάντοτε στη Μεσόγειο, η οποία «εν πάση περιπτώσει δεν είναι και τόσο μεγάλη θάλασσα». 551 Την ίδια ημέρα, ο πρωθυπουργός Κόλλιας ζήτησε να συναντηθεί την επομένη με τον Τάλμποτ, ο οποίος ζήτησε και έλαβε σχετική έγκριση από το Στέητ Ντηπάρτμεντ. Αυτή θα ήταν άλλωστε και η πρώτη επίσημη συνάντησή του με εκπρόσωπο της δικτατορικής κυβέρνησης, μετά το πρώτο βράδυ του πραξικοπήματος. Ο Τάλμποτ έπεισε το Στέητ Ντηπάρτμεντ να εγκρίνει τη συνάντηση, με το επιχείρημα πως και ο Κωνσταντίνος είχε πλέον αποφασίσει να σταματήσει να κρατά αποστάσεις, μια και θα προήδρευε του υπουργικού συμβουλίου. 552

163 Η συνάντηση με τον Κόλλια Ο βασιλέας συμμετείχε στο υπουργικό συμβούλιο της Τετάρτης, 26ης Απριλίου. Ο Κόλλιας τον προσφώνησε θερμά και τόνισε ότι «διαβεβαιοί η κυβέρνησις προς Υμάς, Μεγαλειότατε, ότι διακαής επιθυμία της είναι η ταχύτερα δημιουργία συνθηκών καταλλήλων διά την επάνοδον της χώρας εις τον κοινοβουλευτισμόν επί υγιών βάσεων και δεν θα φεισθή ουδενός προς τούτο κόπου». Ο βασιλέας απάντησε καταλήγοντας με τη φράση «ως ορθώς παρετηρήσατε, κύριε πρωθυπουργέ, και η ιδική μου διακαής επιθυμία είναι η ταχυτέρα δυνατή επάνοδος της χώρας εις τον κοινοβουλευτισμόν». 553 Ο πρωθυπουργός δέχτηκε τον αμερικανό πρέσβη στο γραφείο του, στις 11 το πρωί, πριν από το υπουργικό συμβούλιο. Ήταν μια εξόχως αποκαλυπτική συνάντηση, γιατί έδειξε στον Τάλμποτ το πόσο ανησυχούσε η ηγεσία της χούντας για τη στάση της Ουάσιγκτον. Ο Κόλλιας είπε πως είχε ακούσει από διάφορες πηγές πως μονάδες του Έκτου Στόλου έπλεαν προς το Φάληρο με στόχο την ανατροπή της κυβέρνησης. Ο Τάλμποτ απάντησε ότι οι φήμες δεν αλήθευαν, αλλά ο Κόλλιας επέμενε και ζήτησε να εκδοθεί διάψευση της πρεσβείας, γιατί είχαν ήδη συγκεντρωθεί πολλά άτομα στο Φάληρο και ανέμεναν την άφιξη των αμερικανικών πολεμικών σκαφών. Ο έμπειρος διπλωμάτης απέρριψε κατηγορηματικά την πρόταση του Κόλλια, γιατί, όπως είπε, «υπάρχουν πάρα πολλές φήμες που κυκλοφορούν στην Ελλάδα... Αν αρχίσουμε να εκδίδουμε διαψεύσεις για κάθε φήμη, θα μπούμε σε μιαν ατέρμονα διαδικασία». Μετά την άρνηση του πρέσβη, ο Κόλλιας είπε ότι θα εξέδιδε τότε σχετική ανακοίνωση η ελληνική κυβέρνηση, για να πάρει την κοφτή απάντηση «αυτό είναι δικό σας ζήτημα». 554 Τον αμερικανό πρέσβη συνόδευε ο σύμβουλος Μπομπ Κήλυ, που εκτελούσε χρέη μεταφραστού. Ο προϊστάμενος του πολιτικού τμήματος Τζων Ντέυ, που συνόδευε συνήθως τον πρέσβη σε σημαντικά ραντεβού, είχε αναχωρήσει το ίδιο πρωί για την Ουάσιγκτον, προκειμένου να ενημερώσει τους αρμοδίους για τις εξελίξεις στην Αθήνα και να λάβει σαφέστερες οδηγίες. Ο Κήλυ θυμάται πως δυσκολεύθηκε να συγκρατήσει τα γέλια του όταν ο Κόλλιας περιέγραφε πως έχει συγκεντρωθεί πλήθος κόσμου στο Φάληρο αναμένοντας τον Έκτο Στόλο. Είχε όμως παρατηρήσει, όπως και ο Τάλμποτ, ότι τα χέρια του πρωθυπουργού έτρεμαν από αγωνία όταν ζητούσε τη διάψευση των φημών που κυκλοφορούσαν. Στο τηλεγράφημα που έστειλαν, η πρεσβεία αναγνώριζε, πρώτη φορά, πόσο ανασφαλής ένιωθε η ηγεσία της χούντας. Ο Κήλυ αποφάσισε μετά την εμπειρία της συνάντησης να γράψει ένα σημείωμα στον προϊστάμενό του, στο οποίο υποστήριζε ότι «αγγίζοντάς τους με το δάχτυλο μπορούν να ανατραπούν, εφόσον τους δηλώσουμε ότι η κυβέρνησή τους δεν είναι αποδεκτή από τις ΗΠΑ». Ο αμερικανός διπλωμάτης ανέπτυσσε το επιχείρημα πως «εάν ανατρέψουμε τους συνταγματάρχες, θα κερδίσουμε την αγάπη και την αφοσίωση του 90% των Ελλήνων», και πρόσθετε: «Τέτοιες ευκαιρίες παρουσιάζονται σπάνια και εάν χαθούν είναι δύσκολο να επαναληφθούν». Ο Τάλμποτ αιφνιδιάσθηκε από το σημείωμα του Κήλυ, ενώ πληροφορήθηκε από άλλους συνεργάτες του ότι το επιτελείο της πρεσβείας είχε διχαστεί, επειδή ορισμένοι διπλωμάτες διαφωνούσαν με την πολιτική της «αναμονής από απόσταση» και πρότειναν πιο επιθετική στάση έναντι της χούντας. Ο πρέσβης ζήτησε να διαβάσει όλα τα σημειώματα που είχε συντάξει ο Κήλυ τις τελευταίες εβδομάδες και τα πήρε σπίτι του για να τα μελετήσει. Σε λίγες ημέρες τα επέστρεψε, χωρίς κανένα σχόλιο, και χωρίς ασφαλώς να δείξει ότι πείσθηκε από τα επιχειρήματα του συμβούλου του. 555 Ο Τάλμποτ, υπό την επιρροή του Άνσουτζ, της υπεύθυνης του πολιτικού τμήματος Κέυ Μπράκεν και των στρατιωτικών ακολούθων, δεν άφησε ποτέ περιθώριο ουσιαστικής συζήτησης για τη στάση που έπρεπε να κρατήσουν έναντι της χούντας. Ο πρέσβης ακολουθούσε τις κινήσεις του βασιλέα, ο

164 οποίος είχε και εκείνος επιλέξει την τακτική της σταδιακής αποκατάστασης σχέσεων, χωρίς να έχει κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο κατά νου. Την ίδια όμως κρίσιμη περίοδο, οι συμβουλές που έδινε ο Τάλμποτ και η Ουάσιγκτον στον Κωνσταντίνο τον αποθάρρυναν ακόμη περισσότερο και τον έπεισαν ότι οι ΗΠΑ δεν θα τον στήριζαν αν προέβαλλε δυναμική αντίσταση στη χούντα. Τόσο ο Τάλμποτ όσο και ο βασιλέας επέλεξαν την εύκολη λύση της προσαρμογής στα δεδομένα, ενώ αναζητούσαν συνεχώς «φύλλα συκής» για να δικαιολογήσουν τη στάση τους. Ένα από τα σημαντικά αναπάντητα ερωτήματα είναι τι θα είχε συμβεί αν ο Τάλμποτ εισηγείτο και εξασφάλιζε την έγκριση της Ουάσιγκτον για να ακολουθήσει πιο σκληρή στάση στις επαφές του με τη χούντα. Οι συνταγματάρχες και ο Κόλλιας είχαν δείξει με τις κινήσεις τους πως ήταν εξαιρετικά ανασφαλείς όσο δεν γνώριζαν τις ακριβείς προθέσεις της Ουάσιγκτον. Ήταν συνεπώς πολύ πιθανόν η άσκηση πίεσης από τον Τάλμποτ προκειμένου να πεισθούν να δημοσιοποιήσουν ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα για τη διενέργεια εκλογών να είχε φέρει αποτελέσματα. Ο τότε σταθμάρχης της CIA Τζακ Μώρυ έγραψε σε άρθρο του δέκα περίπου χρόνια μετά το πραξικόπημα πως «οι Αμερικανοί αξιωματούχοι που καθόριζαν την πολιτική μας αντιμετώπιζαν ένα βασικό δίλημμα: είτε να δεχτούν τη χούντα δημοσίως ασκώντας παράλληλα διακριτική πίεση για να επιταχύνουν την επάνοδο στην ελεύθερη δημοκρατία είτε να ενημερώσουν παρασκηνιακά τη χούντα ότι οι ΗΠΑ και τα άλλα μέλη του NATO δεν θα δεχτούν την επιβολή δικτατορίας σε χώρα μέλος της συμμαχίας. Εν συνεχεία θα έδιναν διορία τριάντα ημερών για το σχηματισμό πολιτικής, υπηρεσιακής κυβέρνησης, που θα διενεργούσε τις εκλογές και θα αποσυρόταν ησύχως μετά τη διεξαγωγή τους». «Γνωρίζω πολύ λίγους ανθρώπους οι οποίοι ήταν τότε άμεσα αναμεμειγμένοι στην κατάσταση και οι οποίοι αμφέβαλλαν ότι η πολιτική μας θα έφερνε αποτελέσματα αν οι ΗΠΑ είχαν δώσει ένα τέτοιο τελεσίγραφο με τρόπο δυναμικό αλλά και παρασκηνιακό, μέσω διπλωματικών, στρατιωτικών και κατασκοπευτικών καναλιών», πρόσθετε ο αξιωματούχος της CIA, ο οποίος άσκησε έντονη κριτική στους εκπροσώπους του Πενταγώνου γιατί «θεωρούσαν ότι η χούντα ήταν το καλύτερο πράγμα που είχε συμβεί στην Αθήνα από την εποχή του Περικλή» και «οι διπλωμάτες καρριέρας πίστευαν ότι η επέμβασή μας, ακόμη και εναντίον μιας άξεστης στρατιωτικής δικτατορίας, ήταν απαράδεκτη». 556 Το Στεητ Ντηπάρτμεντ παίρνει θέση Για μία σχεδόν εβδομάδα, η αμερικανική κυβέρνηση είχε μείνει σιωπηλή σε σχέση με το πραξικόπημα στην Αθήνα. Οι απαντήσεις που έδινε το Στέητ Ντηπάρτμεντ ήταν καθαρά πληροφοριακές και περιέγραφαν κυρίως το τι είχε συμβεί, χωρίς σχόλια. Η πρεσβεία της Αθήνας αποφάσισε ότι είχε φτάσει η στιγμή για να εκδοθεί δήλωση του υπουργού των Εξωτερικών Ρασκ ή του προέδρου Τζόνσον, που θα επέκρινε με ήπιο τρόπο την επιβολή δικτατορίας. Ο Τάλμποτ έστειλε στις 27 Απριλίου ένα σχέδιο δήλωσης: «Την 21η Απριλίου ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την εξουσία και ανέστειλε την ισχύ των άρθρων του ελληνικού συντάγματος που αφορούν τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών. Αν και δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι ηγέτες του πραξικοπήματος έδρασαν με βάση αυτό που πίστευαν ότι είναι το εθνικό συμφέρον της χώρας, η αμερικανική κυβέρνηση λυπάται πολύ γιατί η αλλαγή της κυβέρνησης επεβλήθη με στρατιωτική βία...»σημειώνουμε με ικανοποίηση ότι η νέα κυβέρνηση έχει δώσει διαβεβαιώσεις για την αφοσίωσή της στο NATO και τη δυτική συμμαχία. Καλωσορίζουμε τις χθεσινές δηλώσεις που έγιναν στην Αθήνα και οι οποίες, σύμφωνα με όσα είπε ο βασιλέας, εκφράζουν τον διακαή πόθο να επανέλθει η χώρα το συντομότερο δυνατόν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Περιμένουμε τώρα απτές

165 αποδείξεις πως η νέα ελληνική κυβέρνηση θα καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για την επαναλειτουργία των δημοκρατικών θεσμών που αποτελούν οργανικό τμήμα της ελληνικής πολιτικής ζωής». 557 Το σχέδιο αυτό αντικατόπτριζε τις ισορροπίες που ήθελε να κρατήσει ο Τάλμποτ, δεδομένου ότι καταδίκαζε τη χούντα με τον πιο έμμεσο και ήπιο τρόπο. Η πρόταση της πρεσβείας συζητήθηκε εκτενώς στον Λευκό Οίκο και στο Στέητ Ντηπάρτμεντ. Οι σύμβουλοι του Τζόνσον του πρότειναν να κάνει μια δήλωση που θα ενίσχυε την έκκληση του έλληνα μονάρχη για επάνοδο στο κοινοβουλευτικό σύστημα και θα εξέφραζε την ανησυχία του για τη μεταχείριση των πολιτικών κρατουμένων. Ο αμερικανός ηγέτης απέρριψε όμως την εισήγηση και άφησε το Στέητ Ντηπάρτμεντ να ασχοληθεί με τις ελληνικές εξελίξεις. Οι αρμόδιοι του Στέητ Ντηπάρτμεντ συμφώνησαν με την εκτίμηση της πρεσβείας πως είχε έλθει η στιγμή για να γίνει δημόσια δήλωση. Ο υπεύθυνος των ελληνικών υποθέσεων Νταν Μπρούστερ έγραφε σε απόρρητο σημείωμά του πως «η χθεσινή δημόσια δήλωση του βασιλέα (η πρώτη μετά το πραξικόπημα) δείχνει ότι βρήκε τελικά ένα modus vivendi με τη νέα ελληνική κυβέρνηση. Με τη δήλωσή του αυτή καθώς και με τη φωτογράφισή του μαζί με τον νέο πρωθυπουργό και τον αναπληρωτή του εξαφανίστηκε και η τελευταία πιθανότητα για βασιλικό αντιπραξικόπημα στο άμεσο μέλλον». Ο Μπρούστερ έγραφε ότι οι ΗΠΑ είχαν πλέον να αντιμετωπίσουν δύο ξεχωριστά προβλήματα: «την προστασία της εικόνας των Ηνωμένων Πολιτειών στη διεθνή κοινότητα και το πώς θα διατηρήσουμε τη μέγιστη δυνατή διαπραγματευτική δύναμη προκειμένου να επηρεάσουμε τη νέα ελληνική κυβέρνηση». 558 Ο Μπρούστερ διαπίστωνε τον κίνδυνο υπερβολικής ταύτισης της χούντας με την αμερικανική κυβέρνηση, «σε σημείο που να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι εμείς δημιουργήσαμε, συμμετείχαμε ή δώσαμε την έγκρισή μας στο πραξικόπημα. Η ανάμνηση του "βιασμού της δημοκρατίας" θα είναι εφιάλτης που θα διαρκέσει πολύν καιρό ως ανάμνηση στην Ελλάδα και διεθνώς. Είναι συνεπώς συμφέρον μας να ενισχύσουμε την εντύπωση πως δεν είχαμε ενημερωθεί προηγουμένως για το πραξικόπημα, ότι δεν το εγκρίναμε όταν υλοποιήθηκε και ότι ύστερα από πολλούς δισταγμούς αποφασίσαμε να συνεργαστούμε με την κυβέρνηση, αφού πρώτα πεισθήκαμε ότι οι ηγέτες της σκοπεύουν να κινηθούν προς τη γενική κατεύθυνση της συνταγματικής δημοκρατίας». Ο βετεράνος ειδικός στις ελληνικές υποθέσεις κατέληγε με το συμπέρασμα πως «κάποια στιγμή, στο εγγύς μέλλον, θα πρέπει να κάνουμε μιαν επίσημη δήλωση που θα εκφράζει τη βαθιά μας λύπη για την αναστολή των συνταγματικών διαδικασιών στην Ελλάδα και την ελπίδα πως η κοινοβουλευτική δημοκρατία θα επανέλθει σύντομα στη χώρα». Στο σημείωμά του, ο Μπρούστερ υπογράμμιζε ότι την τελευταία αυτή φράση την είχε μόλις χρησιμοποιήσει ο βασιλέας στην ομιλία στο υπουργικό συμβούλιο και «δεν θα έπρεπε να περιμένουμε πολύ για να ακολουθήσουμε τη γραμμή του». 559 Οι εισηγήσεις του Τάλμποτ και του Μπρούστερ εισακούσθηκαν από τους προϊσταμένους τους. Ο υπουργός Ντην Ρασκ προέβη στις 28 Απριλίου στην εξής δήλωση: «Με έχει ενθαρρύνει το γεγονός ότι ο βασιλέας Κωνσταντίνος ζήτησε την ταχεία επάνοδο στην κοινοβουλευτική δημοκρατία. Αναμένουμε τώρα απτές ενδείξεις πως η ελληνική κυβέρνηση θα κάνει κάθε προσπάθεια για να επαναλειτουργήσουν οι δημοκρατικοί θεσμοί». Ο Ρασκ «κάλεσε ακόμη τον συνταγματάρχη Παπαδόπουλο να αφήσει ελεύθερους, όπως έχει υποσχεθεί, όλους τους πολιτικούς κρατουμένους». 560 Η δήλωσή του ακολούθησε τις βασικές γραμμές της εισήγησης του Τάλμποτ. Χωρίς να καταδικάζει ουσιαστικά το πραξικόπημα, προσπαθούσε να ενισχύσει τη θέση του Κωνσταντίνου και να ενθαρρύνει τη χούντα να αρχίσει τη διαδικασία επανόδου στο κοινοβουλευτικό καθεστώς. Ο Ρασκ αρνήθηκε να συμπεριλάβει το πρώτο τμήμα του σχεδίου-ανακοίνωσης του Τάλμποτ, το οποίο καταδίκαζε, έστω και έμμεσα, την κατάληψη της εξουσίας διά της στρατιωτικής βίας.

166 Νέα έκκληση για τον Ανδρέα Οι φήμες πως ο Ανδρέας επρόκειτο να εκτελεστεί κυκλοφόρησαν πάλι στην Ουάσιγκτον το διήμερο Απριλίου, ενώ η σύζυγός του Μαργαρίτα είχε κινητοποιήσει τους οικογενειακούς γνωστούς, οι οποίοι ζητούσαν επίμονα από τον Λευκό Οίκο να κάνει νέο διάβημα προς τη χούντα. Όπως επεσήμαινε τηλεγράφημα της Ουάσιγκτον προς την πρεσβεία, «μέλη του Κογκρέσσου, καθηγητές και άλλοι έχουν απευθυνθεί πολλές φορές στην υπηρεσία μας ρωτώντας για την υγεία και την κατάσταση του νεώτερου Παπανδρέου καθώς και τις πιθανότητες αποφυλάκισής του». Το Στέητ Ντηπάρτμεντ πρότεινε να επιτραπεί σε οικογενειακό ιατρό της οικογένειας Παπανδρέου να τον επισκεφθεί στο ξενοδοχείο που εκρατείτο στο Πικέρμι για να καθησυχάσει την οικογένειά του. Για μία ακόμη φορά, η Ουάσιγκτον ζητούσε από τον Τάλμποτ να θέσει το αίτημα της αποφυλάκισης του Ανδρέα, υπό τον όρο ότι θα έμενε «μόνιμα στο εξωτερικό». Αυτήν τη φορά μάλιστα διατυπώθηκε η πρόταση να αρνηθεί ο ίδιος ο Ανδρέας την ελληνική του υπηκοότητα ή να βρεθεί άλλος τρόπος με τον οποίο θα διασφαλιστεί ότι δεν θα επιστρέψει στην Ελλάδα. Χαρακτηριστικό του κλίματος που επικρατούσε στο Στέητ Ντηπάρτμεντ ήταν το σχόλιο που πρόσθεταν οι συντάκτες του τηλεγραφήματος: «Αν και οι όποιες διαβεβαιώσεις (του Ανδρέα) θα έχουν μικρή αξία από τη στιγμή που θα φύγει από τη χώρα, μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα τη δυσφήμησή του στα μάτια του ελληνικού κοινού». 561 Την ίδια ημέρα, το ειδησεογραφικό πρακτορείο Ρώυτερ μετέδωσε την είδηση της παραπομπής του Ανδρέα σε δίκη με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Λευκού Οίκου Γουώλτερ Ράστοου και ο υφυπουργός των Εξωτερικών Μπατλ συσκέφθηκαν και έστειλαν επείγον τηλεγράφημα στον Τάλμποτ, τονίζοντας πως «η είδηση αυτή έχει ξεσηκώσει την ακαδημαϊκή κοινότητα, το Κογκρέσσο και άλλους που φοβούνται τώρα πως η δίκη αυτή θα καταλήξει στην εκτέλεση του Ανδρέα». Οι δύο αξιωματούχοι έδιναν εντολή στον πρέσβη «να επαναλάβετε στην κυβέρνηση των πραξικοπηματιών πως η αμερικανική άποψη για το καθεστώς θα εξαρτηθεί, σε μεγάλο βαθμό, από τον τρόπο με τον οποίο θα χειριστούν τις κατηγορίες εναντίον του Ανδρέα. Αν το καθεστώς φθάσει στο σημείο να εκτελέσει τον Ανδρέα, πιστεύουμε ότι οι αντιδράσεις στις ΗΠΑ θα έχουν καταστροφικά αποτελέσματα στις σχέσεις των ΗΠΑ με την κυβέρνηση των πραξικοπηματιών». 562 Με τα δύο αυτά τηλεγραφήματα, η μεταχείριση του Ανδρέα μετατράπηκε σε ζήτημα υψίστης προτεραιότητας για την αμερικανική πολιτική έναντι της χούντας, μια και ο Λευκός Οίκος φοβόταν ότι η εκτέλεσή του θα είχε εσωτερικό πολιτικό κόστος για την κυβέρνηση Τζόνσον. Οι πραγματικές προθέσεις και τα σχέδια των πραξικοπηματιών για την τύχη του Ανδρέα δεν είναι απολύτως σαφή. Οι επίμονες εκκλήσεις και τα διαβήματα της Ουάσιγκτον έπεισαν όμως τους συνταγματάρχες ότι ο Ανδρέας αποτελούσε διαπραγματευτικό ατού που μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν έναντι των Αμερικανών. Ο Τάλμποτ το διαπίστωσε όταν συναντήθηκε, πρώτη φορά μετά την ημέρα του πραξικοπήματος, με τον Παττακό και συζήτησαν μεταξύ άλλων για την τύχη του νεώτερου Παπανδρέου. Ο ταξίαρχος τόνισε ότι είχε φυλακιστεί για δύο διαφορετικούς λόγους: τη συμμετοχή του στον «ΑΣΠΙΔΑ» και τις απειλές που υποτίθεται ότι είχε εκστομίσει ότι θα προκαλούσε «επανάσταση». Ο πρέσβης γνώριζε ότι για τον «ΑΣΠΙΔΑ» δεν θα μπορούσε να επιβληθεί ποινή που να ξεπερνάει την εικοσαετή φυλάκιση. Η δεύτερη όμως κατηγορία ήταν εκείνη που θα μπορούσε να επιφέρει τη θανατική ποινή από το στρατοδικείο. Ο Τάλμποτ ρώτησε πολλές φορές τον Παττακό αν η κυβέρνηση σκόπευε να παραπέμψει τον Ανδρέα σε δίκη για εσχάτη προδοσία. Εκείνος απέφυγε επιμελώς να δώσει ξεκάθαρη απάντηση και περιορίστηκε να δηλώσει ότι «ο Ανδρέας θα παραμείνει στη φυλακή μέχρι να βεβαιωθούμε ότι δεν θα δοκιμάσει να κάνει επανάσταση». Ο πρέσβης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η δίκη για τον

167 «ΑΣΠΙΔΑ» θα προχωρούσε και αν ο Ανδρέας «δημιουργούσε προβλήματα» θα περνούσε και από στρατοδικείο. Ο Παττακός διαβεβαίωσε πάντως τον συνομιλητή του ότι «το καθεστώς δεν έχει σκοπό να σκοτώσει κανέναν. Όλες οι φήμες που έχουν κυκλοφορήσει, όπως για παράδειγμα ότι θα εκτελεστεί ο (Μανώλης) Γλέζος, είναι ψευδείς». Την ίδια στιγμή απείλησε ωστόσο ότι τυχόν σαμποτέρ θα τιμωρηθούν πολύ αυστηρά. 563 Ο Παττακός συναντήθηκε μυστικά με τον Τάλμποτ στο σπίτι ενός ελληνοαμερικανού αξιωματικού της στρατιωτικής αποστολής, με τον οποίο είχε γνωριστεί τη δεκαετία του 1950, όταν εκπαιδεύονταν και οι δύο στο Φορτ Νοξ. Στην αρχή της συζήτησης αναφέρθηκε στους συγγενείς που είχε στην Αμερική, μεταξύ των οποίων σε έναν αξιωματικό του στρατού και έναν στρατιωτικό οδοντίατρο που υπηρετούσε στο Βιετνάμ. Ο ταξίαρχος κατάφερε να εντυπωσιάσει τον αμερικανό πρέσβη, ο οποίος τον περιέγραψε ως «καλό αξιωματικό, αποτελεσματικό και ακριβή σαν μάνατζερ», σημειώνοντας μάλιστα ότι «δεν είχε κοιμηθεί μία εβδομάδα, αλλά ήταν γεμάτος ενέργεια και πολύ ξύπνιος καθ' όλη τη συζήτησή μας». 564 Ο Παττακός διαβεβαίωσε τον Τάλμποτ ότι επιθυμούσε ειλικρινά να προωθήσει τη φιλία της Ελλάδος με τις ΗΠΑ. «Θα είναι φίλος μας, είτε είμαστε είτε δεν είμαστε δικοί του φίλοι», έγραφε χαρακτηριστικά ο πρέσβης. Όσο για τα ρόλο του βασιλέα, ο Παττακός είπε ότι δεν θα μπορούσε ποτέ να παίξει το ρόλο «επαναστάτη», και γι' αυτό οι πραξικοπηματίες προτίμησαν να τον κρατήσουν στο σκοτάδι πριν από το κίνημα. Από τα σχόλιά του, ο Τάλμποτ έβγαλε το συμπέρασμα ότι ο Παττακός έβλεπε, όπως και οι πολιτικοί, ότι ο βασιλέας μπορούσε να παίξει χρήσιμο ενοποιητικό ρόλο για τη χώρα, εφόσον δεν ανακατευόταν πολύ στις υποθέσεις τους. Ο Τάλμποτ προσπάθησε να του αποσπάσει ένα χρονοδιάγραμμα για την έγκριση νέου συντάγματος και τη διενέργεια εκλογών. Στις επίμονες ερωτήσεις για το αν η όλη διαδικασία θα κρατήσει «λίγους μήνες ή λίγα χρόνια», ο Παττακός δεν έδωσε καμία απάντηση και περιορίστηκε να υποσχεθεί ότι η διαδικασία για την επεξεργασία νέου συντάγματος θα αρχιζε σε λίγες ημέρες. 565 Η συζήτηση τελείωσε όταν ο Παττακός εξέφρασε εκ νέου την επιθυμία του να συνεργαστεί με τους Αμερικανούς, αν και πρόσθεσε ότι «άσχετα από αυτό, η επανάσταση θα πετύχει». Εξέφρασε όμως την ικανοποίησή του για την απευθείας επαφή με τον ανώτατο αμερικανό εκπρόσωπο στην Ελλάδα και την ελπίδα ότι θα συνέχιζαν να συναντιούνται και να αντιμετωπίζουν με ειλικρίνεια τα προβλήματα που θα ανέκυπταν στο μέλλον. Η συνομιλία του Παττακού με τον Τάλμποτ άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στις σχέσεις της Ουάσιγκτον με τους πραξικοπηματίες. Ο αμερικανός πρέσβης θεωρούσε σημαντικό το γεγονός ότι η επαφή έγινε ύστερα από αίτημα του Παττακού και όχι στο υπουργικό του γραφείο. Κατά την άποψή του, η συνάντηση αυτή δεν άλλαζε την πολιτική των αποστάσεων και της ψυχρότητας απέναντι στη χούντα. Στην πράξη όμως εγκαινίαζε μια «σχέση εργασίας», η οποία εντάθηκε με γοργούς ρυθμούς τους επόμενους μήνες.

168 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΜΕΤΑ ΤΟ ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ Ο ΤΑΛΜΠΟΤ ΕΒΛΕΠΕ ότι οι σχέσεις της Ουάσιγκτον με τη χούντα έβαιναν ραγδαία προς την εξομάλυνση. Ταυτοχρόνως διαπίστωνε ότι η ομάδα των πραξικοπηματιών ήλεγχε ολοένα και περισσότερο την εξουσία. Δεκαπέντε ημέρες μετά το πραξικόπημα έγραφε στον υφυπουργό των Εξωτερικών Λουκ Μπατλ: «Γνωρίζω καλά ότι διατρέχουμε τον κίνδυνο της ολίσθησης στο δρόμο των σχέσεων ρουτίνας με την ελληνική κυβέρνηση, χωρίς να έχουμε καμία συγκεκριμένη διαβεβαίωση ή απτή πρόοδο για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα». Ο πρέσβης υπογράμμιζε όμως ότι θα ήταν «ανόητο» να διακοπούν όλες οι επαφές με τη χούντα και έκανε λόγο για ισορροπίες πάνω σε πολύ λεπτό σχοινί. 566 Ο Τάλμποτ είχε έλθει σε επαφή με τους Κόλλια, Σπαντιδάκη, Παττακό και Μακαρέζο, αλλά δεν είχε ακόμη αποκαταστήσει επικοινωνία με τον Παπαδόπουλο. Ο «εγκέφαλος» της χούντας ζήτησε ανεπίσημα να συναντηθεί με τον σταθμάρχη της CIA Τζακ Μώρυ, με τον οποίο είχαν γνωριστεί κατά τη θητεία του Παπαδόπουλου στην ΚΥΠ. Ο Τάλμποτ δεν επέτρεψε όμως στον Μώρυ να κάνει την επαφή, πιθανότατα γιατί ήθελε να ελέγχει ο ίδιος τις σημαντικές επαφές με το νέο καθεστώς. 567 Ο επικεφαλής επιχειρήσεων του σταθμού της CIA Στήβεν Μίλτον διατηρούσε τακτική επαφή με τον συνταγματάρχη Μιχάλη Ρουφογάλη, που είχε αναλάβει τη διοίκηση της ΚΥΠ. Οι δύο αξιωματικοί των μυστικών υπηρεσιών συνέτρωγαν κάθε Πέμπτη σε αθηναϊκό εστιατόριο και αντάλλασσαν απόψεις για την καλύτερη συνεργασία της CIA με την ΚΥΠ, αλλά και τη στάση της Ουάσιγκτον έναντι της χούντας. Οι στρατιωτικοί ακόλουθοι είχαν επισημάνει εν τω μεταξύ την προσπάθεια του Παπαδόπουλου να ελέγξει το στράτευμα με την αποστράτευση ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών καθώς και το διορισμό εμπίστων του σε θέσεις-κλειδιά. Εκτίμησή τους ήταν ότι οι προαγωγές που θα αποφασίζονταν αργότερα μέσα στον Μάιο θα έδειχναν κατά πόσον η παραδοσιακή ηγεσία του στρατού θα κατάφερνε να ενισχύσει τη θέση της ή αν ο Παπαδόπουλος θα προωθούσε τους ανθρώπους του, άσχετα από τη θέση τους στην επετηρίδα ή την πραγματική τους αξία. Η πρεσβεία δεν αντιμετώπιζε θετικά την ανοικτή ρήξη ανάμεσα στις δύο ομάδες που είχαν σχηματιστεί πλέον στις Ένοπλες Δυνάμεις, επειδή φοβόταν ότι κάτι τέτοιο θα είχε επικίνδυνες προεκτάσεις για την ελληνική πολιτική ζωή αλλά και το NATO. Ο φόβος αυτός κυριαρχούσε στις αναλύσεις των Αμερικανών τους πρώτους μήνες μετά την 21η Απριλίου. Ο Τάλμποτ παραδεχόταν ότι δεν είχε αρκετές πληροφορίες για να μπορέσει να προβλέψει τις επόμενες κινήσεις της χούντας, αν για παράδειγμα θα ήταν πρόθυμη να εγκαταλείψει την εξουσία εντός προκαθορισμένου διαστήματος ή αν θα προχωρούσε στη δημιουργία δικού της κόμματος προκειμένου να διεκδικήσει την εξουσία μέσα από εκλογές. Διαβεβαίωνε όμως τους προϊσταμένους του στην αμερικανική πρωτεύουσα ότι «η ηγεσία του πραξικοπήματος είναι φιλοαμερικανική, φιλονατοϊκή και αυστηρά αν όχι φανατικά αντικομμουνιστική». 568 Η διαβεβαίωση είχε ήδη μεταφερθεί στην Ουάσιγκτον από τους πράκτορες της CIA και τους στρατιωτικούς ακολούθους. Ο διάλογος ανάμεσα στην Αθήνα και την Ουάσιγκτον, τις διάφορες υπηρεσίες και τα στελέχη της πρεσβείας συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση. Ο Μπατλ ήταν από τους βασικούς παράγοντες στη σχετική διαδικασία και είχε πιστέψει με βάση πληροφορίες από την Αθήνα ότι αν η Ουάσιγκτον ενεθάρρυνε δυνάμεις που ήθελαν να αντισταθούν στην ομάδα του Παπαδόπουλου, η χώρα θα 569 οδηγείτο σε εμφύλιο πόλεμο. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, δεν υπήρχε περίπτωση να εκδηλωθούν αντιστασιακά κινήματα από τον γενικό πληθυσμό και η μόνη πιθανότητα ήταν η αντιπαράθεση αντίπαλων στρατιωτικών ομάδων. «Αν ήμασταν εντελώς αντίθετοι, και μάλιστα με δημόσιες δηλώσεις, στο πραξικόπημα, θα παρακινούσαμε κάθε είδους εξέγερση, καμία εκ των

169 οποίων δεν θα πετύχαινε το στόχο της, εφόσον ο στρατός θα συνέχισε να υποστηρίζει την ηγεσία του πραξικοπήματος», πρόσθετε ο Μπατλ, ο οποίος ήταν βέβαιος ότι η σύγκρουση ανάμεσα σε στρατιωτικούς θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο, τον οποίο θα μπορούσαν να εκμεταλλευθούν προς όφελός τους οι κομμουνιστές. 570 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ ανησυχούσε ωστόσο γιατί ο Κωνσταντίνος «μοιάζει να υποχωρεί πολύ γρήγορα απέναντι στο νέο καθεστώς. Θα έπρεπε ίσως να κρατήσει κρυφά περισσότερα χαρτιά, ώστε να μπορέσει να εξασφαλίσει ουσιαστικά ανταλλάγματα». Στο ίδιο τηλεγράφημα, η ηγεσία του αμερικανικού υπουργείου υπογράμμιζε πως οι ΗΠΑ σύρονται στην εξομάλυνση των σχέσεών τους με το ελληνικό καθεστώς, χωρίς να έχουν κερδίσει κανένα αντάλλαγμα. Η Ουάσιγκτον πρότεινε στον Τάλμποτ να συμβουλεύσει τον έλληνα μονάρχη, που βρισκόταν σε δεινή θέση, πως «από πλευράς τακτικής θα ήταν καλύτερα να κινηθεί πιο αργά για την εξεύρεση συμβιβαστικής ρύθμισης με τους ηγέτες του καθεστώτος». 571 Ο βασιλέας κάλεσε τον πρέσβη στα ανάκτορα και του ζήτησε τη γνώμη του. Οι ηγέτες της χούντας τον πίεζαν να υπογράψει δύο συντακτικές πράξεις, και ο Κωνσταντίνος ζητούσε από την πλευρά του να δεσμευθούν για την ψήφιση νέου συντάγματος εντός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος. Ο πρωθυπουργός Κόλλιας τον ενημέρωσε όμως πως οι συνταγματάρχες δεν ήταν διατεθειμένοι να ορίσουν ημερομηνίες. Ο Κωνσταντίνος πίστευε ότι σχεδίαζαν να παραμείνουν στην εξουσία μήνες, ενώ ο Τάλμποτ σχολίασε πως θα είναι πολύ δύσκολο γι' αυτούς να εγκαταλείψουν την εξουσία ύστερα από δύο χρόνια, αφού θα την είχαν πλέον συνηθίσει. Ο Τάλμποτ συμφώνησε με τον συνομιλητή του πως δεν ήταν εύκολο να αποσπάσει υποσχέσεις για την άρση του στρατιωτικού νόμου και το νέο σύνταγμα. Τον συμβούλευσε όμως να συνεχίζει να πιέζει προς αυτήν την κατεύθυνση. Κατά την ίδια συνομιλία, ο Κωνσταντίνος διεβίβασε στον αμερικανό πρέσβη τη διαβεβαίωση της κυβέρνησης ότι δεν σκόπευε να επιβάλει τη θανατική ποινή στον Ανδρέα Παπανδρέου, όταν θα δικαζόταν από στρατοδικείο για την υπόθεση «ΑΣΠΙΔΑ». 572 Ο Άνσουτζ διατηρούσε εν τω μεταξύ επαφή με στελέχη και συνεργάτες της χούντας. Σε γεύμα που είχε με τον υπουργό Συντονισμού Νικόλαο Μακαρέζο συζήτησαν τα κυβερνητικά σχέδια και ο Μακαρέζος υποστήριξε ότι η επάνοδος στο κοινοβουλευτικό πολίτευμα δεν μπορούσε να υλοποιηθεί προτού ολοκληρωθεί η προσπάθεια εξάρθρωσης των φαινομένων διαφθοράς. Ο Μακαρέζος βρήκε την ευκαιρία να υπογραμμίσει στον αμερικανό επιτετραμμένο πως «η κυβέρνηση είναι αφοσιωμένη στο NATO και στη Δύση και επιθυμεί να συνεργαστεί στενά με τις ΗΠΑ». 573 Ο αμερικανός υπουργός Άμυνας Ρόμπερτ Μακναμάρα είχε διμερή συνάντηση με τον Σπαντιδάκη, στο πλαίσιο συνόδου του NATO στο Παρίσι. Ο Μακναμάρα υποστήριξε στην κατ' ιδίαν συνομιλία που είχε με τον Σπαντιδάκη ότι «οι ΗΠΑ είναι πρόθυμες να βοηθήσουν αποφεύγοντας τη δημόσια καταδίκη (του πραξικοπήματος), αλλά οι ιθύνοντες στην Ελλάδα δεν θα πρέπει να υποτιμήσουν το αμερικανικό ενδιαφέρον για την επάνοδο της χώρας στο κοινοβουλευτικό σύστημα». Παράλληλα υποσχέθηκε ότι η ανακοίνωση σχεδίων για την ταχεία επιστροφή στη συναταγματική τάξη θα εξασφάλιζε τη συνέχιση της παροχής στρατιωτικής βοήθειας προς την Ελλάδα, η οποία είχε διακοπεί κατά 90%. 574 Η συνάντηση του Παπαδόπουλου με τον Τάλμποτ Στις 10 Μαΐου, ο Τάλμποτ συναντήθηκε με τον Παπαδόπουλο. Η συζήτηση κράτησε μιάμιση ώρα και κατά τη διάρκειά της ο υπουργός Προεδρίας δήλωσε ότι «μόλις τώρα μαθαίνουμε πόσο άρρωστος είναι ο ασθενής. Ακόμη δεν γνωρίζουμε το βαθμό της ασθένειας και τι μέσα έχουμε στη διάθεσή μας για να τον θεραπεύσουμε». Ο Παπαδόπουλος διευκρίνισε ότι δεν μπορούσε να προχωρήσει στις ενέργειες που σχεδίαζε, επειδή δεν ήξερε κατά πόσον θα είχε τη συνδρομή των ΗΠΑ και σε

170 ποιο βαθμό. Ο Τάλμποτ σημείωνε στο τηλεγράφημά του πως ο αρχηγός της χούντας «ήταν φιλικός, αλλά σοβαρός. Χαμογελούσε σπάνια και μού έδωσε την εντύπωση ψυχρού ανθρώπου, χωρίς ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ. Παρά το γεγονός ότι θεωρείται ο εγκέφαλος της χούντας, δεν μού φάνηκε ότι έχει σαφές σχέδιο για το τι θέλει να πετύχει». 575 Ο Κωνσταντίνος από την πλευρά του έβλεπε πως η σύγκρουση με τη χούντα ήταν ζήτημα χρόνου, χωρίς όμως να μπορεί και να αποφασίσει την τακτική που θα ακολουθούσε. Ο Παπαδόπουλος εκμυστηρεύθηκε στις αρχές Μαΐου πως «το μεγάλο του σφάλμα ήταν ότι δεν ζήτησε να διοριστεί αντιπρόεδρος της κυβέρνησης στις 21 Απριλίου αντί για τον Σπαντιδακη, που δημιουργούσε τώρα μικροπροβλήματα». Ο Κωνσταντίνος του απάντησε «Αχ, είστε τόσο φιλόδοξος, συνταγματάρχα», για να εισπράξει τη διαβεβαίωση του Παπαδόπουλου πως δεν είχε καμία προσωπική φιλοδοξία. Ο βασιλέας δεν ήξερε καν ποια ήταν τα μέλη του πυρήνα της χούντας και εξεπλάγη με ορισμένα ονόματα που συμπεριλαμβάνονταν σε κατάλογο που του έδειξε ο Τάλμποτ. 576 Στο σημείο αυτό, ο Κωνσταντίνος ζήτησε από τον Τάλμποτ να συζητήσουν εις βάθος εναλλακτικά σχέδια για την οργάνωση αντιπραξικοπήματος, σε περίπτωση που οι σχέσεις του με τη χούντα δοκίμαζαν σοβαρή κρίση. Βασική ανησυχία του βασιλέα ήταν η τύχη των μελών της οικογενείας του, επειδή ανησυχούσε ότι η χούντα θα τους κρατούσε ομήρους. Πρόθεσή του ήταν να τους στείλει στο εξωτερικό και κατόπιν να μεταβεί στη Βόρεια Ελλάδα για να ηγηθεί των στρατιωτικών δυνάμεων που ήταν ακόμη πιστές στο θρόνο. Εν πάση περιπτώσει, διευκρίνισε, «ό,τι και αν κάνω, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί σε στενή συνεργασία με τις ΗΠΑ» και βάσει συγκεκριμένου σχεδίου, «ώστε να μη βρεθώ πάλι ανέτοιμος, όπως την 21η Απριλίου». Ο Τάλμποτ προθυμοποιήθηκε να συζητήσει εναλλακτικά σχέδια και μεταξύ άλλων πρότεινε μιαν επίσημη επίσκεψη του Κωνσταντίνου σε σκάφη του αμερικανικού Έκτου Στόλου. 577 Στις αρχές Ιουνίου, ο βασιλέας ενημέρωσε αμερικανό αξιωματικό πως θα αρχιζε περιοδείες 2-3 ημερών σε στρατιωτικές μονάδες στη Βόρεια Ελλάδα, για να διαπιστώσει αν θα μπορέσει να έχει την υποστήριξή τους εφόσον συγκρουστεί με τους συνταγματάρχες. Για μία ακόμη φορά επανέλαβε στον συνομιλητή του πως το αντιπραξικόπημα για να πετύχει θα πρέπει να έχει τη στρατιωτική υποστήριξη των ΗΠΑ. 578 Η ανακοίνωση για το εμπορικό Η κυβέρνηση Τζόνσον απέφυγε αρκετόν καιρό να σχολιάσει τις εξελίξεις στην Ελλάδα μετά τη δήλωση του υπουργού των Εξωτερικών Ρασκ, στις 28 Απριλίου. Οι εκπρόσωποι των διαφόρων υπηρεσιών είχαν έντονες διαφωνίες γύρω από την πολιτική που έπρεπε να ακολουθήσουν. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ προωθούσε την άποψη πως έπρεπε να «παγώσει» το 90% της συνολικής στρατιωτικής βοήθειας προς την Έλλάδα και το Πεντάγωνο δεχόταν να κοπεί μόνο το 50%. 579 Ύστερα από μαραθώνιες συσκέψεις και την ανταλλαγή τηλεγραφημάτων μεταξύ Αθήνας και Ουάσιγκτον, ο εκπρόσωπος του Στέητ Ντηπάρτμεντ ανακοίνωσε στις 16 Μαΐου πως η αμερικανική κυβέρνηση επέβαλε «επιλεκτικό εμπάργκο» στην παροχή «σημαντικών εξοπλισμών» προς την Ελλάδα. Ο Μακλόσκυ δεν διευκρίνισε ποιοι ακριβώς εξοπλισμοί ανήκαν σε αυτήν την κατηγορία, αλλά, όπως φάνηκε αργότερα, το εμπάργκο αφορούσε τανκς, αεροσκάφη, βαρύ πυροβολικό και πολεμικά σκάφη. 580 Οι εξοπλισμοί αυτοί υποτίθεται ότι αναλογούσαν στο 90% της συνολικής αμερικανικής βοήθειας, αν και κατοπινές έρευνες του Κογκρέσσου αποκάλυψαν ότι το Πεντάγωνο παραβίασε την απόφαση της κυβέρνησης Τζόνσον και έστειλε στην Ελλάδα πολύ περισσότερο υλικό από ό,τι είχε συμφωνηθεί. Η επιλογή του Στέητ Ντηπάρτμεντ για το «πάγωμα» των βαρέων εξοπλισμών αποτελούσε φυσική

171 εξέλιξη κοινής απόφασης του Τάλμποτ και του επικεφαλής της αποστολής στρατιωτικής βοήθειας στρατηγού Ήτον τις πρώτες ώρες μετά το πραξικόπημα. Την 21 Απριλίου, ένα μεταγωγικό σκάφος που μετέφερε αμερικανικά τανκς είχε προσδέσει στο λιμάνι του Πειραιά και ετοιμαζόταν να ξεφορτώσει, ενώ ένα άλλο επρόκειτο να φτάσει μερικές ώρες αργότερα. Ο Τάλμποτ σε συνεργασία με τον Ήτον αποφάσισαν ότι δεν θα ήταν πολύ φρόνιμο να παρελάσουν τα νεοαφιχθέντα αμερικανικά τανκς μέσα από τους δρόμους της Αθήνας, λίγες ώρες μετά την επιβολή δικτατορίας. Ύστερα από συνεννόηση με την Ουάσιγκτον, το ένα πλοίο ανεχώρησε εσπευσμένα για την Τουρκία, το δε άλλο άλλαξε πορεία με προορισμό την Ιταλία. Όπως σωστά επεσήμανε ο Λώρενς Στερν στο βιβλίο του Το λανθασμένο άλογο, επρόκειτο για σημαντική απόφαση, που στην πράξη ελήφθη μέσα σε λίγα λεπτά από τον Τάλμποτ και τον Ήτον. 581 Σε αναζήτηση συμβιβαστικής φόρμουλας Οι σχέσεις του Κωνσταντίνου με τη χούντα δοκίμαζαν νέες δυσκολίες. Αφορμή για μια σοβαρή κρίση στάθηκαν οι πιέσεις του ισχυρού άνδρα της χούντας προς τον βασιλέα, για να δεχτεί ως προσωπικό γραμματέα τον αδελφό του αντισυνταγματάρχη Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο. Ο Κωνσταντίνος απέρριψε την πρόταση, τονίζοντας πως δεν χρειαζόταν να πληρώσει τη θέση αυτή, που είχε μείνει κενή μετά την αναγκαστική απομάκρυνση του Αρναούτη. Οι Αμερικανοί συμβούλευσαν τον Κωνσταντίνο να μην υποχωρήσει και να μη δεχτεί το διορισμό του αδελφού του Παπαδόπουλου, ο οποίος θα είχε μοναδική αποστολή την παρακολούθηση των κινήσεών του. Ο Τάλμποτ αναζητούσε κάποια φόρμουλα μερικής αποκατάστασης της δημοκρατίας. Σε εισήγησή του προς το Στέητ Ντηπάρτμεντ υποστήριζε ότι η Ουάσιγκτον έπρεπε να προωθήσει μια λύση που δεν θα σήμαινε επάνοδο της Ελλάδας «στην κοινοβουλευτική αναρχία που επικρατούσε πριν από το 1952 και κατά την πιο πρόσφατη περίοδο». Ο Τάλμποτ συνέχιζε να πιστεύει ότι η χούντα μπορούσε να πεισθεί να δεχτεί τη σταδιακή επάνοδο σε νέο πολιτικό σύστημα. 582 Ο δεύτερος τη τάξει της πρεσβείας δεν συμμεριζόταν τις εκτιμήσεις του Τάλμποτ ύστερα από συναντήσεις που είχε με τον Φαρμάκη, ο οποίος συνέχιζε να κινείται στο περιβάλλον του Παπαδόπουλου και εθεωρείτο άνθρωπος που μπορούσε να ερμηνεύσει τις προθέσεις του ισχυρού άνδρα της χούντας. Ο Άνσουτζ συναντήθηκε με τον Φαρμάκη, ο οποίος είχε μόλις επιστρέψει από την Ουάσιγκτον, όπου είχε σειρά επαφών με αμερικανούς αξιωματούχους. Ο Φαρμάκης χαρακτήρισε τον βασιλέα «όχι μόνο βλάκα, αλλά και εντελώς ανίσχυρο». Κατά τον Φαρμάκη, οι ηγέτες του πραξικοπήματος δεν είχαν απολύτως καμία πρόθεση να αφήσουν τη χώρα να επανέλθει σε κοινοβουλευτικό καθεστώς. Αντιθέτως προέβλεψε ότι το καθεστώς θα διετηρείτο στην εξουσία 10, 15 ή και 30 χρόνια. 583 Η χούντα επιχειρεί να λύσει το Κυπριακό Οι αμερικανοί αξιωματούχοι στην Ουάσιγκτον ήλπιζαν, από τις πρώτες κιόλας εβδομάδες μετά το πραξικόπημα, πως η επικράτηση των συνταγματαρχών θα μπορούσε να διευκολύνει την επίλυση του Κυπριακού. Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Μπατλ έγραφε στον Τάλμποτ πως «έχει συζητηθεί εδώ το ενδεχόμενο να χρησιμοποιήσουμε την ισχύ μας για να προσπαθήσουμε να πιέσουμε την ελληνική κυβέρνηση για μια λύση του Κυπριακού. Ίσως μπορούμε να πιέσουμε για μια συμφωνία που θα εξασφαλίζει μία κυρίαρχη τουρκική στρατιωτική βάση ή την απομάκρυνση του Γρίβα». 584 Στις συζητήσεις που ακολούθησαν, ο πρωθυπουργός Κόλλιας ζήτησε από τους Αμερικανούς να παρέμβουν και να πείσουν την Τουρκία να δεχτεί την ενοικίαση μιας βάσης αντί για μια βάση που

172 θα ανήκε για πάντα στην κυριαρχία της. Ο Κωνσταντίνος υποστήριζε τη λύση αυτή και πίστευε ότι ο Μακάριος θα δεχόταν την ιδέα της ενοικίασης βάσης στους Τούρκους. Ο αμερικανός πρέσβης ρώτησε αν είχε σημειωθεί καμιά πρόοδος στην προσπάθεια του παλατιού να προωθήσει την εκλογή του Μακαρίου στη θέση του Πατριάρχη Αλεξανδρείας, ώστε να απομακρυνθεί από την ηγεσία της Κύπρου. Ο μεν Μακάριος είχε απορρίψει εν τω μεταξύ την πρόταση, ενώ ο αιγύπτιος ηγέτης Νάσσερ είχε παγώσει την εκλογή νέου Πατριάρχη. 585 Ο αραβοϊσραηλινός πόλεμος Τον Ιούνιο του 1967, η διεθνής συγκυρία βοήθησε καθοριστικά τις σχέσεις της χούντας με την Ουάσιγκτον. Ο πόλεμος ανάμεσα στο Ισραήλ και τις αραβικές χώρες δημιούργησε σημαντικές ανάγκες στο αμερικανικό Πεντάγωνο, μεταξύ άλλων για τη χρησιμοποίηση των βάσεων στην Ελλάδα, τη μεταφορά αμερικανών πολιτών και συγγενών διπλωματικών υπαλλήλων σε ουδέτερη χώρα, καθώς και την πτήση αεροσκαφών στον ελληνικό εναέριο χώρο. Ο στενός συνεργάτης του Παπαδόπουλου και υπουργός των Εσωτερικών Στυλιανός Παττακός τηλεφώνησε στον Τάλμποτ την πρώτη ημέρα της κρίσης, στις πέντε το πρωί, και του προσέφερε κάθε δυνατή βοήθεια. Η χειρονομία αυτή εξασφάλισε στο καθεστώς σημαντική υποστήριξη στην αμερικανική πρωτεύουσα, ειδικά στους κύκλους των στρατιωτικών που αντιμετώπιζαν ουσιαστικά επιχειρησιακά προβλήματα στον ανεφοδιασμό της Μέσης Ανατολής και την απομάκρυνση αμερικανών πολιτών από το θέατρο των συγκρούσεων. Λίγες εβδομάδες μετά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο, το Στέητ Ντηπάρτμεντ και το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας του Λευκού Οίκου ετοίμασαν ένα σημείωμα για τον πρόεδρο Τζόνσον, με τίτλο «Εξομάλυνση των σχέσεων ΗΠΑ-Ελλάδος». Ο υπουργός των Εξωτερικών Ντην Ρασκ επεσήμαινε πως «μετά το πραξικόπημα του Απριλίου έχουμε παγώσει την παροχή ορισμένων εξοπλισμών και αντιμετωπίζουμε με ψυχρότητα την κυβέρνηση... Πιστεύουμε όμως τώρα ότι η τακτική αυτή δεν φέρνει πλέον αποτελέσματα και μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα». Ο Ρασκ επεσήμαινε το ενδεχόμενο εκβιασμού από την πλευρά της χούντας με την επιβολή περιορισμών στη χρήση των αμερικανικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων στην Ελλάδα. «Έχουμε εγκαταστάσεις στην Ελλάδα, οι οποίες είναι σημαντικές για την Αεροπορία, το Ναυτικό, τη CIA και τη USIA, και η αξία των οποίων έχει αυξηθεί μετά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο. Ο πόλεμος αυτός υπογράμμισε τη σημασία της Ελλάδος (μαζί με την Τουρκία και το Ιράν) για τα αμερικανικά συμφέροντα», ανέφερε η εισήγηση του Ρασκ προς τον Τζόνσον. Ο αμερικανός ηγέτης ενέκρινε την εισήγηση και διέταξε να αρχίσει η μεταβίβαση συγκεκριμένων εξοπλισμών προς τις ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, εκτός από τανκς και ελικόπτερα. 586 Ένταση μεταξύ Αθήνας και Λευκωσίας Το καλοκαίρι του 1967, οι σχέσεις της Λευκωσίας με την Αθήνα βρίσκονταν σε εύθραυστη ισορροπία. Οι συνταγματάρχες είχαν αρχίσει να σκέπτονται το πώς θα εξουδετέρωναν τον Μακάριο, ώστε να μπορέσουν να προχωρήσουν στη λύση του Κυπριακού. Ο Κωνσταντίνος είχε συζητήσει μαζί τους το θέμα και τους είχε πείσει «να μην κάνουν καμία μονομερή ενέργεια που θα μπορούσε να προκαλέσει πόλεμο με την Τουρκία». Σε συνομιλία του με τον έμπιστό του αμερικανό αξιωματικό, που μετέφερε κάθε πληροφορία στην πρεσβεία, εξήγησε ότι «αν η κυβέρνηση αποφασίσει αργότερα να προχωρήσει στο πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου, θα ενημερώσουμε προκαταβολικά την Τουρκία. Σε περίπτωση που οι Έλληνες και οι Τούρκοι καταλήξουν σε συμφωνία για τη λύση του προβλήματος και ο Μακάριος είναι αντίθετος, οι ελληνικές δυνάμεις στην Κύπρο θα

173 εκτελέσουν πιθανότατα το πραξικόπημα και θα τον ανατρέψουν». 587 Η Άγκυρα είχε εν τω μεταξύ στείλει μήνυμα στον βασιλέα, με το οποίο τον πληροφορούσε ότι δεν θα κατέληγε σε καμία συμφωνία για το Κυπριακό, αν δεν είχε την έγκρισή του. Ο τούρκος πρέσβης τον κολάκευσε, κατά τη σχετική συζήτηση, τονίζοντας πως «η κυβέρνηση της Τουρκίας σας έχει σε μεγάλη εκτίμηση, διότι έχετε λογικές απόψεις για το Κυπριακό και βλέπετε ευνοϊκά το ενδεχόμενο συμβιβασμού (σημ.: από την πλευρά της Ελλάδας)». Ο βασιλέας είχε εξάλλου πείσει τον Παπαδόπουλο να αναβάλει την υλοποίηση του εξοπλιστικού προγράμματος που προωθούσαν τα άλλα μέλη της χούντας. Ο Κωνσταντίνος είχε χαρακτηρίσει την αγορά των εξοπλισμών «απώλεια χρήματος» και υποστήριξε ότι ήταν πολύ πιο λογικό να επιτευχθεί συμφωνία με την Τουρκία. 588 Οι υπουργοί των Εξωτερικών των δύο χωρών Οικονόμου-Γκούρας και Τσαγλαγιανγκίλ συναντήθηκαν στη Νέα Υόρκη, τον Ιούλιο. Ο έλληνας υπουργός πρόσφερε στον τούρκο συνομιλητή του την ενοικίαση της στρατιωτικής βάσης της Δεκέλειας για περίοδο εξήντα ετών. Ο Τσαγλαγιανγκίλ απέρριψε την πρόταση και ο Οικονόμου-Γκούρας εξέφρασε την απογοήτευσή του σε συνομιλία που είχε με τον αμερικανό ομόλογό του Ντην Ρασκ στην Ουάσιγκτον. 589 Ο Παπαδόπουλος επισκέφθηκε τη Λευκωσία στις 9 Αυγούστου και είχε κατ' ιδίαν συνάντηση με τον Αρχιεπίσκοπο. Η επίσκεψη του βασιλέα στην Ουάσιγκτον Ο Κωνσταντίνος ζητούσε επίμονα, από τις πρώτες εβδομάδες μετά το πραξικόπημα, να επισκεφθεί επίσημα την Ουάσιγκτον, ώστε να συζητήσει κατ' ιδίαν την κατάσταση με τον αμερικανό πρόεδρο Τζόνσον και την κυβέρνησή του. Οι Αμερικανοί ήταν αρχικά αντίθετοι, ενώ και ο Παπαδόπουλος επέμενε στις συνομιλίες μαζί τους πως η επίσκεψη θα ήταν πρόωρη και έπρεπε να πραγματοποιηθεί την άνοιξη του Η πρεσβεία και η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ κατέληξαν τον Αύγουστο στο συμπέρασμα πως η ρήξη του παλατιού με τη χούντα ήταν σχεδόν αναπόφευκτη και θα ήταν συνεπώς χρήσιμο να μάθουν από πρώτο χέρι τις απόψεις του έλληνα μονάρχη. Στο παρασκήνιο εκτυλισσόταν έντονος διάλογος ανάμεσα στους αμερικανούς αξιωματούχους που υποστήριζαν την ανάγκη υλικής και ηθικής στήριξης του Κωνσταντίνου και εκείνους που προτιμούσαν να αφήσουν την Ουάσιγκτον μακριά από αυτήν την πάλη εξουσίας. Ορισμένα στελέχη της πρεσβείας στην Αθήνα εκτιμούσαν ότι οι ΗΠΑ έπρεπε να παράσχουν κάθε δυνατή υποστήριξη στον Κωνσταντίνο, εφόσον αποφάσιζε να οργανώσει δικό του κίνημα για να εκτοπίσει τους συνταγματάρχες. Ανάλογες απόψεις είχε υιοθετήσει τον Σεπτέμβριο του 1967 ο Τζων Ντέυ, που είχε την ευθύνη του ρεπορτάζ για τις πολιτικές εξελίξεις. Ο Ντέυ συναντήθηκε, ύστερα από αίτημα της πρεσβείας, με τον Παπαδόπουλο, στις 21 Ιουλίου. Ήταν εθιμοτυπική επίσκεψη, στο γραφείο του τότε υπουργού Προεδρίας, που είχε σκοπό την αποκατάσταση σχέσεων και ενός καναλιού επικοινωνίας. Ο Παπαδόπουλος αναφέρθηκε στους κοινούς γνωστούς που είχε με τον Ντέυ στη CIA, από τον καιρό που υπηρετούσε στην ΚΥΠ, καθώς και την αδυναμία του στο κυνήγι. Ο αρχηγός της χούντας παραπονέθηκε επειδή η Ουάσιγκτον δεν είχε δείξει κατανόηση προς την ηγεσία του πραξικοπήματος και εξέθεσε τους λόγους που την ώθησαν σε αυτό. Κάποια στιγμή είπε στον Ντέυ πως εφόσον είχε υπηρετήσει τόσο μεγάλο διάστημα στην Ελλάδα θα έπρεπε ασφαλώς να κατανοεί την αναγκαιότητα του πραξικοπήματος. Καθώς η συνάντηση τελείωνε, ο Παπαδόπουλος ευχαρίστησε τον επισκέπτη του και του τόνισε ότι «αν είχε κάποιο επείγον θέμα να συζητήσει, θα τον δεχόταν οιαδήποτε ώρα της ημέρας ή της νύχτας». 590

174 Τα ανοίγματα του Παπαδόπουλου ωστόσο δεν έπεισαν τον Ντέυ, ο οποίος συνέταξε μιαν άκρως απόρρητη, προσωπική έκθεση προς τον Τάλμποτ, στην οποία εισηγείτο μια συστηματική πολιτική ενίσχυσης του Κωνσταντίνου εις βάρος της ομάδας του Παπαδόπουλου. Ο βασιλέας είχε ήδη αποκαλύψει τη δυσφορία του στους αμερικανούς συνομιλητές του και είχε δηλώσει ότι δεν θα δεχόταν το διορισμό άλλων στρατιωτικών στο Υπουργικό Συμβούλιο ούτε και νέες σημαντικές αλλαγές στην ηγεσία του στρατεύματος. Οι αμερικανικές υπηρεσίες ήταν βέβαιες πως η χούντα θα προχωρούσε στη «δεύτερη φάση» των σχεδίων της, η οποία προέβλεπε την πρωθυπουργοποίηση του Παπαδόπουλου και τον τελικό υπερκερασμό του Κωνσταντίνου. Αν εκείνος προέβαλλε αντίσταση, το σχέδιο προέβλεπε την εκδίωξή του από τη χώρα. Εκτίμηση του Ντέυ ήταν ότι η κρίση στις σχέσεις του βασιλέα με τον Παπαδόπουλο θα εκδηλωνόταν είτε στο τέλος του 1967 είτε στις αρχές του επόμενου έτους. 591 Οι εκτιμήσεις των διαφόρων υπηρεσιών ήταν όμως αντιφατικές για την έκβαση της κρίσης, που θα καθόριζε και τις μελλοντικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Ο στρατιωτικός ακόλουθος Γουίλιαμς πίστευε, για παράδειγμα, ότι οι ανώτεροι αξιωματικοί που ήταν πιστοί στο παλάτι θα κατάφερναν να ελέγξουν το στράτευμα και να παραμερίσουν τα μέλη της χούντας, μεταθέτοντάς τα εκτός των στρατηγικών μονάδων της Αττικής. Ο Ντέυ ωστόσο έβρισκε μάλλον υπεραισιόδοξη την πρόβλεψη του ακολούθου, με δεδομένη τη σκληρή στάση του Παπαδόπουλου και των φανατικών του συνεργατών. Ο Ντέυ μιλούσε άπταιστα ελληνικά, γνώριζε εις βάθος την αθηναϊκή πολιτική σκηνή, ενώ συνεργαζόταν στενά με το κλιμάκιο της CIA. Η εισήγησή του είχε πρόσθετο βάρος, επειδή, σε αντίθεση με τον Κήλυ, δεν ήταν από τους ακραίους υποστηρικτές αυστηρής αντιμετώπισης της χούντας και εθεωρείτο μάλλον μετριοπαθής. Ο Τάλμποτ τον συμβουλευόταν τακτικά, αγνοώντας την επικεφαλής του πολιτικού τμήματος Κέυ Μπράκεν, που παραπονείτο συχνά ότι στην πρεσβεία λειτουργούσε ένα κλειστό ανδροκρατούμενο κλαμπ, το οποίο έπαιρνε όλες τις σοβαρές αποφάσεις. Ο Ντέυ διαπίστωνε ότι η συνέχιση της «παθητικής» αμερικανικής πολιτικής θα προκαλούσε σημαντικά προβλήματα στο μέλλον, μια και, όπως τόνιζε, «ούτως ή άλλως θα εμπλακούμε βαθύτερα στην όλη υπόθεση». Την ίδια στιγμή παρατηρούσε ότι στην Ουάσιγκτον η συνεχής ενασχόληση με το Βιετνάμ απέκλειε το ενδεχόμενο βαθύτερης ανάμειξης στα ελληνικά πράγματα. Πράγματι, ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, παρά την εμπειρία του στους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς της αμερικανικής πρωτεύουσας, δυσκολευόταν να προσελκύσει την προσοχή του Λευκού Οίκου και του Στέητ Ντηπάρτμεντ, που ήταν απορροφημένοι από την κρίση του Βιετνάμ. Η Ουάσιγκτον ενδιαφερόταν μόνο για την εξυπηρέτηση των στρατηγικών της συμφερόντων και κρατούσε αποστάσεις, αμέσως πριν και μετά το πραξικόπημα, από την εσωτερική ελληνική σκηνή. Η αρχή της μη ανάμειξης στα ελληνικά πολιτικά πράγματα λειτουργούσε αυτήν τη φορά υπέρ της χούντας. Τα δυο ερωτήματα που έθετε ο Ντέυ ήταν: πρώτον, τι είδους κυβέρνηση θα έπρεπε να αντικαταστήσει τη χούντα δεύτερον, πως θα μπορούσε να ανατραπεί η ομάδα του Παπαδόπουλου. Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα ήταν πως οιαδήποτε διάδοχη κυβέρνηση θα έπρεπε να έχει τη σαφή υποστήριξη του παλατιού και του στρατεύματος. Θα έπρεπε ακόμη, κατά τον Ντέυ, να συμπεριλαμβάνει στρατιωτικούς που θα αναλάμβαναν κρίσιμα υπουργεία (Άμυνας, Δημοσίας Τάξεως, Εσωτερικών). Η κυβέρνηση αυτή θα είχε προκαθορισμένη διάρκεια 18 μηνών με στόχο την αναθεώρηση του Συντάγματος, τον εκσυγχρονισμό των θεσμών, κλπ. 592 Στην πρεσβεία, η φόρμουλα αυτή αναφερόταν συχνά ως «το τουρκικό μοντέλο» και αποτελούσε θέμα συχνών συζητήσεων. Ο σταθμός της CIA αντιμετώπιζε θετικά τη λύση αυτή και τα στελέχη του μετέφεραν τις απόψεις τους στους αξιωματούχους της χούντας. Ουσιαστικό ζήτημα ήταν ποιος θα ηγείτο της μεταβατικής αυτής κυβέρνησης με το εξαιρετικά

175 δύσκολο έργο. Ο Ντέυ υποστήριζε ότι μόνον ο Καραμανλής θα μπορούσε να παίξει αυτόν το ρόλο, δεδομένης της εμπειρίας του και της αποδοχής του από τον στρατό. «Έγκυρες πηγές» είχαν ειδοποιήσει, σύμφωνα με την έκθεση του Ντέυ, τους Αμερικανούς ότι ο Καραμανλής ήταν διατεθειμένος να επιστρέψει στην Αθήνα και να αναλάβει την ηγεσία διάδοχης κυβέρνησης. Ο σύμβουλος της πρεσβείας γνώριζε από την εμπειρία του πως το παλάτι, και ιδιαίτερα η Φρειδερίκη, θα ήταν το κύριο εμπόδιο στην υλοποίηση ενός σεναρίου επιστροφής του Καραμανλή. Οι Αμερικανοί είχαν πληροφορηθεί πως ο πρώην σύμβουλος των ανακτόρων Ποταμιάνος προσπαθούσε να πείσει τον Κωνσταντίνο να μη δεχτεί τη λύση Καραμανλή. Ο Ντέυ πρότεινε παρ' όλα αυτά να αναληφθεί μια προσπάθεια, από την πλευρά της πρεσβείας, για την αποκατάσταση των σχέσεων του πρώην πρωθυπουργού με το παλάτι. Η εισήγηση του Ντέυ συνιστούσε νέο τρόπο σκέψης και αντιμετώπισης της κατάστασης, ο οποίος απαιτούσε την αλλαγή της αντίληψης που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον, και απέρριπτε την ανάληψη μυστικών πρωτοβουλιών ή επιχειρήσεων για την ανατροπή της χούντας. Στελέχη του σταθμού της CIA στην Αθήνα συζητούσαν πάντως ανάλογες λύσεις και είχαν κατά νου τον Γιάννη Τσουδερό και άλλους «άφθαρτους πολιτικούς» που θα μπορούσαν να διαδραματίσουν ρόλο κατά τη μεταβατική περίοδο. Ο Ντέυ προχωρούσε ένα βήμα παραπέρα, όταν ανέπτυσσε στο απόρρητο έγγραφό του προς τον Τάλμποτ σχέδιο με επτά συγκεκριμένα μέτρα για την ενίσχυση του βασιλέα στην προσπάθεια ανατροπής της χούντας του Παπαδόπουλου. Ήταν ένα καλά μελετημένο σχέδιο, που προέβλεπε τη συνεργασία της CIA με τις άλλες υπηρεσίες για την παροχή υποστήριξης στο αντιπραξικόπημα: η βασιλική οικογένεια έπρεπε να μεταφερθεί σε μέρος όπου δεν θα μπορεί να συλληφθεί και να κρατηθεί όμηρος της χούντας ο βασιλέας θα πετούσε στη Θεσσαλονίκη, είτε με δικό του είτε με αμερικανικό αεροσκάφος, συνοδευόμενος από προσωπικότητες του Κέντρου ή της Δεξιάς. Η άφιξή του στη Θεσσαλονίκη θα συνέπιπτε με την άφιξη του Καραμανλή στην πόλη ο Κωνσταντίνος θα ανακοίνωνε σε μαγνητοφωνημένο μήνυμά του ότι η πρώτη φάση της Επανάστασης τελείωσε και κατόπιν αυτού διόριζε τον Καραμανλή πρωθυπουργό για να ολοκληρώσει το έργο της ο Καραμανλής θα διάβαζε ανάλογο μήνυμα αμέσως μετά τη μετάδοση των δύο μηνυμάτων, η αμερικανική κυβέρνηση θα έδινε στη δημοσιότητα ανακοίνωση, μέσω της «Φωνής της Αμερικής» και του BBC. Η ανακοίνωση θα αναφερόταν στην «κυβερνητική αλλαγή» και θα εξέφραζε την ικανοποίηση της Ουάσιγκτον για την επάνοδο στο κοινοβουλευτικό καθεστώς στο πλαίσιο της ενίσχυσης του βασιλέα, σκάφη του Έκτου Στόλου θα ελλιμενίζονταν σε εμφανή σημεία κοντά στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη τέλος, ο βασιλέας και ο Καραμανλής θα διαβεβαίωναν, μέσω ιδιωτικών καναλιών, τον Παπαδόπουλο και τους συνεργάτες του ότι δεν θα ετιμωρούντο για τις ενέργειές τους και ότι οι σταδιοδρομίες τους στο στράτευμα θα συνεχίζονταν χωρίς προβλήματα. 593 Το σχέδιο του Ντέυ έχει ορισμένες ομοιότητες με το σχέδιο που ακολούθησε ο βασιλέας στο αντιπραξικόπημα που οργάνωσε στις 13 Δεκεμβρίου του Οι δύο ουσιαστικές διαφορές ήταν η έλλειψη εμφανούς αμερικανικής υποστήριξης και η απουσία συνεργασίας ανάμεσα στον Κωνσταντίνο και τον Καραμανλή.

176 Ο Τάλμποτ διάβασε μεν το σημείωμα του Ντέυ, αλλά δεν το προώθησε ποτέ στην Ουάσιγκτον, πιθανότατα γιατί γνώριζε ότι δεν υπήρχε διάθεση για πιο ενεργό αμερικανική ανάμειξη στην προσπάθεια ανατροπής της χούντας. Ο Κωνσταντίνος είχε συζητήσει πολλές φορές με τον Τάλμποτ το σενάριο σύγκρουσης με τη χούντα. Ο Ντέυ υπενθύμιζε στον προϊστάμενό του ότι «σε καμία περίπτωση δεν τον ενθαρρύναμε ότι θα μπορούσε να αναμένει βοήθεια από εμάς, εκτός από ηθική υποστήριξη», ενώ συμπλήρωνε πως «αν ο βασιλέας δεν εκινείτο για την ανατροπή της χούντας, ριψοκινδυνεύοντας έστω την προσωπική του ασφάλεια, το μέλλον του θα είναι αμφίβολο, είτε λόγω της χούντας είτε πάλι λόγω του ελληνικού λαού, που τελικά δεν θα ανεχτεί την παρουσία του». 594 Η ειρωνεία του πράγματος είναι πως την ίδια ημέρα που ο Ντέυ παρέδιδε το σημείωμά του στον Τάλμποτ, εκείνος έστελνε προσωπική έκθεση στον υπουργό των Εξωτερικών Ντην Ρασκ, η οποία περιείχε εντελώς αντίθετες εκτιμήσεις και εισηγήσεις. Ο αμερικανός πρέσβης έστειλε την έκθεση εν όψει της συνάντησης του Κωνσταντίνου με τον Τζόνσον, στις 11 Σεπτεμβρίου, στον Λευκό Οίκο. Μεταξύ άλλων ο Τάλμποτ έγραφε πως: η χούντα των συνταγματαρχών είχε πλήρη έλεγχο της κατάστασης και του μεγαλύτερου τμήματος των Ενόπλων Δυνάμεων ο βασιλέας είχε δύο μόνο ισχυρά χαρτιά: το φόβο της χούντας πως οι ΗΠΑ θα παρενέβαιναν υπέρ του και την υποστήριξη ορισμένων μονάδων του στρατού στη Βόρεια Ελλάδα η χούντα ακολουθούσε φιλοδυτική, φιλονατοϊκή και συνεπώς φιλοαμερικανική εξωτερική πολιτική αν οι ΗΠΑ θέλουν να αποκτήσουν θετική επιρροή επί της χούντας, θα πρέπει να εγκαταλείψουν την πολιτική των αντιποίνων εναντίον της και να αρχίσει πάλι η παροχή πολεμικού υλικού και στρατιωτικής βοήθειας. 595 Εκτίμηση του Τάλμποτ ήταν πως το αντιπραξικόπημα του βασιλέα θα αποτύχαινε, δεδομένου ότι δεν υπήρχε κάποιο πρόβλημα που θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί ως αφορμή ώστε να είναι βέβαιος ότι οι Ένοπλες Δυνάμεις θα έπαιρναν το μέρος του. Την ίδια στιγμή ο πρέσβης θεωρούσε ότι ο μονάρχης και οι συνεργάτες του δεν είχαν ολοκληρώσει έναν λεπτομερειακό σχεδιασμό του δικού τους πραξικοπήματος. Ο Τάλμποτ ανέφερε, επίσης, κατά τρόπο εντελώς παρενθετικό και χωρίς να δέχεται περαιτέρω συζήτηση, ότι «υποθέτω πως το ενδεχόμενο δικής μας επέμβασης, ανοικτής ή μυστικής, έχει εντελώς αποκλειστεί». Εν συνεχεία πρότεινε στον πρόεδρο Τζόνσον να εξηγήσει στον βασιλέα πως «υπάρχουν όρια στο τι μπορεί να κάνει η αμερικανική κυβέρνηση» και να τον συμβουλεύσει να «σκεφθεί τους κινδύνους που περικλείουν απερίσκεπτες ενέργειες που βασίζονται σε ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, ειδικά όταν δεν υπάρχει προσεκτικό, μελετημένο σχέδιο. Επίσης θα πρέπει να διατηρήσει στενή επαφή με την αμερικανική κυβέρνηση, προτού δεσμευθεί να προχωρήσει σε κάποια δραστική χειρονομία κατά τη διάρκεια νέας κρίσης». 596 Η διάσκεψη του Έβρου Η χούντα αναγκάστηκε εν τω μεταξύ να χειριστεί το Κυπριακό, που απεδείχθη ένα από τα κύρια θέματα κατά τον πρώτο χρόνο της παραμονής της στην εξουσία. Ήδη από τον Ιούνιο του 1967, οι κυβερνήσεις της Αθήνας και της Άγκυρας είχαν αρχίσει διαπραγματεύσεις, οι οποίες συνεχίστηκαν ουσιαστικά από το σημείο στο οποίο είχαν διακοπεί το 1966.

177 Οι διαπραγματεύσεις είχαν ως κατάληξη τη συνάντηση κορυφής που πραγματοποιήθηκε στον Έβρο στις Σεπτεμβρίου του 1967 και χαρακτηρίσθηκε από πολλούς «ατυχής» ή και «καταστροφική» για την αξιοπιστία της χούντας. Λίγες μόνο ημέρες πριν από τη συνάντηση, η Υπηρεσία Πληροφοριών και Αναλύσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε ετοιμάσει μιαν έκθεση με θέμα «Η Χούντα και το Κυπριακό», προκειμένου να ενημερώσει τους αμερικανούς αξιωματούχους για τη διαπραγματευτική θέση του στρατιωτικού καθεστώτος και τις επιπτώσεις του Κυπριακού στο μέλλον του. Η έκθεση ανέφερε ότι ο Παπαδόπουλος και ο Μακάριος είχαν συμφωνήσει, κατά τη συνάντησή τους στην Κύπρο, τον Αύγουστο, ότι προτιμούν τη λύση της Ένωσης με την παροχή σχετικής αυτονομίας στην τουρκοκυπριακή κοινότητα. Το πρόβλημα ήταν ότι η μεν Τουρκία ήθελε ταυτόχρονα μία βάση δικής της κυριαρχίας (έστω και μέσα στο έδαφος βρετανικής βάσης), ενώ ο Μακάριος και ο Παπαδόπουλος προτιμούσαν μία νατοϊκή βάση, στην οποία θα λειτουργούσαν στρατιωτικές εγκαταστάσεις υπό κοινή ελληνοτουρκική διοίκηση. Ο Χαρίλαος Λαγουδάκης, που είχε συντάξει την έκθεση, υπογράμμιζε πως «η στάση της χούντας θα εξηρτάτο από το ποια θα πίστευε ότι ήταν η πρόθεση των ΗΠΑ», και πρόσθετε, «μπορεί, για παράδειγμα, να συμφωνήσει στην παροχή κυρίαρχης βάσης στην Τουρκία στο πλαίσιο της Ένωσης και να επιβάλει αυτή τη λύση στον Μακάριο (έστω και με πραξικόπημα), εφόσον οι ΗΠΑ είναι έτοιμες να υποστηρίξουν το στρατιωτικό καθεστώς στην Ελλάδα». 597 Η διαπίστωση του Λαγουδάκη αποκτά ιδιαίτερη σημασία, επειδή δείχνει ότι οι αμερικανικές υπηρεσίες πίστευαν πως ο Παπαδόπουλος θα προχωρούσε στην ανατροπή του Μακαρίου αν είχε το «πράσινο φως» της Ουάσιγκτον. Ο έμπειρος αναλυτής προειδοποιούσε βέβαια στο έγγραφό του πως η υλοποίηση του σεναρίου αυτού κινδύνευε να αποτύχει, λόγω της δημοτικότητας του Αρχιεπισκόπου, που θα μπορούσε εύκολα να πυροδοτήσει και στην Ελλάδα κύμα αντιδράσεων και κινητοποιήσεων εναντίον της χούντας. Για το λόγο αυτόν πρόσθετε πως «χωρίς την ενθάρρυνση και την υποστήριξη των ΗΠΑ, η χούντα μάλλον δεν θα κάνει καμία κίνηση στην Κύπρο, που θα μπορούσε να υπονομεύσει τη δύναμή της». Εκείνο πάντως που γίνεται σαφές από την έκθεση είναι ότι η Άγκυρα θεωρούσε, λίγες ημέρες πριν από τη διάσκεψη του Έβρου, πως η χούντα ήταν αξιόπιστος συνομιλητής, με μεγάλα περιθώρια χειρισμών, δεδομένης της λογοκρισίας του Τύπου και της απουσίας κοινοβουλευτικού ελέγχου. 598 Η συνάντηση του Έβρου απογοήτευσε όμως και την Άγκυρα. Οι συνομιλίες κράτησαν τρεις ημέρες και το τι ακριβώς διημείφθη δεν έχει ποτέ αποκαλυφθεί. Μια έκθεση που συντάχθηκε δυο μήνες αργότερα από την Υπηρεσία Αναλύσεων και Πληροφοριών του Στέητ Ντηπάρτμεντ δείχνει πόσο κοντά έφτασαν οι δύο αντιπροσωπίες στην εξεύρεση λύσης του Κυπριακού. Η έκθεση έγραφε ότι «αυτό που δεν θα μάθει ποτέ ίσως η ελληνική κοινή γνώμη είναι η προσφορά της χούντας να διχοτομήσει την Κύπρο και να την μοιραστεί με την Τουρκία, αφού ανατρέψει τον Μακάριο μέσω του στρατηγού Γρίβα και επεκτείνει το καθεστώς της και στη νήσο». Η Τουρκία είχε αυξήσει το τίμημα που επεδίωκε, προκειμένου να δεχτεί την πρόταση, ενώ δεν είχε «αρκετή εμπιστοσύνη στον Παπαδόπουλο ώστε να εγκρίνει το σχέδιό του για το πραξικόπημα, που θα κατέληγε στην "άμεση Ένωση"». 599 Ο αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, που πληροφορήθηκε όσα διημείφθησαν κατά την αποτυχημένη διάσκεψη του Έβρου, επιβεβαιώνει το γεγονός ότι ο Παπαδόπουλος πρότεινε στους τούρκους συνομιλητές του την ανατροπή του Μακαρίου και διπλή Ένωση. Κατά τον Τάλμποτ, το μοναδικό εμπόδιο ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης από την πλευρά της Άγκυρας. 600 Από την έκθεση του Στέητ Ντηπάρτμεντ και τις περιγραφές των Αμερικανών δεν προκύπτει σαφώς σε ποια στιγμή διατυπώθηκε αυτή η πρόταση. Ο Παπαδόπουλος είχε πάντως μία κατ' ιδίαν συνομιλία με τον τούρκο υπουργό των Εξωτερικών Τσαγλαγιανγκίλ, κατά τη δεύτερη φάση της διάσκεψης στην Αλεξανδρούπολη.

178 Κατά τη διάρκεια των επίσημων συνομιλιών, ο πρωθυπουργός του καθεστώτος Κόλλιας θέλησε να πείσει τον τούρκο ομόλογό του Ντεμιρέλ να δεχτεί την αρχή της Ένωσης, με αντάλλαγμα τη στρατιωτική βάση της Δεκέλειας. Ο Κόλλιας πίστευε ότι οι Βρετανοί θα μεταβίβαζαν την κυριότητα της βάσης, μετά την Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, και προσφέρθηκε να τεθεί αυτή είτε υπό νατοϊκή είτε υπό τουρκική κυριαρχία. Η αφελής πρότασή του συνάντησε την άμεση αντίδραση του Ντεμιρέλ, ο οποίος δήλωσε απερίφραστα πως η Ένωση δεν αποτελούσε πλέον λύση του προβλήματος. Σύμφωνα με την τουρκική εκδοχή, η Άγκυρα θεωρούσε ότι είχε επιτευχθεί στις προηγούμενες ελληνοτουρκικές συνομιλίες κατά τη διετία κατ' αρχήν συμφωνία ότι η Ένωση δεν αποτελούσε πλέον εφικτή λύση. Σύμφωνα με την τουρκική εκδοχή για το τι είχε συμφωνηθεί στις συνομιλίες αυτές, η Αθήνα και η Άγκυρα είχαν καταλήξει στην ανάγκη αναζήτησης εναλλακτικών λύσεων, όπως τη δημιουργία ξεχωριστών καντονίων ή τη συγκυριαρχία Ελλάδας και Τουρκίας επί της Κύπρου. 601 Συνεπώς, η διάσκεψη εξελίχθηκε σε αντιπαράθεση, όταν ο Ντεμιρέλ δήλωσε ότι αν η Ελλάδα θελήσει να επιβάλει την Ένωση με τη χρήση βίας, η Τουρκία θα απαντήσει με τον ίδιο τρόπο. Στο σημείο αυτό παρενέβη ο Παπαδόπουλος, ο οποίος μίλησε απότομα στον Κόλλια και τον κατέστησε υπεύθυνο για την αρνητική εξέλιξη των διαπραγματεύσεων. Ο Κόλλιας είχε χειριστεί με αδεξιότητα τις συνομιλίες και απέδειξε την παντελή έλλειψη διπλωματικής εμπειρίας, αφού αντιμετώπιζε όλα τα προβλήματα εξωτερικής πολιτικής από εξαιρετικά νομικιστική σκοπιά, απόρροια ασφαλώς της παιδείας και επαγγελματικής του απασχόλησης στον δικαστικό τομέα. Η αποτυχία της διάσκεψης του Έβρου πάγωσε το κλίμα ανάμεσα στην Αθήνα και την Άγκυρα. Λίγο μετά, η τουρκική αεροπορία άρχισε συστηματικές παραβιάσεις του ελληνικού εθνικού εναέριου χώρου στο Αιγαίο, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις της ελληνικής κυβέρνησης. Η Ουάσιγκτον και το ΝΑΤΟ είχαν ανησυχήσει από την τουρκική κλιμάκωση, που την ερμήνευσαν ως προσπάθεια άσκησης πίεσης στην Αθήνα για να δεχτεί τους τουρκικούς όρους για τη διαπραγμάτευση στο Κυπριακό. Η συνάντηση του Κωνσταντίνου με τον Τζόνσον Ο Κωνσταντίνος επισκέφθηκε την αμερικανική πρωτεύουσα στις 11 και 12 Σεπτεμβρίου. Ο πρόεδρος Τζόνσον είχε μία κατ' ιδίαν συνάντηση μαζί του, και εν συνεχεία του παρέθεσε γεύμα εργασίας. Η συζήτηση περιστράφηκε γύρω από τις εσωτερικές εξελίξεις στην Ελλάδα, χωρίς ποτέ να γίνει γνωστό τι ακριβώς διημείφθη στην ιδιαίτερη συζήτηση των δύο ηγετών. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ είχε ετοιμάσει πολυσέλιδο έγγραφο για τον Τζόνσον, που περιέγραφε την κατάσταση στην Αθήνα και περιείχε τα κύρια σημεία τα οποία θα έπρεπε να αναπτύξει στον συνομιλητή του. Από το έγγραφο αυτό είναι πρόδηλο ότι ο Τζόνσον αποθάρρυνε τον έλληνα μονάρχη και του συνέστησε να επιδείξει αυτοσυγκράτηση έναντι των συνταγματαρχών. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ντην Ρασκ σε προσωπικό σημείωμά του προς τον Τζόνσον έγραφε πως «κύριος στόχος της επίσκεψής του είναι να εξηγήσει τους σκοπούς της κυβέρνησης που ήλθε στην εξουσία την 21η Απριλίου 1967 και να εξασφαλίσει την κατανόηση και την υποστήριξη των ΗΠΑ για την κυβέρνηση αυτή. Την ίδια στιγμή θα ζητήσει προεδρικές διαβεβαιώσεις για την υποστήριξη των ΗΠΑ, σε περίπτωση που θα συγκρουστεί με τη χούντα». 602 Ο Ρασκ πίστευε ότι «πρέπει να προειδοποιήσουμε (τον Κωνσταντίνο) να μην ωθήσει τα πράγματα σε σημείο που να προκαλέσει αντιπαράθεση με το καθεστώς, γιατί δεν θέλουμε να δούμε ένοπλη σύρραξη στην Ελλάδα και δεν θέλουμε να επέμβουμε στρατιωτικά για λογαριασμό του». Ο αμερικανός υπουργός πρότεινε ακόμη να δοθούν ορισμένοι από τους εξοπλισμούς που είχαν μπλοκαριστεί εξαιτίας του πραξικοπήματος, ώστε να ενισχυθεί η θέση του βασιλέα. Στο σημείωμά

179 του προς τον Τζόνσον υπογράμμιζε εν κατακλείδι πως η συνάντηση της 11ης Σεπτεμβρίου «σας δίνει την ευκαιρία να διαβεβαιώσετε τον βασιλέα ότι τον υποστηρίζουμε, αλλά την ίδια στιγμή να τον αποθαρρύνετε από το να προχωρήσει σε σύγκρουση με τη χούντα». 603 Σε άλλο σημείωμα του Στέητ Ντηπάρτμεντ, που περιείχε μια σειρά από θέσεις και επιχειρήματα για ενημέρωση του προέδρου, οι υπεύθυνοι για τις ελληνικές υποθέσεις προειδοποιούσαν τον Τζόνσον πως ο Κωνσταντίνος θα του ζητούσε τη βοήθειά του για τη μεταφορά του ιδίου και της οικογενείας του σε άλλη χώρα, σε περίπτωση που κινδύνευε η ζωή τους κατά τη διάρκεια μιας κρίσης. Σύμφωνα με το σημείωμα, ο Τζόνσον θα έπρεπε να απαντήσει ότι «εφόσον η ζωή του βασιλέα και της οικογενείας του κινδύνευε σε περίπτωση σύρραξης, θα ασκήσουμε την επιρροή μας για να εξασφαλίσουμε την ασφάλειά τους. Λόγω των κινδύνων που θα αντιμετωπίσουν όμως τα μέλη της βασιλικής οικογενείας, δεν θα προσπαθήσουμε να τα μεταφέρουμε χωρίς την έγκριση της χούντας». Σύμφωνα με το ίδιο σημείωμα, ο Τζόνσον θα έπρεπε να αποκλείσει εντελώς αμερικανική στρατιωτική επέμβαση υπέρ του βασιλέα. Η μόνη, ασαφής, υπόσχεση που θα έπρεπε να δώσει ήταν ότι θα εξέταζε το ενδεχόμενο να μετακινηθεί ο Έκτος Στόλος στα ελληνικά χωρικά ύδατα, ώστε να ασκηθεί πολιτική πίεση προς τη χούντα. Και στην περίπτωση αυτή, όμως, το Στέητ Ντηπάρτμεντ καλούσε τον αμερικανό ηγέτη να υποσχεθεί απλώς ότι «θα έπαιρνε τη σχετική απόφαση υπό το φως των σχετικών εξελίξεων». 604 Ο Κωνσταντίνος ζήτησε από τον Τζόνσον και τον Ρασκ να καταστρώσουν από κοινού σχέδιο και πρότεινε μεταξύ άλλων: την απόβαση αμερικανών πεζοναυτών, εις ένδειξιν υποστήριξης από τις ΗΠΑ του βασιλικού κινήματος την τοποθέτηση του Έκτου Στόλου στα ελληνικά χωρικά ύδατα δήλωση υποστήριξης της Ουάσιγκτον της προσπάθειάς του για επάνοδο της χώρας στη συνταγματική νομιμότητα. Ο Τζόνσον ακολούθησε τις εισηγήσεις των υπηρεσιακών παραγόντων και τόνισε κατηγορηματικά πως «η στρατιωτική παρέμβαση δεν είναι εφικτή». 605 Ο βασιλέας ζήτησε τη συνδρομή των Αμερικανών για την μεταφορά της οικογενείας του εκτός Ελλάδος, καθώς επίσης και έναν καλύτερο ασύρματο από αυτόν που ήδη είχε, ώστε να μπορεί να επικοινωνεί με τους εμπίστους του αξιωματικούς και την αμερικανική πρεσβεία κατά τη διάρκεια κρίσης. Για αρκετές εβδομάδες μετά την επίσκεψή του στις ΗΠΑ, ο Κωνσταντίνος ρωτούσε τον αμερικανό πρέσβη στην Αθήνα «αν έφθασε το ειδικό πακέτο, για το οποίο είχα μιλήσει με τον Τζόνσον». Αμέσως μετά την άφιξή του από τις ΗΠΑ, ο Κωνσταντίνος άρχισε να έχει επαφές με ανώτατους αξιωματικούς και να σχεδιάζει το αντιπραξικόπημα, που όμως δεν ήταν και τόσο μυστικό. Σε συνομιλία του με τον Τάλμποτ αποκάλυψε ότι ο Παπαδόπουλος τον πλησίασε και του έθεσε, εν είδει τελεσιγράφου, το ζήτημα της προαγωγής του στη θέση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης. Όταν ο Κωνσταντίνος απέρριψε την ιδέα, ο ισχυρός άνδρας της χούντας του ανέφερε («με κάθε ειλικρίνεια», όπως χαρακτηριστικά είπε) ότι κυκλοροφούν έντονα φήμες ότι θα εκδηλωθεί βασιλικό κίνημα στα μέσα Οκτωβρίου. Ο βασιλέας γέλασε και του απάντησε «πιστεύετε πραγματικά ότι θέλω να αναλάβω την ευθύνη για όλα τα προβλήματα και τους πονοκεφάλους για τα λάθη που είναι δικά σας;» Η συζήτηση σταμάτησε στο σημείο αυτό, αλλά ο Κωνσταντίνος έλαβε σοβαρά υπ' όψιν του τις έμμεσες απειλές του συνομιλητή του. 606

180 Ορισμένοι στρατηγοί με τους οποίους μιλούσε τακτικά ο Κωνσταντίνος έμοιαζαν αποφασισμένοι, προς στιγμήν, να αναλάβουν δράση εναντίον των συνταγματαρχών. Ο στρατηγός Περίδης που ηγείτο του ισχυρού Τρίτου Σώματος Στρατού με έδρα τη Θεσσαλονίκη εξερράγη για παράδειγμα όταν έμαθε ότι ο Παρασκευόπουλος ήθελε να γίνει αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και ζήτησε να συγκληθεί το συμβούλιο των στρατηγών για να αποφασίσει τη στάση που θα κρατούσε. Ο μονάρχης του υπενθύμισε όμως τι συνέβη τη 21η Απριλίου και τον ρώτησε αν θα ήταν φρόνιμο να δοθεί η ευκαιρία στη χούντα να αιχμαλωτίσει όλους μαζί τους στρατηγούς που θα βρίσκονταν σε ένα δωμάτιο. Ο υπουργός Άμυνας Σπαντιδάκης, που είχε προδώσει το παλάτι το βράδυ του πραξικοπήματος, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα και ζήτησε την έγκριση του βασιλέα για να δώσει την εντολή για αντικίνημα. Ο Κωνσταντίνος του είπε «να φύγει, να ηρεμήσει και να γυρίσει σε 1-2 ημέρες για να ξανασυζητήσουν το θέμα». 607 Μία εβδομάδα αργότερα, ο Σπαντιδάκης επισκέφθηκε πάλι το παλάτι και πρότεινε να συλλάβει αμέσως τον Παπαδόπουλο για να εισπράξει την ειρωνική απάντηση του βασιλέα: «Με τι ακριβώς θα τον συλλάβετε;» Ο Παττακός και ο Μακαρέζος επισκέφθηκαν και εκείνοι τον Κωνσταντίνο και του ζήτησαν επίμονα να αναθέσει την αντιπροεδρία της κυβέρνησης στον Παπαδόπουλο. Ο Παττακός δήλωσε, με το χαρακτηριστικό του ύφος, ότι «ο Παπαδόπουλος είναι καλύτερος από εμένα». 608 Ο βασιλέας εκμυστηρεύθηκε στον Τάλμποτ ότι είχε δώσει εντολή στον στρατηγό Κόλλια, αρχηγό του Πρώτου Σώματος Στρατού να ετοιμάσει σχέδιο αντίδρασης, σε περίπτωση που οι συνταγματάρχες επιχειρούσαν να αναλάβουν εξ ολοκλήρου την εξουσία και να θέσουν το θρόνο εντελώς στο περιθώριο. Ανάλογη συνομιλία είχε και με τον στρατηγό Περίδη, ο οποίος, αν και πιστός στο παλάτι, είχε δηλώσει σε αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο πως η επιτυχία βασιλικού κινήματος ήταν εξαιρετικά αμφίβολη. 609 Ορισμένα μέλη της χούντας είχαν πληροφορηθεί πως ο βασιλέας και οι συνεργάτες του είχαν αποφασίσει να εκμεταλλευθούν την παρέλαση της 28ης Οκτωβρίου για να κάνουν το κίνημα που σχεδίαζαν. Ο Παπαδόπουλος, ο αρχηγός Στρατού Αγγελής και ο αντισυνταγματάρχης Μπαλόπουλος του ανέφεραν τις φήμες αυτές και μίλησαν με σκληρό τρόπο για τους στρατηγούς που ερωτοτροπούσαν με την ιδέα αυτή. Ο Κωνσταντίνος τους μίλησε απότομα και πίστεψε ότι τους έδωσε το μήνυμα πως δεν θα ανεχτεί να χάσει εντελώς τον έλεγχο του στρατού. Σε συνομιλία του με τον Τάλμποτ αποκάλυψε ότι δεν ήταν έτοιμος για στρατιωτική ενέργεια μέσα στον Οκτώβριο. Ήταν όμως ανίσχυρος γιατί σκεπτόταν ότι θα έπρεπε μάλλον να κινηθεί πριν από το τέλος του 1967, οπότε ήταν σχεδόν βέβαιο ότι η χούντα θα αποστράτευε μιαν ομάδα από έμπιστούς του στρατηγούς. 610 Η Ουάσιγκτον απορρίπτει τα αιτήματα του βασιλέα Καθώς οι εβδομάδες περνούσαν, ο Κωνσταντίνος διαπίστωνε πως η επίσκεψή του στον Λευκό Οίκο είχε αποδειχτεί άκαρπη. Σε συνάντησή του με τον Τάλμποτ ρώτησε, τρίτη φορά, αν είχε επιτέλους φτάσει το «πακέτο» που ανέμενε από την Ουάσιγκτον μετά τις συνομιλίες του με τον αμερικανό πρόεδρο. Οι απαντήσεις που πήρε ήταν κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικές. Όσον αφορά τον επικοινωνιακό εξοπλισμό που ήθελε ο Κωνσταντίνος για να μπορεί να επικοινωνεί με τους στρατηγούς του και την Ουάσιγκτον, σε περίπτωση κρίσης, η αμερικανική κυβέρνηση δεν ήταν διατεθειμένη να τον προμηθεύσει. Ο Τάλμποτ εξήγησε ότι με τον εξοπλισμό που υπήρχε στο παλάτι ο Κωνσταντίνος θα μπορούσε να μεταδώσει στην κυβέρνηση των ΗΠΑ όποιο μήνυμα ήθελε μέσα από το αμερικανικό δίκτυο επικοινωνιών. Ο Τάλμποτ παρατήρησε εξάλλου ότι τον εξοπλισμό θα τον χρησιμοποιούσε η

181 Φρειδερίκη που «είχε μανία με τα ηλεκτρονικά». 611 Με αυστηρό ύφος, ο Τάλμποτ τόνισε στον 27χρονο μονάρχη πως «σε περίπτωση κρίσης δεν θα πρέπει να περιμένει ότι ο Έκτος Στόλος θα έλθει αμέσως» για να τον βοηθήσει. Του εξήγησε ότι ο Λευκός Οίκος δεν μπορούσε να δεσμευθεί εκ των προτέρων για τις κινήσεις του Στόλου και ότι, εν πάση περιπτώσει, θα έπρεπε να είχε καταλάβει από τις συναντήσεις του στην Ουάσιγκτον ότι «δεν έχει νόημα να σκέπτεται ότι μπορεί να υπάρξει στρατιωτική παρέμβαση των ΗΠΑ στην Ελλάδα». Ο Κωνσταντίνος επέμενε όμως και ρώτησε τον επισκέπτη του αν ο αμερικανός υπουργός των Εξωτερικών είχε προτείνει κάποιο συγκεκριμένο σχέδιο δράσης. Ο Τάλμποτ του απάντησε ότι δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να προτείνει ο Ρασκ κοινό σχέδιο δράσης. 612 Ο βασιλέας θα πρέπει να κατάλαβε τότε ότι δεν έπρεπε να περιμένει καμία πρακτική βοήθεια από την Ουάσιγκτον. Η μεσολάβηση του Βανς και η απομάκρυνση της μεραρχίας Το Κυπριακό έθεσε σε δεύτερη μοίρα την αντιπαράθεση των ανακτόρων με τη χούντα, παίρνοντας διαστάσεις επείγουσας κρίσης στα μέσα Νοεμβρίου. Το θέμα ξέσπασε με την απόφαση του Γρίβα να αρχίσει περιπολίες της Εθνικής Φρουράς και της κυπριακής Αστυνομίας στο χωριό Άγιοι Θεόδωροι, παρά τις αντίθετες προτροπές αξιωματούχων του ΟΗΕ που ανησυχούσαν για τον κίνδυνο επεισοδίων. Οι τρεις πρώτες περίπολοι δεν συνάντησαν καμία αντίσταση από τον τουρκοκυπριακό πληθυσμό. Στις 15 Νοεμβρίου όμως σημειώθηκαν εχθροπραξίες ανάμεσα στους άνδρες του Γρίβα και τις τουρκοκυπριακές δυνάμεις. Η έκθεση της ειρηνευτικής δύναμης του ΟΗΕ επέρριψε ευθύνη στους Τουρκοκυπρίους, γιατί εκείνοι άρχισαν πρώτοι να πυροβολούν. Ήταν σαφές ότι ο Γρίβας, με τη σύμφωνη γνώμη του Μακαρίου, ήθελε να κάνει επίδειξη δύναμης στον τουρκοκυπριακό πληθυσμό. Σε λίγα 24ωρα οι εχθροπραξίες είχαν επεκταθεί στο χωριό Κοφίνου. Στις 18 Νοεμβρίου, τα επεισόδια εξαπλώθηκαν στη Λευκωσία και τουρκικά αεροσκάφη πέταξαν πάνω από την πόλη. Οι υπηρεσίες της Ουάσιγκτον επεσήμαναν μετακινήσεις τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή της Μερσίνας, απέναντι από την Κύπρο, και την παρουσία είκοσι πέντε βομβαρδιστικών στη βάση Ινσιρλίκ κοντά στα Άδανα. Ο Τάλμποτ πληροφορήθηκε ότι η χούντα της Αθήνας ήταν διχασμένη όσον αφορά τη στάση που θα κρατούσε. Ο πρωθυπουργός Κόλλιας, ο αρχηγός Στρατού Αγγελής, οι υπουργοί Άμυνας και Εσωτερικών Σπαντιδάκης και Παττακός υποστήριζαν ότι έπρεπε αμέσως να προχωρήσουν σε επίθεση-έκπληξη εναντίον τουρκικών βάσεων, διότι ήταν ο μόνος τρόπος να κερδίσουν έναν πόλεμο με την Τουρκία. Ο Παπαδόπουλος όμως ήταν αντίθετος προς αυτήν την επιλογή. 613 Η ηγεσία της χούντας συμφωνούσε πάντως ότι ο Γρίβας έπρεπε να φύγει από την Κύπρο, διότι δεν είχε υπακούσει στις εντολές της Αθήνας, παραβιάζοντάς τες στην περίπτωση της επιχείρησης στους Αγίους Θεοδώρους. Ο Τάλμποτ ήλθε σε επαφή με τον Κόλλια και τον Σπαντιδάκη, αλλά δεν μπόρεσε να τους πείσει για την κρισιμότητα της κατάστασης. Μπόρεσε όμως να πείσει τον βασιλέα, ο οποίος ζήτησε από το υπουργείο Άμυνας (παρά τις αντιρρήσεις του Κόλλια, ο οποίος με τη νομικιστική αντίληψή του επέμενε ότι έπρεπε να ερωτηθεί πρώτα ο Μακάριος ως αρχηγός ανεξάρτητου κράτους) να στείλει εντολή στον Γρίβα να αποχωρήσει από τα δυο χωριά και να σταματήσει αμέσως τις εχθροπραξίες. Ο Γρίβας όμως σε συνεννόηση με τον Μακάριο και τον κύπριο υπουργό των Εσωτερικών Γεωργακατζή, συνέχισε τις περιπολίες παραβιάζοντας την εντολή της Αθήνας. Ύστερα από νέα παρέμβαση του Κωνσταντίνου, ο Γρίβας ανακλήθηκε στην ελληνική πρωτεύουσα, όπου και έφτασε στις 19 Νοεμβρίου. Την ίδια ημέρα, ο τούρκος υπουργός των Εξωτερικών Τσαγλαγιανγκίλ κάλεσε στην κατοικία του τον αμερικανό πρέσβη στην Τουρκία Πάρκερ Χαρτ και του εξήγησε πως η κυβέρνησή του ήταν αποφασισμένη να φθάσει στα άκρα εάν η Αθήνα δεν αποδεχόταν τους όρους ενός τελεσιγράφου

182 που είχε ήδη λάβει. Ο Χαρτ ζήτησε από τον Τσαγλαγιανγκίλ να αμβλύνει κάπως τους όρους και συνέταξαν από κοινού ένα προσχέδιο ελληνοτουρκικής συμφωνίας που προέβλεπε ότι: 1) Η Τουρκία θα ανανέωνε τη δέσμευσή της να σεβαστεί την ακεραιότητα και την κυριαρχία της κυπριακής Δημοκρατίας. 2) Όλες οι ελληνικές και τουρκικές δυνάμεις που δεν προβλέπονταν από τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου θα αποχωρούσαν. 3) Η ειρηνευτική δύναμη του ΟΗΕ θα εξακρίβωνε την αποχώρηση των δυνάμεων αυτών και θα αφόπλιζε πολίτες ή οργανώσεις που δεν είχαν το δικαίωμα να φέρουν όπλα. 4) Θα καταβάλλονταν αποζημιώσεις στους Τουρκοκυπρίους που είχαν σκοτωθεί στους Αγίους Θεοδώρους και στην Κοφίνου. 5) Θα ελαμβάνοντο ειδικά μέτρα ασφαλείας για την προστασία των Τουρκοκυπρίων. 614 Το προσχέδιο αυτό αποτελούσε καλύτερη εκδοχή του τελεσιγράφου που είχε στείλει λίγο νωρίτερα η Άγκυρα (στις 17 Νοεμβρίου) στην ελληνική κυβέρνηση, με το οποίο απαιτούσε την απομάκρυνση του Γρίβα και των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων από τη νήσο, χωρίς να κάνει λόγο για απομάκρυνση τουρκικών δυνάμεων. Ο Σάυρους Βάνς, που διορίστηκε λίγες ημέρες αργότερα ειδικός απεσταλμένος του προέδρου Τζόνσον, ακολούθησε κατά γράμμα τα πέντε σημεία του προσχεδίου που είχαν συντάξει ο τούρκος υπουργός και ο αμερικανός πρέσβης στην Άγκυρα. Ακολούθησαν τρεις ημέρες διαπραγματεύσεων με παρεμβάσεις των Βρετανών, των Καναδών και του Γενικού Γραμματέα του NATO Μάνλιο Μπρόζιο. Ο αμερικανός πρέσβης στη Λευκωσία Μπέλτσερ επισκέφθηκε μαζί με τους πρέσβεις του Καναδά και της Μεγάλης Βρετανίας τον Μακάριο και του έδειξαν το αμερικανοτουρκικό προσχέδιο. Ο Αρχιεπίσκοπος φάνηκε ικανοποιημένος και τους εξήγησε ότι ήταν πάντοτε σύμφωνος με την απομάκρυνση των μη κυπριακών στρατιωτικών δυνάμεων, άσχετα αν ήταν ελληνικές ή τουρκικές, αλλά δεν ήθελε να πάρει εκείνος την ευθύνη, γιατί «θα τον κατηγορούσαν ότι ήταν προδότης και ότι "πούλησε" την Ελλάδα». Ο Μακάριος πρόσθεσε πως θα δεχόταν την απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας, εφόσον η κυβέρνηση των Αθηνών ανελάμβανε την πρωτοβουλία και δεχόταν τους τουρκικούς όρους. 615 Αποτελεί ίσως ιστορική ειρωνεία το γεγονός ότι το Στέητ Ντηπάρτμεντ προσπάθησε να βρει τον Μπέλτσερ και να του δώσει την εντολή να μη δείξει το σχέδιο στον Μακάριο, για να μην το δώσει εκείνος στη δημοσιότητα και το υπονομεύσει όπως είχε κάνει με το σχέδιο Άτσεσον. Ο Μπέλτσερ βρισκόταν όμως ήδη στο προεδρικό μέγαρο και οι προϊστάμενοί του στην Ουάσιγκτον ένιωσαν ιδιαίτερη ανακούφιση τις επόμενες ημέρες, όταν διαπίστωσαν ότι ο κύπριος πρόεδρος δεν είχε την πρόθεση να τορπιλλίσει το σχέδιο. 616 Ο Μακάριος ήταν συνεπώς ενήμερος αλλά και σύμφωνος για την απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας, που ήταν ουσιαστικά ο κύριος όρος της Άγκυρας. Οι αμερικανοί διπλωμάτες υποψιάζονταν από καιρό ότι ο κύπριος ηγέτης επιθυμούσε κατά βάθος την αποχώρηση των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων, που τις θεωρούσε «κράτος εν κράτει», παράγοντα που περιόριζε την εξουσία του στη μεγαλόνησο. Καθ' όλη τη διάρκεια της αμερικανικής μεσολάβησης, ο Μακάριος όχι μόνο δεν διατύπωσε καμία αντίρρηση για την απομάκρυνση της μεραρχίας, αλλά φαινόταν να την υποστηρίζει, ζητώντας ταυτόχρονα και την απομάκρυνση των δυνάμεων της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ που προβλέπονταν από τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Ο ρόλος του Αρχιεπισκόπου κατά τη διάρκεια της κρίσιμης περιόδου δεν έχει ποτέ αποσαφηνιστεί, ενώ η απόφαση για την απομάκρυνση έχει έκτοτε χρεωθεί μόνον στην τότε ελληνική κυβέρνηση. Το πρωί της 23ης Νοεμβρίου, η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ αποφάσισε ότι ο ελληνοτουρκικός πόλεμος ήταν σχεδόν αναπόφευκτος και πρότεινε στον πρόεδρο Τζόνσον να επιλέξει ανάμεσα σε

183 δυο λύσεις: ή να προσκαλέσει τον βασιλέα Κωνσταντίνο και τον τούρκο πρόεδρο Σουνέι στην Ουάσιγκτον για διαπραγματεύσεις ή να στείλει στην περιοχή ειδικό προεδρικό απεσταλμένο. Ο υπουργός των Εξωτερικών Ντην Ρασκ προτίμησε τη λύση του απεσταλμένου και ύστερα από τηλεφωνική επικοινωνία με τον Τζόνσον αποφασίστηκε να σταλεί στην περιοχή ο πρώην υφυπουργός Άμυνας Σάυρους Βανς, ο οποίος είχε αποχωρήσει από την κυβέρνηση και εργαζόταν σε δικηγορική εταιρεία της Νέας Υόρκης. Ο Βανς είχε υπηρετήσει στην κυβέρνηση Τζόνσον και είχε τη φήμη ανθρώπου που μπορούσε να φέρει εις πέρας δύσκολες αποστολές. Ο Τζόνσον του είχε απόλυτη εμπιστοσύνη, πράγμα που αποδείχθηκε κατά την εξέλιξη της αποστολής, μια και ο αμερικανός πρόεδρος του είχε δώσει πλήρη δικαιοδοσία να χειριστεί την κρίση όπως εκείνος έκρινε. Ο αναπληρωτής υπουργός των Εξωτερικών Νικ Κάτζενμπαχ τηλεφώνησε στον Βανς την παραμονή της Ημέρας των Ευχαριστιών και του ζήτησε να αναλάβει τη δύσκολη αυτή αποστολή. Ο Βανς δεν είχε ακούσει απολύτως τίποτα για την κρίση στην Κύπρο και νόμιζε αρχικά ότι ο Κάτζενμπαχ αστειευόταν. Μεσολάβησαν αρκετά τηλεφωνήματα ώστε να πεισθεί τελικώς να αναχωρήσει την ίδια ημέρα από τη Νέα Υόρκη μαζί με τον Τζων Γουώλς, που εργαζόταν στο προσωπικό γραφείο του υπουργού των Εξωτερικών, με έναν ειδικό για την Ελλάδα και την Τουρκία και μια γραμματέα. Το Στέητ Ντηπάρτμεντ έστειλε αεροσκάφος τύπου ΚC135 για να παραλάβει τον Βανς. Στο αεροσκάφος βρισκόταν ο υφυπουργός Μπατλ, ο οποίος ενημέρωσε τον Βανς για το Κυπριακό και την τρέχουσα κρίση επί μία περίπου ώρα και ενώ το αεροσκάφος ήταν σταθμευμένο στην πίστα του αεροδρομίου Λα Γκουάρντια. Η Αθήνα και η Λευκωσία είχαν απαντήσει θετικά στα τηλεγραφήματα της Ουάσιγκτον, με τα οποία τους ζητούσαν να δεχτούν τον Βανς. Η Άγκυρα καθυστερούσε εσκεμμένα την απάντησή της, ενισχύοντας την πεποίθηση των αμερικανικών υπηρεσιών πως οι τουρκικές δυνάμεις θα άρχιζαν την απόβαση στην Κύπρο τα ξημερώματα της επομένης. Το τουρκικό O.K. δόθηκε τελικά αργά το απόγευμα (ώρα Νέας Υόρκης) και το αεροσκάφος του Βανς άρχισε να πετάει προς την Άγκυρα. Οι δεκατέσσερις ώρες της απευθείας πτήσης του έδωσαν μια μοναδική ευκαιρία να μελετήσει την ιστορία του Κυπριακού, που έως τότε την γνώριζε μόνον από τις εφημερίδες. Οι Τούρκοι ενημέρωσαν το Στέητ Ντηπάρτμεντ ότι το αεροσκάφος δεν θα έπρεπε να προσγειωθεί στο πολιτικό αεροδρόμιο της Άγκυρας, γιατί υπήρχε ο κίνδυνος εκδηλώσεων διαμαρτυρίας από τούρκους πολίτες εναντίον της αμερικανικής παρέμβασης στο Κυπριακό. Οι Τούρκοι εξήγησαν ότι η εμπειρία της παρέμβασης του προέδρου Τζόνσον το 1964, που είχε αποτρέψει την εισβολή στην Κύπρο, είχε «πληγώσει» βαθύτατα την τουρκική κοινή γνώμη. 617 Με τον τρόπο αυτό, η Άγκυρα διεμήνυσε ότι το 1967 θα ήταν διαφορετικό από το 1964 και ότι δεν θα υποχωρούσε στις αμερικανικές πιέσεις χωρίς να ικανοποιήσει τους στόχους της. Ήταν απλή κίνηση άσκησης ψυχολογικής πίεσης, η οποία επηρέασε τη διαπραγμάτευση του αμερικανού μεσολαβητή. Ο Μπατλ, ο οποίος συντόνιζε την αποστολή του Βανς από το Στέητ Ντηπάρτμεντ, είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο πρόεδρος Τζόνσον δεν θα έπρεπε να αναμειχθεί προσωπικά, τουλάχιστον στο βαθμό που το είχε πράξει το «Το γεγονός ότι ο Τζόνσον είχε ασκήσει πίεση πριν από μερικά χρόνια είχε σοβαρές πολιτικές προεκτάσεις στην Τουρκία», αφηγείται ο Μπατλ και συμπληρώνει: «Ήμασταν πολύ προσεκτικοί στη χρήση της δύναμης και του κύρους του προέδρου, γιατί φοβόμασταν ότι θα λειτουργούσε ως μπούμερανγκ... Ήμασταν λοιπόν αρκετά προσεκτικοί. Εισηγηθήκαμε την πιο επιλεκτική χρήση του ονόματος και της εξουσίας του προέδρου σε σχέση με το 1964». 618 Η απόφαση του Στέητ Ντηπάρτμεντ να μην ασκήσει υπερβολική πίεση στην Άγκυρα για να μη δημιουργήσει προβλήματα στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις αντικατόπτριζε τη σαφή αλλαγή της αμερικανικής πολιτικής στο Κυπριακό. Από την άκομψη και σκληρή παρέμβαση του Τζόνσον προς την Τουρκία το 1964, η Ουάσιγκτον στράφηκε το 1967 στη διακριτική μεσολάβηση, χωρίς την προσωπική ανάμειξη του προέδρου, και αργότερα, το 1974, στην εσκεμμένη αποστασιοποίηση κατά

184 τη διάρκεια της κρίσης. Ο αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα ενοχλήθηκε από την απόφαση της Ουάσιγκτον να υιοθετήσει ουσιαστικά το τουρκικό τελεσίγραφο. Σε επείγον τηλεγράφημά του προς το Στέητ Ντηπάρτμεντ και τον Βανς, ο Τάλμποτ έγραφε: «Με όλο το σεβασμό, ένας άλλος τρόπος να σταματήσει ο πόλεμος είναι να μην τον αρχίσει η Τουρκία. Δεν θέλω να σχολιάσω το συγκεκριμένο σχέδιο... αλλά τη γενική ιδέα πως ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί η ειρήνη είναι να δεχτεί η Ελλάδα τους τουρκικούς όρους μέσα σε λίγες ώρες». Ο Τάλμποτ συμπλήρωνε: «Εδώ και μία εβδομάδα οι Τούρκοι εκβιάζουν τους Έλληνες να συνθηκολογήσουν σε ένα ζήτημα που όλοι πιστεύουν ότι μπορεί να λυθεί μέσω διαπραγματεύσεων και όχι υπό την απειλή των όπλων». 619 Ο αμερικανός πρέσβης υπογράμμιζε ακόμη ότι η Τουρκία δεν είχε το δικαίωμα της μονομερούς επέμβασης στην Κύπρο. «Κατανοώ το γεγονός πως η Τουρκία επικαλείται την "τιμή του έθνους" για να δικαιολογήσει τη στάση της», έγραφε και συμπλήρωνε: «Στην ιστορία των πολέμων η "τιμή του έθνους" είναι πάντοτε η δικαιολογία που χρησιμοποιεί μια χώρα για να εξαπολύσει στρατιωτική επίθεση εναντίον μιας άλλης». Ο Τάλμποτ ζητούσε από τον Βανς να πιέσει με κάθε τρόπο την Άγκυρα να μην κλιμακώσει τις απειλές για πολεμική αναμέτρηση και να προσφύγει στους διεθνείς οργανισμούς. 620 Ο υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ Ντην Ρασκ αγνόησε το τηλεγράφημα του Τάλμποτ και έστειλε σαφείς οδηγίες προς τις πρεσβείες της Αθήνας, της Άγκυρας και της Λευκωσίας, με τις οποίες τους ζητούσε να αγνοήσουν τις όποιες πολιτικές επιπτώσεις στην κάθε χώρα, προκειμένου να αποφευχθεί ο ελληνοτουρκικός πόλεμος. Οι οδηγίες του Ρασκ εστάλησαν με την εντολή να διαβαστούν μόνο από τους τρεις αμερικάνους πρέσβεις και κανέναν άλλον: «Δεν χρειάζεται να υπογραμμίσω πόσο μεγάλη θα είναι για εμάς και το NATO η καταστροφή που θα προκληθεί, αν η Ελλάδα και η Τουρκία αποδυθούν σε πολεμική αναμέτρηση... Όταν έρχεστε σε επαφή με την κυβέρνηση της χώρας στην οποία υπηρετείτε, θα πρέπει να δείτε τι μπορεί να κάνει για να αποτραπεί ο πόλεμος και να μην ασχολείστε χωρίς λόγο με το αν οι διμερείς μας σχέσεις θα είναι τόσο άνετες όσο θα θέλατε στο μέλλον. Ο καθένας από εσάς θα πρέπει να πείσει την κυβέρνηση με την οποία συνομιλεί να κάνει τη μεγαλύτερη δυνατή προσπάθεια για να διασωθεί η ειρήνη. Οι κίνδυνοι είναι τόσο μεγάλοι, ώστε να καθιστούν το μέλλον των διμερών μας σχέσεων υποδεέστερο από την αποτροπή του πολέμου». Ο αμερικανός υπουργός πρόσθετε με εξαιρετική σαφήνεια: «Δεν χρειάζεται να ζητήσουμε συγγνώμη από τις διάφορες κυβερνήσεις επειδή ασκούμε τις σκληρότερες δυνατές πιέσεις προκειμένου να διασώσουμε την ειρήνη. Τα ζητήματα που αφορούν το Κυπριακό είναι ασήμαντα, από πλευράς αμερικανικών συμφερόντων, σε σύγκριση με την ειρήνη ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ευθύνη μας είναι να υποστηρίξουμε το κρίσιμο αυτό αμερικανικό εθνικό συμφέρον». 621 Η Ουάσιγκτον, μολονότι ο Αρχιεπίσκοπος είχε αποδεχτεί τους βασικούς όρους του σχεδίου, δεν τον εμπιστευόταν και έδωσε εντολή στον Σάυρους Βανς και τους συνεργάτες του να προσπαθήσουν να εξασφαλίσουν μια φόρμουλα μεταξύ Αθήνας και Άγκυρας και εν συνεχεία να την παρουσιάσουν ως τετελεσμένο γεγονός στον Μακάριο. Με τον τρόπο αυτό, ο Βανς ήλπιζε ότι θα παρέκαμπτε τις αντιρρήσεις του κύπριου ηγέτη, προτού αυτός προλάβει να υπονομεύσει το αμερικανικό σχέδιο. Τα χρονικά περιθώρια για την αποτροπή της τουρκικής εισβολής ήταν άλλωστε πολύ μικρά, κατά τους αμερικανούς αναλυτές οι οποίοι παρακολουθούσαν τις κινήσεις του τουρκικού στρατού, και δεν επέτρεπαν διαπραγμάτευση και με τη Λευκωσία. Καθ' όδόν, ο Βανς έλαβε οδηγίες από τον Τζόνσον, μέσω του κέντρου επιχειρήσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του Λευκού Οίκου Γουώλτερ Ράστοου θυμάται ότι ο αμερικανός πρόεδρος δήλωσε κάποια στιγμή ότι ο Βανς είχε στη διάθεσή του ποσόν του ενός εκατομμυρίου δολαρίων για «να δωροδοκήσει όποιον χρειάζεται από τους Έλληνες ή τους

185 Τούρκους, προκειμένου να αποτρέψει την ελληνοτουρκική σύρραξη». 622 Ο αμερικανός μεσολαβητής συσκεπτόταν καθ' όλη τη διάρκεια της πτήσης με τους συνεργάτες του για τη διαπραγματευτική τακτική που θα ακολουθούσαν και κρατούσε χειρόγραφες σημειώσεις σε ένα σημειωματάριο που είχε φέρει από το γραφείο του. Στις πρώτες σελίδες είχε καταγράψει σχηματικά και εν συντομία, με τον κλασικό τρόπο αμερικανού δικηγόρου, την προϊστορία του προβλήματος και τις εναλλακτικές λύσεις για την αποκλιμάκωση της κρίσης. Ο Βανς είχε γράψει ακόμη τα ονόματα των πρωταγωνιστών και των ανθρώπων που θα συμμετείχαν στις διαπραγματεύσεις. Ανάμεσά τους, ο Παπαδόπουλος (με τη σημείωση ότι ήταν ο ισχυρός αρχηγός της χούντας), ο στρατηγός Παλαιολογόπουλος (υπαρχηγός των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων), ο σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα Τζακ Μώρυ και ο αμερικανός συνταγματάρχης Γκας Φράνσις (με την ένδειξη: «είναι μάλλον φιλοχουντικός»). 623 Τα δεδομένα που είχε υπ' όψιν του ο αμερικανός μεσολαβητής απεικόνιζαν εν τω μεταξύ σαφή στρατιωτική υπεροχή της Τουρκίας, τόσο στην Κύπρο όσο και στη Θράκη. Ο αρχηγός του αμερικανικού Γενικού Επιτελείου στρατηγός Γουήλερ σε ενημέρωση που έκανε προς τον Τζόνσον και άλλους αξιωματούχους παρουσίασε την εικόνα στην οποία είχαν καταλήξει οι αρμόδιες υπηρεσίες: Στην Κύπρο, η Τουρκία είχε σαφές πλεονέκτημα ως προς τις δυνάμεις εδάφους. Οι ελληνικές αεροπορικές βάσεις ήταν πολύ μακριά από το νησί και η Τουρκία θα μπορούσε να αποκτήσει τον έλεγχο στον αέρα μέσα σε 24 ώρες. Η Ελλάδα είχε δυνατότητα αερομεταφοράς στρατιωτικών δυνάμεων, αλλά θα συναντούσε και πάλι το πρόβλημα της τουρκικής αεροπορικής υπεροχής. Το ίδιο πρόβλημα θα εξουδετέρωνε, κατά τον αμερικανό στρατηγό, και τη σαφή υπεροχή των ελληνικών ναυτικών δυνάμεων. Το Πεντάγωνο προέβλεπε ότι οι Τούρκοι θα αποβίβαζαν μια μεραρχία κοντά στην Κυρήνεια κατά την πρώτη φάση της επιχείρησης και κατόπιν μέσα σε τρεις εβδομάδες θα αποβίβαζαν άλλες τρεις μεραρχίες, ολοκληρώνοντας έτσι τον στρατηγικό έλεγχο του νησιού. 624 Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι η παρουσία της ελληνικής μεραρχίας στην Κύπρο δεν άλλαζε, κατά την εκτίμηση των αναλυτών του Πενταγώνου, την ισορροπία δυνάμεων, λόγω της αδυναμίας της Ελλάδας να της παράσχει αεροπορική κάλυψη. Στη Θράκη, ο στρατηγός Γουήλερ παρουσίασε μια κατάσταση εξίσου ανησυχητική για τα ελληνικά συμφέροντα. Η Τουρκία διέθετε πέντε μεραρχίες πεζικού και μια θωρακισμένη μεραρχία, ενώ η Ελλάδα είχε τρεις μεραρχίες πεζικού και μια θωρακισμένη. Εκτίμηση του Γενικού Επιτελείου των ΗΠΑ ήταν ότι οι τουρκικές δυνάμεις θα μπορούσαν να προελάσουν ως τη Θεσσαλονίκη, αν και, όπως τόνισε ο Γουήλερ, μάλλον δεν θα το έκαναν. Το πιο πιθανό σενάριο πάντως σύμφωνα με τους αναλυτές του Πενταγώνου ήταν αρχικά αιφνιδιαστικές τουρκικές επιθέσεις σε ελληνικές 625 αεροπορικές βάσεις και εν συνεχεία η εισβολή στην Κύπρο. Οι μυστικές υπηρεσίες είχαν βεβαιωθεί ότι η έναρξη της αποβατικής επιχείρησης ήταν θέμα ωρών. Ανάλογη ήταν και εκτίμηση του αμερικανού πρέσβη στην Άγκυρα Πάρκερ Χαρτ. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο Βανς δεν είχε πεισθεί απόλυτα ότι η Τουρκία δεν μπλόφαρε. Αφηγούμενος τα γεγονότα της εποχής δυο χρόνια αργότερα, το 1969, δήλωσε ότι «δεν μπόρεσε ποτέ να βεβαιωθεί» για το αν πράγματι η Αγκυρα θα προχωρούσε στην εισβολή, αν και με βάση τα όσα έζησε κατά τη διάρκεια της αποστολής του απεκόμισε την εντύπωση ότι «η Τουρκία ήταν πολύ κοντά στην πραγματοποίησή της». 626 Ο Βανς συναντήθηκε με τον Ντεμιρέλ και τον Τσαγλαγιανγκίλ, οι οποίοι του εξέθεσαν τις απόψεις τους για την κρίση. Ο Ντεμιρέλ ήταν πολύ εκνευρισμένος και εξήγησε στον Βανς ότι ήταν

186 διατεθειμένος να δώσει περιθώριο μερικών ωρών για την εξεύρεση συμβιβαστικής φόρμουλας. Ο αμερικανός μεσολαβητής τον ρώτησε αν θα δεχόταν να αρχίσει την απεμπλοκή των στρατιωτικών δυνάμεων που είχαν συγκεντρωθεί στα παράλια απέναντι από την Κύπρο και στη Θράκη παράλληλα με την πρώτη φάση της απομάκρυνσης των ελληνικών δυνάμεων από την Κύπρο. Ο Ντεμιρέλ απάντησε αρνητικά και ο Βανς αναχώρησε λίγες ώρες αργότερα για την Αθήνα, αφού υποσχέθηκε ότι θα έπειθε την ελληνική πλευρά να αποσύρει τις δυνάμεις της. Ο τούρκος πρωθυπουργός ζήτησε από τον Βανς να μεταφέρει σαφή προειδοποίηση προς την Αθήνα ότι, «αν σημειωθεί μία ακόμη επίθεση εναντίον Τουρκοκυπρίων, αυτό θα σημάνει πόλεμο και στον Έβρο». 627 Ο Βανς έφθασε στην Αθήνα και συναντήθηκε αμέσως με τον Πιπινέλη, έμπειρο βετεράνο διπλωμάτη που διατηρούσε πάντοτε στενές σχέσεις με το παλάτι. Ύστερα από αρκετές διαφωνίες, ο Πιπινέλης δέχτηκε ουσιαστικά τα πέντε σημεία που πρότεινε ο Βανς, επέμεινε όμως ότι η απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων από την Κύπρο έπρεπε να αρχίσει ταυτόχρονα με την απομάκρυνση των τουρκικών δυνάμεων από τα ελληνοτουρκικά σύνορα στη Θράκη. Ο Πιπινέλης ήταν εμφανώς ανήσυχος για το ενδεχόμενο τουρκικής εισβολής. Οι συνομιλίες συνεχίστηκαν στις 24 και 25 Νοεμβρίου, με τη συμμετοχή του Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Κόλλια. Οι μαραθώνιες διαπραγματεύσεις κατέληξαν σε μια φόρμουλα, βάσει της οποίας οι ελληνικές μονάδες θα άρχιζαν να αποχωρούν σταδιακά και τέσσερις ώρες αργότερα οι τουρκικές δυνάμεις στη Θράκη θα μείωναν το βαθμό επιχειρησιακής τους ετοιμότητας. Ορισμένα στελέχη της κυβέρνησης αντέδρασαν στη φόρμουλα, πείσθηκαν όμως ύστερα από παρέμβαση του βασιλέα. Ο Πιπινέλης εξουσιοδότησε τον Βανς να μεταφέρει προφορικά τη συμφωνία της ελληνικής κυβέρνησης και του έδωσε μιαν επιστολή, που υποσχόταν την απομάκρυνση του ελληνικού στρατού από την Κύπρο εντός τριών μηνών. Ο Βανς συνέχισε τη μεσολαβητική του προσπάθεια επιστρέφοντας στην Άγκυρα. Οι τούρκοι συνομιλητές του απέρριψαν τις προτάσεις της ελληνικής πλευράς, επιμένοντας πως η προθεσμία για την αποχώρηση των ελληνικών μονάδων έπρεπε να μειωθεί σε ένα μόνο μήνα. Η διαπραγμάτευση κορυφώθηκε στις 28 Νοεμβρίου, στην Αθήνα, όταν ο βασιλέας και ο Πιπινέλης έδωσαν την τελική τους απάντηση: Αποδέχονταν την απομάκρυνση εντός σαράντα πέντε ημερών. Ο ρόλος του Κωνσταντίνου στη λήψη αυτής της απόφασης ήταν κάτι παραπάνω από καθοριστικός. Ο Βανς έγραφε σε σημείωμα που συνέταξε για το Στέητ Ντηπάρτμεντ μετά το τέλος της αποστολής του πως «πήγα στην Αθήνα για να πείσω τους Έλληνες να κάνουν αυτές τις μεγάλες και δύσκολες κινήσεις. Σε αυτό το ζήτημα, ο βασιλέας της Ελλάδος έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο». 628 Ο Βανς έφυγε την επομένη για τη Λευκωσία, για να βεβαιωθεί ότι ο Μακάριος δεν θα έφερνε αντιρρήσεις. Λίγες ώρες μετά την άφιξή του, συνοδευόμενος από τον αμερικανό πρέσβη στην Κύπρο Μπέλτσερ, συναντήθηκε με τον Αρχιεπίσκοπο και τον υπουργό των Εξωτερικών Σπύρο Κυπριανού. Ο αμερικανός μεσολαβητής δεν άφησε πολλά περιθώρια στον Μακάριο, διότι του εξήγησε ότι θα έπρεπε είτε να δεχτεί τη φόρμουλα που είχαν ήδη αποδεχτεί η Αθήνα και η Άγκυρα είτε να αφήσει την Τουρκία να προχωρήσει στην αποβατική επιχείρηση και την εισβολή στην Κύπρο. Ο Μακάριος υποστήριξε ότι η συμφωνία θα έπρεπε να προβλέπει την αποχώρηση όλων των μη κυπριακών στρατιωτικών δυνάμεων, ακόμη και εκείνων που η παρουσία τους προβλεπόταν από τις συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου. Ο Αρχιεπίσκοπος δεν έφερε καμία αντίρρηση για την απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας και τόνισε ότι τα όσα είχαν συμφωνηθεί ανάμεσα στην ελληνική και την τουρκική κυβέρνηση δεν τον έβρισκαν αντίθετο. Η στάση του Μακαρίου προκάλεσε ανακούφιση στον Βανς και την ομάδα του, που είχαν ενημερωθεί για τα προβλήματα που είχε δημιουργήσει στο παρελθόν ο Αρχιεπίσκοπος στις αμερικανικές προσπάθειες επίλυσης του Κυπριακού.

187 Ο Βανς είπε στον Μακάριο ότι συμφωνεί με την αρχή της απομάκρυνσης της ΕΛΔΥΚ και της ΤΟΥΡΔΥΚ αλλά υπογράμμισε: «Σε αυτό το θέμα πρέπει να προχωρήσουμε βήμα προς βήμα. Προσπαθούμε τώρα να σταματήσουμε τον πόλεμο και σε κάποιο σημείο θα προχωρήσουμε προς την κατεύθυνση που εσείς θέλετε να πάτε». Πρόσθεσε, επίσης, ότι: «Η απομάκρυνση των προβλεπομένων από τις συνθήκες δυνάμεων της Ελλάδας και της Τουρκίας δεν μπορεί να υλοποιηθεί έως ότου σχηματιστεί ειδική αστυνομική δύναμη (που θα είχε την ευθύνη για την προστασία των δύο κοινοτήτων)». 629 Η μεσολάβηση του Βανς απέτρεψε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο και έδωσε μία ακόμη προθεσμία για την επίλυση του Κυπριακού. Οι αξιωματούχοι της κυβέρνησης Τζόνσον ήταν πεπεισμένοι πως αν υπήρχε δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση στην Αθήνα, η επίλυση της κρίσης δεν θα ήταν καθόλου εύκολη. «Το παράδοξο είναι πως το πραξικόπημα στην Ελλάδα έκανε κατά παράξενο τρόπο εφικτή την αποτροπή της σύρραξης, για τον απλό λόγο ότι η χούντα ήλεγχε τον Τύπο και μπόρεσε να τον συγκρατήσει από την υπερβολική προβολή του θέματος», πίστευε ο Μπατλ, ο οποίος θεωρούσε ότι «οι Έλληνες ήταν πιο ελαστικοί, γεγονός σημαντικό, που δεν πρέπει να υποτιμηθεί». 630 Ο Βανς πίστευε εξάλλου ότι η χούντα δέχτηκε τη συμφωνία που ο ίδιος είχε διαπραγματευθεί με την Άγκυρα, προκειμένου να ικανοποιήσει την Ουάσιγκτον και να εξασφαλίσει τη συνέχιση της υποστήριξής της. 631 Η αποστολή του Βανς καθιέρωσε τον όρο «shuttle diplomacy» (παλίνδρομη διπλωματία), που χρησιμοποιήθηκε εν συνεχεία κατά κόρον από τον Χένρυ Κίσσινγκερ στη διαπραγμάτευση του Μεσανατολικού. Ο Βανς είχε κερδίσει την εκτίμηση του προέδρου Τζόνσον, αλλά και τη φήμη εξαιρετικού μεσολαβητή, η οποία τον έφερε στην ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ το Μετά το τέλος της αποστολής του έγραψε ένα σημείωμα, στο οποίο ανέλυε τα προβλήματα και τους στόχους της. Στην τελευταία σελίδα του σημειώματος, υπό τον τίτλο «Οι προοπτικές για το μέλλον: εξαιρετικά αβέβαιες», κατέγραψε τις θέσεις των εμπλεκομένων πλευρών και το βασικό πρόβλημα που θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί σε επόμενες διαπραγματεύσεις για την επίλυση της ουσίας του Κυπριακού: «α) Η Ελλάδα έχει πάρει την απόφαση να εγκαταλείψει την Ένωση. β) Η Τουρκία είναι πρόθυμη να απεμπλακεί, αν μπορεί να βρεθεί κάποια βάση για την προστασία της τουρκοκυπριακής κοινότητας. γ) Το εξαιρετικά ακανθώδες και δύσκολο πρόβλημα αφορά την εξεύρεση πλαισίου που θα διασφαλίζει την ασφάλεια και τα δικαιώματα των Τουρκοκυπρίων, αλλά την ίδια στιγμή δεν θα παραβιάζει την εδαφική κυριαρχία της Δημοκρατίας της Κύπρου». 632 Η κυβέρνηση της χούντας διατηρούσε μετά την αποτυχημένη διάσκεψη του Έβρου την ελπίδα ότι μπορούσε να πετύχει την Ένωση με ορισμένα ανταλλάγματα. Οι Τούρκοι δεν είχαν αφήσει κανένα περιθώριο για παρανοήσεις, δεδομένου ότι είχαν αποσαφηνίσει τη θέση τους τόσο στον Έβρο όσο και στις συνομιλίες που είχαν διεξαχθεί την περίοδο σε διπλωματικό επίπεδο. Ο στόχος της Ένωσης ήταν πλέον εξαιρετικά απόμακρος, παρά το γεγονός ότι κάθε έλληνας ηγέτης από τον Παπάγο και εξής την επεδίωκε και την θεωρούσε ως τη σημαντικότερη επιτυχία που θα μπορούσε να συνδυαστεί με το όνομά του. Τα επεισόδια του Νοεμβρίου του 1967 απέδειξαν ότι η Αθήνα και η Λευκωσία δεν είχαν συγκεκριμένους τακτικούς ή στρατηγικούς στόχους και ότι συνέχιζαν να δίνουν αφορμές στην Άγκυρα για να εδραιώσει τις απαιτήσεις της και να αποδυναμώνει την ελληνική διαπραγματευτική θέση. Η αποστολή του Βανς απέβη καθοριστική, γιατί ήταν η πρώτη φορά που η τουρκική απειλή

188 για απόβαση είχε ως αποτέλεσμα ελληνικές και ελληνοκυπριακές υποχωρήσεις, σε αντίθεση με το Τότε η Ουάσιγκτον είχε πάρει θέση σαφώς υπέρ της ελληνικής πλευράς και απέτρεψε την τουρκική εισβολή, προκαλώντας την οργή της Άγκυρας με την επιστολή Τζόνσον. Το 1967, ο αμερικανός πρόεδρος δεν αναμείχθηκε καθόλου στη διαπραγμάτευση και η γραφειοκρατία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής αποφάσισε ότι αυτήν τη φορά δεν θα ασκούσε περισσότερη πίεση προς την Τουρκία, αλλά θα προωθούσε οιαδήποτε λύση θα απέτρεπε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο, άσχετα από τις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της. Οι όροι της συμφωνίας Βανς είχαν όμως άμεσες πολιτικές προεκτάσεις για την ομάδα του Παπαδόπουλου. Εκτίμηση της Ουάσιγκτον ήταν πως η αμερικανική μεσολάβηση μείωσε την αξιοπιστία της χούντας και την αποδυνάμωσε. Για τους Αμερικανούς ήταν πλέον προφανές ότι ο Κωνσταντίνος θα οδηγείτο στην τελική σύγκρουση με τον Παπαδόπουλο, αν και ο ίδιος είχε αναμειχθεί ενεργώς στις διαπραγματεύσεις του Πιπινέλη με τον Βανς. Ο Τάλμποτ επεσήμαινε εξάλλου σε επιστολή του προς τον Νταν Μπρούστερ πως οι στρατηγοί στους οποίους θα στηριζόταν ο βασιλέας σε περίπτωση αντικινήματος ήταν εκείνοι που είχαν προβάλει σοβαρές αντιρρήσεις στην απομάκρυνση της ελληνικής μεραρχίας από την Κύπρο. «Είναι παράδοξο», έγραφε ο πρέσβης, «πως ο βασιλέας, ο Πιπινέλης και ο συνταγματάρχης Παπαδόπουλος έχουν υποστηρίξει την ίδια γραμμή στο Κυπριακό τις τελευταίες ημέρες, ενώ οι αντίπαλοι της χούντας και φυσικοί υποστηρικτές του ρόλου του βασιλέα αντιστάθηκαν στη "συνθηκολόγηση" από την πλευρά της Ελλάδας». Ο Τάλμποτ απεκάλυπτε στην επιστολή του πως ο Σπαντιδάκης καθώς και οι στρατηγοί Κόλλιας (αρχηγός Πρώτου Σώματος Στρατού) και Περίδης (αρχηγός Τρίτου Σώματος) «ήταν εξοργισμένοι με την απόφαση της κυβέρνησης να απομακρύνει τα ελληνικά στρατεύματα από την Κύπρο» και πως επίσης η κυβέρνηση σκεπτόταν σοβαρά να τους διώξει από το στράτευμα. 633 Ένα πρόσθετο στοιχείο που περιέπλεκε την κατάσταση ήταν οι δηλώσεις που είχε κάνει στις 29 Νοεμβρίου στη γαλλική εφημερίδα Le Monde ο Καραμανλής από το Παρίσι, με τις οποίες καταφέρθηκε εναντίον της χούντας και ζήτησε το σχηματισμό μεταβατικής κυβέρνησης. Οι αμερικανοί αναλυτές εκτιμούσαν ότι η σύγκλιση των απόψεων του Καραμανλή και του παλατιού δημιουργούσε επικίνδυνη κατάσταση για τον Παπαδόπουλο. Ο Τάλμποτ είχε μεταφέρει στον Κωνσταντίνο την πρόθεση του Καραμανλή να επικοινωνήσει μαζί του, αλλά ο νεαρός μονάρχης αντέδρασε με μεγάλη ψυχρότητα. Ο αμερικανός πρέσβης έβγαλε το συμπέρασμα πως η βασιλική οικογένεια δεν μπορούσε να ξεπεράσει την αντιπάθειά της για τον αυτοεξόριστο πρώην πρωθυπουργό. Ορισμένα στελέχη της CIA που διατηρούσαν στενές σχέσεις με την ομάδα των πραξικοπηματιών, όπως με τον αρχηγό της ΚΥΠ συνταγματάρχη Ρουφογάλη, τους συμβούλευαν να προχωρήσουν στην «πολιτικοποίηση» της κυβέρνησής τους με το διορισμό ενός νέου πολιτικού ως πρωθυπουργού. Η χούντα έδειχνε ανασφαλής και οι υπηρεσίες της παρακολουθούσαν με καχυποψία τις κινήσεις όλων των στρατιωτικών και κυβερνητικών στελεχών που δεν ανήκαν στον στενό κύκλο του Παπαδόπουλου. Το αντιπραξικόπημα του Κωνσταντίνου Υπ' αυτές τις συνθήκες, ο Κωνσταντίνος προετοίμαζε το αντιπραξικόπημά του. Ο Τάλμποτ ισχυρίζεται ότι δεν γνώριζε τις λεπτομέρειες του σχεδίου και πως ενημερώθηκε από τον βασιλέα όταν είχε ήδη αρχίσει η εκτέλεσή του. 634 Ο Μπομπ Κήλυ, στέλεχος του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας, είχε όμως ενημερώσει την

189 πρεσβεία για μια συζήτηση που είχε με τον Γεώργιο Μαύρο, πρώην βουλευτή της Ε.Κ., στις 14 Νοεμβρίου. Ο Μαύρος ανέπτυξε ένα σχέδιο πραξικοπήματος, το οποίο προέβλεπε ότι ο Κωνσταντίνος θα μετέβαινε μαζί με τον πρωθυπουργό Κόλλια στη Θεσσαλονίκη, στις 13 Δεκεμβρίου, απ' όπου θα ανακοίνωνε ότι είχε δεχτεί την παραίτηση της κυβέρνησης των πραξικοπηματιών. Ο βασιλέας θα διόριζε κυβέρνηση, με τη συμμετοχή απόστρατων στρατηγών, η οποία θα παρέμενε στην εξουσία λίγους μήνες, διατηρώντας εν ισχύ τον στρατιωτικό νόμο και τους περιορισμούς των προσωπικών ελευθεριών. Αργότερα, ύστερα από λίγους μήνες, ο μονάρχης θα ανέθετε τη διακυβέρνηση της χώρας και τη διεξαγωγή εκλογών σε κυβέρνηση εθνικής ενότητας, με τη συμμετοχή όλων των σημαντικών προσωπικοτήτων του πολιτικού σκηνικού (Καραμανλή, Γεωργίου Παπανδρέου, Κανελλόπουλου, κ.ά.) 635 Ο Μαύρος ζήτησε την υποστήριξη των Αμερικανών, ώστε να πεισθεί ο βασιλέας να προχωρήσει στο σχέδιο αυτό. Ο Κήλυ συνέταξε απόρρητο σημείωμα προς τον Τάλμποτ, σημειώνοντας ότι οι πιθανότητες επιτυχίας του σχεδίου ήταν σχετικά μικρές, μια και υπήρχαν πολλοί άνθρωποι στην Αθήνα που γνώριζαν την ύπαρξή του. Ο Τάλμποτ έδωσε εντολή στον Κήλυ να μη δώσει καμία απάντηση στον κεντρώο πολιτικό. Το βέβαιο είναι ότι ούτε ο Τάλμποτ ούτε και τα στελέχη της CIA ενεθάρρυναν τον Κωνσταντίνο στα σχέδιά του. Οι εισηγήσεις των Ντέυ και Κήλυ είχαν μπει στο αρχείο, αφού δεν είχαν καν σταλεί στην Ουάσιγκτον για συζήτηση. Γεγονός όμως ήταν ότι τα σχέδια του βασιλέα είχαν γίνει ευρέως γνωστά. Ο Κήλυ είχε πληροφορηθεί ακόμη και συγκεκριμένες λεπτομέρειες (ημερομηνίες, κωδικούς, κλπ.) από τον Μαύρο, ενώ έξι ημέρες πριν από το αντιπραξικόπημα ο πρώην βουλευτής και εν συνεχεία συνεργάτης του Παπαδόπουλου Νίκος Φαρμάκης δήλωνε στον απεσταλμένο των Νιου Γιορκ Τάιμς Ρίτσαρντ Εντέρο ότι ο αντιπερισπασμός του Κωνσταντίνου θα αποτύχαινε. Το βράδυ της 12ης Δεκεμβρίου, ο Τάλμποτ παρέστη σε δείπνο, στο οποίο παρευρισκόταν και το βασιλικό ζεύγος. Του είχε μάλιστα προξενήσει εντύπωση ότι ο Κωνσταντίνος και η Άννα Μαρία κάθονταν ήσυχοι σε έναν καναπέ, σφίγγοντας ο ένας το χέρι του άλλου, πράγμα ασυνήθιστο για το ζεύγος. Ο Κωνσταντίνος ζήτησε από τον Τάλμποτ να τον επισκεφθεί την επομένη το πρωί στα ανάκτορα του Τατοΐου, παρακαλώντας τον να μη χρησιμοποιήσει το επίσημο αυτοκίνητό του για να μην προκαλέσει την προσοχή των ανδρών που επιτηρούσαν το Τατόι. Ο Τάλμποτ έφτασε στα θερινά ανάκτορα στις 7:50 την επομένη, και ο βασιλέας, που φορούσε την επίσημη στρατιωτική του στολή, του ανακοίνωσε ότι είχε ήδη ξεκινήσει αντιπραξικόπημα υπό την ηγεσία του. 636 Ο Κωνσταντίνος εξέφρασε την ελπίδα ότι η αμερικανική κυβέρνηση θα «έπαιρνε όλα τα απαραίτητα μέτρα ώστε να πεισθεί η χούντα να μην αντισταθεί στον βασιλέα, οδηγώντας τη χώρα σε εμφύλια σύρραξη», ενώ τόνισε ότι θα ήταν ευγνώμων, «αν ο πρόεδρος Τζόνσον και η αμερικανική κυβέρνηση έδειχναν, με κάποιον τρόπο, την υποστήριξή τους στην προσπάθειά του να επαναφέρει τη συνταγματική νομιμότητα στη χώρα». 637 Ο βασιλέας ζήτησε ακόμη από τους Αμερικανούς να ειδοποιήσουν τον υπουργό των Εξωτερικών Πιπινέλη και τον υπουργό Άμυνας Σπαντιδάκη, οι οποίοι βρίσκονταν στις Βρυξέλλες, ότι το αντικίνημα βρισκόταν σε εξέλιξη, καθώς και την παράκλησή του να τον συναντήσουν στη Θεσσαλονίκη και να συμμετάσχουν στη δική του κυβέρνηση. Ο Πιπινέλης πήρε το μήνυμα από τον αμερικανό ομόλογό του Ντην Ρασκ, αλλά αρνήθηκε να φύγει για την Ελλάδα, εφόσον δεν γνώριζε ποιος ήλεγχε τη Βόρεια Ελλάδα. Ο Τάλμποτ έστειλε εξάλλου τηλεγράφημα στις αμερικανικές πρεσβείες της Κοπεγχάγης και της Μαδρίτης, ζητώντας τους να ενημερώσουν τη βασίλισσα της Δανίας και την πριγκίπισσα Σοφία της Ισπανίας για τις κινήσεις του Κωνσταντίνου και της οικογενείας του. Ο πρέσβης ευχήθηκε καλή τύχη στον βασιλέα, τονίζοντας πως «από τη στιγμή που

190 ξεκινήσατε αυτο το εγχείρημα, η αποτυχία του θα είναι καταστροφική». 638 Λίγα λεπτά αφότου επέστρεψε στο γραφείο του, γύρω στις 10:00, ο Τάλμποτ δέχτηκε ένα τηλεφώνημα από τον Παπαδόπουλο, ο οποίος βρισκόταν στο Πεντάγωνο, και ζητούσε να συναντηθεί αμέσως μαζί του. Ο πρέσβης μετέβη στο Πεντάγωνο, όπου παρουσία του Αγγελή, του Μακαρέζου και του Ζωιτάκη, συνάντησε στις 12:30 έναν εξαγριωμένο Παπαδόπουλο, που τον ρώτησε: «Πού είναι ο βασιλέας;» Ο Τάλμποτ απάντησε ότι δεν γνώριζε, αλλά ο δικτάτορας όμως συνέχισε: «Εσείς τον υποστηρίξατε στη σημερινή του κίνηση». Ο Τάλμποτ επέμεινε: «Πράγματι με ενημέρωσε για το τι συνέβαινε, αλλά δεν είχα χρόνο να κάνω οτιδήποτε άλλο». Ο Παπαδόπουλος έμοιαζε να μην πείθεται από τα επιχειρήματα του αμερικανού συνομιλητή του και παρέμεινε εκνευρισμένος έως το τέλος της συνάντησής τους. 639 Το κλίμα στο οποίο εκτυλίχθηκε η συνάντηση έδειχνε, για μία ακόμη φορά, την ανασφάλεια που ένιωθαν οι ηγέτες της χούντας έναντι των Αμερικανών. Ο Παπαδόπουλος ήταν πάντοτε καχύποπτος απέναντί τους και υποψιαζόταν συχνά ότι οι αμερικανικές υπηρεσίες συνωμοτούσαν εναντίον του. Ο Τάλμποτ ζήτησε από τους συνομιλητές του να αποφύγουν τη σύγκρουση με τις στρατιωτικές δυνάμεις που ήταν πιστές στον βασιλέα και να μη θέσουν σε κίνδυνο τη σταθερότητα σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Ο Κωνσταντίνος είχε εν τω μεταξύ στείλει στις 11:00 μια επιστολή στον αρχηγό Στρατού στρατηγό Οδυσσέα Αγγελή, με την οποία του ανακοίνωνε ότι ανελάμβανε ο ίδιος την ηγεσία του στρατεύματος και θα προχωρούσε σε αλλαγές. Λίγο νωρίτερα η βασιλική οικογένεια μαζί με τον πρωθυπουργό Κόλλια είχαν αναχωρήσει από την αεροπορική βάση του Τατοΐου για τη Λάρισα, απ' όπου ο Κωνσταντίνος μετέδωσε ραδιοφωνικό μήνυμα, το οποίο δεν ακούστηκε παρά μόνο από τα βραχέα και σε πολύ μικρή ακτίνα. Ο μονάρχης ήλπιζε ότι το Τρίτο Σώμα Στρατού που ήδρευε στη Θεσσαλονίκη θα τον υποστήριζε, ενώ είχε με το μέρος του το Ναυτικό και την Αεροπορία. Εκείνο που δεν γνώριζε ήταν ότι αξιωματικοί, υποστηρικτές της χούντας, είχαν καταφέρει να πληροφορηθούν τις εντολές του προς τους μυημένους αξιωματικούς, τις οποίες είτε ακύρωσαν είτε εξουδετέρωσαν συλλαμβάνοντάς τους. Από τη Λάρισα, η βασιλική συνοδεία μετέβη στην Καβάλα, όπου ο Κωνσταντίνος ανακάλυψε ότι οι στρατηγοί στους οποίους βασιζόταν είχαν συλληφθεί από τους υφισταμένους των. Η κατάσταση ήταν συγκεχυμένη αρκετές ώρες μετά την εντολή του Κωνσταντίνου για την υλοποίηση του αντιπραξικοπήματος. Ο σταθμός της CIA δεν είχε πλήρη εικόνα της κατάστασης και ο Τάλμποτ δεν μπορούσε να εκτιμήσει τις πιθανότητες επιτυχίας του αντικινήματος. Τις πρώτες ώρες της κρίσης, ο αμερικανός πρέσβης ανέφερε σε τηλεγράφημά του πως «είναι πιθανόν ότι θα υπάρξει στο άμεσο μέλλον κάποια στιγμή κατά την οποία η απλή παρουσία μονάδων του Έκτου Στόλου σε ελληνικά χωρικά ύδατα μπορεί να έχει πολύ ισχυρό ψυχολογικό αντίκτυπο (κυρίως επί του Παπαδόπουλου). Δεν θα προχωρήσω σε εισηγήσεις έως ότου ξεκαθαρίσει κάπως η κατάσταση». 640 Οι Αμερικανοί δεν είχαν καταφέρει να αποκαταστήσουν την επικοινωνία με τον Κωνσταντίνο από τη στιγμή που ανεχώρησε από το Τατόι. Η πρεσβεία επιχείρησε να στείλει πράκτορα της CIA στην Καβάλα, για να συναντήσει τον μονάρχη και να διαπιστώσει τις προθέσεις του και την κατάσταση που επικρατούσε επί τόπου. Το πρόβλημα που αντιμετώπισε ήταν ότι ο σταθμός της αμερικανικής μυστικής υπηρεσίας στην Καβάλα είχε κλείσει δύο χρόνια πριν και γι' αυτό αποφασίστηκε να σταλεί στέλεχός της από την Κωνσταντινούπολη (που δεν μπόρεσε να φθάσει έγκαιρα) με κατάλληλο επικοινωνιακό εξοπλισμό που θα επέτρεπε την ασφαλή επικοινωνία με την Αθήνα. Ο Τάλμποτ σε τηλεφωνική συνομιλία του με τον υφυπουργό Μπατλ έθετε με σαφήνεια το δίλημμα που αντιμετώπιζε εκείνη τη στιγμή η Ουάσιγκτον: «Το ερώτημα που προκύπτει είναι το κατά πόσον η αμερικανική κυβέρνηση πρέπει να κάνει τώρα τις επιλογές της και να ρίξει το βάρος της υπέρ του

191 βασιλέα. Αυτή η απόφαση συνεπάγεται πιθανότατα μια δήλωση υποστήριξής του και οδηγίες προς εμένα να τον συναντήσω όπου βρίσκεται, το ταχύτερο δυνατόν». Ο Τάλμποτ πρόσθετε όμως πως «καταλαβαίνετε ασφαλώς τη σοβαρότητα μιας τέτοιας απόφασης... Η δική μου αίσθηση είναι πως αντί να αμφιταλαντευόμαστε, θα ήταν καλύτερο να παρέμβουμε δυναμικά υπέρ του βασιλέα, μόλις έχουμε πληροφορίες που να δείχνουν ότι έχει πράγματι κερδίσει την υποστήριξη της πλειοψηφίας των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων». 641 Ο υφυπουργός των Εξωτερικών Μπατλ και οι συνεργάτες του συμφώνησαν με τον πρέσβη τους στην Αθήνα πως θα έπρεπε να περιμένουν να αποκρυσταλλωθεί η κατάσταση στη Βόρεια Ελλάδα, προτού αποφασίσουν να στραφούν ανοικτά υπέρ του Κωνσταντίνου. Την ίδια στιγμή απέρριψαν την πρόταση για τη μετάβαση του πρέσβη στην Καβάλα ή όπου αλλού βρισκόταν ο βασιλέας. Με την εκτίμηση αυτή συμφώνησε από τις Βρυξέλλες και ο υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ, μόλις ενημερώθηκε για την κατάσταση στην Ελλάδα. 642 Ανώτεροι αξιωματικοί πλησίασαν τον αμερικανό στρατιωτικό ακόλουθο, ο οποίος είχε καταφέρει να διεισδύσει στο Πεντάγωνο τις κρίσιμες εκείνες ώρες. Γύρω στις 21:00, οι αξιωματικοί τον οδήγησαν σε ένα κλειδωμένο γραφείο και του εξήγησαν πως η κατάσταση ήταν κρίσιμη και οι ΗΠΑ έπρεπε να υποστηρίξουν τον βασιλέα, που ήταν ο μοναδικός «νόμιμος ηγέτης». 643 Στη 1:15 της 14ης Δεκεμβρίου, ο Παττακός κάλεσε τον Τάλμποτ να μεταβεί στο Πεντάγωνο για να τον συναντήσει, μαζί με τους Παπαδόπουλο, Μακαρέζο, Ζωιτάκη, κ.ά. Ο Παπαδόπουλος κατηγόρησε τον Κωνσταντίνο ότι προκάλεσε τη ρήξη μεταξύ τους χωρίς καμία απολύτως αφορμή και ισχυρίστηκε ότι ήλεγχε όλο το στράτευμα. Ο Τάλμποτ τους επεσήμανε τους κινδύνους που απέρρεαν από το γεγονός ότι υπήρχαν ουσιαστικά δυο ελληνικές κυβερνήσεις οι οποίες διεκδικούσαν ταυτοχρόνως την υποστήριξη των Ενόπλων Δυνάμεων. Ο Παπαδόπουλος και ο Αγγελής απέρριψαν τα επιχειρήματα του αμερικανού πρέσβη και τόνισαν ότι δεν συνέτρεχε κανένας λόγος να διαπραγματευθούν με τον μονάρχη, εφόσον «αποφάσισε να διαβεί το ποτάμι και να κόψει όλες τις γέφυρες». 644 Αργά το βράδυ της δραματικής εκείνης νύχτας, ο Κωνσταντίνος διαπίστωσε ότι το αντιπραξικόπημα δεν είχε καμία πιθανότητα επιτυχίας. Μαζί με την οικογένειά του, τον Κόλλια και τον αρχηγό της Αεροπορίας Αντωνάκο επιβιβάσθηκαν σε στρατιωτικό αεροσκάφος και, συνοδεία μαχητικών αεροσκαφών, πέταξαν στη Ρώμη, όπου έφτασαν στις 4 το πρωί της 14ης Δεκεμβρίου. Ο Παττακός τηλεφώνησε στον Τάλμποτ στις 4 το πρωί και τον ενημέρωσε πως ο βασιλέας είχε ήδη φύγει από την Ελλάδα. Αμέσως μετά ο αμερικανός διπλωμάτης έστειλε επείγον τηλεγράφημα, με το οποίο αναιρούσε όλες τις προηγούμενες εισηγήσεις του για την έκφραση της αμερικανικής υποστήριξης προς τον Κωνσταντίνο. Το παιχνίδι είχε πλέον χαθεί για το παλάτι. 645 Η ανάλυση του αντιπραξικοπήματος από τις αρμόδιες αμερικανικές υπηρεσίες έδειξε ότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε ποτέ ετοιμάσει πλήρες σχέδιο, αλλά ότι απλώς είχε αποφασίσει να δείξει με συμβολικό τρόπο την αντίθεσή του προς τη χούντα, ελπίζοντας ότι θα κατάφερνε έτσι να διασώσει το θρόνο του στο μέλλον. Μια από τις εκθέσεις που συνέταξαν αργότερα αμερικανοί αναλυτές ήταν εξόχως χλευαστική και είχε τίτλο «Το μέλλον της χούντας. Όποιος μπορεί να ανατρέψει έναν αποτελεσματικό βασιλέα δεν μπορεί να είναι και τόσο κακός». «Αν ο Κωνσταντίνος είχε κερδίσει, θα είχε επιστρέψει στην Αθήνα καβαλλάρης πάνω σε άσπρο άλογο», σύμφωνα με την περιγραφή αναλυτή, ο οποίος συμπλήρωνε: «Η δημοκρατία με την έννοια που εμείς την καταλαβαίνουμε δεν είχε θέση στην καρδιά του Κωνσταντίνου, ενώ είναι ακόμη πιο ξένη σε όσους τον συμβούλευαν. Καθώς δεν έχει ισχυρό χαρακτήρα, ακόμη κι αν κυβερνούσε σήμερα την Ελλάδα αντί για τον Παπαδόπουλο, ουσιαστικά θα είχαμε επιστρέψει στη διακυβέρνηση της χώρας από τη βασιλική αυλή». Οι αμερικανοί αναλυτές έμοιαζαν να αναζητούν λογικά επιχειρήματα για να δικαιολογήσουν

192 την αλλαγή της στάσης τους και την αποδοχή του στρατιωτικού καθεστώτος. Τα αμερικανικά έγγραφα της περιόδου αυτής υπερτονίζουν άλλωστε την έλλειψη δημοκρατικής παράδοσης στην ελληνική πολιτική ζωή και το ενδεχόμενο επίτευξης προόδου από τους πραξικοπηματίες. Σύμφωνα με την ανάλυση αυτή, το στρατιωτικό καθεστώς αυτό θα επέβαλε, όπως ο Νάσσερ στην Αίγυπτο, πρόγραμμα οικονομικών μεταρρυθμίσεων και πάταξης της διαφθοράς στον δημόσιο βίο, «έστω και αν τα καλά στοιχεία της δημοκρατίας παραβιάζονταν». Σε αυτό το πλαίσιο, οι ηγέτες της χούντας χαρακτηρίζονταν μάλιστα ως «νέοι άνδρες», χωρίς βεβαρυμένο παρελθόν, οι οποίοι μπορούσαν να κυβερνήσουν χωρίς τη δαμόκλειο σπάθη των συνωμοσιών της βασιλικής αυλής. 646 Η πολιτική αναγνώρισης και υποστήριξης της χούντας παγιώθηκε με την αποτυχία του αντιπραξικοπήματος του Κωνσταντίνου, που ήταν ο μοναδικός πόλος εξουσίας που μπορούσε να ελκύσει την υποστήριξη της Ουάσιγκτον για την ανατροπή του Παπαδόπουλου. Για τους ιθύνοντες της Ουάσιγκτον ήταν πλέον σαφές ότι «η χούντα είναι η de facto κυβέρνηση της Ελλάδας, με μεγαλύτερη μάλιστα δύναμη από ό,τι πριν από το αντιπραξικόπημα (...) Η ανάλυσή μας για τις σχέσεις που θα πρέπει να κρατήσουμε με τη χούντα θα πρέπει να βασίζεται στη διαπίστωση αυτή», ανέφερε έκθεση αμερικανικής υπηρεσίας. 647 Στις 14 Δεκεμβρίου, μία ημέρα μετά το αποτυχημένο αντιπραξικόπημα, εκπρόσωπος του Στέητ Ντηπάρτμεντ διέψευσε την πληροφορία ότι η αμερικανική κυβέρνηση δεν αναγνώριζε την ελληνική κυβέρνηση μετά την αποχώρηση του βασιλέα από την Ελλάδα. Ο εκπρόσωπος Μακλόσκυ πρόσθεσε ότι οιοδήποτε σχόλιο θα περιέπλεκε μιαν εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. Την επομένη, ο υπουργός των Εξωτερικών Ρασκ δήλωσε ότι η Ουάσιγκτον «θα περιμένει λίγες ημέρες» προτού αποφασίσει αν θα αναγνωρίσει την κυβέρνηση. 648 Τις τελευταίες εβδομάδες του 1967, το δίλημμα της υποστήριξης ή μη της ελληνικής χούντας είχε πάψει να απασχολεί τους ιθύνοντες της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Μετά τον αυτοεξορισμό του Κωνσταντίνου, δεν υπήρχε άλλη ισχυρή προσωπικότητα ή ομάδα που να διεκδικούσε την εξουσία ή να απειλούσε τη χούντα. Λίγες ώρες μετά την άτυχη κατάληξη του αντιπραξικοπήματος, ο Τάλμποτ έγραφε σε απόρρητο τηλεγράφημά του ότι η αμερικανική κυβέρνηση και το NATO «δεν έχουν πια κανέναν άσσο στο μανίκι, δεν έχουν καμία εναλλακτική λύση αντικατάστασης της ομάδας της χούντας από τη στιγμή που διαφορετική κυβέρνηση μπορεί πλέον να επιβληθεί μόνο με εξωτερική στρατιωτική επέμβαση, η οποία, όπως φαίνεται, είναι αδιανόητη». 649 Ο Παπαδόπουλος και οι συνεργάτες του έκαναν τις απαραίτητες κινήσεις για να αποκτήσουν την εύνοια των στρατιωτικών, της CIA και τελικώς και του Στέητ Ντηπάρτμεντ. Ο «εγκέφαλος» της χούντας διέδωσε άλλωστε τη φήμη πως δεχόταν ισχυρές πιέσεις από σκληροπυρηνικά στοιχεία του στρατού, όπως ο συνταγματάρχης Λαδάς, κ.ά., να ακολουθήσει επιθετική πολιτική στις ελληνοαμερικανικές σχέσεις, ακόμη και να εκβιάσει την Ουάσιγκτον με την απειλή στροφής προς τη Μόσχα. Ο Παπαδόπουλος έστειλε στις 6 Ιανουαρίου του 1968, μέσω του ελληνοαμερικανού επιχειρηματία Τομ Πάπας, προσωπική επιστολή προς τον πρόεδρο Λυντον Τζόνσον. Ο δικτάτορας ανέπτυξε στην επιστολή του «τα αίτια, τις προοπτικές και τους στόχους της Επανάστασης της 21ης Απριλίου 1967», τονίζοντας: «Η Ελλάδα θα ήταν δέσμια του Σιδηρού Παραπετάσματος, εάν οι ΗΠΑ δεν είχαν βοηθήσει την καταταλαιπωρημένη χώρα μου. Η επανάσταση πραγματοποιήθηκε, ενώ η Ελλάδα βρισκόταν στο χείλος εμφύλιου πολέμου, που θα ήταν το βέβαιο αποτέλεσμα των εκλογών που είχαν προγραμματιστεί για τις 28 Μαΐου. Αυτές οι εκλογές, όποιο και αν ήταν το αποτέλεσμά τους, δεν θα είχαν λύσει την κρίση. Αντιθέτως, θα την είχαν οδηγήσει σε εκρηκτική κλιμάκωση. Μέσα σε

193 όλο αυτό το εφιαλτικό και χαώδες σκηνικό, η μόνη οργανωμένη δύναμη πλην του Στρατού ήταν το κομμουνιστικό κόμμα, το οποίο θα είχε κυριαρχήσει στη ζωή του τόπου». Ο Παπαδόπουλος παρομοίαζε την κατάσταση στην Ελλάδα τις παραμονές της 21ης Απριλίου με τις συνθήκες που επικρατούσαν στην Τσεχοσλοβακία το 1968, και υποσχόταν ότι πρόθεσή του δεν ήταν να παραμείνει επ' αόριστον στην εξουσία. Καταλήγοντας, εξέφραζε την ελπίδα πως «η ειλικρινής αφοσίωσή μας στους συμμάχους και στις αρχές του Ελεύθερου Κόσμου θα βρουν την κατάλληλη ανταπόκριση από την πλευρά της κυβέρνησης των ΗΠΑ». 650 Το Στέητ Ντηπάρτμεντ πρότεινε να σταλεί απάντηση του αμερικανού προέδρου με το επιχείρημα ότι «ο Παπαδόπουλος είναι το κέντρο δύναμης στην Ελλάδα και εκπροσωπεί τα μετριοπαθή στοιχεία της χούντας». Ο Τζόνσον έστειλε πράγματι επιστολή, ένα μήνα αργότερα, με την οποία αναγνώριζε ουσιαστικά τον Παπαδόπουλο ως νόμιμο πρωθυπουργό της χώρας. Ο Τζόνσον έγραφε: «Αγαπητέ κ. πρωθυπουργέ, Ευχαριστώ για την επιστολή σας της 6ης Ιανουαρίου. Την διάβασα με ενδιαφέρον και είμαι ευγνώμων διότι έχετε συνειδητοποιήσει τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατικές χώρες από την αιφνιδιαστική αλλαγή κυβέρνησης στη χώρα στις 21 Απριλίου Δέχομαι μετά χαράς τις διαβεβαιώσεις σας πως δεν σκοπεύετε να επιβάλετε προσωποπαγές ή μόνιμο καθεστώς το οποίο θα έρχεται σε αντίφαση με τις θεμελιώδεις αρχές του Ελευθέρου Κόσμου. (...) Παρ' ότι δεν θέλω να συζητήσω τα εσωτερικά ελληνικά προβλήματα πριν από την 21η Απριλίου ή τις δικαιολογίες για όσα έγιναν εκείνη την ημέρα και μετά, η κυβέρνησή μου θεωρεί ότι ορισμένα από τα μέτρα που έχετε λάβει είναι θετικά για την αποκατάσταση κανονικών συνθηκών στην ελληνική πολιτική και κοινωνική ζωή. Ελπίζω ότι θα ακολουθήσετε αυτό το μονοπάτι έως ότου αποκατασταθούν όλες οι ελευθερίες και διεξαχθούν ελεύθερες μυστικές εκλογές στην Ελλάδα. Όπως γνωρίζετε, κ. πρωθυπουργέ, οι χώρες μας έχουν πολλές κοινές αξίες. Έχουμε μακρά και παραγωγική σχέση, βασισμένη σε κοινούς στόχους και δεσμούς. Πρόκειται για σχέση μεγίστης σημασίας για εμάς τους Αμερικανούς. Πιστεύω ότι συμφωνείτε πως μπορεί να αναπτυχθεί σε κλίμα αμοιβαίας εμπιστοσύνης και σεβασμού. Σας εύχομαι, μέσα σε αυτό το κλίμα, επιτυχία στις προσπάθειές σας για την υλοποίηση των στόχων του λαού σας.» 651 Η ηγεσία του Στέητ Ντηπάρτμεντ αποφάσισε, εν τω μεταξύ, να προχωρήσει στην πλήρη εξομάλυνση των σχέσεών της με το καθεστώς. Τηλεγράφημα του Στέητ Ντηπάρτμεντ τόνιζε: «Έχουμε αποφασίσει να προχωρήσουμε στο εγγύς μέλλον σε μια σχέση εργασίας με το καθεστώς στην Αθήνα. Η απόφασή μας βασίζεται στο γεγονός ότι το καθεστώς ελέγχει τη χώρα και πως αποκομίσαμε όλα τα δυνατά οφέλη από την έως τώρα πολιτική μας (της ψυχρής απόστασης). Έχουμε, εν πάση περιπτώσει, συμφέροντα στην Ελλάδα, τα οποία πρέπει να προσέξουμε». 652 Ο κύβος είχε ριφθεί, η Ουάσιγκτον αναγνώριζε τον Παπαδόπουλο και την κυβέρνησή του. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι πίστευαν εξάλλου ότι η χούντα θα μπορούσε να χειριστεί με μεγαλύτερη ευχέρεια το Κυπριακό, εφόσον δεν θα υφίστατο πιέσεις από τον ελληνικό Τύπο και την κοινή γνώμη. Στις 23 Ιανουαρίου 1968, ο πρόεδρος Τζόνσον συζήτησε για μία ακόμη φορά το Κυπριακό σε συνεδρίαση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του Λευκού Οίκου, στην οποία μετείχε και ο Σάυρους Βανς. Στην προφητική του, με δεδομένες τις εξελίξεις του 1974, παρουσίαση, ο Βανς δήλωσε: «Δεν θα μπορέσουμε να συγκρατήσουμε την Τουρκία τρίτη φορά, αν σημειωθεί και νέα

194 ανάφλεξη στο νησί. Ο μόνος τρόπος να αποφύγουμε την ανάφλεξη είναι να προσπαθήσουμε να λύσουμε το πραγματικό Κυπριακό πρόβλημα...» 653 Ο κύβος είχε ριφθεί και για το Κυπριακό, το κατεστημένο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής είχε πάρει την απόφαση ότι δεν θα παρενέβαινε δυναμικά, είτε γιατί δεν θα μπορούσε είτε γιατί δεν ήθελε να χαλάσει τις σχέσεις της με την Τουρκία, προκειμένου να αποτρέψει τρίτη φορά τουρκική εισβολή στην Κύπρο.

195 ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Αβέρωφ-Τοσίτσας Ευάγγελος. Βουλευτής από το Υπουργός των Εξωτερικών, Αβρακότος Γκάς. Στέλεχος της CIA. Υπεύθυνος για σχέσεις με στρατιωτικούς στο σταθμό της Αθήνας, Αγγελής Οδυσσέας. Αντιστράτηγος το Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων, Αθανασιάδης-Νόβας Γεώργιος. Μέλος της Ε.Κ. Πρόεδρος της Βουλής Πρωθυπουργός, Ιούλιος-Αύγουστος Αϊζενχάουερ Ντουάιτ. Πρόεδρος των ΗΠΑ, Ιανουάριος Άλλεν Τζωρτζ. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα, Οκτώβριος Νοέμβριος Υφυπουργός των Εξωτερικών για θέματα Εγγύς Ανατολής έως τον Ιούλιο του Άλμερ Άλφρεντ. Σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα, Άνσουτζ Νόρμπερτ. Αμερικανός διπλωμάτης. Γραφείο ελληνικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Στέλεχος πολιτικού τμήματος της αμερικανικής πρεσβείας Αθηνών, Επιτετραμμένος της αμερικανικής πρεσβείας, Αντωνάκος Γεώργιος. Υπαρχηγός της ελληνικής Αεροπορίας, Αρχηγός, Άρμστρονγκ Παρκ. Ειδικός βοηθός του Στέητ Ντηπάρτμεντ για θέματα συλλογής και ανάλυσης πληροφοριών, Αρναούτης Μιχάλης. Υπασπιστής του Βασιλέα Κωνσταντίνου, Άτσεσον Ντην. Υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ιανουάριος 1949-Ιανουάριος Ειδικός μεσολαβητής της αμερικανικής κυβέρνησης για το Κυπριακό, καλοκαίρι Βανς Σάυρους. Ειδικός απεσταλμένος του Προέδρου Τζόνσον για το Κυπριακό. Νοέμβριος Βενιζέλος Σοφοκλής. Αναπληρωτής πρωθυπουργός και υπουργός των Εξωτερικών, Οκτώβριος 1951-Οκτώβριος Ασκών χρέη πρωθυπουργού, Μάρτιος 1952-Οκτώβριος Υπουργός Άμυνας, Απρίλιος-Ιούλιος Αρχηγός του Κόμματος Φιλελευθέρων, Ιούνιος 1949-Απρίλιος Βλάχου Ελένη. Δημοσιογράφος, ιδιοκτήτρια της εφημερίδας Καθημερινή. Γαρουφαλιάς Πέτρος. Βουλευτής από το Υπουργός Άμυνας της κυβέρνησης Γ. Παπανδρέου, Γεννηματάς Ιωάννης. Στρατηγός, αρχηγός Στρατού, Γιοστ Τσαρλς. Σύμβουλος της αμερικανικής πρεσβείας στην Ελλάδα, Σεπτέμβριος 1950-Ιούλιος 1953.

196 Γκάλμπρεηθ Τζων Κέννεθ. Οικονομολόγος, καθηγητής του πανεπιστημίου Χάρβαρντ. Βραβείο Νόμπελ για την προσφορά του στην οικονομική επιστήμη. Γκίκας Σόλων. Στρατηγός και αρχηγός της οργάνωσης ΙΔΕΑ. Υπουργός της κυβέρνησης Καραμανλή. Γκρην Χάρολντ. Υποδιοικητής του σταθμού της CIA στην Αθήνα, Γουίλιαμς Γουίλιαμ. Αεροπορικός ακόλουθος των ΗΠΑ στην Αθήνα, Γουιλιαμς O.K. Στρατιωτικός ακόλουθος στην Αθήνα, Γρίβας Γεώργιος. Αρχηγός της οργάνωσης Χ κατά τη γερμανική κατοχή. Αρχηγός της ΕΟΚΑ, Αντιστράτηγος του ελληνικού στρατού το Αρχηγός ελληνικών και κυπριακών στρατιωτικών δυνάμεων, Ζωιτάκης Γεώργιος. Αξιωματικός από το Αντιστράτηγος το Υφυπουργός Άμυνας, Θεοτόκης Σπυρίδων. Υπουργός των Εξωτερικών, Οκτώβριος 1955-Μάιος Ινονού Ισμέτ. Πρωθυπουργός της Τουρκίας. Ιωαννίδης Δημήτριος. Αξιωματικός του στρατού από το Μέλος της συνωμοτικής οργάνωσης ΕΕΝΑ. Αρχηγός τάγματος Σχολής Ευελπίδων στις 21 Απριλίου Κάμπελ Λοκ. Σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα, Κανελλόπουλος Παναγιώτης. Υπουργός Άμυνας, Δεκέμβριος 1952-Οκτώβριος Αναπληρωτής πρωθυπουργός, Δεκέμβριος 1954-Οκτώβριος 1955, Κάννον Κάβεντις. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα. Σεπτέμβριος 1953-Ιούλιος Καραμανλής Κωνσταντίνος. Βουλευτής από το Αρχηγός της ΕΡΕ. Πρωθυπουργός, Καραμεσίνης Τομ. Στέλεχος της CIA. Σταθμάρχης στην Αθήνα, Υποδιοικητής για θέματα επιχειρήσεων, Καρδαμάκης Βασίλης. Αρχηγός Στρατού. Κάτζενμπαχ Νικόλας. Αναπληρωτής Υπουργός των Εξωτερικών, ΗΠΑ, Κέννεντυ Τζων. Πρόεδρος των ΗΠΑ, Κήλυ Ρόμπερτ. Αμερικανός διπλωμάτης. Γραμματεύς της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, Κιτριλάκης Στυλιανός. Αντιστράτηγος. Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων, Κόκκας Πάνος. Εκδότης της εφημερίδας Ελευθερία. Κόλλιας Κωνσταντίνος. Εισαγγελεύς του Αρείου Πάγου, Πρωθυπουργός μετά την 21η

197 Απριλίου έως τις 13 Δεκεμβρίου Κορομηλάς Πήτερ. Στέλεχος της CIA. Υπεύθυνος του Γραφείου ελληνικών υποθέσεων στην κεντρική υπηρεσία, Κύρκος Λεωνίδας. Βουλευτής, μέλος της ΕΔΑ. Κωνσταντίνος Β', Βασιλεύς των Ελλήνων, Εγκατέλειψε την Ελλάδα το Κωστόπουλος Σταύρος. Υπουργός Άμυνας, Υπουργός των Εξωτερικών, Λαγουδάκης Χαρίλαος. Υπεύθυνος αναλύσεων του Στέητ Ντηπάρτμεντ για ελληνικές υποθέσεις. Λαμπουίζ Χάρρυ. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα, Λαμπράκης Γρηγόρης. Βουλευτής της ΕΔΑ. Δολοφονήθηκε το Λαμπράκης Χρήστος. Εκδότης των εφημερίδων, Νέα και Βήμα. Μακαρέζος Νίκος. Αξιωματικός του Στρατού από το Συνταγματάρχης, υπηρετούσε στην ΚΥΠ το Υπουργός Συντονισμού, Μακναμάρα Ρόμπερτ. Υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, επί κυβερνήσεων Κέννεντυ και Τζόνσον. Μακκόουν Τζων. Αρχηγός της CIA, Μαρκεζίνης Σπύρος. Βουλευτής από το Υπουργός Συντονισμού της κυβέρνησης Παπάγου, Αρχηγός του κόμματος των «Προοδευτικών». Μάτσας Αλέξανδρος. Πρέσβης της Ελλάδας στις ΗΠΑ, Μητσάκος Πέτρος. Υποπτέραρχος της ελληνικής Αεροπορίας. Μητσοτάκης Κωνσταντίνος. Υπουργός των Οικονομικών, Υπουργός Συντονισμού, Μίλτον Στήβεν. Στέλεχος της CIA. Υπεύθυνος επιχειρήσεων του σταθμού Αθηνών, Μπάξτερ Γουίλιαμ. Υποδιευθυντής και εν συνεχεία διευθυντής του Γραφείου ελληνικών, τουρκικών και ιρανικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Μπατλ Λουκ. Υφυπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ για την Εγγύς Ανατολή, Μπένετ Ταπ. Επιτετραμμένος της αμερικανικής πρεσβείας Αθηνών, Μπίτσιος Δημήτριος. Πρέσβης, μπήκε στο διπλωματικό σώμα το Διευθυντής του Γραφείου του Βασιλέα Κωνσταντίνου, Μπράκεν Κέυ. Διευθύντρια του Γραφείου ελληνικών, τουρκικών και ιρανικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Σύμβουλος της αμερικανικής πρεσβείας στην Ελλάδα,

198 Μπριγκς Έλις. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα, Μπρούστερ Νταν. Αμερικανός διπλωμάτης. Παρατηρητής στις ελληνικές εκλογές, Γραμματέας της αμερικανικής πρεσβείας, Πολιτικός σύμβουλος της πρεσβείας, Υπεύθυνος ελληνικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Μπωλ Τζωρτζ. Υφυπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μπώλντρυ. Στρατιωτικός ακόλουθος των ΗΠΑ στην Αθήνα, Μώρυ Τζακ. Σταθμάρχης της CIA στην Αθήνα, Νάτσινας Αλέξανδρος. Στρατηγός. Αρχηγός της ΚΥΠ, επί των κυβερνήσεων Καραμανλή. Νιάρχος Σταύρος. Έλληνας εφοπλιστής. Νικολόπουλος Πέτρος. Αξιωματικός του στρατού από το Αρχηγός Στρατού, Νίξον Ρίτσαρντ. Αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Πρόεδρος, Ντάλλες Άλλεν. Υποδιοικητής της CIA, Αύγουστος Ιανουάριος 1953 έως 1959 Διοικητής της CIA. Ντάλλες Τζων Φόστερ. Υπουργός των Εξωτερικών, Ιανουάριος Ντεμιρέλ Σουλεϊμάν. Πρωθυπουργός της Τουρκίας, Ντέυ Τζων. Αμερικανός διπλωμάτης. Πολιτικός σύμβουλος της πρεσβείας, Ξανθόπουλος-Παλαμάς Χρήστος. Πρέσβης. Μπήκε στο διπλωματικό σώμα το Πρέσβης στην Ουάσιγκτον, Όουενς Τζων. Αμερικανός διπλωμάτης. Πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, Στέλεχος του πολιτικού τμήματος της πρεσβείας Αθηνών, Βοηθός υπεύθυνος του Γραφείου ελληνικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Παπάγος Αλέξανδρος. Αρχηγός Στρατού, Αρχιστράτηγος των Ενόπλων Δυνάμεων, Αρχηγός του «Ελληνικού Συναγερμού». Πρωθυπουργός, Νοέμβριος 1952-Οκτώβριος Παπαδόπουλος Γεώργιος. Αξιωματικός από το Στέλεχος της ΚΥΠ, Συνταγματάρχης και στέλεχος επιτελείου, Αρχηγός της χούντας της 21ης Απριλίου. Υπουργός προεδρίας, 21 Απριλίου-Δεκέμβριος Πρωθυπουργός, Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Παπακωνσταντίνου Μιχάλης. Βουλευτής της Ε.Κ. Υφυπουργός Άμυνας, Παπαληγούρας Παναγιώτης. Εξελέγη βουλευτής το Μέλος της ΕΡΕ. Υπουργός Άμυνας στις 21 Απριλίου Παπανδρέου Ανδρέας. Διέμεινε στις ΗΠΑ, Εξελέγη βουλευτής το Υφυπουργός Προεδρίας, Αναπληρωτής Υπουργός Συντονισμού.

199 Παπανδρέου Γεώργιος. Εξελέγη βουλευτής το Πρωθυπουργός, 1944, Παρασκευόπουλος Ιωάννης. Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρωθυπουργός, Παττακός Στυλιανός. Αξιωματικός του Στρατού από το Ταξίαρχος και διοικητής του Κέντρου Εκπαιδεύσεως Τεθωρακισμένων στο Γουδί στις 21 Απριλίου Υπουργός των Εσωτερικών, Αναπληρωτής Πρωθυπουργός, Παύλος, Βασιλεύς των Ελλήνων. Ανέβηκε στο θρόνο το Απεβίωσε το Πέρκινς Τσαρλς. Αεροπορικός ακόλουθος των ΗΠΑ, Πιουριφόι Τζακ. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα. Σεπτέμβριος 1950-Αύγουστος Πιπιλής Ιωάννης. Στρατηγός. Αρχηγός του ΓΕΕΘΑ, Πιπινέλης Παναγιώτης. Μπήκε στο διπλωματικό σώμα το Επικεφαλής του πολιτικού γραφείου του Βασιλέως Γεωργίου Β', Πρωθυπουργός, Ιούνιος-Σεπτέμβριος Υπουργός των Εξωτερικών, Πλαστήρας Νικόλαος. Στρατηγός. Πρωθυπουργός, 1951-Οκτώβριος Ποταμιάνος Χαράλαμπος. Πτέραρχος της ελληνικής Αεροπορίας. Διευθυντής του Γραφείου του Βασιλέως Παύλου. Ποττς Τζων. Υποσταθμάρχης της CIA στην Αθήνα, Ράλλης Γεώργιος. Εξελέγη βουλευτής το Μέλος της ΕΡΕ και Υπουργός Προεδρίας. Υπουργός Δημοσίας Τάξεως στις 21 Απριλίου Ράουντρυ Γουίλιαμ. Διευθυντής του Γραφείου ελληνικών, τουρκικών, ιρανικών υποθέσεων, Στέητ Ντηπάρτμεντ, Υφυπουργός των Εξωτερικών για την Εγγύς Ανατολή και τη Νότια Ασία, Ρασκ Ντην. Υπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ Ράστοου Γουώλτερ. Σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας Προέδρου Τζόνσον, Ριντελμπέργκερ Τζέημς. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα. Μάρτιος 1958-Μάιος Ρόκγουελ Στούαρτ. Βοηθός υφυπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ για την Εγγύς Ανατολή, Ρουφογάλης Μιχάλης. Αξιωματικός στρατού. Συνταγματάρχης στις 21 Απριλίου Αρχηγός της ΚΥΠ μετά το πραξικόπημα. Σκαρμαλιωράκης Αντώνιος. Αξιωματικός της ελληνικής Αεροπορίας. Μέλος της συνωμοτικής ομάδας του Γ. Παπαδόπουλου. Σνε Λεχ. Πολιτικός σύμβουλος της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, 1955.

200 Σπαντιδάκης Γρηγόριος. Αξιωματικός από το Αρχηγός Στρατού, Αναπληρωτής πρωθυπουργός και υπουργός Άμυνας, Στερνς Μόντυ. Αμερικανός διπλωμάτης. Υπηρέτησε στην πρεσβεία Αθηνών. Στεφανόπουλος Στέφανος. Βουλευτής από το Υπουργός των Εξωτερικών, Νοέμβριος 1952-Οκτώβριος Αναπληρωτής Πρωθυπουργός, Δεκέμβριος 1954-Οκτώβριος Στήβενς Τζωρτζ. Στέλεχος του σταθμού της CIA στην Αθήνα, Σωσσίδης Ιωάννης. Πρέσβης. Διπλωματικός σύμβουλος του Γ. Παπανδρέου, Διευθυντής του ιδιαίτερου γραφείου του πρωθυπουργού Σ. Στεφανόπουλου, Τάλμποτ Φίλιπς. Υφυπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ για την Εγγύς Ανατολή και τη Νότια Ασία. Αμερικανός πρέσβης στην Ελλάδα, Τζόνσον Λύντον. Αντιπρόεδρος των ΗΠΑ, Πρόεδρος των ΗΠΑ, Τσιριμώκος Ηλίας. Εξελέγη βουλευτής το Μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, Υπουργός των Εξωτερικών, Πρωθυπουργός, Αύγουστος-Σεπτέμβριος Φαρμάκης Νίκος. Βουλευτής της ΕΡΕ, Άτυπος σύμβουλος του Γεωργίου Παπαδόπουλου, Φρειδερίκη, Βασίλισσα. Παντρεύτηκε τον πρίγκιπα Παύλο το Βασίλισσα των Ελλήνων, Χαρτ Πάρκερ. Αναπληρωτής Υφυπουργός των Εξωτερικών των ΗΠΑ για την Εγγύς Ανατολή, Πρέσβης στην Τουρκία. Χοϊδάς Κωνσταντίνος. Επικεφαλής του ιδιαίτερου γραφείου του Βασιλέως Κωνσταντίνου,

201 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ GEORGE BALL, The Past has another Pattern, Νέα Υόρκη DOUGLAS BRINKLEY, DEAN ACHESON, The Cold War Years, , Λονδίνο CLOGG RICHARD, GEORGE YANNOPOULOS (επιμ.), Greece under Military Rule, Νέα Υόρκη ΚΡΙΣ ΓΟΥΝΤΓΧΑΟΥΖ, Καραμανλής: ο Ανορθωτής της Ελληνικής Δημοκρατίας, Αθήνα PETER GROSE, Gentleman Spy: the Life of Allen Dulles, Νέα Υόρκη ΣΟΛΩΝ ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ, Ιστορία της Δικτατορίας, 3 τόμοι, Αθήνα ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΜΙΑΝΑΚΟΣ, Ο IΔEA έδωσε τη Χούντα, Αθήνα ΝΙΚΟΣ ΔΕΛΗΠΕΤΡΟΣ, Αποφάσισα να μιλήσω, Αθήνα Οι Δίκες της Χούντας, Πλήρη Πρακτικά, Αθήνα ΧΡΗΣΤΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ, Πώς φθάσαμε από τον ΙΔΕΑ στα Ιουλιανά και στον ΑΣΠΙΔΑ, Αθήνα WAYNE G. JACKSON, (CIA Historical Staff), Allen Walsh Dulles as Director of Central Intelligence. ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΟΥΝΑΚΗΣ, 2650 μερόνυχτα συνωμοσίας, 2 τόμοι, Αθήνα YIANNIS KATRIS, Eyewitness in Greece: the Colonels Come to Power, St. Louis ΑΛΕΞΗΣ KΥPOΥ, Ελληνική Εξωτερική Πολιτική, Αθήνα THEODORE COLOUMBIS, JOHN PETROPOULOS, HARRY PSOMIADES (επιμ.), Foreign Interference in Greek Politics, Νέα Υόρκη ΣΠΥΡΟΣ ΛΙΝΑΡΔΑΤΟΣ, Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, 5 τόμοι, Αθήνα ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, 3 τόμοι, Αθήνα JEAN MEYNAUD, Η βασιλική εκτροπή, Αθήνα ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΙΤΣΙΟΣ, Κρίσιμες Ώρες, Αθήνα. ΣΠΥΡΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ, Καραμανλής και Κυπριακόν, Αθήνα Από την Ζυρίχην εις τον Αττίλαν, 3 τόμοι, Αθήνα ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Από την Ένωση Κέντρου στην Αποστασία, Αθήνα ANDREAS PAPANDREOU, Democracy at Gunpoint, Νέα Υόρκη MARGARET PAPANDREOY, Nightmare in Athens, New Jersey 1970.

202 ΔΗΜΗΤΡΗ ΠΑΡΑΛΙΚΑ, Συνωμοσίες: ΙΔΕΑ και ΑΣΠΙΔΑ, Αθήνα ΠΟΤΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΌΠΟΥΛΟΥ, Φιλελεύθερα ανοίγματα στην Ελλάδα μετά τον Εμφύλιο, Αθήνα ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΠΑΤΤΑΚΟΣ, 21η Απριλίου. Διατί; Ποιοι; Πώς; Αθήνα SALLIE PISANI, The CIA and the Marshall Plan, Kansas JOHN ROUBATIS, Tangled Webs: the U.S. in Greece , Νέα Υόρκη STEPHEN ROUSSEAS, The Death of a Democracy, Νέα Υόρκη DEAN RUSK, As I saw it, Λονδίνο LAWRENCE STERN, The Wrong Horse, Νέα Υόρκη ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΟΥΜΠΑΣ, Από το ημερολόγιον ενός Υπουργού, Αθήνα BARNES TREVOR, The Secret Cold War: the C.Ι.A. and the American Foreign Policy in Europe , Λονδίνο PARKER HART, Two Nato Allies at the Threshold of War, Λονδίνο ΧΡΗΣΤΟΣ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ-ΠΑΛΑΜΑΣ, Διπλωματικό Τρίπτυχο, Αθήνα ΑΡΧΕΙΑ Association for Diplomatic Studies, Foreign Affairs Oral History. Collection, Georgetown University Washington D.C. Dean Acheson Papers, Yale University. Allen Dulles Papers, Princeton University. John Foster Dulles, Oral History Collection, Princeton University. Foreign Relations of the United States, Volume VIII, , Eastern Europe; Soviet Union; Eastern Mediterranean (Washington D.C. 1988). Foreign Relations of the United States, Volume X, , Eastern Europe; Finland; Greece; Turkey (Washington D.C. 1993). Foreign Relations of the United States, Volume XVI, , Eastern Europe; Cyprus; Greece; Turkey (Washington D.C. 1994). Harilaos Lagoudakis Papers, Boston University

203 Cyrus Vance Papers, Yale University State Department Files, National Archives Washington D.C. White House Files, Johnson Library, Austin Texas. ΑΡΘΡΑ - ΜΕΛΕΤΕΣ DEAN ACHESON, «Cyprus: the Anatomy of a Problem», Chicago Bar Record 46, No 8, Μάιος VAN COUFOUDAKIS, «Cyprus, Acheson's Failure», Journal of the Hellenic Diaspora 1, «United States Foreign Policy and the Cyprus Question», U.S. Foreign Policy toward Greece and Cyprus, Washington D.C ΠΕΤΡΟΣ ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑΣ, «Η πρώτη αυθεντική εξιστόρησι της θυελλώδους περιόδου », Ακρόπολις, σειρά άρθρων, Σεπτέμβριος Department of State Bulletin, 15 Μαΐου ELIZABETH DREW, «A Study of American policy Toward Dicatorship in Greece», Atlantic Monthly, Ιούλιος «U.S. Warns Greece Arms Aid is Periled», New York Times, 11 Μαΐου JOHN MAURY, «The Greek Coup: a case of CIA Intervention? No, Says our Man in Athens», The Washington Post, «The Wrong Horse by Lawrence Stern; a Book Review», Studies of Intelligence, Μάιος JOHN OWENS, «The Causes of the Greek Coup d'état of April », Princeton University CYRUS SULZBERGER, «Foreign Affairs: Greece's Grim Gamble», New York Times, 23 Απριλίου «Foreign Affairs: Three Agains the Gods», New York Times, 7 Μαΐου «Foreign Affairs: The U.S.A. and Greece», New York Times, 19 Μαΐου ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ WALTER RUSTOW, 12 Μαρτίου STUART ROCKWELL, 16 Μαρτίου NORB ANSCHUTZ, 11 Μαρτίου JOHN OWENS, 11 Μαρτίου 1993.

204 GEORGE BALL, 5 Απριλίου JOHN KENNETH GALBRAITH, 25 Μαρτίου AMBASSADOR LUKE BATTLE, 15 Μαρτίου AMBASSADOR PHILLIPS TALBOT, Μάρτιος 1992, 27 Ιουνίου AMBASSADOR ROBERT KEELEY, 25 Ιανουαρίου 1992, 17 Ιανουαρίου KAY BRACKEN, Απρίλιος DAN BREWSTER, Φεβρουάριος 1992, Σεπτέμβριος HAROLD GREEN, 21 Μαρτίου PARKER HART, 18 Απριλίου JOE SISCO, 19 Απριλίου LECHSCHNE, Μάρτιος ALFRED ULMER, Μάρτιος JOHN FATSEAS, Μάρτιος 1996, Ιανουάριος JOHN DAY, Σεπτέμβριος ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΚΕΖΙΝΗΣ, Δεκέμβριος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ, Δεκέμβριος ΝΙΚΟΣ ΦΑΡΜΑΚΗΣ, Δεκέμβριος 1995, Δεκέμβριος ΣΤΥΛΙΑΝΟΣ ΠΑΤΤΑΚΟΣ, Δεκέμβριος Confidential, Athens to State, The Greek Political Scene, 8 December Αυτ. 3 Secret, National Security Council Paper 5/2 on Greece. 4 Secret, Athens to State, The condition of the Greek Crown, 11 September Secret, National Security Council Paper, 5/2 on Greece. 6 Oral History, σ Αυτ., σ. 19.

205 8 Αυτ., σ Peter Grose, Gentleman Spy: the life of Allen Dulles, σ Λαγουδάκης, Έκθεση για τις ελληνικές Υπηρεσίες Ασφαλείας. 11 Αυτ. 12 Secret, National Security Council, 1 November Secret, JUSMAGG to SUCINCEUR, 25 August Αυτ. 15 Secret, National Intelligence Estimate, 18 January Λαγουδάκης, Έκθεση για το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, σ Secret, Athens to State, l June Σημείωση: το βιβλίο του Γιάννη Ρουμπάτη, Tangled Webs: the U.S. in Greece , περιέχει ολοκληρωμένη ανάλυση της αμερικανικής ανάμειξης στη διοίκηση και τον έλεγχο των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων κατά τη δεκαετία του ' Secret, Athens to State, 6 June Secret, State to Athens, 8 June Personal, Yost to Roundtree, 11 June Secret, State to Athens, 17 May Secret, State to Athens, 25 June Secret, Athens to State, 28 August Σπύρος Μαρκεζίνης, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία της Ελλάδος, τόμος Β', σ Σπύρος Λιναρδάτος, τόμος Α'. 26 Secret, Secretary to Assistant Secretary for ΝΕΑ, 8 February Σπύρος Λιναρδάτος, τόμος Α', σ Secret, Athens to State, 17 March Official Informal Secret, Athens to State, 31 March Top Secret, Athens to State, 27 August Secret, Athens to State, 11 September Αυτ.

206 33 Secret, Athens to State: The condition of the Greek Crown, 11 September 1959, σ Top Secret, Athens to State, 19 November Αυτ. 36 Γ. Ρουμπάτης, σ Secret, Ambassador to State, 31 March Yost to State, Secret-Priority, State to Athens, 1 July Message from King Paul to Secretary of State, No date. 41 Confidential, Athens to State, 21 September Message form the President to King Paul, 21 September Secret, Athens to State, 30 September Memorandum from Secretary's special Assistant for Intelligence to Dulles Washington, 17 August Αυτ. 46 Συνέντευξη του Σνε, Μάρτιος Αυτ. 48 Secret, Official-Informal Letter Athens to State, 12 September 1955, Top Secret, Memorandum from the Director of Central Intelligence to the Secretary of State, 22 September Σπύρου Παπαγεωργίου, Καραμανλής και Κυπριακόν, σ Αυτ., σ Secret, Athens to State, 30 September Allen Walsh Dulles as Director of Central Intelligence. Volume III, Covert Activities, σ. 103, by Wayne G. Jackson, CIA Historical Staff. 54 Οι σχέσεις του Νιάρχου με τη CIA απέφεραν συγκεκριμένα οφέλη. Ο Νιάρχος μπόρεσε να πείσει τον Ντάλλες ότι ο βασικός του αντίπαλος Αριστοτέλης Ωνάσης απειλούσε σοβαρά τα αμερικανικά συμφέροντα, επειδή είχε αναπτύξει στενές σχέσεις με τη Σαουδική Αραβία. Ο αρχηγός της CIA δήλωσε σε κλειστή συνεδρίαση της Επιτροπής του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας, στις 6 Αυγούστου 1954, ότι «έχουμε σαφέστατη εντολή από την υψηλότερη δυνατή αρχή να διαλύσου με το συγκρότημα Ωνάση. Η εντολή είναι να χρησιμοποιήσουμε οτιδήποτε μέσο έχουμε στη διάθεσή μας». Η επιχείρηση της αμερικανικής υπηρεσίας εναντίον του Ωνάση δεν έφερε αποτελέσματα γιατί μπόρεσε να ξεγελάσει τους πράκτορές της.

207 55 State to Athens, 13 October Athens to State, 14 October Personal and Confidential, letter from Lodge to Dulles, 11 October Secret, Athens to State, 30 September Jeffrey Richelson, The U.S. Intelligence Community, σ , (1985). 60 Secret, State Memorandum to Baxter, 8 February Allen Dulles as Director of Central Intelligence, 26 February November Volume III, Covert Operations, σ Η ονομασία του Συμβουλίου που είχε την ευθύνη για την έγκριση μυστικών επιχειρήσεων για τον επηρεασμό του εκλογικού αποτελέσματος, τη χρηματοδότηση κομμάτων, κλπ., άλλαξε αρκετές φορές ονομασία. Την περίοδο απεκαλείτο OCB, το 1955 έως το 1964 Group 5412 ή Special Group και εν συνεχεία Committee 303. Από τα αρχεία που έχουν δημοσιοποιηθεί επισήμως ή ανεπισήμως προκύπτει ότι μυστικές επιχειρήσεις σε προεκλογικές περιόδους στην Ελλάδα συζητήθηκαν στις 8 Φεβρουαρίου 1956 στο OCB, στις 26 Μαρτίου 1958 στο Special Group και τον Φεβρουάριο του 1967 στην Επιτροπή Αρχεία Χαρίλαου Λαγουδάκη. 63 Δ. Παραλίκα, Συνωμοσίες: ΙΔΕΑ & ΑΣΠΙΔΑ, σ Memorandum from DCI (Allen Dulles) to Secretary of State, 26 May Secret, Memorandum from Park Arm strong to Allen, 27 July Operations Coordinating Board Report, Washington, 11 December Allen Dulles as Director of Central intelligence, 26 February November Volume III, Covert Operations, σ Oral History, σ Secret, Athens to State, The Greek Political Scene, Prospects for the future, σ Memorandum of the Files, OCB Progress Report on Greece, 14 May Secret, National Intelligence Estimate, 23 September Secret, Athens to State: The Greek Political Scene, Prospects for the future, 22 September 1958, σ Αυτ., σ Αυτ., σ Αυτ., σ. 13.

208 76 Secret, Athens to State, Greek Political Scene, Prospects for Future, 22 September Σημείωση: Οι δημοτικές εκλογές πραγματοποιήθηκαν στις 5 Απριλίου Σε τρεις μεγάλες πόλεις: Αθήνα, Πειραιά και Θεσσαλονίκη καθώς και στους περισσότερους δήμους της Αττικής εξελέγησαν οι δήμαρχοι που είχε υποστηρίξει η ΕΔΑ. Παραμένει αδιευκρίνιστο εάν η αμερικανική παρέμβαση επηρέασε μερίδα των ψηφοφόρων. 77 Αυτ., σ Χ. Λαγουδάκης, Αρχεία. 79 Secret, Athens to State, The Greek Political Scene, Prospects for the future, 22 September 1958, σ Αυτ. 81 Αυτ., σ Riddleberger Oral History, σ Memorandum of Conversation, Athens to State, 29 January Secret, National Security Council, U.S. Policy Towards Cyprus, 9 February 1960, σ Αυτ. 86 CIA Memorandum for the President, 31 March Secret, Athens to State, 26 February Secret, Embassy's projections, 1 January Peter Grose, σ Σημείωση: Τον Σεπτέμβριο του 1961, η Φρειδερίκη παρακάλεσε τον αμερικανό πρέσβη να μεταφέρει πρόσκλησή της στον Ντάλλες να επισκεφθεί πάλι την Ελλάδα. Ο Μπριγκς σχολίαζε ειρωνικά στο συνοδευτικό σημείωμα προς τον αρχηγό της CIA πως η πρόσκληση «κρύβει δυο παγίδες: η βασίλισσα σας θέλει στο Τατόι όλη την ώρα για να παίζετε σκραμπλ με τον πρίγκιπα της Αστουρίας (μετέπειτα βασιλέα Χουάν Κάρλος) και βαρελάκια με τον Μέγα Τελετάρχη» (Letter from Briggs to Dulles, 29 September 1961). Ο Ντάλλες απάντησε πως το πρόγραμμά του δεν του επέτρεπε να επισκεφθεί την Αθήνα, αλλά πρόσθετε, «ελπίζω να σας επισκεφθώ σύντομα, ακόμη και αν η παραμονή μου συμπεριλαμβάνει ορισμένα από τα ευχάριστα διαλείμματα στα οποία αναφέρεσθε» (Dulles to Briggs, 28 October 1961). Ο Ντάλλες αναγκάσθηκε να παραιτηθεί ύστερα από ένα μήνα από την αρχηγία της μυστικής υπηρεσίας, λόγω των διαφωνιών του με τον πρόεδρο Κέννεντυ. 90 Informal-Confidential, Lewis Jones to Briggs, 14 October Informal-Confidential, Lewis Jones to Briggs, 18 November Confidential, State to Athens, 1 March Confidential, Athens to State: Greek Election Laws, The System of Kindred parties.

209 94 Αυτ. 95 Α. Παπανδρέου, Democracy at Gunpoint the Greek front, σ. 96 Foreign Relations, Volume XVI, σ Confidential Cable, 6 November Confidential, Athens to State, 23 August Secret, Biographical information, February Συνέντευξη του Μπρούστερ, Σεπτέμβριος Secret, Athens to State, 13 November Αυτ. 103 Αυτ. 104 Αυτ. 105 Confidential, Athens to State, 13 November Συνέντευξη του Μπρούστερ, Σεπτέμβριος Confidential, Athens to State, 4 June Confidential, Athens to State, 3 August Αυτ. 110 Memorandum for DCI McCone, 8 February Αυτ. 112 Letter from Labuisse to Secretary of State Rusk, 15 April Αυτ. 114 Foreign Relations, Volume XVI, σ Foreign Relations, Volume XVI, σ Χ. Λαγουδάκης, Αρχεία. 117 Secret, Athens to State, 10 June Secret, Athens to State, 11 June Αυτ.

210 120 Secret, Athens to State, 12 June Secret, Athens to State, 14 June Secret, Athens to State, 12 June Συνέντευξη του Φ. Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Χαρίλαος Λαγουδάκης, Έκθεση για το πραξικόπημα, σ Αυτ., σ Αυτ., σ Αυτ., σ Αυτ., σ Foreign Relations of the US, Vol. XVI, σ Αυτ. 131 Oral History, σ Secret, Athens to State, August Αυτ. 134 Αυτ. 135 Συνέντευξη του Μπρούστερ, Σεπτέμβριος Confidential, Thessaloniki to State, 1 November Confidential, Athens to State, October Confidential, Athens to State, 6 November Confidential, Athens to State, 7 November Αυτ. 141 Confidential, Athens to State, Joint Weekly Report, 8 November 1963, σ Confidential, Memorandum of Conversation, 2 December Αυτ. 144 Αυτ. 145 Confidential, Athens to State, 21 November 1963.

211 146 Secret, Athens to State, 13 November Confidential, Athens to State, 14 November Limited official use, Athens to State, Memorandum of Conversation, 9 December Confidential, Athens to State, 9 December Αυτ. 151 Αυτ. 152 Confidential, Athens to State, 23 December Αυτ. 154 Secret, Naval message, November Confidential, Athens to State, 24 January Αυτ. 157 Secret, CIA Intelligence Memorandum, 11 February Secret, Athens to State, 14 February Secret, State to Athens, 13 February Αυτ. 161 Confidential, Preliminary Observations on the upcoming Greek elections, 15 January Official-Informal, Bennet to K. Bracken, 17 January Confidential, Athens to State, 24 January Αυτ. 165 Confidential, Preliminary Observations on the upcoming Greek elections, 15 January Confidential, Athens to State, 12 February Αυτ. 168 Confidential, Prime Minister Papandreou, Biographic Data, 20 February Confidential, Athens to State, 21 February Secret, Athens to State, 19 February Secret, Athens to State, 20 February 1964.

212 172 Secret, Athens to State, 21 February Confidential, Crown prince Constantine. Biographic Data, 20 February Secret, Athens to State, 20 February Confidential, Athens to State, 22 February Confidential, Athens to State, 2 March Confidential, Athens to State, 5 March Secret, Athens to State, 16 April Αυτ. 180 Λαγουδάκης, Έκθεση, σ. 33 και Secret, Athens to State, 16 April Confidential, Athens to State, 18 May Confidential, The Papandreou Style, Athens to State, 20 May Confidential, Athens to State, Assessment of Papandreou Government, 18 May Συνέντευξη του Τζο Σίσκο, Ιούνιος Secret, State to Nicosia, 5 June Secret, Memorandum of Conversation, 11 June Confidential, Athens to State Comments of Eleftheria Publisher, 4 June Secret, Athens to State, 4 June Secret Priority, State to Athens, 6 June Αυτ. 192 Secret, Memorandum of Conversation, 22 June British Embassy Washington D.C., 6 June Secret, Memorandum of Conversation, 24 June Συνέντευξη του Τζωρτζ Μπωλ, Μάρτιος Secret, Athens to State, 12 July Secret, Memorandum for the President, 7 July 1964.

213 198 Top Secret, Memorandum for the re cord, NSC Meeting, 7 July Αυτ. 200 Αυτ Secret, Athens to State, 16 July Secret, Kastellorizon, British Foreign Office Note, 24 July Συνέντευξη του Τζωρτζ Μπωλ, Μάρτιος Confidential, State to Athens, 9 August Secret, Athens to State, 9 August Secret, Athens Air Force Attache to DIA, 10 August Secret, Memorandum for the President, 18 August Top Secret, Athens to Foreign Office, 18 August Secret, George Ball to Ambassador, 20 August Secret, Memorandum for the President, 18 August Secret, State to Athens, 20 August Secret, Ball to Ambassador in Greece, 22 August Αυτ. 215 Αυτ. 216 Top Secret, Summary NSC Notes, 1 September Secret, Athens to State, 4 September Secret, Memorandum for the Record, 8 September Αυτ. 220 Αυτ. 221 Αυτ. 222 Letter, Acheson to Battle, 7 December Confidential, Athens to State, Some Observations on the Future of the Greek Monarchy, 30 September

214 Αυτ. 225 Αυτ. 226 Αυτ. 227 Confidential, Athens to State. The New Atmosphere, 4 November Αυτ. 229 Confidential, Athens to State, 30 September Αυτ. 231 Αυτ. 232 Χ. Λαγουδάκης, Έκθεση. 233 Αυτ. 234 Αυτ. 235 Αυτ. 236 Confidential, Athens to State, 16 November Confidential, Athens to State, 19 November Αυτ. 239 Confidential, Athens to State, 15 December Confidential, Athens to State, 15 December 1964 II. 241 Secret, Memorandum of Conversation, 18 December Αυτ. 243 Αυτ. 244 Αυτ. 245 Telephone Conference, Acheson-Ball, 29 December Αυτ. 247 Secret, Athens to State, 21 January Αυτ.

215 249 Αυτ. 250 Αυτ. 251 Αυτ. 252 Λαγουδάκης, Έκθεση. 253 Λαγουδάκης, Έκθεση. 254 Λαγουδάκης, Έκθεση. 255 Λαγουδάκης, Έκθεση. 256 Athens to State, The dispute over Operation Pericles, March Secret, Athens to State, Military leader ship disturbed be Operation Pericles. 258 Αυτ. 259 Αυτ. 260 Confidential, Memorandum of Conversation with Elias Tsirimokos. March Αυτ. 262 Secret To Secretary fro ΝΕΑ, 9 March Σπύρος Παπαγεωργίου, Από την Ζυρίχη στον Αττίλα, σ Secret, State to Embassy, 19 March Confidential, Athens to State, The Prime Minister and the problem of succession. 266 Αυτ. 267 Confidential, Athens to State, 28 April Oral History, σ Confidential, Memorandum of Conversation, Athens to State, 12 May Secret, Athens to State Two Meeting with Andreas Papandreou, 21 May Secret, Athens to State, 1 June Secret, Athens to State, 4 June Secret, Rusk to Athens, 5 June Confidential, Athens to State, 13 June 1965.

216 275 Secret, Athens to State, 18 June Αυτ. 277 Αυτ. 278 Secret, Athens to State, 23 June Αυτ. 280 Αυτ. 281 Αυτ. 282 Secret, Athens to State, 24 June Αυτ. 284 Confidential, Memorandum of Conversation, Greek Political Situation, Athens to State, 28 June Secret, Athens to State, 30 June Αυτ. 287 Confidential, Athens to State, 30 June Confidential, Athens to State, 14 July Secret, Conversation with Andreas Papandreou, 17 July Λαγουδάκης, Έκθεση. 291 Confidential, Athens to State, 17 July Αυτ. 293 Αυτ. 294 Confidential, Athens to State, 18 July Secret, Athens to State, 20 July Secret, Athens to State, 21 July Λαγουδάκης, Έκθεση. 298 Αυτ. 299 Memorandum to Lagoudakis, From Capt Sherman Roe Directorate of Special Investigations, USAF. 300 Confidential, Athens to State, 30 July 1965.

217 301 Teleconference, Ball-Handley, 30 July Αυτ. 303 Συνέντευξη του Φ. Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Secret, State to Athens, 31 July Secret, Athens to State, 2 August l Secret, Athens to State, 4 August Secret, Athens to State, 2 August l Αυτ. 309 Αυτ. 310 Confidential, Athens to State, 5 August Λαγουδάκης, Αρχεία. 312 Αυτ. 313 Αυτ. 314 Αυτ. 315 Secret-Roger Channel, State to Athens, 12 August Αυτ. 317 Αυτ. 318 Secret-Roger Channel, State to Athens, 12 August Confidential, Athens to State, 12 August Λιναρδάτος, τόμος Ε', σ Priority Confidential, State to Athens, 23 August Confidential, Athens to State, 20 August Αυτ. 324 Confidential, Athens to State, 26 August Αυτ. 326 Αυτ.

218 327 Confidential, Athens to State, 26 August Αυτ. 329 Confidential, Athens to State, 30 August 1965 (second part). 330 Secret, Athens to State, 13 September Αυτ. 332 Αυτ. 333 Αυτ. 334 Συνέντευξη του Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Secret, Athens to State, 17 September Αυτ. 337 Αυτ. 338 Top Secret, Memorandum for the President, 30 September Secret, Athens to State, 27 September Αυτ. 341 Confidential, Athens to State, 28 September Confidential, Athens to State, 30 September Αυτ. 344 Αυτ. 345 Αυτ. 346 Αυτ. 347 Αυτ. 348 Confidential, The Papandreou Government: An Assessment, 8 October Αυτ. 350 Αυτ. 351 George Papandreou, Andreas Papandreou: A Profile, 3 November Confidential, Athens to State, Implications of a return to power of a George Papandreou government, 8

219 November Αυτ. 354 Confidential, Athens to State, 21 October Αυτ. 356 Secret, State to Athens, 23 November Confidential, Athens to State, Conversation with Andreas Mothonios, 25 November Αυτ. 359 Confidential, Athens to State, Friction within the Center Union, 25 November Confidential, Conversations with CU Deputies Michael Papaconstantinou and Alexandras Spanorigas, 31 December Confidential, Athens to State, Andreas Papandreou's comments on current Greek situation, 30 November Αυτ 363 Αυτ 364 Αυτ 365 Αυτ 366 Confidential, Memorandum of Conversation, 14 December Αυτ. 368 Αυτ. 369 Αυτ. 370 Confidential, The prospects of the Stephanopoulos Government, 6 December Confidential, Views of ERE Leaders on Greek political situation, 11 December Αυτ. 373 Αυτ. 374 CIA, Field Information Report Athens, 7 March Συνέντευξη του Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Συνέντευξη του Τζων Ντέυ, Σεπτέμβριος 1995.

220 377 Confidential, Athens to State, 8 February Αυτ. 379 Confidential, Athens to State, 19 February Confidential, The Stephanopoulos Government: Six months after, 17 March Αυτ. 382 Αυτ. 383 Secret, Athens to State, 26 April Αυτ. 385 Αυτ. 386 Confidential, Athens to State, 5 May Secret, Athens to State, 18 May Secret, Athens to State, 19 May Secret, State to Athens, 4 May Λαγουδάκης, Έκθεση. 391 Αυτ. 392 Secret, Athens to State, 29 June Confidential, Athens to State, 29 July Αυτ. 395 Confidential, Athens to State, Revival of Talks of a dictatorship, 26 October Λαγουδάκης, Αρχεία. 397 Αυτ. 398 Confidential, Memorandum of Conversation, Athens to State, 15 April Αυτ. 400 Αυτ. Σημείωση: Ο Άνσουτζ έστειλε το τηλεγράφημα για τη συζήτηση που είχε στις 3 Νοεμβρίου 1966 με τους Πιπινέλη και Φαρμάκη στις 15 Απριλίου Στο εισαγωγικό του σημείωμα εξηγούσε: «Στέλνω το σημείωμα αυτό για ιστορικούς λόγους. Όπως γνωρίζει το Υπουργείο, το ενδεχόμενο εξωκοινοβουλευτικής λύσης... είναι

221 εξαιρετικά πιθανό. Εφόσον σημειωθεί αυτή η εξέλιξη και σχηματιστεί κυβέρνηση με την υποστήριξη του στρατού και των αρχών ασφαλείας χωρίς την πλειοψηφία της Βουλής, ο κ. Πιπινέλης είναι πολύ πιθανόν να οριστεί επικεφαλής αυτής της κυβέρνησης». 401 Λαγουδάκης, Αρχεία. 402 Αυτ. 403 Secret, Ambassador's Conversation with George and Andreas Papandreou, 8 October Αυτ. 405 Αυτ. 406 Αυτ. 407 Αυτ. 408 Αυτ. 409 Αυτ. 410 Αυτ. 411 Αυτ. 412 Αυτ. 413 Σ. Λιναρδάτος, τόμος Ε', σ Confidential, Athens to State, 1 December Confidential, Athens to State, 22 December Andreas Papandreou, Democracy at Gunpoint, σ CIA, Field Information Report, Athens, 20 December Laurence Stern, The Wrong Horse, σ Αυτ., σ Αυτ. 421 Συνέντευξη του Μπρούστερ, Σεπτέμβριος John Maury, Washington Post, Συνέντευξη του Νίκου Φαρμάκη, 27 Φεβρουαρίου Confidential, Athens to State, 31 January 1967.

222 425 Αυτ. 426 Secret, Memorandum of Conversation, 28 January Αυτ. 428 Αυτ. 429 John M. Maury, Washington Post, Secret, Roger Channel Athens to State, 11 February Συνέντευξη με Τζων Ντέυ, Σεπτέμβριος Marquis Childs, Washington Post, Τάλμποτ, συνέντευξη, 27 Ιουνίου John M. Maury, Washington Post, Secret, Athens to State, 28 February Λιναρδάτος, τόμος Ε', σ Confidential, Memorandum of Conversation, 22 March Αυτ. 439 Αυτ. 440 Αυτ. 441 Αυτ. 442 Confidential, Memorandum of Conversation between Andrea Papandreou and Norbert Anshuetz, 30 March Αυτ. 444 Αυτ. 445 Αυτ. 446 Αυτ. Σημείωση: Τη φράση «ζωντανό πτώμα» ανέφερε στον Ανδρέα ο Άνσουτζ σε συνάντηση που είχαν την 31η Μαρτίου, ενώ ήταν βέβαιη η πτώση της κυβέρνησης Παρασκευόπουλου. Βλέπε: Andreas Papandreou: Democracy at Gunpoint: the Greek front, σ ). 447 Secret, Athens to State, 24 March 1967.

223 448 Λαγουδάκης. 449 Λαγουδάκης και Secret, Athens to State, March CIA, Field Intelligence Report, Athens, 9 March Αυτ. 452 Secret Athens to State, 26 March Secret, INR Greece: A new political cri sis brewing27 Marchl967. Secret, INR Paraskevopoulos Government Under Pressure, 28 March Λαγουδάκης. 455 Secret, Greek Political Crisis, 12 April Αυτ., σ Secret, Athens to State, 10 April Secret, Letter from the Ambassador in Greece to the Country Director for Greece, 30 March Secret, State to Athens, Ambassador from Rochwell, 3 April Secret, Athens to State, 8 April Αυτ. 461 Λαγουδάκης. 462 Secret, Athens to State, 7 April Secret, Athens to State, 10 April Αυτ. 465 Αυτ. 466 Αυτ. 467 Αυτ. 468 Αυτ. 469 Secret, Athens to State, 13 April Αυτ. 471 Αυτ. Σημείωση: Δεν είναι σαφές σε ποια γραπτή δέσμευση αναφερόταν ο Μπίτσιος. Είναι πολύ πιθανόν να εννοούσε το μνημόνιο Παπανδρέου-Κανελλόπουλου του Δεκεμβρίου του 1966,

224 472 Αυτ. 473 Αυτ. 474 Secret, Personal for the Secretary from the Ambassador, 13 April Αυτ. 476 Αυτ. 477 Αυτ. 478 Αυτ. 479 Αυτ. 480 Αυτ. 481 Confidential, Athens to State, Views of George Papandreou, 21 April Αυτ. 483 Secret, For Ambassador from Battle, 20 April Αυτ. 485 Αυτ. 486 Αυτ. 487 Συνέντευξη του Χάρολντ Γκρην, 21 Μαρτίου Συνέντευξη του Τάλμποτ, 15 Φεβρουαρίου Confidential, Athens to State, 20 April 1967 Ζ Flash, State to Athens, 20 April Confidential, Athens to State, 20 April 1967, Ζ Confidential, Athens to State, 21 April 1967, Z Secret, Athens to State, 21 April 1967, 1005Z. 494 Confidential, Memorandum for the President, 21 April Secret, Athens to State, 21 April Confidential, Athens to State, 21 April 1967, 1145Z. 497 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 005Z.

225 498 Secret, Athens to State, 21 April 1967, 1800Z. 499 Lagoudakis, Biographical Report on G. Papadopoulos. 500 Lagoudakis, The «National» Government of Greece, 22 April Συνεντεύξεις, Στούαρτ Ρόκγουελ, 16 Μαρτίου Φίλιπς Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Secret, Athens to State, 21 April 1967, 2030Z. 503 Αυτ. 504 Αυτ. & 22 April 1967, 005Ζ. 505 Oral History, σ Oral History Collection, Lucius Battle. 507 Secret, State to Athens, 21 April Secret, Athens to State, 21 April 1967, 2330Z. 509 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 0015Z. 510 Confidential, Athens to State, 21 April 1967, 1610Z. 511 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 0045Z. 512 Secret, State to Athens, 22 April 1967, Secret, Memorandum for the President, 22 April Συνεντεύξεις, Στούαρτ Ρόκγουελ, 16 Μαρτίου Φίλιπς Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Συνέντευξη με τον Νταν Μπρούστερ, Σεπτέμβριος Lucius Battle, Oral History, σ Secret, Athens to State, 22 April 1967, 1349Z. 518 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 1517Z. 519 Secret, State to Athens, 22 April Secret, Athens to State, 22 April 1967, 1550Z. 521 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 0035Z. 522 Secret, State for Ambassador, 22 April 1967, 1:44pm. 523 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 1800Z.

226 524 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 2210Z. 525 Secret, State to Athens, 22 April 1967, 5:39pm. 526 Secret, State to Athens, 22 April 1967, 12:05am. 527 Secret, Athens to State, 22 April 1967, 2250Z. 528 Confidential Athens to State, 23 April 1967, 2005Z. 529 Secret, Athens to State, 23 April 1967, 2150Z. 530 Αυτ. 531 Secret, Athens to State form US Defense Attache, 23 April Secret, Athens to State, 23 April 1967, 2115Z. 533 Αυτ. 534 Secret, Athens to State, 23 April 1967, 1300Z. 535 Αυτ. 536 Αυτ. 537 Secret, State for Ambassador, 24 April Secret, Athens to State, 24 April 1967, 1236Z. 539 Flash Secret, State to Athens, 24 April 1967, 1:04pm. 540 Αυτ. 541 Secret, Athens to State, 24 April 1967, 1900Z. 542 Αυτ. 543 Secret, State to Athens, 24 April Secret, Athens to State, 24 April Z. 545 Λαγουδάκης, Σημειώσεις. 546 Secret, Athens to State, 24 April 1967, 1959Z. 547 Secret, Athens to State, 25 April 1967, 1735Z. 548 Αυτ. 549 Secret, Athens to State, 25 April 1967, 2300Z.

227 550 Αυτ. 551 Αυτ. 552 Secret, Athens to State Bonn for Rusk, 25 April 1967, 2115Z. 553 Σόλων Γρηγοριάδης, Ιστορία της Δικτατορίας, τόμος 5, σ Confidential. Athens to State, 26 April 1967, 1922Z. 555 Συνέντευξη του Ρόμπερτ Κήλυ, 25 Ιανουαρίου John Maury, Washington Post, Confidential. Athens to State, 27 April 1967, 1255Z. 558 Secret, Memorandum, Future U.S. Po licy Towards Greece, 27 April Αυτ. 560 Department of State Bulletin, May Secret, State to Athens, 26 April Secret, Athens to State, 27 April Secret, Athens to State, 28 April 1967, 2015Z. 564 Αυτ. 565 Αυτ. 566 Secret, Athens to State, May L. Stern, The Wrong Horse, σ Αυτ. 569 L. Battle, Oral History, Johnson Library, σ Αυτ. 571 Secret, State to Athens, 2 May Secret, Athens to State, 5 May Limited Official Use, Athens to State, May Λαγουδάκης, Σημειώσεις. 575 Confidential, Athens to State, 10 May 1967.

228 576 Secret, Athens to State, 13 May Αυτ. 578 Secret, Conversation of King Constantine with military source, 9 June Brewster, Oral History, σ Memorandum, US policy Statements on Greece, 29 December L. Stern, The Wrong Horse, σ Secret, Athens to State, 14 May Secret, Athens to Slate, 2 June Secret, For Ambassador from Battle, 2 May Secret, Memorandum of Conversation, 6 June Secret, Memorandum for the President from the Secretary of State, 21 July Secret, Athens to State, 17 July Αυτ. 589 Secret, State to Athens, 7 July Confidential, Athens to State, 21 July Secret, To the Ambassador by J. Day, My views on the Greek problem, 5 September Αυτ. 593 Αυτ. 594 Secret, To the Ambassador by J. Day, 5 September Secret, For the Secretary from Ambassador, 5 September Αυτ. 597 The junta and the Cyprus question, September INR. 598 Αυτ. 599 INR, To the Secretary From Thomas Hughes, The Impact of the Current Cyprus Crisis on the Greek Military Regime, December Συνέντευξη του Τάλμποτ, 27 Ιουνίου 1995.

229 601 Parker Hart, Two Nato Allies at the Threshold of War, σ Secret, Memorandum for the President, 7 September Αυτ. 604 Secret, Talking Points for the President, 7 September Secret, Memorandum of Conversation between President Johnson and King Constantine, 11 September Secret, Athens to State, 4 October Αυτ. 608 Secret, Athens to State, 11 October Secret, Athens to State, 4 October Secret, Athens to State, 25 October Secret, Personal for the Secretary, 13 November Αυτ. 613 National Security Council Memorandum to Walt Rustow November, Parker Hart, σ Secret, Nicosia to State, 22 November Parker Hart, σ Cy Vance, Oral History Project, σ Battle, Oral History, σ Secret, Athens to State, 23 November Αυτ. 621 Secret, State to Ankara, Athens and Nicosia, 23 November Συνέντευξη Ράστοου, Μάρτιος Vance Papers Collection, Yale University Library. 624 Notes on NSC meeting, 29 November Αυτ.

230 626 Vance, Oral History, σ Vance, Written Notes. 628 Vance, Hand-written notes. Yale Library. 629 Αυτ. 630 Battle, Oral History, σ Vance, Oral History, σ Vance, Written Notes, σ. 3 point Secret, Talbot to Brewster, December Συνέντευξη του Τάλμποτ, 27 Ιουνίου Συνέντευξη του Κήλυ, 25 Ιανουαρίου Αυτ. 637 Secret, Athens to State, 13 December Αυτ. 639 Αυτ. 640 Secret, Athens to State, 13 December Secret, Teleconference, 13 December Αυτ. 643 Secret, Athens to State, 13 December Secret, Athens to State, 14 December 1967, 0250Z. 645 Secret, Athens to State, 14 December Greece: The Outlook for the Junta. 647 Αυτ. 648 New York Times, 14 and 15 December Confidential, Athens to State, 14 December Secret, Letter by Papadopoulos to Johnson, 6 January Secret, Letter Johnson to Papadopoulos, 3 February 1968.

231 652 Secret, State to Athens, 13 January Memorandum for the President, NSC discussion of Cyprus, 24 January 1967.

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

242

243

244

245

246

247

248

249

250

251

252

253

254