Ενδογλωσσική Μετάφραση

Transcript

1 [Διδασκαλία - Εκπαίδευση] Ενδογλωσσική Μετάφραση Λατινική Ορολογία μετάφρασης (του Β. Φυντίκογλου) INTERPRETARI [interpres, interpretatio, interpretamentum] - CONVERTERE - EXPLICARE - EXPRIMERE - INTERPRETARI [interpres, interpretatio, interpretamentum] - MUTARE [mutatio] - REDDERE - TRANSFERRE - VERTERE μεσιτεύω, βοηθώ/ ερμηνεύω, εξηγώ/ κατανοώ/ διερμηνεύω, μεταφράζω Απαντά ίσως περισσότερο από κάθε άλλον μεταφραστικό όρο ήδη από τον Κικέρωνα έως τα ύστερα λατινικά. Η κυριολεκτική σημασία του ρήματος δηλώνει την απαραίτητη για τη μεταφραστική διαδικασία διαμεσολάβηση. Καθώς βέβαια αυτού του είδους η διαμεσολάβηση αποσκοπούσε στην εξήγηση και αποσαφήνιση δυσνόητων, σκοτεινών ή αμφιλεγόμενων στοιχείων (απαντά συχνά π.χ. για αινίγματα, νόμους, οιωνούς κλπ.), εύλογα η έμφαση της μεταφραστικής του σημασίας αφορά το περιεχόμενο και τα νοήματα ( sententiae). Και φαίνεται ότι πρόκειται για όρο που πρωτίστως δηλώνει τη μετάφραση στην πρακτική διάστασή της, διερμηνεία (χωρία 4, 6) και απόδοση ορολογίας (χωρία 3, 5), χωρίς όμως να απουσιάζει και η απαιτητικότερη, λογοτεχνικών αξιώσεων μετάφραση (χωρία 1, 2). Eίναι ένα από τα λίγα μεταφραστικά ρήματα που εμφανίζουν ονοματικούς όρους αντίστοιχης σημασίας και το μόνο με ποικιλία τέτοιων όρων (interpres, interpretatio, interpretamentum). Το ουσιαστικό interpres δηλώνει κυρίως τον διερμηνέα μεταξύ δύο αλλόγλωσσων συνομιλητών, όπου ευνόητα ενδιαφέρει η σωστή απόδοση των απόψεών τους και καταρχήν δήλωνε την προφορική διερμηνεία (χωρία 7, 8, 9). Φαίνεται μάλιστα ότι στα κλασικά λατινικά δεν ξέφυγε ουσιαστικά από αυτή τη σημασία. Το interpres μπορεί βέβαια να δηλώνει και αυτόν που κάνει γραπτή μετάφραση (βλ. και TLL s.v.), ωστόσο σε όλα τα σχετικά χωρία (10, 11, 12, 13, 14) το ουσιαστικό εμφανίζεται πάντοτε αξιολογούμενο αρνητικά (non ut interpres), οπότε φαίνεται να διατηρεί την αρχική του σημασία (αυτός που μεταφράζει σαν απλός διερμηνέας), ώστε να γίνεται εμφανέστερη η απόσταση μεταξύ των μεταφραστικών απαιτήσεων. Ως περιγραφικός όρος για τον συντάκτη γραπτής μετάφρασης πρωτοαπαντά στον Κολουμέλλα, συγγραφέα της εποχής του Νέρωνα (χωρίο 15). Η μεταφραστική σημασία του interpretatio είναι μάλλον όψιμη (πρωτοαπαντά στον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο) και καταρχήν περιορίζεται στην απόδοση συγκεκριμένων όρων, αφορά δηλ. τον πρακτικό κυρίως χαρακτήρα της μετάφρασης (χωρία 16, 17), χωρίς να αποκλείεται η χρήση της λέξης για να δηλωθεί και μια πιο απαιτητικού τύπου μετάφραση (χωρίο 18). Ακόμη πιο όψιμο (απαντά στον Αύλο Γέλλιο, χωρία 19, 20) είναι το interpretamentum, που δηλώνει το αποτέλεσμα της μετάφρασης (= ερμή νευμα). Η ποικιλία, πάντως, ονοματικών όρων, υποδεικνύει τη σπουδαιότητα της λεξιλογικής αυτής οικογένειας στον μεταφραστικό τομέα. ΧΩΡΙΑ (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 1 / 7

2 (επιμέλεια: Β. Φυντίκογλου) - 1. Κικέρων, De legibus Κικέρων, De finibus Κικέρων, De officiis Λίβιος, Ab urbe condita Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria Τάκιτος, Αnnales Σαλλούστιος, Bellum Iugurthinum Καίσαρας, De bello Gallico Κικέρων, In Verrem II Κικέρων, De optimo genere oratorum Κικέρων, De finibus Κικέρων, De finibus Κικέρων, Tusculanae disputationes Οράτιος, Ars Poetica Kολουμέλλας, De re rustica Πλίνιος, Naturalis Historia Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae Κικέρων, De legibus 2.17 velle fortasse; quis enim id potest aut umquam poterit? nam sententias interpretari perfacile est. quod quidem ego facere, nisi plane esse vellem meus. quid enim negotii est eadem prope verbis isdem conversa dicere? (O Κικέρων απαντά στην παρατήρηση του αδελφού του ότι, ενώ απομακρύνεται από τις ιδέες του Πλάτωνα, εμμένοντας τις δικές του, ωστόσο μιμείται το ύφος του έλληνα φιλόσοφου.) Καλά θα ήταν ίσως. Μα ποιος μπορεί ή θα το μπορέσει κάποτε να το μιμηθεί αυτό; Το να μεταφράσεις τις ιδέες είναι πανεύκολο κι εγώ βέβαια θα το έκανα, αν δεν ήθελα να διατηρήσω τις προσωπικές μου αντιλήψεις. Γιατί ποια δυσκολία υπάρχει στο να πεις τα ίδια πράγματα μεταφρασμένα με τα ίδια λόγια; Εδώ είναι σαφής η κύρια μεταφραστική απόχρωση του interpretari. Αφορά τις φιλοσοφικές ιδέες, τις απόψεις του Πλάτωνα, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι για τη διατήρηση των λεκτικών σχημάτων κατά τη μετάφραση επιλέγεται το ρήμα convertere. Για τη συνύπαρξη αυτή πρβ. Κικέρων, de optimo genere oratorum και Κικέρων, de finibus Κικέρων, De finibus 2.20 in alio vero libro scribit his verbis, quae nota tibi profecto, Torquate, sunt. animadverte igitur rectene hanc sententiam interpreter. Σε ένα άλλο όμως βιβλίο του γράφει με τα εξής λόγια, τα οποία ασφαλώς γνωρίζεις, Τορκουάτε. Πρόσεξε (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 2 / 7

3 λοιπόν αν μεταφράζω σωστά τούτη την άποψή του. [Ακολουθεί στα λατινικά απόδοση ενός χωρίου από το έργο του Επίκουρου Κύριαι δόξαι] Εδώ επίσης το interpretari επιλέγεται λόγω του ενδιαφέροντος να αποδοθεί σωστά το νόημα, να ερμηνευτεί δηλαδή η άποψη του Επίκουρου. 3. Κικέρων, De officiis 2.5 nec quicquam aliud est philosophia, si interpretari velis, praeter studium sapientiae H λέξη φιλοσοφία δεν σημαίνει τίποτε άλλο, αν θα ήθελες να τη μεταφράσεις, παρά μελέτη της σοφίας Το interpretari αφορά την απόδοση συγκεκριμένου όρου, με σαφή έμφαση στη σημασιολογική παράμετρο. 4. Λίβιος, Ab urbe condita Paulus Latine pronuntiavit. ea Cn. Octavius praetor interpretata sermone Graeco referebat. Ο Παύλος έκανε τις διακηρύξεις του στα λατινικά. Ο πραίτωρ Γναίος Οκτάβιος τις μετέφρασε και τις επανέλαβε στα ελληνικά. Πιθανώς το interpretari δεν σημαίνει τίποτα περισσότερο από την εργασία της διερμηνείας. 5. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria enthymema quod nos "commentum" aut "commentationem" interpretamur. Τη λέξη "ενθύμημα" εμείς τη μεταφράζουμε ως "commentum" ή ως "commentationem" Πρβ. Κικέρων, de officiis Τάκιτος, Αnnales et manebant structis molibus literae Aegyptiae, priorem opulentiam complexae; iussusque e senioribus sacerdotum patrium sermonem interpretari, referebat Διατηρούνταν ακόμη πάνω στις κολόνες κάποιου οικοδομήματος Αιγυπτιακά γράμματα, που μαρτυρούσαν το αρχαίο μεγαλείο. Και διέταξαν έναν από τους πιο ηλικιωμένους ιερείς να μεταφράσει τη μητρική του γλώσσα, κι αυτός άρχισε να εξηγεί ότι Το ρήμα δηλώνει την πράξη της διερμηνείας. 7. Σαλλούστιος, Bellum Iugurthinum sed ubi plerumque noctis processit, Sulla a Boccho occulte accersitur; ab utroque tantummodo fidi interpretes adhibentur (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 3 / 7

4 Όταν λοιπόν η νύχτα προχώρησε για τα καλά, ο Βόκχος καλεί κρυφά τον Σύλλα. Παρευρίσκονται μόνον έμπιστοι διερμηνείς από την πλευρά καθενός. Το interpres δηλώνει τον διερμηνέα. Το fidi εδώ αφορά τον χαρακτήρα των διερμηνέων και όχι τη μεταφραστική τους ικανότητα, ούτε συνεπώς την ποιότητα της μετάφρασης (αλλιώς στο Οράτιος, Ars Poetica ). 8. Καίσαρας, De bello Gallico Diviciacum ad se vocari iubet et, cotidianis interpretibus remotis, per C. Valerium, principem Galliae provinciae, familiarem suum, cum eo colloquitur. Διατάζει να καλέσουν τον Διβικίακο και, αφού απομάκρυνε τους καθημερινούς διερμηνείς του, συζητεί μαζί του μέσω του Γ. Βαλέριου, ενός ηγεμόνα μιας Γαλατικής επαρχίας και φίλου του. 9. Κικέρων, In Verrem II 3.84 A. Valentius est in Sicilia interpres, quo iste interprete non ad linguam Graecam, sed ad furta et flagitia uti solebat. Ο Α. Βαλέντιος είναι διερμηνέας στη Σικελία, αλλά τούτος εδώ συνήθιζε να τον χρησιμοποιεί ως βοηθό του όχι για την ελληνική γλώσσα αλλά για τις κλεψιές και τις ατιμίες του. Το χωρίο δεν προσθέτει τίποτε στα προηγούμενα ως προς τη μεταφραστική σημασία του interpres. Ωστόσο έχει ενδιαφέρον το λογοπαίγνιο με τη διπλή σημασία του όρου: την πρώτη φορά δηλώνει τον "διερμηνέα" ενώ τη δεύτερη κρατά την αρχική σημασία του ουσιαστικού: "διαμεσολαβητής, βοηθός". 10. Κικέρων, De optimo genere oratorum sed cum in eo magnus error esset quale esset id dicendi genus, putavi mihi suscipiendum laborem utilem studiosis, mihi quidem ipsi non necessarium. converti enim ex Atticis duorum eloquentissimorum nobilissimas orationes inter seque contrarias, Aeschinis et Demosthenis; nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis. in quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. Καθώς, λοιπόν, υπήρχε μεγάλη πλάνη για την ποιότητα του ύφους της ρητορικής τους, θεώρησα ότι πρέπει να αναλάβω έναν μόχθο χρήσιμο για τους φιλομαθείς, έστω και όχι απαραίτητο για μένα τον ίδιο. Μετέφρασα δηλαδή από την αττική διάλεκτο τους εξαιρετικής σπουδαιότητας λόγους δύο ικανότατων ρητόρων, του Δημοσθένη και του Αισχίνη, τους οποίους εκφώνησαν ο ένας εναντίον του άλλου. Δεν τους μετέφρασα ως απλός διερμηνέας, αλλά ως ρήτορας: διατήρησα τις ίδιες ιδέες αλλά και τον τρόπο διατύπωσής τους, αυτό που θα λέγαμε "σχήματα διανοίας", και χρησιμοποίησα μια γλώσσα ταιριαστή στη δική μας ρητορική εμπειρία. Με αυτόν τον τρόπο δεν θεώρησα απαραίτητη μια λέξη προς λέξη απόδοση, αλλά διέσωσα το γενικό ύφος και τη δύναμη της γλώσσας. Tο interpres εντάσσεται στο πλαίσιο ενός προβληματισμού για τη μετάφραση με λογοτεχνικές αξιώσεις [εδώ έχει σημασία η έμφαση στην ειδολογική ιδιαιτερότητα του μεταφραζόμενου κειμένου], αλλά, ενώ είναι ξεκάθαρη η αρνητική αξιολόγηση του όρου, δεν φαίνεται καθαρά η ακριβής σημασία του. Προφανώς (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 4 / 7

5 υπονοείται η γραπτή μετάφραση ως αποτέλεσμα του μεταγλωττισμού αλλά είναι πολύ πιθανό ότι το interpres δεν σημαίνει τίποτε περισσότερο από "διερμηνέας", δηλ. άνθρωπος που θυσιάζει στο πρακτικό αποτέλεσμα κάθε άλλο στοιχείο του μεταφραστικού λόγου. 11. Κικέρων, De finibus 1.6 an "utinam ne in nemore " nihilo minus legimus quam hoc idem Graecum, quae autem de bene beateque vivendo a Platone disputata sunt, haec explicari non placebit Latine? quid? si nos non interpretum fungimur munere, sed tuemur ea quae dicta sunt ab iis, quos probamus, eisque nostrum iudicium et nostrum scribendi ordinem adiungimus, quid habent, cur Graeca anteponant iis, quae et splendide dicta sint neque sint conversa de Graecis? Αν διαβάζουμε το utinam ne in nemore (μακάρι στο άλσος = ο πρώτος στίχος από τη Medea του Έννιου, που ουσιαστικά μεταφράζει τη Μήδεια του Ευριπίδη) εξίσου όπως το ίδιο κείμενο στα ελληνικά, γιατί διαμαρτύρονται ότι δεν θα είναι σωστό να μεταφερθούν στα λατινικά και οι συζητήσεις του Πλάτωνα σχετικά με τον ορθό και ευτυχισμένο βίο; Και ερωτώ: αν δεν περιοριστούμε στο καθήκον ενός διερμηνέα, αλλά διατηρήσουμε όσα είπαν οι συγγραφείς που επιδοκιμάζουμε, κι επιπλέον προσθέσουμε στα δικά τους τη δική μας άποψη και τον δικό μας τρόπο γραφής, με ποια δικαιολογία θα προτιμήσουν το ελληνικό κείμενο από το δικό μας που θα διαθέτει ένα λαμπρό ύφος και δεν θα είναι μετάφραση από τα ελληνικά; 12. Κικέρων, De finibus 3.15 si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen exponere, cur non liceat Catoni? nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Αν στον Ζήνωνα επιτρεπόταν, όταν συνελάμβανε κάποια καινούρια ιδέα, να της αποδίδει κάποιο πρωτάκουστο όνομα, γιατί δεν επιτρέπεται το ίδιο στον Κάτωνα; Δεν θα είναι ωστόσο απαραίτητο να μεταφράσει κανείς λέξη προς λέξη, όπως συνηθίζουν οι αδέξιοι διερμηνείς, εφόσον υπάρχει λέξη αρκετά εύχρηστη που να αποδίδει το ίδιο νόημα. Όπως και παραπάνω, τo interpres εντάσσεται σε συμφραζόμενα λογοτεχνικής μετάφρασης, αλλά είναι αμφίβολο αν σημαίνει κάτι περισσότερο από τη συνηθισμένη σημασία του: "διερμηνέας". Η τακτική της κατά λέξη απόδοσης, που δεν ενδιαφέρεται για την ποιότητα του μεταφραστικού λόγου παρά μόνον για την πιστή απόδοση του μεταφραζόμενου νοήματος και που είναι δουλικά εξαρτημένη από τον μεταφραζόμενο λόγο, ταιριάζει απόλυτα στην πρόχειρη, προφορική μετάφραση ενός διερμηνέα. 13. Κικέρων, Tusculanae disputationes 3.41 in eo quidem libro, qui continet omnem disciplinam tuam (fungar enim iam interpretis munere, ne quis me putet fingere), dicis haec Σε εκείνο βέβαια το βιβλίο σου (Επίκουρε) που περιέχει όλη τη διδασκαλία σου λες -κι αμέσως τώρα θα αναλάβω το καθήκον του διερμηνέα, για να μην πιστέψει κανείς ότι λέω φανταστικά πράγματα Στο πλαίσιο της επίθεσης στις ιδέες του Επίκουρου μεταφράζεται κάποιο χωρίο του κατά τον τρόπο των διερμηνέων, δηλ. αυτολεξεί ώστε να μην προδίδεται το νόημα. Εδώ η σκηνοθεσία του έργου, που είναι ο διάλογος, επιβάλλει να ερμηνεύσουμε ως προφορική τη μετάφραση. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 5 / 7

6 14. Οράτιος, Ars Poetica nec verbo verbum curabis reddere fidus interpres, μήτε να επιζητείς μια λέξη προς λέξη απόδοση σαν πιστός μεταφραστής, Πιθανώς κι εδώ το interpres σημαίνει απλώς "διερμηνέας". Τελικά και στα 4 χωρία, όπου το ουσιαστικό εμπλέκεται σε συμφραζόμενα λογοτεχνικής μετάφρασης, τίποτα δεν επιβάλλει να θεωρήσουμε ότι σημαίνει μεταφραστής με λογοτεχνικές φιλοδοξίες. Δεν είναι τυχαίο ότι και στις 4 περιπτώσεις το interpres όχι μόνον προτείνεται ως παράδειγμα προς αποφυγή, αλλά και αντιδιαστέλλεται εμφατικά προς έναν άλλο μεταφραστικό όρο [exprimere, convertere, reddere], καθιερωμένο και δηλωτικό σύντονης μεταφραστικής εργασίας. Το πιθανότερο είναι ότι επιλέγεται η πιο πρωτογενής και πρόχειρη μεταφραστική εργασία, αυτή του διερμηνέα, ως μέτρο σύγκρισης με την πολύ πιο φιλόδοξη και απαιτητική γραπτή λογοτεχνική μετάφραση, ώστε να τονιστεί όχι μόνον η ποιοτική απόσταση μεταξύ των δύο όσο οι διαφορετικές απαιτήσεις τους. 15. Kολουμέλλας, De re rustica nam quidem Diophanes Bithynius Uticensem totum Dionysium, Poeni Magonis interpretem, per multa diffusum volumina sex epitomis circumscripsit. Ο Διοφάνης από τη Βιθυνία έκανε μια επιτομή σε έξι βιβλία ολόκληρου του έργου του Διονύσιου από την Υτίκη, ο οποίος είχε μεταφράσει εκτενώς και σε πολλούς τόμους το έργο του Καρχηδόνιου Μάγωνα. Για τη μετάφραση του Μάγωνα από τον Διονύσιο βλ. Βάρρων, res rusticae , όπου γινόταν σαφές ότι ο Διονύσιος είχε προβεί σε εκτεταμένη αναθεώρηση και ελεύθερη διασκευή του πρωτοτύπου με προσθήκες, περικοπές και μετατροπές. Η εργασία του δηλωνόταν από τον Βάρρωνα με το ρήμα vertere. Συνεπώς το interpres χρησιμοποιείται γενικά για τον μεταφραστή/διασκευαστή, χωρίς περαιτέρω προσδιορισμούς ή τους περιορισμούς που έχει το ετυμολογικά συγγενές του ρήμα. Ας σημειωθεί ότι εδώ για πρώτη φορά το ουσιαστικό μετά βεβαιότητος δηλώνει χωρίς αρνητική αξιολόγηση τον συντάκτη γραπτής μετάφρασης και όχι απλώς έναν διερμηνέα. 16. Πλίνιος, Naturalis Historia Graecorum nominum in ponderibus et mensuris interpretatio. Μετάφραση των ελληνικών όρων βάρους και μέτρησης. 17. Κοϊντιλιανός, Ιnstitutio Oratoria rhetoricen in Latinum transferentes tum "oratoriam", tum "oratricem" nominaverunt. quos equidem non fraudaverim debita laude, quod copiam Romani sermonis augere temptarint. sed non omnia nos ducentes ex Graeco sequuntur sicut ne illos quidem, quotiens utique suis verbis signare nostra voluerunt. haec interpretatio non (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 6 / 7

7 minus dura quam illa Plauti: "essentia" atque "queentia", sed ne propria quidem. Μεταφράζοντας τη λέξη "ρητορική" στα λατινικά την είπαν άλλοτε "oratoriam" κι άλλοτε "oratricem". Αυτούς όλους βέβαια δεν θα τους στερούσα από τον οφειλόμενο έπαινο, μιας και προσπάθησαν να πλουτίσουν τη ρωμαϊκή γλώσσα. Όμως, δεν μεταφράζονται όλα όσα παίρνουμε από τα ελληνικά, όπως το ίδιο συμβαίνει και με κείνους, όσες φορές θέλησαν πάση θυσία να εκφράσουν με δικές τους λέξεις δικά μας πράγματα. Αυτή η μετάφραση όχι μόνον είναι εξίσου τραχιά με εκείνες του Πλαύτου, δηλ. το "essentia" και "queentia", αλλά δεν είναι καν εύστοχη νοηματικά. 18. Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae Aristoteles quid "syllogismus" esset his versibus definivit eius definitionis non videbatur habere incommode interpretatio facta hoc modo. Ο Αριστοτέλης όρισε την έννοια "συλλογισμός" με τα εξής λόγια [ακολουθεί το οικείο παράθεμα από τα Τοπικά 1.1]. Δεν φαίνεται να είναι αταίριαστη η μετάφραση αυτού του ορισμού η οποία έχει ως εξής [ακολουθεί απόδοση του παραθέματος στα λατινικά]. Στα δύο πρώτα παραδείγματα ο όρος interpretatio δηλώνει την απόδοση συγκεκριμένων ελληνικών όρων στα λατινικά και μόνον στο τρίτο αφορά ένα εκτενέστερο χωρίο. 19. Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae cum vero non per annos, sed per dies singulos res gestae scribuntur, ea historia Graeco vocabulo ἐφημερίς dicitur, cuius Latinum interpretamentum scriptum est in libro Semproni Asellionis. Όταν όμως τα πεπραγμένα καταγράφονται όχι κατ' έτος αλλά καθημερινά, αυτού του είδους η ιστορία κατονομάζεται στα ελληνικά με τη λέξη ἐφημερίς το λατινικό ερμήνευμα αυτής της λέξης βρίσκεται καταγραμμένο στο βιβλίο του Σεμπρώνιου Ασελλίωνα. 20. Αύλος Γέλλιος, Noctes Atticae ipsa autem verba Chrysippi, quantum valui memoria, ascripsi, ut, si cui meum istud interpretamentum videbatur esse obscurius, ad ipsius verba animadvertat. Κατέγραψα, ωστόσο, και τα ίδια τα λόγια του Χρύσιππου, όσο μπορούσα να τα θυμηθώ, ώστε, αν κάποιος θεωρήσει κάπως δυσνόητη τη μετάφρασή μου, να μπορέσει να εξετάσει τα λόγια του ίδιου. (c) 2006 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας σελίδα 7 / 7