Με αφορµή το Ευρωπαϊκό Έτος ιαπολιτισµικού ιαλόγου (2008)

Transcript

1 ΡΟΜΟΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑ Α ηµοσιογραφικό συγκρότηµα «Μακεδονία» και Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής Μετανάστευση Μια πρόκληση στην υπό διαµόρφωση διαπολιτισµική κοινωνία Ηµερίδα, Θεσσαλονίκη 13 Σεπτεµβρίου 2008 Ειδική έκδοση της εφηµερίδας «Μακεδονία» στις ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΣΕ ΜΙΑ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ Της ήµητρας Κογκίδου ΚΟΙΝΩΝΙΑ Με αφορµή το Ευρωπαϊκό Έτος ιαπολιτισµικού ιαλόγου (2008) Λίγοι µήνες έµειναν µέχρι τη λήξη του 2008, έτος αφιερωµένο στον «Ευρωπαϊκό ιαπολιτισµικό ιάλογο». Ένα έτος που αναγνωρίζει ότι η πολιτισµική διαφορετικότητα της Ευρώπης αντιπροσωπεύει ένα µοναδικό πλεονέκτηµα και θέλει να µας ενθαρρύνει να ωφεληθούµε από αυτήν. Ένα έτος αφιερωµένο στην προαγωγή του διαπολιτισµικού διαλόγου ως διαρκούς διαδικασίας µε την οποία όλοι και όλες µπορούν να βελτιώσουν την ικανότητά τους να ανταπεξέρχονται σε ένα πιο ανοικτό αλλά και πιο πολύπλοκο πολιτισµικό περιβάλλον και να αποκοµίζουν όφελος. Έχουν αναπτυχθεί πολλές δράσεις σε πολλά επίπεδα µε αυτή την αφορµή στην Ευρώπη. Αν ρίξουµε µια µατιά στη σχετική ιστοσελίδα της ΕΕ παρουσιάζονται πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις που αποτελούν πρωτοβουλίες οµάδων, εθνικών 1

2 και ευρωπαϊκών φορέων κ.ά. Αναρωτήθηκα πόσο έχει συµβάλει γενικά στην προαγωγή του διαπολιτισµικού διαλόγου στην Ελλάδα το συγκεκριµένο έτος και ιδιαίτερα αν επιτεύχθηκαν οι στόχοι του ειδικότερα όσον αφορά στη νεολαία. Ευαισθητοποιήθηκαν οι νέοι και οι νέες µας στη σπουδαιότητα της συµµετοχής στο διαπολιτισµικό διάλογο στην καθηµερινή τους ζωή; Τι έκανε το σχολείο γι αυτό; Έψαξα να βρώ τι έγινε στη χώρα µας. Πέρα από τους στόχους του προτεινόµενου σχεδίου Εθνικής Στρατηγικής, τη πανηγυρική εναρκτήρια εκδήλωση που πραγµατοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 2-3, κατέγραψα επιπλέον 2-3 διοργανώσεις. Άλλη µια χαµένη ευκαιρία; Παρά την απογοήτευσή µου σε καµιά περίπτωση έκπληξη- για µια ακόµα χαµένη ευκαιρία, επανέρχοµαι στο βασικό µου ερώτηµα. Παρέχει το σχολείο σήµερα τα µέσα για διαπολιτισµικό διάλογο; Ενθαρρύνει τη επικοινωνία των ιδεών και εξερευνά τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης µε τους οποίους αντιλαµβανόµαστε και κατανοούµε τον κόσµο; Τα ερωτήµατα αυτά είναι πιο κρίσιµα σήµερα γιατί σε κοινωνίες που διαφοροποιούνται όλο και περισσότερο, καθίσταται όλο και πιο αναγκαίο να µπορούν οι άνθρωποι να επικοινωνούν µεταξύ τους. Εξάλλου, η µάθηση της τέχνης του διαλόγου είναι µια προσωπική και ταυτόχρονα κοινωνική διεργασία. Γνωρίζουµε, επίσης, ότι η εκπαίδευση µπορεί να συµβάλλει πολύ σε αυτό τον διαπολιτισµικό διάλογο και µε πολλούς τρόπους. Συνοπτικά, η άποψή µου είναι ότι τα τελευταία χρόνια ελάχιστα ενισχύθηκε ο ρόλος της εκπαίδευσης ως σηµαντικού µέσου διδασκαλίας σχετικά µε την πολιτισµική ποικιλοµορφία, τη µεγαλύτερη κατανόηση άλλων πολιτισµών, την αντιµετώπιση της πολύπλοκης πραγµατικότητας των κοινωνιών µας, καθώς και τη συνύπαρξη διαφορετικών πολιτισµικών ταυτοτήτων και πεποιθήσεων. Η 2

3 εκπαίδευση στην Ελλάδα ελάχιστα στοχεύει στην παροχή γνώσης και δεξιοτήτων τις λεγόµενες «διαπολιτισµικές δεξιότητες» κάθε ατόµου - προκειµένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες της σύγχρονης πολυπολιτισµικής κοινωνίας. Κατά συνέπεια, ελάχιστα προετοιµάζουµε τα παιδιά µας για να ζήσουν σε αυτή την κοινωνία. ιαπολιτισµική Εκπαίδευση: αναγκαιότητα για µια σύγχρονη, ανοιχτή και δηµοκρατική κοινωνία της γνώσης Η εικόνα των Ευρωπαϊκών κοινωνιών έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες εξ αιτίας πολλών κοινωνικών µετασχηµατισµών. Υπάρχει µεγαλύτερος κοινωνικός και πολιτισµικός πλουραλισµός, γεγονός που απαιτεί αλλαγές σε πολλές πολιτικές µεταξύ των οποίων και της εκπαιδευτικής. Οι βαθιές αυτές πολιτισµικές αλλαγές που άλλαξαν ριζικά την εικόνα των ευρωπαϊκών κοινωνιών στις τελευταίες δεκαετίες υποχρεώνουν και τα εκπαιδευτικά συστήµατα του 21 ου αιώνα να υιοθετήσουν σε όλα τα επίπεδα και σε όλους τους τοµείς του εκπαιδευτικού έργου µια διαπολιτισµική προσέγγιση. Κατ αυτόν τον τρόπο το σχολείο µπορεί να συµβάλλει ουσιαστικά στη προετοιµασία των παιδιών για τη ζωή σε πολυπολιτισµικές κοινωνίες που αποτελούν τη νέα πραγµατικότητα. Η έννοια, λοιπόν, της διαπολιτισµικής εκπαίδευσης αναφέρεται στην πολυπολιτισµική κοινωνία και αποτελεί κοµβική επιλογή γύρω από την οποία µπορεί να αναπτυχθεί η εκπαιδευτική µεταρρύθµιση, που είναι αναγκαία για µια ανοιχτή δηµοκρατική κοινωνία της γνώσης. Τι σηµαίνει η άσκηση της «ιαπολιτισµικής Εκπαίδευσης» στην Ελλάδα; 3

4 Σύµφωνα µε την επίσηµη εκπαιδευτική πολιτική έτσι όπως διατυπώνεται στα σχετικά νοµοθετήµατα - η διαπολιτισµική εκπαίδευση θεωρείται ότι αποτελεί κυρίως απάντηση στα προβλήµατα που συνεπάγεται η παρουσία παιδιών µε ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά στα µέχρι πρόσφατα οµοιογενή ως προς τον πολιτισµό σχολεία. Έτσι, το 1996 δηµιουργήθηκαν τα διαπολιτισµικά σχολεία που είναι µετεξέλιξη των σχολείων παλιννοστούντων. Σήµερα έχουµε αρκετά τέτοια σχολεία στη πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια εκπαίδευση που στη πράξη, όµως, λειτουργούν µε το ίδιο αναλυτικό πρόγραµµα και χωρίς ιδιαίτερες καινοτοµίες που να δικαιολογούν την ονοµασία τους και την λειτουργία τους. Η µέχρι τώρα λειτουργία των σχολείων αυτών δείχνει ότι δεν κατόρθωσαν να εκπληρώσουν το ρόλο τους, αφού στην ουσία λειτουργούν όπως και τα σχολεία της γενικής εκπαίδευσης. Από την άλλη, στα σχολεία της γενικής εκπαίδευσης οι εκπαιδευτικοί έχουν στις τάξεις τους ένα πολύγλωσσο και πολυπολιτισµικό, µαθητικό πληθυσµό. Η θεσµοθέτηση δηλ. της διαπολιτισµικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα περιορίστηκε στην ίδρυση /ή στην ονοµασία κάποιων σχολείων ως διαπολιτισµικών και στην εξαγγελία µέτρων για την αντιµετώπιση των αναγκών παιδιών µεταναστών και προσφύγων. Κατά συνέπεια, η διαπολιτισµική εκπαίδευση απευθύνεται κατά πρώτο λόγο τα παιδιά των µειονοτήτων και περιθωριακά µόνο τα παιδιά της πλειονότητας. Για να το πούµε διαφορετικά, αντιλαµβάνονται τη διαπολιτισµική εκπαίδευση ως δέσµη µέτρων για την ένταξη παιδιών µε πολιτισµικές ιδιαιτερότητες στο υπάρχον σχολείο. Θα έλεγα µάλιστα ότι είναι ένα θέµα που κινείται στην περιφέρεια του κορµού της εκπαίδευσης. Οι τάξεις υποδοχής, τα διαπολιτισµικά σχολεία, η µειονοτική εκπαίδευση στη Θράκη, η εκπαίδευση των τσιγγανοπαίδων κ.ά, δεν είναι στη πράξη ζητήµατα υψηλής προτεραιότητας. 4

5 Η Μάγκα Άννα και η Μπεµπέ Κατερίνα, πρόεδρος και γραµµατέας του συλλόγου γυναικών Τσιγγάνων του ενδροποτάµου, µας µίλησαν σε µια ηµερίδα που διοργανώσαµε στο Παιδαγωγικό για το πώς βλέπουν το µέλλον των παιδιών τους µέσα από το σχολείο. Σας µεταφέρω τη φωνή της. «Μια µεγάλη ταµπέλα στο σχολείο γράφει: 3 ο και 5 ο δηµοτικά σχολεία Μενεµένης- ιαπολισµικά σχολεία. Τι είναι το διαπολιτισµικό σχολείο; είναι για το καλό των παιδιών µας και για µας τους Ροµά. Γιατί το είπανε διαπολιτισµικό; Κερδίζουν κάτι τα παιδιά µας ή όπως πάνε έτσι και έρχονται; Εµείς θέλουµε ένα σχολείο για όλα τα παιδιά. Θέλουµε ένα σχολείο να τα µαθαίνουν τα παιδιά µας γράµµατα, όπως και όλα τα άλλα παιδιά. Θέλουµε το σχολείο να δείχνει πιο πολύ προσοχή στα δικά µας τα παιδιά γιατί; Γιατί πολλές µανάδες δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο και δεν µπορούν να τα βοηθήσουν στο σπίτι. Για να πάνε τα παιδιά λίγο πιο ψηλά από µας να µπορέσουν να φτάσουν τα άλλα τα ελληνόπουλα». ίνουµε σε όλα τα παιδιά όλα τα εφόδια για να ζήσουν σε µια πολυπολιτισµική κοινωνία; Έχουµε διατυπώσει πολλές φορές στο παρελθόν µε τον Γιώργο Τσιάκαλο ότι αυτή η αντίληψη για τη διαπολιτισµική εκπαίδευση περιορίζει τα πεδία στα οποία είναι απαραίτητη η εφαρµογή της και έτσι υπονοµεύει τις δυνατότητες επιτυχίας της ακόµη και στον περιορισµένο τοµέα στον οποίο κυρίως απευθύνεται. Η µη έγκαιρη αναγνώριση του κοινωνικού και πολιτισµικού πλουραλισµού της κοινωνίας από τα εθνικά εκπαιδευτικά συστήµατα της Ευρώπης και η καταγραφή του φαινοµένου ως αποτέλεσµα των πρόσφατων µεταναστεύσεων έχει σοβαρές επιπτώσεις στη διαχείρισή του γεγονός που ισχύει στη περίπτωση της Ελλάδας. 5

6 Η αναγκαιότητα για µεταρρύθµιση του εκπαιδευτικού συστήµατος, κατά τη γνώµη µας, δεν συνδέεται αποκλειστικά, ούτε κυριαρχικά µε το φαινόµενο της µετανάστευσης, αλλά ευρύτερο, φαινόµενο του πλουραλισµού των µορφών διαβίωσης και της διεθνοποίησης των συνθηκών ζωής των ανθρώπων. Η εγκατάσταση των µεταναστών και των µεταναστριών απλώς τόνισε τον κοινωνικό και πολιτισµικό πλουραλισµό που ήδη υπήρχε. Ο πλουραλισµός των µορφών διαβίωσης γίνεται αντιληπτός σε πολλούς τοµείς της καθηµερινότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν οι νέες µορφές οικογενειακής οργάνωσης, τα ποικίλα πρότυπα ζωής, οι αποκλίνοντες µεταξύ τους τρόποι ψυχαγωγίας, οι διαφορετικές επιλογές στους τοµείς της διατροφής και της ενδυµασίας και πολλά άλλα. Οι άνθρωποι σήµερα «ανήκουν» σε κάποιο ιδιαίτερο πολιτισµό µόνον εν µέρει, και «σφραγίζονται» από αυτόν µόνον σε µερικούς τοµείς, ενώ έχει γίνει κανόνας η επιλογή και η εναλλαγή του πολιτισµού. Συνεπώς, η διαπολιτισµική εκπαίδευση καλείται να προετοιµάσει τους νέους ανθρώπους για τη ζωή σε µια τέτοια κοινωνία και πρέπει να µπορούν να το κάνουν µε επιτυχία -προς ίδιον όφελος. Απότοκο αυτής της εκπαίδευσης θα είναι και αυτό που επιδιώκει η παραδοσιακή διαπολιτισµική εκπαίδευση. Άν πραγµατικά θα θέλαµε να εντάξουµε όλα τα παιδιά, θα έπρεπε η διαπολιτισµικότητα να διαπνέει όλη την εκπαίδευση. Να δηµιουργούσαµε τις απαραίτητες προϋποθέσεις ώστε να γίνει αποτελεσµατική για όλα τα παιδιά η διδασκαλία και η µάθηση σε πολυπολιτισµικά σχολεία και τάξεις. Να αφορά όλες τις όψεις της εκπαίδευσης. Το δικαίωµα στην εκπαίδευση δεν εξασφαλίζεται µε την παρουσία των παιδιών στο σχολείο. Εκτός από την πρόσβαση χρειάζεται να διασφαλίσουµε και την ισότιµη συµµετοχή κάθε παιδιού στο σχολείο. Να δηµιουργήσουµε δηλ. ένα σχολικό περιβάλλον που θα παρέχει την ίδια ποιοτική 6

7 εκπαίδευση σε όλα τα παιδιά. Υπάρχει τεχνογνωσία ώστε το σχολείο να γίνει ενταξιακό, δηλ να διασφαλίσουµε ποιοτική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά Η µετάβαση σε µια εκπαίδευση ευαίσθητη στις πολιτισµικές διαφορές Το παράδειγµα του 132ου ηµοτικού της Γκράβας Το εγχείρηµα της µετάβασης, όµως, από ένα µονοπολιτισµικό µοντέλο εκπαίδευσης σε µια εκπαίδευση ευαίσθητη στη πολιτισµική διαφορά που να ανταποκρίνεται στον κοινωνικό και πολιτισµικό πλουραλισµό που υπάρχει σήµερα στη κοινωνία, αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρηµα. Θα αναφερθώ σε µια όψη αυτού του εγχειρήµατος. Αναµφισβήτητα είναι πολύ σηµαντικό να διδάσκεται η µητρική γλώσσα εξάλλου είναι κάτι που έχει καταγραφεί εκτενώς στη σχετική επιστηµονική βιβλιογραφία. Tο ζήτηµα είναι ότι όχι µόνον δεν πραγµατοποιείται σχεδόν πουθενά στο ελληνικό δηµόσιο σχολείο - παρόλο που ο νόµος δίνει αυτήν την δυνατότητα αλλά και τιµωρείται όταν εκπαιδευτικοί µε εθελοντικό τρόπο αποφασίζουν να το κάνουν πράξη. Βέβαια, δεν είναι τυχαίο ότι στο σχολείο αυτό φοιτούν παιδιά που ζούν σε οικογένειες που ανήκουν σε φτωχές οικογένειες, σε µειονότητες που είναι χαµηλά στη σχετική ιεραρχία. Από την άλλη, µε αυτονόητο τρόπο, άλλα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να εκπαιδεύονται στη µητρική τους γλώσσα σε σχολεία όπως το Γερµανικό, το Γαλλικό, το Αµερικάνικο Κολέγιο. Αναφέροµαι στο 132ο σχολείο της Γκράβας που βρίσκεται υπό δίωξη τον τελευταίο καιρό για την πρωτοπορία του, αντί να επαινείται. Ένα σχολείο που σέβεται το δικαίωµα του κάθε παιδιού στην θρησκευτική του ελευθερία και για τον λόγο αυτό αντικατέστησε την πρωινή προσευχή µε ένα ποίηµα. Ένα σχολείο 7

8 που λειτούργησε για 5 χρόνια µαθήµατα µητρικής γλώσσας για τα παιδιά µεταναστών και µαθήµατα ελληνικής γλώσσας για τους γονείς τους, ένα σχολείο που έκανε πολλές δράσεις για τη γενικότερη στήριξη των οικογενειών των µαθητών τους, που εφάρµοσε νέες διδακτικές προσεγγίσεις, ανέπτυξε σχέσεις µε τους γονείς και την τοπική κοινωνία, ένα σχολείο µε διεθνείς βραβεύσεις και µε αναγνωρισµένο έργο στην επιστηµονική κοινότητα. Ένα σχολείο στο οποίο οι εκπαιδευτικοί για να ανταποκριθούν στις δυσκολίες που αντιµετώπιζαν ένοιωσαν την ανάγκη να επιµορφωθούν και να αναπτύξουν περαιτέρω την τεχνογνωσία τους. Και το κάνουν µε γνώση, θέληση, πείσµα, και µε αφετηρία το σεβασµό των ανθρώπινων δικαιωµάτων και την αποδοχή της υποχρέωσης για σχολική επιτυχία όλων των παιδιών. Ένα σχολείο γέφυρα φιλίας ανάµεσα σε εκπαιδευτικούς, µαθητές, γονείς και την τοπική κοινωνία. «Πρόκειται για µια σχολική πραγµατικότητα που φαίνεται να αναδύεται από τα πιο τολµηρά παιδαγωγικά όνειρα», αναφέραµε πριν από χρόνια µε τον Γιώργο Τσιάκαλο. Η διαπολιτισµική προσέγγιση ως βασική διάσταση της εκπαιδευτικής πολιτικής στη Κύπρο Πρόσφατα το Υπουργικό Συµβούλιο της Κύπρου έχει εγκρίνει ένα «Κείµενο Πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισµού για τη ιαπολιτισµική Εκπαίδευση» σχετικά µε την ένταξη των αλλόγλωσσων µαθητών στο σχολικό σύστηµα και την κοινωνία όπου υιοθετεί τη διαπολιτισµική προσέγγιση ως βασική διάσταση της εκπαιδευτικής του πολιτικής και προωθεί την εισαγωγή ορισµένων µέτρων. Η φιλοσοφία που διέπει την πολιτική αυτή, µε βάση και τις σχετικές εισηγήσεις της Έκθεσης Εκπαιδευτικής Μεταρρύθµισης, συµπυκνώνεται στους στόχους της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης για τη δηµιουργία ενός δηµοκρατικού σχολείου που ενσωµατώνει και δεν αποκλείει, που 8

9 σέβεται τη διαφορετικότητα, τον πλουραλισµό (πολιτιστικό, γλωσσικό, θρησκευτικό) και την πολλαπλή νοηµοσύνη. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στους άµεσους σχεδιασµούς του είναι η διαµόρφωση µιας ολοκληρωµένης στρατηγικής για τη διαπολιτισµική εκπαίδευση καθώς αναγνωρίζει ότι αυτή δεν απευθύνεται µόνο στα αλλόγλωσσα παιδιά, αλλά και στα παιδιά της πλειοψηφίας.. Η εκτίµησή µου είναι ότι θα προχωρήσει πολύ γρήγορα η υλοποίησή του. Εξάλλου, το είναι Έτος Εκπαιδευτικής Μεταρρύθµισης στην Κύπρο και στο πλαίσιο αυτό απόλυτη προτεραιότητα έχει δοθεί στην επεξεργασία νέων Αναλυτικών Προγραµµάτων από το νηπιαγωγείο µέχρι το ενιαίο λύκειο. Ένα επιπλέον στοιχείο που συµβάλλει στη αισιοδοξία µου αυτή είναι ότι ο «αρχιτέκτονας» αυτής της µεταρρύθµισης πρόεδρος της επιτροπής είναι ο πρόεδρος του Παιδαγωγικού Τµήµατος Γιώργος Τσιάκαλος που έχει διατυπώσει πολλές φορές στο παρελθόν τις απόψεις αυτές. Τι κάνουµε ώστε ένα πετυχηµένο πολυπολιτισµικό παράδειγµα να συνεχιστεί και να γενικευθεί; Άρχισε σχολική χρονιά και δεν δόθηκε καµιά λύση, παρά τη δηµοσιότητα που πήρε το θέµα από συνδικαλιστικούς και επιστηµονικούς φορείς στην εκπαίδευση, συλλόγους γονέων, δηλώσεις πολιτικών, πανεπιστηµιακών και σχολικών συµβούλων, ερωτήσεις στη Βουλή, αρθρογραφία στις εφηµερίδες, εκδηλώσεις, καταγγελία δασκάλων προς τον Συνήγορο του Παιδιού. Από κοντά και δηµοσιεύµατα εθνικιστικά ή προς εκφοβισµό όσων συµµετέχουν ή θα ήθελαν να επαναλάβουν στο µέλλον το πετυχηµένο πείραµα της Γκράβας. Το αισιόδοξο είναι ότι σε αυτή τη πορεία υπάρχουν πολλοί και πολλές που θέλουν να ενισχύσουν την πλουραλιστική και πολυπολιτισµική διάσταση στην εκπαίδευση. 9

10 Το 132 είναι προφανώς ένα παράδειγµα «του σχολείου του µέλλοντος», δηλαδή το σχολείο που χρειάζεται η πολυπολιτισµική κοινωνία της Ελλάδας ήδη σήµερα. Να δούµε τι θα γίνει στη συνέχεια. Τελειώνω µε τα λόγια της Άννας Μάγκα και της Κατερίνας Μπεµπέ από την ίδια ηµερίδα: «Κάποτε ο δάσκαλος µας ρώτησε στα γραφεία στο σύλλογο τι ονειρευόµαστε για τα παιδιά µας. Κάθισα και σκέφτηκα. Μελαγχόλησα. Μου ήρθε να κλάψω. εν ήξερα τι να του απαντήσω. Έτσι καθώς ήµουν, ήρθαν στο νου µου κάποιες µανάδες από τα έργα, που βλέπω στην τηλεόραση, που καµάρωναν, όταν τα παιδιά τους τελείωναν το γυµνάσιο, το λύκειο, το πανεπιστήµιο και γίνονταν επιστήµονες. Άξιοι άνθρωποι. Χρήσιµοι στην κοινωνία, όπως ακούω να λένε. Παραξενεύοµαι όµως από τότε κάθε φορά, που σκέφτοµαι την ερώτηση του δάσκαλου. Όσο συλλογίζοµαι πολλά από αυτά που σας είπα, λέω µέσα µου: Έχω άραγε δικαίωµα σε αυτό το όνειρο; Θα µπορέσουν οι τσιγγάνες φίλες µου να το δουν µια µέρα στην πραγµατικότητα;.». 10