Εκκλησία και οι κατηγορίες των Αγίων.

Transcript

1 Εκκλησία και οι κατηγορίες των Αγίων. Σύμφωνα με την ορθόδοξη Εκκλησία, ο άνθρωπος δημιουργήθηκε με σκοπό να φτάσει στην θέωση 1. Μετά την πτώση, όμως, ο άνθρωπος αμαυρώνεται από τα πάθη του 2. Η Εκκλησία, με τα μυστήρια 3, οδηγεί ξανά τον άνθρωπο στην θέωση, με τη δωρεά της χάριτος του Αγίου Πνεύματος 4. Απαιτείται, όμως, ο προσωπικός αγώνας 5 και η αποστροφή της αμαρτίας. Η απαλλαγή από τα πάθη πραγματοποιείται με τη μετάνοια. Η Εκκλησία καταρτίζει αγίους και αποτελεί «την κιβωτό» για τη σωτηρία του ανθρώπου 6. Τα βαπτισμένα μέλη της Εκκλησίας λαμβάνουν την αγιαστική χάρη από τα μυστήρια τα οποία παρέχουν τη δυνατότητα να μετέχουν οι πιστοί στην αγιότητα του Χριστού 7. Η Εκκλησία «είναι εργαστήριο αγιότητας και σωτηρίας» 8. Οι πιστοί μετέχουν των δωρεών του Τριαδικού Θεού. Καθώς η Εκκλησία αγιάζει τον άνθρωπο στο σύνολο του, αγιάζοντας την 1 Θεοκλήτου Διονυσιάτου, «Μοναχικός βίος και πνευματικότης» Τιμητικός τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης , εκδ Ι.Μ. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1960, σ Αρχιμ Ιεροθέου Βλάχου,. (νυν μητροπολίτου Ναυπακτίας και Αγίου Βλασίου), Το πολίτευμα του Σταυρού, έκδ. Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου Πελαγίας, Λειβαδειά 1990, σ Ιωάννου Ζηζιούλα, μητροπολίτου Περγάμου, «Η θέωση των αγίων ως εικονισμός της βασιλείας», Αγιότητα, ένα λησμονημένο όραμα, επετειακός συλλογικός τόμος, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2001, Η κατεξοχήν πηγή της αγιότητας είναι η Θεία Ευχαριστία, κοινωνώντας με τον μόνο άγιο, Χριστό σσ Τσάμη Δ., Μητερικόν, τ. Ζ, έκδ. Ιερού Γυναικείου Ησυχαστηρίου Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Θεσσαλονίκη 1997, σ Σωτηροπούλου Χ., «Η άσκησις του αγίου, το μαρτύριον της συνειδήσεως», 12 ο Συνεδρίο Πατερικής Θεολογίας Ο Άγιος και ο μάρτυρας στην ζωή της Εκκλησίας, εκδ. Αποστολική Διακονίας, Αθήνα 1994, σ Νεκταρίου Κεφαλά μητροπολίτου Πενταπόλεως, Θεολογικάι μελέται, Αθήνα 1990, σ Π. Ευδοκίμω., Η Ορθοδοξία, μεταφρ. Μουρτζόπουλος Αγαμέμων, εκδ. Ρηγοπούλου, Αθήνα Χρ. Μαϊδώνη, Οι άγιοι μας, οι τοπικοί άγιοι της Μητροπόλεως Ιερισού, εκδ. Ι.Μ. Ιερισσού, Αρναία χ.χ., σ. 8.

2 ψυχή και το σώμα του. Μια σημαντική απόδειξη αποτελεί η μυροβλησία, η (ευωδία των λειψάνων), τα θαύματα που επιτελούνται, το άφθαρτο του σκηνώματος τους 9. Οι κατηγορίες των Αγίων Μέσα στην Εκκλησία, συναντά κανείς ένα πλήθος από ομάδες αγίων 10. Έτσι μπορούμε να αναφέρουμε τις εξής κατηγορίες: Θεοτόκος Το σύνολο των Ορθόδοξων χριστιανών ζει καθημερινά σε συνεχή κοινωνία με το πλήθος των αγίων, στην κορυφή των οποίων είναι η Θεοτόκος. 11 Τη θέση αυτή την οφείλει στην προαιώνια εκλογή της από τον Θεό, με σκοπό να υπηρετήσει το σχέδιο της Θείας Οικονομίας 12. Ως άνθρωπος η Παναγία, γεννήθηκε με το προπατορικό αμάρτημα και απαλλάχθηκε με την ελεύθερη βούλησή της και με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος και έγινε η μητέρα του λόγου του Θεού. 13 Βρίσκεται ψηλότερα από όλους τους αγίους και τους αγγέλους «Τιμιοτέρα τῶν Χερουβίμ και Ἐνδοξοτέρα ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ», «Ὑψηλοτέρα τῶν οὐρανῶν». Η Αγία Τριάδα υπερέχει σε τιμή από την Παναγία, γι αυτό 9 Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου Βλάχου, Ενιάυσιον, εκδ. Ι.Μ. Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου, Ναύπακτος 2011, σ Αντωνίου Παπαδόπουλου., Αγιολογία 1 Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1996, σ Αντωνίου Παπαδόπουλου, Αγιολογία 1, οπ. π., σελ Πρωτ/ρου Δημητρίου Βακάρου., Δρ. Θ τ. Δ/ντου Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Θες/νίκης, Ο Συνεορτασμός του Αγίου Δημητρίου μετά της Παναγίας, χ,ε. Θεσσαλονίκη, 2012, σ. 35, βλ. Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης, Παντελεήμονος Β., «Θεοτόκος Παναγία, κατά τον άγιο Ιωάννην τον Δαμασκηνόν», Πρακτικά θεολογικού συνεδρίου, εις τιμήν της υπεραγίας Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας, εκδ. Ι.Μ. Θεσσαλονίκη 1991, σ Δητρίου Τσάμη Δ., Αγιολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 58

3 και στο Θεό οφείλεται λατρεία και στη Θεοτόκο αποδίδεται τιμή και σεβασμός. 14 Η ύψιστη τιμή προς τη Θεοτόκο, φαίνεται στην πρόθεση, όπου μετά τον Αμνό αίρετε μερίδα Της. 15 Πολλοί υμνογράφοι έχουν συνθέσει ακολουθίες και ύμνους για τις Θεομητορικές εορτές καθώς και παρακλητικούς κανόνες. 16 Ιωάννης ο Πρόδρομος Η Εκκλησία τιμά τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο μετά από τη Θεοτόκο, όπου αποτελεί μια κατηγορία αγίου από μόνος του, παρά το γεγονός ότι είναι ο τελευταίος των προφητών 17. Ως προφήτης αξιώθηκε να ζήσει όσα προφήτευσε 18. Υπήρξε ο βαπτιστής του Κυρίου μας. Χαρακτηριστικό είναι πως είναι άγιος τόσο της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης 19. Η Εκκλησία για να τον τιμήσει έχει θεσπίσει αρκετές εορτές 20. Άγγελοι Οι άγγελοι, είναι ουράνια όντα, ζουν κοντά στον Θεό και εκτελούν τις εντολές του 21. Είναι από τα πρώτα κτίσματα που δημιούργησε ο Θεός 22. Όλες οι ενέργειες τους προσβλέπουν στην είσοδο του ανθρώπου στη Βασιλεία του Θεού. Ως κύριο έργο τους έχουν τη δοξολογία του Θεού 14 Δημητρίου Τσάμη, Θεομητορικόν, Ανθολογία εκκλησιαστικών κειμένων και εικόνων προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας,τ. Α, Προσωπογραφικά, Σύλληψη και Γέννηση της Θεοτόκου, εκδ. Λυδία, Θεσσαλονίκη 1998, σ Τσάμη Δ., Αγιολογία.., οπ.π., σελ Σημαντικοί υμνολόγοι του προσώπου της Θεοτόκου είναι: ο Ιωάννης Δαμασκηνός, ο Ανδρέας Κρήτης, Κοσμάς ο μοναχός, Θεοφάνης ο γραπτός κ.α. 17 Πάσχου Π. Β., Άγιοι,,,, όπ. π., σ Παπαδοπούλου Αντ., Αγιολογία, όπ. π., σ Δημητρίου Τσάμη,Αγιολογία, όπ. π., σ Αναφέρονται οι γιορτές που θεσπίστηκαν προς τιμήν του αγίου Ιωάννου: 7 Ιανουαρίου (Σύναξη), 24 Φεβρουαρίου (πρώτη και δεύτερη εύρεση της τίμιας κεφαλής του), 23 Μαΐου (Τρίτη εύρεση της τίμιας κεφαλής του), 24 Ιουνίου (Γενέθλιο Τιμίου Προδρόμου), 29 Αυγούστου (Αποτομή της τίμιας κεφαλής του), 23 Σεπτέμβρη (Σύλληψη). 21 Αλεξίου Κνιάζεφ, «Άγγελος», ΘΗΕ(1962), στ Π.Β. Πάσχου, Άγιοι, όπ. π., σ. 89.

4 και τη φροντίδα των ανθρώπινων ψυχών 23. Τα εννέα τάγματα των αγγέλων 24 κατατάσσονται, από τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, σε τρεις τριάδες 25. Η Εκκλησία για να τιμήσει τους αγγέλους, τους έχει αφιερώσει τη δεύτερη ημέρα της εβδομάδας και έχει θεσπίσει εορτές. Επίσης βγάζει στην ιερά πρόθεση ξεχωριστή μερίδα και έχει συντάξει παρακλητικό κανόνα στον φύλακα άγγελο 26. Προφήτες Οι προφήτες ήταν οι άγιοι, στους οποίους φανερώθηκε ο Θεός και αποκάλυψε το θέλημά Του. Έργο τους ήταν να φανερώσουν το θέλημα του Θεού στους ανθρώπους 27, προτρέποντας τους να μετανοήσουν 28. Πολλοί από αυτούς βρήκαν μαρτυρικό θάνατο 29. Δίκαιοι Μία ακόμα κατηγορία αγίων αποτελούν οι δίκαιοι. Πρόκειται για τους προ Χριστού αγίους, που ευαρέστησαν τον Θεό με την δικαιοσύνη τους. Είναι αυτοί που έζησαν με την ελπίδα της έλευσης του Μεσσία. Αυτοί είναι οι προπάτορες, θεοπάτορες, προφήτες, πατριάρχες, κριτές και βασιλείς 30. Απόστολοι- Ισαπόστολοι. Η επόμενη κατηγορία αγίων είναι οι απόστολοι. Απόστολος σημαίνει απεσταλμένος, προς εκπλήρωση κάποιας εντολής ή μετάδοση κάποιας 23 Δημητρίου Τσάμη, Αγιολογία, όπ.π. σ Τα τάγματα είναι τα εξής: Σεραφείμ-Χερουβείμ,-Θρόνοι, Κυριότητες-Εξουσίαι- Δυνάμεις, Αρχαί-Αρχάγγελοι-Άγγελοι. 25 Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περὶ τῆς οὐρανίας ἱεραρχίας, PG 3, 200D-201A. 26 Δημητρίου Τσάμη, Αγιολογία, όπ. π. σ Μαρία Καλαμαρά, Αγιολογία, όπ. π., σσ Π.Β. Πάσχου.,Άγιοι.., όπ. π. σ Όπ. π, σ Π. Β. Πάσχου, Άγιοι, όπ. π., σ. 102.

5 αγγελίας 31. Ο Πρώτος απόστολος είναι ο ίδιος ο Κύριος 32, και εν συνεχεία επέλεξε τους Αποστόλους Του, 33 όπου αποτελούν τη βάση της Εκκλησίας 34, ή όποια καλείται και «Αποστολική» 35. Πέρα των δώδεκα Αποστόλων, οι οποίοι συγκροτούσαν το στενό κύκλο των μαθητών, αποδίδεται και στον κύκλο των εβδομήκοντα, που συμπλήρωναν το έργο των δώδεκα 36. Η Εκκλησία τιμά τους Αποστόλους θεσπίζοντας εορτές προς τιμή τους. Επίσης η Πέμπτη είναι έχει αφιερωθεί υμνολογικά στους αγίους Αποστόλους 37 ακόμα εξάγεται ιδιαίτερη μερίδα στην Ιερά Πρόθεση 38. Η Εκκλησία ακόμ απονέμει τον τίτλο του ισαποστόλου 39 στους αγίους που αφιέρωσαν την ζωή τους στην διάδοση του χριστιανισμού 40. Ισαπόστολος χαρακτηρίζετε η αγία Μαρία η Μαγδαλινή, αγία Φωτεινή η Σαμαρείτιδα, η αγία Θέκλα, η αγία Ελένη, άγιος Κωνσταντίνος, οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, αγία Όλγα. 31 Β. Ιωαννίδου, «Απόστολοι», Θ.Η.Ε. 2(1963), στ Μαρία Καλαμαρά, Αγιολογία, όπ. π., σ Δημητρίου Τσάμη, Αγιολογία, οπ. π., σ Π. Β. Πάσχου, Αγιολογία, όπ. π., σ Δέσπω Λιάλιου Δ., Ερμηνεία των δογματικών και συμβολικών κειμένων της ορθοδόξου Εκκλησίας, τόμος Α, Ερμηνεία των οικουμενικών συμβόλων και των συναφών ιερών κανόνων (θεολογική ανάλυση με αναφορές στις πηγές), εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2009, σ Δημητρίου Τσάμη, Αγιολογία, όπ. π., σ Αντωνίου Παπαδόπουλου, Αγιολογία Θέματα γενικά ειδικά και εορτολογίου 1, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1996, σ Η Εκκλησία τιμάει τον καθένα Απόστολο ξεχωριστά αλλά και όλους μαζί στις 30 Ιουνίου Επιπρόσθετα έχει θεσπιστεί η εορτή των εβδομήκοντα Αποστόλων, Ιερατικόν, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα, σ Ισαπόστολοι ονομάσθηκαν από την εκκλησία η αγία Φωτεινή, η Μαρία Μαγδαληνή, ο Μέγας Κωνσταντίνος και η μητέρα του αγία Ελένη, οι θεσσαλονικείς φωτιστές των Σλάβων Κύριλλος κα Μεθόδιος κ.ά., Δημητρίου Τσάμη, όπ. π., σ Β. Πάσχου, Άγιοι, όπ. π., σ. 96.

6 Μάρτυρες Μια μεγάλη κατηγορία αγίων αποτελούν οι μάρτυρες, οι οποίοι χωρίζονται σε επιμέρους υποκατηγορίες. Ο όρος μάρτυς παράγεται από το ρήμα μαρτυρώ και σημαίνει αυτόν που παρέχει κάποια μαρτυρία 41. Ως μάρτυρες χαρακτηρίζονται αυτοί που βασανίστηκαν και θανατώθηκαν επειδή ομολόγησαν την πίστη τους στο Θεό 42. Οι μάρτυρες διαιρούνται στις παρακάτω κατηγορίες α) Μεγαλομάρτυρες (λαϊκοί και κληρικοί) 43, β) Ιερομάρτυρες 44, γ) οσιομάρτυρες 45 (μάρτυρες που προέρχονται από την τάξη των μοναχών και των ασκητών), δ) Παρθενομάρτυρες, ε) Νεομάρτυρες 46. Η μνήμη τους συμπίπτει με την ημέρα του θανάτου τους και χαρακτηρίζεται ως γενέθλιος ημέρα 47. Ομολογητές Κατά τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους μετά τους μάρτυρες τιμώνται οι ομολογητές. Είναι οι χριστιανοί που ομολόγησαν την πίστη τους, υπέστησαν βασανιστήρια αλλά δεν μαρτύρησαν 48. Ομολογητές εμφανίζονται και στην περίοδο της Εικονομαχίας. 41 Γεωργίου Τσέτση, Η ένταξις των αγίων, όπ. π., σ Δημητρίου Τσάμης, Αγιολογία, οπ. π., σελ Σύμφωνα με τον ίδιο καθηγητή ανώτερη από το γεγονός του θανάτου του μάρτυρος είναι η διάθεση του γι αυτήν την πράξη, αποδεικνύοντας έτσι την πίστη και την διάθεσή του για τον Χριστό. Αυτό ακριβώς ονομάζεται βάπτισμα αίματος και συνδέεται άμεσα με το βάπτισμα αίματος του ίδιου του Κυρίου. Τσάμη Δ., Το μαρτυρολόγιον του Σινά, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003, σ Μεγαλομάρτυρες είναι οι άγιοι Δημήτριος, Γεώργιος, Μηνάς, Εύπλους, Παντελεήμων, Βαρβάρα, Αικατερίνη κ.ά. 44 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι άγιοι Ελευθέριος, Χαράλαμπος, Αγάπιος κ.α. 45 Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι εν Σινά και Ραϊθώ αναιρεθέντες Πατέρες, η αγία Παρασκευή, ο άγιος Νίκων, η αγία Φεβρωνία, ο άγιος Πατερμούθιος, ο άγιος Νίκων κ.ά. 46 Π.Β Πάσχου, Άγιοι, όπ. π., σ Δημητρίου Τσάμη., Το μαρτυρολόγιον του Σινά..., όπ. π., σ Παναγιώτου Χρήστου, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 104.

7 Νεομάρτυρες Στη συνέχεια, ακολουθεί μία ακόμη υποκατηγορία μαρτύρων οι λεγόμενοι Νεομάρτυρες. Η κατηγορία αυτή συνιστά ένα σημαντικό κεφάλαιο της ιστορίας του νεότερου εκκλησιαστικού βίου, η οποία εμπλούτισε τη λειτουργική παράδοση με νέους αγίους κι έναν μεγάλο αριθμό νέων υμνολογικών κειμένων 49. Ο όρος Νεομάρτυρας χρησιμοποιήθηκε στην εικονομαχία για να αντιδιαστείλει τους Μάρτυρες της περιόδου αυτής από τους μάρτυρες των πρώτων αιώνων της Εκκλησίας. Ο όρος αποδίδεται επίσης σε όσους μαρτύρησαν από την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας μέχρι την σύγχρονη εποχή 50. Απολογητές Οι απολογητές είναι αυτοί που ανέλαβαν να υπερασπιστούν το χριστιανισμό απέναντι στους φιλοσόφους και τους Ρωμαίους αυτοκράτορες με τα κείμενα τους, τις λεγόμενες απολογίες 51. Όσιοι. Μια ακόμη κατηγορία αγίων, οι ονομαζόμενοι όσιοι, προέρχεται από την τάξη των μοναχών και των ασκητών 52. Αν και δεν μαρτύρησαν με θάνατο, ωστόσο έδωσαν το μαρτύριο της συνείδησης Συμεών Πασχαλίδη, Νεομαρτυρολογικά Σύμμεικτα Α, Η αυτόγραφη νεομαρτυρολογική συλλογή του μοναχού Καισαρίου Δαπόντε ( ), εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2012, σ Δημητρίου Τσάμη, Το μαρτυρολόγιον του Σινά, όπ. π., σ Παναγιώτου Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τ. Β, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2008, σσ Δημητρίου Τσάμη., Αγιολογία, οπ. π., σ Μανουήλ Γεδεών, Αγιοποιήσεις, το καθεστώς της εν αγίοις συναριθμήσεως, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1984, σ

8 Εκκλησιαστικοί καλλιτέχνες. Τέλος μία υποκατηγορία αγίων, είναι αυτή των εκκλησιαστικών καλλιτεχνών, δηλαδή των ποιητών, ζωγράφων και μουσικών (υμνογράφων), όπως ο Ρωμανός ο μελωδός, ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο Ιωάννης ο Κουκουζέλης, ο Κλήμης, ο ποιητής των κανόνων, ο Λάζαρος ο ζωγράφος Γεδεών Μανουήλ, Αγιοποιήσεις το καθεστώς της εν αγίοις συναριθμήσεως, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1984, σσ

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. Πρωτ/ρου Βακάρου Δημητρίου., Δρ. Θ τ. Δ/ντου Ανωτέρας Εκκλησιαστικής Σχολής Θες/νίκης, Ο Συνεορτασμός του Αγίου Δημητρίου μετά της Παναγίας, χ.ε. Θεσσαλονίκη, Αρχιμ Βλάχου Ιεροθέου,. (νυν μητροπολίτου Ναυπακτίας και Αγίου Βλασίου), Το πολίτευμα του Σταυρού, έκδ. Ιεράς Μονής Γενεθλίου της Θεοτόκου Πελαγίας, Λειβαδειά Μανουήλ Γεδεών, Αγιοποιήσεις, το καθεστώς της εν αγίοις συναριθμήσεως, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη Διονυσιάτου Θεοκλήτου, «Μοναχικός βίος και πνευματικότης» Τιμητικός τόμος Εορτασμού της εξακοσιοστής επετείου του θανάτου του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης , εκδ Ι.Μ. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη Ευδοκίμω Π.., Η Ορθοδοξία, μεταφρ. Μουρτζόπουλος Αγαμέμων, εκδ. Ρηγοπούλου, Αθήνα Ζηζιούλα Ιωάννου, μητροπολίτου Περγάμου, «Η θέωση των αγίων ως εικονισμός της βασιλείας», Αγιότητα, ένα λησμονημένο όραμα, επετειακός συλλογικός τόμος, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα Μητρ. Κεφαλά Νεκταρίου Πενταπόλεως, Θεολογικάι μελέται, Αθήνα Μαϊδώνη Χρ., Οι άγιοι μας, οι τοπικοί άγιοι της Μητροπόλεως Ιερισού, εκδ. Ι.Μ. Ιερισσού, Αρναία χ.χ.. Παπαδόπουλου Αντωνίου, Αγιολογία 1 Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, εκδ. Π. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη Συμεών Πασχαλίδη, Νεομαρτυρολογικά Σύμμεικτα Α, Η αυτόγραφη νεομαρτυρολογική συλλογή του μοναχού Καισαρίου Δαπόντε ( ), εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2012.

10 Σωτηροπούλου Χ., «Η άσκησις του αγίου, το μαρτύριον της συνειδήσεως», 12 ο Συνεδρίο Πατερικής Θεολογίας Ο Άγιος και ο μάρτυρας στην ζωή της Εκκλησίας, εκδ. Αποστολική Διακονίας, Αθήνα Τσάμη Δημητρίου., Μητερικόν, τ. Ζ, έκδ. Ιερού Γυναικείου Ησυχαστηρίου Η Μεταμόρφωσις του Σωτήρος, Θεσσαλονίκη 199. Δημητρίου Τσάμη, Θεομητορικόν, Ανθολογία εκκλησιαστικών κειμένων και εικόνων προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου Μαρίας,τ. Α, Προσωπογραφικά, Σύλληψη και Γέννηση της Θεοτόκου, εκδ. Λυδία, Θεσσαλονίκη Χρήστου Παναγιώτου., Ελληνική Πατρολογία, τ. Β, εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2008.