ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΣΟΤ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟΤ ΥΔΓΗΑΜΟΤ Π.Μ.. «ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ»

Transcript

1 ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΑΗΓΑΗΟΤ ΥΟΛΖ ΑΝΘΡΧΠΗΣΗΚΧΝ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΧΝ ΣΖ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΣΟΤ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΟΤ ΥΔΓΗΑΜΟΤ Π.Μ.. «ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝΣΗΚΖ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ» ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΘΔΜΑ: «Κξεηηθή Γηαηξνθή θαη Πεξηβάιινλ: ρεδηαζκόο θαη πινπνίεζε πεξηβαιινληηθνύ πξνγξάκκαηνο ζην λεπηαγσγείν» ΦΗΟΛΗΣΑΚΖ ΜΑΡΗΑ Α.Μ.: 424Μ / ΣΡΗΜΔΛΖ ΤΜΒΟΤΛΔΤΣΗΚΖ ΔΠΗΣΡΟΠΖ Ξανθάκου Ποτίτςα Καθηγήτρια Πανεπιςτήμιο Αιγαίου Καΐλα Μαρία Καθηγήτρια Πανεπιςτήμιο Αιγαίου Επιβλέπων Μέλοσ Παπαβαςιλείου Επίκουροσ Πανεπιςτήμιο Μέλοσ Βαςίλησ καθηγητήσ Αιγαίου Ρόδνο,

2 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΗΝΑΚΧΝ... 5 ΠΡΟΛΟΓΟ... 6 ΔΗΑΓΧΓΖ... 9 ΠΔΡΗΛΖΦΖ ABSTRACT ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1o ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΤΓΔΗΑ Δηζαγσγά Σα ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ Γηαηξνθά θαη αζζϋλεηεο Πξφζιεςε θαη δαπϊλε ελϋξγεηαο Ζ ζσζηά θαζεκεξηλά δηαηξνθά ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Ο ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ Δηζαγσγά Τπεξπιεζπζκφο Έδαθνο: δηϊβξσζε εξεκνπνέεζε ξχπαλζε Γεσξγέα θαη πεξηβϊιινλ- Αεηθφξνο γεσξγέα Κηελνηξνθέα θαη πεξηβϊιινλ ΤδΪηηλνη πφξνη θαη δηαηϊξαμε ηεο ηξνθηθάο αιπζέδαο ΓελεηηθΪ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα Βηνινγηθά γεσξγέα ΥαξαθηεξηζηηθΪ ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3Ο ΣΟΠΗΚΟΣΖΣΑ

3 3.1. Σνπηθφηεηα θαη αεηθφξνο αλϊπηπμε Σνπηθά Γλψζε θαη δηαηξνθά ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 Ο ΚΡΖΣΗΚΖ ΓΗΑΣΡΟΦΖ Ηζηνξηθά αλαδξνκά ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο Ζ δηαηξνθά ησλ Κξεηηθψλ ζην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ Ση πεξηιακβϊλεη ε θξεηηθά δηαηξνθά ΔιηΪ- Διαηφιαδν Διαηφιαδν θαη πγεέα Οη ειηϋο σο ηξνθά ΚξΫαο Υφξηα ΑξσκαηηθΪ θπηϊ- Βφηαλα ΣπξηΪ ΓιπθΪ- ΜΫιη Υνριηνέ (ζαιηγθϊξηα) Φσκέ- Κξεηηθφ παμηκϊδη ΔπεξγεηηθΫο Ηδηφηεηεο Κξεηηθάο δηαηξνθάο ΜειΫηεο ζρεηηθϋο κε ηελ θξεηηθά δηαηξνθά χλδεζε Κξεηηθάο κε Μεζνγεηαθά δηαηξνθά ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ν ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΚΟΣΖΣΑ Ζ Ϋλλνηα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο Κξηηάξηα δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο θαη ζηϊδηα ΥαξαθηεξηζηηθΪ δεκηνπξγηθνχ αηφκνπ Σν δεκηνπξγηθφ πξντφλ Γεκηνπξγηθφηεηα θαη Δθπαέδεπζε

4 Αλαιπηηθφ πξφγξακκα Ο εθπαηδεπηηθφο Ο καζεηάο ΗρλνγξΪθεκα Ηζηνξηθά αλαδξνκά κειεηεηψλ ηρλνγξαθάκαηνο ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6o Πξνβιεκαηηθά Ϋξεπλαο θνπφο θαη ζηφρνη πξνγξϊκκαηνο Αλαγθαηφηεηα- επηθαηξφηεηα θαη πξσηνηππέα ηεο Ϋξεπλαο ΜΫζα ζπιινγάο δεδνκϋλσλ: Γηαγλσζηηθά αμηνιφγεζε Project: «ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΚΡΖΣΗΚΖ ΚΟΤΕΗΝΑ» ΤπνζΫκαηα Μεζνδνινγέα Τινπνέεζεο Κξηηάξηα επηινγάο ηνπ ζϋκαηνο ΓηΪξθεηα πξνγξϊκκαηνο Σν πξνηεηλφκελν Project ΚΔΦΑΛΑΗΟ 7 Ο ΑπνηειΫζκαηα δηαγλσζηηθάο δηαδηθαζέαο Καηαγξαθά θαη αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ ΚΔΦΑΛΑΗΟ 8 Ο πκπεξϊζκαηα- ΠξνηΪζεηο ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ

5 ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΗΝΑΚΧΝ Πίνακασ 1: Καταγραφι των απαντιςεων των παιδιών ςχετικά με το πρωινό Σελ. 131 Πίνακασ 2: Αναφορά του δείγματοσ ςχετικά με τισ ακατάλλθλεσ τροφζσ για πρωινό 131 Πίνακασ 3: Απαντιςεισ ςχετικά με το περιεχόμενο του καλακιοφ 132 Πίνακασ 4: Απαντιςεισ των παιδιών ςχετικά με τισ τροφζσ που κα πζταγαν 133 Πίνακασ 5: Απαντιςεισ για το μενοφ τθσ Κυριακισ των γενεκλίων του ιρωα του παραμυκιοφ 133 Πίνακασ 6: Απαντιςεισ των παιδιών ςχετικά με τθν «κουηίνα» του χωριοφ 134 Πίνακασ 7: Απαντιςεισ των παιδιών ςχετικά με το αγαπθμζνο φαγθτό του Ποντικοφλθ 135 Πίνακασ 8: Απαντιςεισ των παιδιών ςχετικά με το φαγθτό που απορρίπτουν 135 Πίνακασ 9: Απαντιςεισ ςχετικά με το κυριακάτικο μεςθμεριανό φαγθτό τθσ οικογζνειασ 136 5

6 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ πηνζϋηεζε πγηεηλψλ δηαηξνθηθψλ ζπλεζεηψλ θαζψο θαη ε γλψζε θαη ε πξνηέκεζε ησλ ηνπηθψλ πξντφλησλ πνπ δηαζϋηεη θϊζε ηφπνο πξϋπεη λα απνηεινχλ πξσηαξρηθά επηδέσμε γηα θϊζε θνηλσλέα. Απφ κηθξά θηφιαο ειηθέα ηα παηδηϊ εέλαη ηθαλϊ λα πηνζεηνχλ ζσζηϋο ζπλάζεηεο, λα επαηζζεηνπνηνχληαη ζε πεξηβαιινληηθϊ ζϋκαηα, λα γλσξέδνπλ ηνπο ζεζαπξνχο ηεο ρισξέδαο θαη ηεο παλέδαο ηνπ ηφπνπ ηνπο θαη λα εηνηκϊδνληαη γηα λα γέλνπλ ελεξγνέ πνιέηεο. Οη γνλεέο, ην ζρνιεέν θαη ε θνηλσλέα νιφθιεξε Ϋρνπλ αλαιϊβεη απηφ ην δχζθνιν ξφιν λα θαζνδεγάζνπλ ηα κηθξϊ παηδηϊ ζηα ζσζηϊ απηϊ κνλνπϊηηα. Χζηφζν, νη γξάγνξνη ξπζκνέ δσάο, ην Ϊγρνο, ε Ϋιιεηςε ειεχζεξνπ ρξφλνπ θαη ε δχζθνιε νηθνλνκηθά θαηϊζηαζε απνηεινχλ αλαζηαιηηθνέ παξϊγνληεο ψζηε λα επηηεπρζνχλ νη θαζνξηζκϋλνη ζηφρνη. ηηο κϋξεο καο ην γξάγνξν θαγεηφ ηεέλεη λα γέλεη θαζεκεξηλά ζπλάζεηα γηα φιεο ηηο ειηθηαθϋο νκϊδεο. Μηα ζπλάζεηα πνπ κε ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ κεηαηξϋπεηαη ζε εζηζκφ. Οη λϋεο γεληϋο δεέρλνπλ απνκαθξπζκϋλεο απφ Ϋλα παξαδνζηαθφ δηαηξνθηθφ κνληϋιν φπσο εέλαη απηφ ηεο θξεηηθάο θνπδέλαο. Σαπηφρξνλα, ε ππνβϊζκηζε ηνπ πεξηβϊιινληνο εθδειψλεηαη κϋζσ ηνπ ππεξπιεζπζκνχ, ηεο θιηκαηηθάο αιιαγάο, ηεο εληαηηθνπνηεκϋλεο γεσξγέαο, ηεο ππνβϊζκηζεο ηνπ εδϊθνπο θαη ησλ πδϊησλ, ηεο ξχπαλζεο θαη ησλ γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλσλ ηξνθέκσλ. ινη απηνέ νη παξϊγνληεο δεκηνπξγνχλ ζνβαξϊ πξνβιάκαηα ζηελ πγεέα. Αλαινγηδφκελνη ηα παξαπϊλσ δηαπηζηψλεη εχθνια θαλεέο φηη ππϊξρεη Ϊξξεθηε ζχλδεζε ηεο δηαηξνθάο κε ην πεξηβϊιινλ γεληθφηεξα θαη ζαθψο κε ηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ. ΔπηπιΫνλ, ε ηνπηθά γλψζε γηα ηε ρισξέδα θαη ηελ παλέδα ηνπ θϊζε ηφπνπ εέλαη ζεκαληηθά. Ζ παξϊδνζε θαη ε ηζηνξέα θϊζε ηφπνπ εέλαη ζεκαληηθφ θαη ελδηαθϋξνλ λα πξνβϊιιεηαη κϋζα απφ ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ησλ θαηνέθσλ, κϋζα απφ ηηο ζπληαγϋο καγεηξηθάο θαη κϋζα απφ ηα ηνπηθϊ πξντφληα. ιεο νη παξαπϊλσ ζθϋςεηο ζπλϋβαιιαλ ζεκαληηθϊ ζηελ επηινγά θαη ζηελ επεμεξγαζέα ηεο παξνχζαο εξγαζέαο. ε ηϋηνηνπο θαηξνχο πνπ ε πνηφηεηα ηεο δηαηξνθάο νινϋλα θαη ππνβαζκέδεηαη θαη ε πηνζϋηεζε ελφο δπηηθνπνηεκϋλνπ πξφηππνπ δηαηξνθάο Ϋρεη θαζηεξσζεέ απαηηεέηαη φινη καο λα δεέμνπκε γεξϊ αληαλαθιαζηηθϊ απϋλαληη ζηηο 6

7 δηαηξνθηθϋο απεηιϋο πνπ εκθαλέδνληαη. Ζ αμηνπνέεζε ησλ πξντφλησλ ηνπ ηφπνπ καο εέλαη ερϋγγπν γηα κηα δηαηξνθά κε κεγαιχηεξε αμέα. Ζ Κξάηε εέλαη Ϋλα λεζέ κε πινχζηα παξαθαηαζάθε θπηηθψλ θαη δσηθψλ πξντφλησλ, ηα νπνέα Ϋρνπλ δηακνξθψζεη κηα νιφθιεξε παξϊδνζε, ηε ιεγφκελε θξεηηθά δηαηξνθά. Ζ καθξαέσλε ηζηνξέα ηεο πνπ μεθηλϊεη απφ ηε κηλσηθά θηφιαο επνρά, νη πινχζηεο ζπληαγϋο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηα ηνπηθϊ πξντφληα, νη ζπνπδαέεο Ϋξεπλεο πνπ Ϋρνπλ γέλεη θαη απνδεηθλχνπλ ηηο επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο ηεο ζηελ πγεέα εέλαη ιέγα κφλν ραξαθηεξηζηηθϊ πνπ θαλεξψλνπλ ηελ αμέα ηεο. Γη απηφ ην ιφγν ηα παηδηϊ απφ κηθξά θηφιαο ειηθέα εέλαη ζεκαληηθφ λα επαηζζεηνπνηεζνχλ ζε ζϋκαηα δηαηξνθάο γεληθϊ θαη λα γλσξέζνπλ ηελ θξεηηθά θνπδέλα εηδηθϊ. Δπέζεο, ην ζρνιεέν κπνξεέ λα βνεζάζεη ηα παηδηϊ λα εκβαζχλνπλ ζηηο Ϋλλνηεο Τγηεηλά Γηαηξνθά, ΠεξηβΪιινλ θαη Πνηφηεηα Εσάο θαη λα απνθηάζνπλ πεξηβαιινληηθά αγσγά ζε ζϋκαηα δηαηξνθάο θαη αεηθνξηθάο δηαρεέξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ. εκαληηθφ αθφκα εέλαη λα θαηαλνάζνπλ ηε ζρϋζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ κε ηελ πηνζϋηεζε ηεο πγηεηλάο δηαηξνθάο, ψζηε λα απνθηάζνπλ λϋα πξφηππα ζπκπεξηθνξϊο ζρεηηθϊ κε ηε δηαηξνθηθά ηνπο θνπιηνχξα, κε ην πεξηβϊιινλ θαη ηα πξνβιάκαηϊ ηνπ. Ζ βαζηθά κνπ ζϋζε εέλαη φηη φινη καο Ϋρνπκε ππνρξϋσζε εέηε εέκαζηε γνλεέο, εέηε εθπαηδεπηηθνέ, εέηε απινέ πνιέηεο λα ζηξαθνχκε φζν ην δπλαηφλ πην ζχληνκα ζε κηα αιιαγά λννηξνπέαο θαη ηαθηηθάο πϊλσ ζηα πεξηβαιινληηθϊ θαη δηαηξνθηθϊ ζϋκαηα. Να ππϊξμεη κϋξηκλα, ψζηε ε λϋα γεληϊ λα κϊζεη απφ ηα ιϊζε ηεο παιηϊο θαη λα θξνληέζεη γηα Ϋλα αεηθφξν κϋιινλ. Να θαζηεξσζεέ ε θξεηηθά δηαηξνθά θαη λα γέλνπλ γλσζηϊ ηα ηνπηθϊ θξεηηθϊ πξντφληα κε ζηφρν ηελ απνκϊθξπλζε θαη ηελ απφξξηςε ηνπ αλζπγηεηλνχ θαη δπηηθνπνηεκϋλνπ ηξφπν δηαηξνθάο πνπ Ϋρεη θαζηεξσζεέ ηα ηειεπηαέα ρξφληα. Σα πινχηε ηνπ ηφπνπ καο φζνλ αθνξϊ ηε ρισξέδα θαη ηελ παλέδα εέλαη ακϋηξεηα θαη ζαλ κηθξνχο ζεζαπξνχο ζα πξϋπεη λα ηα αλαθαιχπηνπκε θαη λα ηα αλαδεηθλχνπκε. ε απηφ ην ζεκεέν ληψζσ ηελ αλϊγθε λα επραξηζηάζσ φινπο πνπ κε νπνηνλδάπνηε ηξφπν βνάζεζαλ θαη ζηάξημαλ ηελ εξγαζέα κνπ απηά. Ηδηαέηεξα ζα άζεια λα επραξηζηάζσ φια ηα κϋιε ηεο ηξηκεινχο ζπκβνπιεπηηθάο επηηξνπάο, αιιϊ ληψζσ ηελ ππνρξϋσζε λα εθθξϊζσ ηηο Ϋλζεξκεο επραξηζηέεο κνπ ζηελ θ. ΞαλζΪθνπ Πνηέηζα, θαζεγάηξηα ηνπ Σ.Δ.Π.Α.Δ.. ηνπ Παλεπηζηεκένπ Αηγαένπ θαη ζηελ θ. Καΐια Μαξέα, θαζεγάηξηα ηνπ Σ.Δ.Π.Α.Δ.. ηνπ Παλεπηζηεκένπ Αηγαένπ γηα ηελ πνιχηηκε θαζνδάγεζε θαη βνάζεηα πνπ κνπ παξεέραλ δηαξθψο. Ζ ζπλεράο επνπηεέα ηνπο, νη επηζηεκνληθϋο ηνπο 7

8 γλψζεηο, νη πνιχηηκεο ζπκβνπιϋο ηνπο θαη ε νπζηψδεο επηθνηλσλέα πνπ εέρακε ζπληϋιεζαλ νπζηαζηηθϊ ζην ηειηθφ απνηϋιεζκα. Δπέζεο, ζα άζεια λα επραξηζηάζσ ην θέιν Π. Πηξφληη γηα ηελ πνιχηηκε ζπκβνιά ηνπ ζηα ζθέηζα πνπ Ϋδσζαλ δσά ζηνλ θχξην Πνληηθνχιε θαη ζηηο πεξηπϋηεηεο ηνπ ζηελ Κξάηε, εκπινπηέδνληαο δεκηνπξγηθϊ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ην project πνπ ζρεδηϊζηεθε θαη δηδϊρζεθε ζε παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο κϋζα ζηα πιαέζηα ηεο Ϋξεπλαο. Αθφκα, ζα άζεια λα επραξηζηάζσ ηνπο κηθξνχο κνπ καζεηϋο πνπ απνηϋιεζαλ ην δεέγκα ηεο παξνχζαο κεηαπηπρηαθάο εξγαζέαο θαη ζπληϋιεζαλ ζηελ εμαγσγά πνιχηηκσλ ζπκπεξαζκϊησλ. ΣΫινο, ζα άζεια λα επραξηζηάζσ ηελ νηθνγϋλεηα κνπ θαη εηδηθϊ ηνπο γνλεέο κνπ γηα ηελ πνιχηηκε ελζϊξξπλζε θαη εζηθά ππνζηάξημε πνπ κνπ παξεέραλ απφ ηελ πξψηε ζηηγκά κϋρξη θαη ηελ νινθιάξσζε ηεο παξνχζαο εξγαζέαο. 8

9 ΔΗΑΓΧΓΖ ΑξρηθΪ, ε ζχλδεζε ηεο δηαηξνθάο κε ην πεξηβϊιινλ εέλαη αιιειϋλδεηε. Σα δηϊθνξα πεξηβαιινληηθϊ πξνβιάκαηα πνπ εκθαλέδνληαη ζηηο κϋξεο καο Ϋρνπλ Ϊκεζε επέδξαζε ζηε δηαηξνθά θαη ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ. Ζ παξνχζα κειϋηε Ϋρεη σο ζθνπφ λα αλαδεέμεη ηελ θξεηηθά δηαηξνθά, ε νπνέα εέλαη βαζηζκϋλε ζε Ϋλα παξαδνζηαθφ κνληϋιν δηαηξνθάο βαζηζκϋλν εμ νινθιάξνπ ζε ηνπηθϊ πξντφληα απφ ηελ πινχζηα ρισξέδα θαη παλέδα ηνπ λεζηνχ ηεο Κξάηεο. ΔπηπιΫνλ, επηρεηξεέ λα επηζεκϊλεη ηηο ζνβαξϋο επηπηψζεηο κεγϊισλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκϊησλ φπσο εέλαη ε ξχπαλζε, ε ρξάζε θπηνθαξκϊθσλ, ε ππεξβφζθεζε θαη ηα γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα ηφζν ζην πεξηβϊιινλ, φζν θαη ζηελ πγεέα ηνπ αηφκνπ. ΣΫινο, ε Ϋξεπλα ηεο παξνχζαο εξγαζέαο πξνζπαζεέ λα εμεηϊζεη κε ηε βνάζεηα ελφο ζελαξένπ- ζπλϋληεπμεο ηηο γλψζεηο παηδηψλ πξνζρνιηθάο ειηθέαο πϊλσ ζηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη ζε ζϋκαηα δηαηξνθάο γεληθϊ, πξηλ θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ελφο δεκηνπξγηθνχ project. Ο πξσηαγσληζηάο εέλαη ν θχξηνο Πνληηθνχιεο πνπ εμεξεπλεέ ηελ ηζηνξέα, ηα πξντφληα θαη ηηο ζπληαγϋο ηεο θξεηηθάο θνπδέλαο θαη πνπ κε Ϋλαλ επρϊξηζην θαη δεκηνπξγηθφ ηξφπν καζαέλεη ζηα παηδηϊ ζεκαληηθϋο πιεξνθνξέεο. Μηα αθφκα βαζηθά επηδέσμε ηεο Ϋξεπλαο εέλαη λα εξεπλεζεέ αλ Ϋλα project εέλαη ηθαλφ λα επεξεϊζεη ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο θαη αληηιάςεηο ησλ παηδηψλ Ϋηζη φπσο απηϋο Ϋρνπλ πηνζεηεζεέ κϋζα ζηελ νηθνγϋλεηα θαη ζηελ θνηλσλέα πνπ κεγαιψλνπλ. Σν πξψην κϋξνο ηεο εξγαζέαο απνηειεέηαη απφ ηα ζεσξεηηθϊ ζηνηρεέα θαη ην ζεσξεηηθφ πιαέζην ηεο κειϋηεο, ελψ ζην δεχηεξν κϋξνο παξαηέζεηαη ε Ϋξεπλα θαη νη κεζνδνινγηθϋο πξνζεγγέζεηο. ΜΫξνο πξψην: Θεσξεηηθφ πιαέζην ην 1 ν θεθϊιαην κε ηέηιν «Γηαηξνθά θαη Τγεέα» γέλεηαη αλαθνξϊ ζηνλ νξηζκφ θαη ζηελ αμέα ηεο πγεέαο γηα ηε δσά ηνπ αλζξψπνπ. ΑλαθΫξνληαη ηα ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ, ε Ϊκεζε ζχλδεζε ηεο δηαηξνθάο κε ηηο αζζϋλεηεο, ε πξφζιεςε θαη ε δαπϊλε ελϋξγεηαο θαη ε ζσζηά θαζεκεξηλά δηαηξνθά πνπ πξϋπεη λα αθνινπζεέηαη. ην 2 ν θεθϊιαην «Γηαηξνθά θαη ΠεξηβΪιινλ» επηρεηξεέηαη λα παξνπζηαζηνχλ ηα ζεκαληηθφηεξα πεξηβαιινληηθϊ δεηάκαηα φπσο εέλαη απηφ ηνπ ππεξπιεζπζκνχ, ηεο 9

10 δηϊβξσζεο, ηεο εξεκνπνέεζεο, ηεο ξχπαλζεο, θαη ηεο δηαηϊξαμεο ηεο ηξνθηθάο αιπζέδαο κϋζσ ησλ πδϊηηλσλ πφξσλ. Γέλεηαη αλαθνξϊ ζηελ αεηθφξν γεσξγέα θαη ηνλέδεηαη ε ζεκαληηθφηεηα ηεο, παξνπζηϊδνληαη ηα γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα, ηα πηζαλϊ νθϋιε ηνπο, αιιϊ θαη νη επηπηψζεηο ηνπο θαη νη πξνβιεκαηηζκνέ πνπ Ϋρνπλ δεκηνπξγεζεέ γχξσ απφ ην φλνκα ηνπο. Δπέζεο, αλαδεηθλχεηαη ην ζϋκα ηεο θηελνηξνθέαο θαη ηεο ππεξβφζθεζεο θαη ηνλέδεηαη ε ζρϋζε ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο κε ην πεξηβϊιινλ, ηα ραξαθηεξηζηηθϊ θαη νη ζηφρνη ηεο. Σν 3 ν θεθϊιαην ζρεηέδεηαη κε ηελ ηνπηθφηεηα θαη αλαδεηθλχεη ηε ζχλδεζε ηεο κε ηελ αεηθφξν αλϊπηπμε. Έπεηηα, παξαηέζεληαη πιεξνθνξέεο γηα ηελ απηφρζνλε ηνπηθά γλψζε θαη κε πνηνλ ηξφπν κπνξεέ λα ζπλδεζεέ κε ηε δηαηξνθά. ην 4 ν θεθαιαέν κε ηέηιν «Κξεηηθά δηαηξνθά» γέλεηαη εθηελάο αλαθνξϊ ζηελ θξεηηθά δηαηξνθά. ΑξρηθΪ, πξαγκαηνπνηεέηαη κηα κηθξά ηζηνξηθά αλαδξνκά θαη Ϋπεηηα γέλεηαη ιφγνο γηα ηε δηαηξνθά ησλ Κξεηηθψλ ζην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ. Οη ειηϋο, ην ειαηφιαδν κε ηηο επεξγεηηθϋο ηνπ ηδηφηεηεο, ην θξϋαο, ηα ρφξηα, ηα βφηαλα, ηα ηπξηϊ, ηα γιπθϊ, ην κϋιη, νη ρνριηνέ, ην ςσκέ θαη ην θξεηηθφ παμηκϊδη παξνπζηϊδνληαη αλαιπηηθϊ ζην θεθϊιαην ζρεηηθϊ κε ην ηη πεξηιακβϊλεη ε θξεηηθά δηαηξνθά. Αθφκα, αλαδεηθλχνληαη νη επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο ηεο θαη νη κειϋηεο πνπ Ϋρνπλ γέλεη ζρεηηθϊ κε ην ζϋκα φπσο ε ΜειΫηε ησλ ΔπηΪ Υσξψλ θαη ε ΜειΫηε Lyon Heart. Δπηπξφζζεηα, αλαδεηθλχεηαη ε ζχλδεζε ηεο θξεηηθάο κε ηε κεζνγεηαθά δηαηξνθά. Σν 5 ν θεθϊιαην πξαγκαηεχεηαη ηε δεκηνπξγηθφηεηα θαη παξνπζηϊδεη ηελ Ϋλλνηα ηεο, ηα θξηηάξηα ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ζηα παηδηϊ θαη ην δεκηνπξγηθφ πξντφλ. πλδϋεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα κε ηελ εθπαέδεπζε θαη παξνπζηϊδεη πνηνο ζα Ϋπξεπε λα εέλαη ν ζηφρνο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξϊκκαηνο, ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηνπ καζεηά θαη ν ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. ηε ζπλϋρεηα αλαιχεηαη ην ηρλνγξϊθεκα θαη ηα ζηϊδηα ηνπ θαη αλαθϋξεηαη κηα κηθξά ηζηνξηθά αλαδξνκά ησλ κειεηεηψλ ηνπ ηρλνγξαθάκαηνο. ΜΫξνο δεχηεξν: Έξεπλα ην 6 ν θεθϊιαην παξνπζηϊδνληαη ζϋκαηα ζρεηηθϊ κε ηελ εξεπλεηηθά δηαδηθαζέα. ΑλαθΫξεηαη ε πξνβιεκαηηθά ηεο Ϋξεπλαο θαη ν ζθνπφο θαη νη ζηφρνη ηνπ πξνγξϊκκαηνο «Γηαηξνθά θαη Κξεηηθά θνπδέλα». Γέλεηαη ιφγνο γηα ηελ αλαγθαηφηεηα, ηελ επηθαηξφηεηα θαη ηελ πξσηνηππέα ηνπ ζϋκαηνο πνπ επηιϋρζεθε θαη γηα ηα κϋζα ζπιινγάο δεδνκϋλσλ φπσο εέλαη ε δηαγλσζηηθά αμηνιφγεζε πνπ ρξεζηκνπνηάζεθαλ. ΠαξαθΪησ ζην θεθϊιαην 10

11 παξνπζηϊδνληαη ηα ππνζϋκαηα, ε κεζνδνινγέα, ηα θξηηάξηα επηινγάο, ε δηϊξθεηα θαη ην πξνηεηλφκελν project πνπ ζρεδηϊζηεθε γηα ηε ζπγθεθξηκϋλε Ϋξεπλα. Δπέζεο, αλαιχνληαη ηα απνηειϋζκαηα ηεο δηαγλσζηηθάο Ϋξεπλαο θαη Ϋπεηηα επηρεηξεέηαη ε θαηαγξαθά, ε ζχγθξηζε θαη ε αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ πνπ ιάθζεθαλ ηφζν απφ ηελ πξν-ϋξεπλα, φζν θαη απφ ηε κεηϊ-ϋξεπλα. ΣΫινο, αθνινπζνχλ ηα ζπκπεξϊζκαηα θαη νη πξνηϊζεηο πνπ πξνϋθπςαλ απφ ηε δηεμαγσγά ηεο παξνχζαο Ϋξεπλαο. ην ηϋινο ηεο εξγαζέαο Ϋρεη ηνπνζεηεζεέ ε βηβιηνγξαθέα, ελψ ε κειϋηε νινθιεξψλεηαη κε Ϋλα παξϊξηεκα κε ελδεηθηηθϊ ηρλνγξαθάκαηα ησλ καζεηψλ πνπ ζπκκεηεέραλ ζηελ Ϋξεπλα. 11

12 ΠΔΡΗΛΖΦΖ Καζψο δηαλχνπκε ηνλ 21 ν αηψλα θαη ζε κηα πεξένδν θξέζεο θνηλσληθάο θαη νηθνλνκηθάο ζα πεξέκελε θαλεέο, ν Ϊλζξσπνο λα Ϋρεη ζηξαθεέ ζε πεξηζζφηεξν θηινπεξηβαιινληηθϋο θαη ηνπηθϋο δξϊζεηο. Σν ζϋκα ηεο παξνχζαο εξγαζέαο εέλαη πνιπδηϊζηαην. Σνλέδεη ηελ αμέα ηνπ αγαζνχ ηεο πγεέαο θαη ηε ζπλδϋεη ζηελϊ κε ηε ζσζηά δηαηξνθά θαη ηελ θαηαλϊισζε πγηεηλψλ ηξνθέκσλ. Χζηφζν, ν Ϊλζξσπνο κε πξσηαξρηθφ θέλεηξν ην θϋξδνο Ϋρεη θαηαζηάζεη ηα πγηεηλϊ ηξφθηκα θαη πξντφληα σο εέδνο πξνο εμαθϊληζε. Οη επηπηψζεηο απφ ηα πεξηβαιινληηθϊ πξνβιάκαηα φπσο γηα παξϊδεηγκα απηφ ηεο δηϊβξσζεο, ηεο ξχπαλζεο, ηνπ ππεξπιεζπζκνχ θ.ϊ απεηινχλ ηελ πγεέα φισλ καο. πλ ηνηο Ϊιινηο, νη ζχγρξνλνη Ϊλζξσπνη δνπλ ζε κηα επνρά πνπ ραξαθηεξέδεηαη απφ Ϊγρνο, γξάγνξνπο ξπζκνχο δσάο θαη Ϋιιεηςε ειεχζεξνπ ρξφλνπ. Χο εθ ηνχηνπ ε πνηφηεηα ηεο δηαηξνθάο ηνπο ππνβαζκέδεηαη θαη ζηξϋθνληαη πξνο Ϋλα δπηηθνπνηεκϋλν ηξφπν δηαηξνθάο κε θαγεηϊ φπσο πέηζα, ρϊκπνπξγθεξ θαη παηϊηεο ηεγαλεηϋο. Μηα κνξθά αληεπέζεζεο πξνο απηά ηελ ηϊζε ζεσξψ πσο εέλαη ε ζηξνθά ζηα ηνπηθϊ δηαηξνθηθϊ κνληϋια κε πξντφληα πνπ παξϊγνληαη ζηνλ θϊζε ηφπν θαη κε ζπληαγϋο πνπ Ϋρνπλ πεξϊζεη απφ γεληϊ ζε γεληϊ κε κεγϊιε επιϊβεηα. Ζ θξεηηθά δηαηξνθά εέλαη Ϋλα ραξαθηεξηζηηθφ παξϊδεηγκα πϊλσ ζην νπνέν Ϋρνπλ δηεμαρζεέ πνιιϋο κειϋηεο. Σα απνηειϋζκαηα ησλ κειεηψλ δεέρλνπλ ηηο επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο ζηελ πγεέα θαη αλαδεηθλχνπλ ηα ηνπηθϊ πξντφληα ηνπ λεζηνχ. Ζ παξνχζα Ϋξεπλα δηεμάρζε ην ζρνιηθφ Ϋηνο θαη εέρε σο εξεπλεηηθφ δεέγκα 20 λάπηα ειηθέαο 4-5 εηψλ. Χο κϋζν ζπιινγάο δεδνκϋλσλ ζρεδηϊζηεθε Ϋλα ζελϊξην κε κεηαβαηηθφ αληηθεέκελν ηνλ Πνληηθνχιε. ε πξψηε θϊζε ηα παηδηϊ απϊληεζαλ ζηα εξσηάκαηα ηνπ ζελαξένπ κε ηρλνγξϊθεκα θαη αθνινχζεζε πξνζσπηθά ζπλϋληεπμε φπνπ επεμάγεζαλ ηη εέραλ δσγξαθέζεη. Έπεηηα, αθνινχζεζε ε δηεμαγσγά ελφο δεκηνπξγηθνχ project 15 εκεξψλ, ην νπνέν ηαμέδεπε ηνλ Πνληηθνχιε ζηελ Κξάηε θαη ζηελ θξεηηθά θνπδέλα. ΜεηΪ ηε δηεμαγσγά ηνπ project ηα παηδηϊ θιάζεθαλ λα απαληάζνπλ εθ λϋνπ ζηα εξσηάκαηα ηνπ ζελαξένπ πϊιη κϋζα απφ ηρλνγξϊθεκα θαη λα επεμεγάζνπλ ηηο απαληάζεηο ηνπο κϋζα απφ ζπλϋληεπμε. 12

13 Ζ ζχγθξηζε ησλ απαληάζεσλ ησλ παηδηψλ επϋθεξε ελδηαθϋξνληα απνηειϋζκαηα. Σα παηδηϊ θαέλεηαη λα Ϋρνπλ βαζηϊ πηνζεηεκϋλεο απφςεηο θαη πξνηηκάζεηο γηα ηε δηαηξνθά πνπ δελ εέλαη αξθεηφ Ϋλα κφλν project 15 εκεξψλ λα ηηο αιιϊμεη. Αλ θαη κεηϊ ην project Ϋδεημαλ λα εέλαη πεξηζζφηεξν ελεκεξσκϋλα γηα ηα θξεηηθϊ ηνπηθϊ πξντφληα θαη γηα ηηο θξεηηθϋο ζπληαγϋο, σζηφζν Ϋδεημαλ ζαθά πξνηέκεζε ζε δπηηθνπνηεκϋλα θαγεηϊ θαη απϋξξηςαλ επέκνλα θξνχηα, ιαραληθϊ θαη ςϊξηα. ΔπνκΫλσο, ν ξφινο ηνπ ζρνιεένπ εληζρχεηαη θαη πξνηεέλεηαη λα δνζεέ κεγαιχηεξε Ϋκθαζε ζε πεξηβαιινληηθϊ ζϋκαηα θαη ζε γεληθϊ ζε ζϋκαηα Τγεέαο θαη Γηαηξνθάο, ψζηε ηα παηδηϊ λα γέλνπλ απξηαλνέ ελεξγνέ πνιέηεο. 13

14 ABSTRACT As we are going through the 21st century and during a period of social and financial crisis, someone would expect, the human being to take more environmentally-friendly and local actions. The theme of this work is multidimensional. It stresses the value of the good of health and links it closely with the correct diet and consumption of healthy food. However, the man who is being primarily motivated by profit has made the healthy food and products to become extinct. The impact of environmental problems such as the erosion, pollution, overpopulation, etc. threatens everyone's health. Moreover, modern humans live in an era which is characterized by stress, fast pace of life and lack of spare time. Therefore the quality of the food is being deteriorated and humans turn towards a westernized diet with foods like pizza, hamburgers and French fries. One form in order to counter this trend I think that it is the turning to local food models with products produced in each place and recipes that have been passed from generation to generation with great reverence. The Cretan diet is a typical example on which many studies have been conducted. The results of the studies show the beneficial properties of the Cretan diet in health and highlight the local products of the island. This research was conducted in the school year and was a research sample of 20 toddlers aged 4-5 years. As a data collection instrument, it was designed a scenario with the transitional object, Pontikoulis. Initially the children responded to the script questions with trace and then a personal interview where they illustrated what they had painted was followed. Then a creative project of 15 days was followed, which travelled Pontikoulis both to Crete and to the Cretan cuisine. After having conducted the project the children were asked to respond again to the scenario questions again through trace and explain their answers through their interview. The comparison of children's responses brought interesting results. Children seem to have long espoused views and preferences for food and a 15-days project is not enough to change them. Despite the fact that after the project they seemed to be more aware of 14

15 the local Cretan products and Cretan recipes, they showed a clear preference to Westernized food and they also rejected fruit, vegetables and fish persistently. Therefore, the role of the school is enhanced and it is proposed to give greater emphasis on environmental issues and generally on Health and Nutrition issues, in order to enable children to become active citizens in the near future. 15

16 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1o ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΤΓΔΗΑ 1.1 Δηζαγσγή Με ηε βνάζεηα κηαο κηθξάο αλαδξνκάο ζην παξειζφλ, ζα ζπλαληάζνπκε ηνλ πξσηφγνλν Ϊλζξσπν πνπ ε κφλε ηνπ αγσλέα άηαλ ε εμαζθϊιηζε επαξθνχο ηξνθάο. Μέα αλϊγθε ηνπ αλζξψπνπ πνπ δε βαζηδφηαλ ζηελ πνηνηηθά ζχζηαζε ηεο ηξνθάο, αιιϊ αθνπγθξαδφηαλ κφλν ηελ αλϊγθε ηνπ γηα επηβέσζε. Με ηελ πϊξνδν ησλ εηψλ σζηφζν, ζεκεηψλεηαη κηα πνηνηηθά βειηέσζε ζηελ αλαδάηεζε ηξνθάο. ΠιΫνλ, ν Ϊλζξσπνο ζπλδπϊδεη ηε δηαηξνθά κε ηελ πγεέα θαη αλαδεηϊ, κϋζα απφ ηηο ζρεηηθϋο εκπεηξέεο ηνπ, ηξνθϋο πνπ πεξηϋρνπλ νξηζκϋλα ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ, ε Ϋιιεηςε ησλ νπνέσλ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη αζζϋλεηεο φπσο εέραλ παξαηεξάζεη (Γαιαλφο, 2001:31). άκεξα ε δηαηξνθά αλαγλσξέδεηαη σο Ϋλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο παξϊγνληεο πνπ επεξεϊδνπλ ηελ πγεέα θαη ηελ επεμέα ηνπ αηφκνπ θαη βειηηψλνπλ ηελ πνηφηεηα δσάο ηνπ. ηηο κϋξεο καο εέλαη απνδεθηφ φηη ε πγεέα θαη ε πνηφηεηα δσάο εέλαη Ϋλα θνηλσληθφ θαηλφκελν, πνπ κπνξεέ λα πϊξεη πνιιϋο δηαζηϊζεηο θαη ηνπ νπνένπ ε ιεηηνπξγέα απνηειεέηαη απφ αξρϋο εμαηνκέθεπζεο, θαζψο θαη απφ αξρϋο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο αιιϊ θαη ηεο ηθαλνπνέεζεο ησλ αλαγθψλ ηνπ ζχγρξνλνπ θνηλσληθνχ αηφκνπ (αξξάο, 2001:252). Ο θαηαζηαηηθφο ρϊξηεο ηνπ Παγθφζκηνπ Οξγαληζκνχ Τγεέαο αλαθϋξεη, φηη ε πγεέα ραξαθηεξέδεηαη σο Ϋλα απφ ηα ζεκειηψδε δηθαηψκαηα πνπ εέλαη απαξαέηεηε ηφζν γηα ηελ νηθνλνκηθά, φζν θαη γηα ηελ θνηλσληθά αλϊπηπμε ηνπ αηφκνπ αιιϊ θαη ηεο θνηλσλέαο (Γεκεηξένπ, 2009:29). χκθσλα κε ηνλ Π.Ο.Τ. (1946), πγεέα εέλαη ε θαηϊζηαζε ηεο πιάξνπο ζσκαηηθάο, πλεπκαηηθάο, ςπρηθάο θαη θνηλσληθάο επεμέαο πνπ εκπεξηϋρεη ηφζν ηελ πνηφηεηα ησλ αλζξσπέλσλ ζρϋζεσλ, φζν θαη ηηο ζρϋζεηο ηνπ αλζξψπνπ κε ην θπζηθφ θαη θνηλσληθφ ηνπ πεξηβϊιινλ. αθψο, πγεέα ζεσξεέηαη θαη ε απνπζέα αξξψζηηαο ά αλαπεξέαο (ΑζαλαζΪθεο, 2004:169). ΚαηΪ ζπλϋπεηα ε δηαηξνθά εέλαη Ϋλαο παξϊγνληαο πνπ επεξεϊδεη ηελ πγεέα θαη ηελ πνηφηεηα δσάο ηνπ αηφκνπ ΜΫζα 16

17 απφ ηε δηαηξνθά απνθηϊ ν αλζξψπηλνο νξγαληζκφο ηα ζηνηρεέα εθεέλα θαη ηηο νπζέεο πνπ ηνπ εέλαη απαξαέηεηεο θαη γηα ηε δηαδηθαζέα ηεο ζξϋςεο θαη γηα ηελ θέλεζε ηνπ. ηελ αληέπεξα φρζε φκσο εκθαλέδεηαη Ϋλα ζχγρξνλν πξφβιεκα πνπ δελ εέλαη Ϊιιν απφ ηελ ππνβϊζκηζε ηνπ πεξηβϊιινληνο θαη θαη επϋθηαζε ηεο δηαηξνθάο θαη ηεο πνηφηεηαο ηεο δσάο καο. Ζ ζπλεηδεηνπνέεζε ηεο αμέαο ηεο ζσζηάο θαη πνηνηηθάο δηαηξνθάο απφ ηνλ Ϊλζξσπν, ελδερνκϋλσο λα θηλάζεη θαη ηα λάκαηα κηαο δηαηξνθηθάο επαλϊζηαζεο, πνπ ζα ππεξαζπέδεηαη πϊλσ απφ φια ηελ πγεέα ηνπ θαη ην έδην ην πεξηβϊιινλ Σα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά Αδηακθηζβάηεηα, ην αλζξψπηλν ζψκα ιεηηνπξγεέ ζε πςειϊ επέπεδα, φηαλ ιακβϊλεη θαζεκεξηλϊ, κϋζσ ηεο δηαηξνθάο, φια ηα απαξαέηεηα ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ (πξσηεΐλεο, ιέπε, ηρλνζηνηρεέα, πδαηϊλζξαθεο, λεξφ, βηηακέλεο). Βαζηθά πξνυπφζεζε εέλαη ε ζσζηά δνζνινγέα θαη ν ζσζηφο ρξφλνο. ΔπνκΫλσο, κηα ηζνξξνπεκϋλε δηαηξνθά απνηειεέ ηνλ αθξνγσληαέν ιέζν γηα ηε δηαθχιαμε ηεο πγεέαο ηνπ αλζξψπνπ. ΠΪλσ απφ 60 εέλαη νη ζξεπηηθϋο εθεέλεο νπζέεο πνπ Ϋρνπλ θξηζεέ απαξαέηεηεο γηα ηε ζσζηά ιεηηνπξγέα ηνπ αλζξψπηλνπ νξγαληζκνχ. Απφ απηϋο κφλν νη πξσηεΐλεο, ηα ιέπε θαη νη πδαηϊλζξαθεο παξϋρνπλ ηελ απαηηνχκελε ελϋξγεηα κϋζσ πνιχπινθσλ δηαδηθαζηψλ κεηαβνιηζκνχ (Παχινπ,1992:8). Ξεθηλψληαο κε ηηο πξσηεΐλεο, πξϋπεη λα αλαθεξζεέ φηη απνηεινχλ ηε βϊζε ηεο δηαηξνθάο. Απνηεινχλ ην 75% ηνπ ζηεξενχ ππνιεέκκαηνο ησλ καιαθψλ ηζηψλ ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο (Εεξθπξέδεο, 1998:32). Δέλαη ππεχζπλεο θαη ρξάζηκεο γηα ηε ζχλζεζε λϋσλ ηζηψλ, αιιϊ θαη γηα ηελ αληηθαηϊζηαζε ησλ θζεηξφκελσλ θπηηϊξσλ. Δπέζεο, κε ηα ακηλνμϋα ησλ πξσηετλψλ ν νξγαληζκφο κπνξεέ λα ζπλζϋζεη νξκφλεο, Ϋλδπκα, δηϊθνξα ζπζηαηηθϊ ηνπ αέκαηνο θαη Ϊιιεο νπζέεο (Παχινπ, φ.π.: 27). Γηαθξέλνληαη ζε δχν κεγϊιεο νκϊδεο νη νπνέεο εέλαη νη απιϋο πξσηεΐλεο θαη νη ζχλζεηεο ά ζπδεπγκϋλεο πξσηεΐλεο. Ζ δηαθνξϊ ηνπο Ϋγθεηηαη ζην φηη νη απιϋο πεξηϋρνπλ κφλν ακηλνμϋα, ελψ νη ζχλζεηεο πεξηϋρνπλ θη Ϊιιεο νπζέεο φπσο γηα παξϊδεηγκα 17

18 πδαηϊλζξαθεο, κϋηαιια, βηηακέλεο πνπ θνηλψο νλνκϊδνληαη πξνζζεηηθϋο νκϊδεο (Θσκφπνπινο, 2006:23). Οη πξσηεΐλεο βξέζθνληαη ζηα δσηθάο (θξϋαο, ςϊξη, απγϊ, γϊια θαη γαιαθηνθνκηθϊ) θαη θπηηθάο πξνϋιεπζεο ηξφθηκα (ζφγηα, φζπξηα, μεξνχο θαξπνχο, δεκεηξηαθϊ). Οη κελ δσηθϋο πξσηεΐλεο πεξηϋρνπλ φια ηα ακηλνμϋα πνπ Ϋρνπλ θξηζεέ απαξαέηεηα γηα ηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ, νη δε θπηηθϋο πξσηεΐλεο δελ πεξηϋρνπλ θϊπνηα απφ ηα απαξαέηεηα ακηλνμϋα. Ζ ζσζηά επηινγά ηξνθέκσλ θαζψο θαη ν ζσζηφο ζπλδπαζκφο ησλ θπηηθψλ θαη δσηθψλ πξσηετλψλ εέλαη ην ζσζηφ βάκα γηα ηε ζπκπιάξσζε ησλ εκεξάζησλ αλαγθψλ ηνπ αλζξψπηλνπ νξγαληζκνχ (ΠαπαληθνιΪνπ, 1997: ). κσο εκθαλέδνληαη δηαθνξϋο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνέν ν Ϊλζξσπνο θαιχπηεη ηηο αλϊγθεο ηνπ ζε πξσηεΐλεο, νη νπνέεο εμαξηψληαη απφ ηα δηαζϋζηκα ζε θϊζε πεξηνρά ηξφθηκα. Γηα παξϊδεηγκα, ζε ηξνπηθϋο πεξηνρϋο πνιινέ ιανέ Ϋρνπλ ζηεξέμεη ην δηαηξνθηθφ ηνπο πξφηππν, θαηϊ θχξην ιφγν, ζε θπηηθϋο ηξνθϋο, ζηηο νπνέεο αθζνλνχλ ηα δεκεηξηαθϊ. Αληέζεηα, ζηηο αξθηηθϋο πεξηνρϋο, νη Δζθηκψνη πεξηιακβϊλνπλ ζηε δηαηξνθά ηνπο δσηθϋο ηξνθϋο, νη νπνέεο εέλαη πινχζηεο ζε πξσηεΐλεο. ηηο εχθξαηεο πεξηνρϋο ηα πξφηππα δηαηξνθάο πεξηιακβϊλνπλ, ηφζν θπηηθϊ, φζν θαη δσηθϊ πξντφληα. Οη πξσηεΐλεο δηαθξέλνληαη εκπεηξηθϊ εμαηηέαο ησλ αλεπαξθψλ ρεκηθψλ θξηηεξέσλ ζε δχν κεγϊιεο νκϊδεο. Ζ κέα νκϊδα απνηειεέηαη απφ ηηο απιϋο πξσηεΐλεο, νη νπνέεο πεξηϋρνπλ κφλν ακηλνμϋα θαη ε Ϊιιε νκϊδα απνηειεέηαη απφ ηηο ζχλζεηεο ά ζπδεπγκϋλεο πξσηεΐλεο, νη νπνέεο πεξηϋρνπλ θη Ϊιιεο νπζέεο, φπσο νη πδαηϊλζξαθεο, νη βηηακέλεο θαη ηα κϋηαιια. Αθφκα, ζηνπο δσηθνχο νξγαληζκνχο ζπλαληϊκε κηα εηδηθά νκϊδα πξσηετλψλ, νη νπνέεο ιϋγνληαη ζθιεξνπξσηεΐλεο ά ζθειεηηθϋο πξσηεΐλεο (π.ρ. θεξαηέλε, θνιιαγφλν) θαη ραξαθηεξέδνληαη απφ ζπλνρά θαη αλζεθηηθφηεηα (Θσκφπνπινο, φ.π.:22-23). εηξϊ Ϋρνπλ ηα ιέπε κϋζσ ησλ νπνέσλ ν νξγαληζκφο καο ιακβϊλεη ηελ απαξαέηεηε ελϋξγεηα. Σα ιέπε θαιχπηνπλ ζρεδφλ ην % ηεο ελεξγεηαθάο αλϊγθεο ηνπ αλζξψπνπ εκεξάζηα. Χζηφζν, παξϋρνπλ θαη ην κεγαιχηεξν αξηζκφ ζεξκέδσλ ζπγθξηηηθϊ κε ηνπο πδαηϊλζξαθεο θαη ηηο πξσηεΐλεο. Πην ζπγθεθξηκϋλα 1 gr. ιέπνπο = 9 Kcals, ελψ 1 gr πδαηαλζξϊθσλ ά πξσηεΐλεο = 4 Kcals. Σα ιέπε δηαθξέλνληαη ζε ηξέα εέδε: ηα θνξεζκϋλα ιηπαξϊ νμϋα, ηα αθφξεζηα ιέπε θαη ηα αθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα. Σα θνξεζκϋλα ιηπαξϊ πξνϋξρνληαη θπξέσο απφ δσηθϋο ηξνθϋο, ελψ ηα πνιπαθφξεζηα βξέζθνληαη κφλν ζηα θπηηθϊ ηξφθηκα. Ο ξφινο ηνπο εέλαη ζεκαληηθφο γηα ηελ νκαιά 18

19 ιεηηνπξγέα ηνπ νξγαληζκνχ καο, θαζψο δε δηαιχνληαη ζην λεξφ θαη βνεζνχλ λα ηξϋθνληαη ηα θχηηαξα καο, απνζεθεχνληαη κε ηε κνξθά ιέπνπο θϊησ απφ ην δϋξκα, πξνζηαηεχνπλ ην ζψκα απφ ηηο κεηαβνιϋο ηεο ζεξκνθξαζέαο, ηνπνζεηνχληαη γχξσ απφ ηα δσηηθϊ φξγαλα, γηα λα ηα πξνζηαηεχνπλ, θαη δηαιχνπλ ηηο βηηακέλεο A, D, E, K (ΚαθΪηνο, Μαληφο θ.ϊ., 2000:77). Οη πδαηϊλζξαθεο καδέ κε ηα ιέπε πνπ αλαθϋξζεθαλ παξαπϊλσ δέλνπλ ζηνλ νξγαληζκφ ηελ απαηηνχκελε ελϋξγεηα. Απνηεινχληαη απφ Ϊλζξαθα, πδξνγφλν θαη νμπγφλν ρσξέο Ϊιιν ζηνηρεέν ζην κφξην ηνπο θαη ε ρεκηθά ηνπο θαηαζθεπά Ϋρεη σο βϊζε ηε γιπθφδε (Εεξθπξέδεο, 1998:63). Οη ζεκαληηθφηεξνη πδαηϊλζξαθεο εέλαη ην Ϊκπιν, ε ζαθραξφδε (δϊραξε), ε γιπθφδε θαη ε ιαθηφδε. Ζ Ϋιιεηςε ηνπο απφ ηνλ νξγαληζκφ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη κεηαβνιηθϋο δηαηαξαρϋο. ΔπηπιΫνλ, φηαλ ε εηζαγσγά ηνπο εέλαη αλεπαξθάο, ην άπαξ θαηαλαιψλεη ιηπαξϋο νπζέεο πνπ Ϋρεη σο απνζεκαηηθϋο θαη ζρεκαηέδεη ην γιπθνγφλν πνπ βνεζϊ ζηε ιεηηνπξγέα ηνπ. Αληέζεηα, φηαλ ππϊξρεη ππεξθαηαλϊισζε πδαηαλζξϊθσλ, Ϋλα κϋξνο απνζεθεχεηαη κε ηε κνξθά γιπθνγφλνπ, ελψ ην πνζνζηφ πνπ απνκϋλεη κεηαηξϋπεηαη ζε ιέπνο θαη απνζεθεχεηαη ζηνπο ηζηνχο ηνπ ζψκαηνο. Χζηφζν, ζηνλ νξγαληζκφ εηζϊγνληαη θαη κε πεπηφκελνη πδαηϊλζξαθεο, φπσο ε θπηηαξέλε. Οη κε πεπηφκελνη απηνέ πδαηϊλζξαθεο, λαη κελ κπνξεέ λα κελ Ϋρνπλ γηα ηνλ νξγαληζκφ ελεξγεηαθά αμέα, αιιϊ βνεζνχλ ηελ θέλεζε ηνπ εληϋξνπ (Θσκφπνπινο, 2006:90,91). πλνπηηθϊ, νη θχξηεο ρξεζηκφηεηεο ησλ πδαηαλζξϊθσλ εέλαη: α) ε παξνρά ελϋξγεηαο, β) ε πξνζηαζέα απφ βιαβεξϋο νπζέεο, ε νπνέα παξϋρεηαη απφ ην άπαξ κε ηε ρξεζηκνπνέεζε γιπθνγφλνπ, γ) αμηνπνέεζε πξσηετλψλ θαη ιέπνπο, δ) ε νκαιά ιεηηνπξγέα ηεο θαξδηϊο θαη ηνπ λεπξηθνχ ζπζηάκαηνο θαη ε) ε ηδηφηεηα ησλ πδαηαλζξϊθσλ ησλ ηξνθψλ λα ζρεκαηέδνπλ ζπκπινθά κε κϋηαιια ά Ϊιιεο νπζέεο (Εεξθπξέδεο, φ.π.: 68-72). Με ηελ ηξνθά ιακβϊλνληαη, ζπλ ηνηο Ϊιινηο, θαη βηηακέλεο απφ ηηο νπνέεο νξηζκϋλεο Ϋρεη ηελ ηθαλφηεηα ην αλζξψπηλν ζψκα λα ηηο παξϊγεη κφλν ηνπ, φπσο εέλαη ε βηηακέλε Κ, ε βηνηέλε θαη ε βηηακέλε D. ηαλ ππϊξρεη Ϋιιεηςε βηηακηλψλ, ν νξγαληζκφο πξϋπεη λα ζπκπιεξψζεη ηηο ειιεέςεηο κϋζσ ηεο δηαηξνθάο. Αμέδεη λα αλαθεξζεέ, φηη ε Ϋιιεηςε βηηακηλψλ ζηνλ νξγαληζκφ (αβηηακέλσζε), εέλαη ηηο πεξηζζφηεξεο θνξϋο ζπλϋπεηα ππνζηηηζκνχ (Παπαιακπξηαλνχ & ΑλαζηαζηΪδεο, 1994:143,144). Οη βηηακέλεο εέλαη ρεκηθϋο νπζέεο θαη παέδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπηλνπ νξγαληζκνχ. Ο ξφινο πνιιψλ απφ απηϋο εέλαη λα ειϋγρνπλ θαη λα ξπζκέδνπλ ιεηηνπξγέεο 19

20 φπσο ε ρψλεπζε, ε απνξξφθεζε, ν κεηαβνιηζκφο ζξεπηηθψλ νπζηψλ ησλ ηξνθψλ θαη ε δεκηνπξγέα ηζηψλ ηνπ ζψκαηνο (Εεξθπξέδεο, φ.π.:126). Δπηπξφζζεηα, ην λεξφ εέλαη αλαγθαέν γηα ηε δσά θαη απνηειεέ πεγά απαξαέηεησλ ζηνηρεέσλ, φπσο ην ηψδην θαη ην θζφξην. Ζ αέζζεζε ηεο πξφιεςεο λεξνχ ξπζκέδεηαη απφ ην αέζζεκα ηεο δέςαο, φζν ςειφηεξε εέλαη ε ελεξγεηαθά πξφζιεςε, ηφζν κεγαιχηεξε εέλαη θαη ε πνζφηεηα ηνπ λεξνχ πνπ ρξεηϊδεηαη ν νξγαληζκφο. Υαξαθηεξέδεηαη σο Ϊξηζην δηαιπηηθφ θαη βνεζϊεη ζηελ κεηαθνξϊ ησλ ηξνθψλ πνπ ιακβϊλεη ν νξγαληζκφο θαη ησλ ελδηϊκεζσλ πξντφλησλ ηνπ κεηαβνιηζκνχ. Σν βϊξνο ηνπ ζψκαηνο, ε ζεξκνθξαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο θαη ην εέδνο ηεο εξγαζέαο εέλαη θϊπνηνη απφ ηνπο παξϊγνληεο πνπ θαζνξέδνπλ ηελ αλϊγθε ηνπ αλζξψπνπ γηα λεξφ (ΓηαθνγηαλλΪθε, 2007:46-47). ΣΫινο, ζεκαληηθφ ξφιν παέδνπλ θαη ηα αλφξγαλα ζπζηαηηθϊ, ηα νπνέα ρσξέδνληαη ζε δχν θαηεγνξέεο. Απφ ηε κέα εέλαη ηα κηθξνζηνηρεέα (νη εκεξάζηεο αλϊγθεο πξφζιεςεο ηνπο εέλαη ζηελ ηϊμε ησλ γξακκαξέσλ), απφ ηελ Ϊιιε Ϋρνπκε ηα κηθξνζηνηρεέα ά ηρλνζηνηρεέα ά νιηγνζηνηρεέα (νη εκεξάζηεο αλϊγθεο εέλαη ηεο ηϊμεο ησλ ρηιηνζηνγξϊκκσλ). Απφ ηα αλφξγαλα ζπζηαηηθϊ ζεκαληηθφηεξα εέλαη ην αζβϋζηην, ην καγλάζην, ην θϊιην, ην λϊηξην θαη ν ζέδεξνο (Θσκφπνπινο, φ.π.: 92-93) Γηαηξνθή θαη αζζέλεηεο Γελ εέλαη Ϊκεζα αληηιεπηφ ζε πφζν κεγϊιν βαζκφ επεξεϊδεη ε δηαηξνθά καο ηελ πγεέα δηφηη ηα απνηειϋζκαηα δελ θαέλνληαη ακϋζσο. ΔπηζηεκνληθΪ απνδεδεηγκϋλα φκσο, ε Ϋιιεηςε κεξηθψλ ζπζηαηηθψλ πξνθαιεέ αλεπαλφξζσηεο βιϊβεο ζηνλ εγθϋθαιν θαη ην ζθειεηφ θαη, γεληθϊ, επεξεϊδεη ηηο δηϊθνξεο ιεηηνπξγέεο ηνπ νξγαληζκνχ. Ο φξνο, Ϊιισζηε, «ζσζηά δηαηξνθά» πξϋπεη λα ζεκαέλεη θϊπνην κειεηεκϋλν ηξφπν δηαηξνθάο πνπ εμαζθαιέδεη ζηνλ νξγαληζκφ ηφζν ηελ πνζφηεηα φζν θαη ηελ πνηφηεηα ηεο ηξνθάο πνπ Ϋρεη αλϊγθε αλϊινγα κε ηνλ ηξφπν δσάο, ηελ ειηθέα, ην θχιν, ην εέδνο ηεο εξγαζέαο θαη ηεο επαγγεικαηηθάο απαζρφιεζεο αιιϊ θαη ηηο θιηκαηνινγηθϋο ζπλζάθεο (ΕακπΫιαο, 2003). Ζ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ εέλαη ζηελϊ ζπλδεδεκϋλε κε ηε ζσζηά δηαηξνθά. νβαξϊ πξνβιάκαηα πγεέαο κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη ηφζν ε Ϋιιεηςε, φζν θαη ε ππεξβνιηθά 20

21 θαηαλϊισζε ηξνθψλ. Γηα παξϊδεηγκα, φηαλ ππϊξρεη ππεξβνιηθά θαηαλϊισζε ιηπαξψλ νπζηψλ, πηζαλά εέλαη ε εκθϊληζε ππεξρνιεζηεξνιαηκέαο, ζηεθαληαέαο λφζνπ θαη θαξθέλνπ. Δπέζεο, ε ππεξβνιηθά θαηαλϊισζε απιψλ πδαηαλζξϊθσλ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη δηαβάηε (ζνβαξφο παξϊγνληαο γηα ηε δεκηνπξγέα αζεξνζθιάξσζεο) ζε θϊπνην Ϊηνκν πνπ Ϋρεη πξνδηϊζεζε γηα ηελ αζζϋλεηα απηά. Αθφκα, ε εκθϊληζε παρπζαξθέαο ζπλδϋεηαη Ϊκεζα κε ηελ πνιπθαγέα θαη ηελ θαθά πνηφηεηα δηαηξνθάο θαη νη επηπηψζεηο ηεο ζηνλ νξγαληζκφ κπνξεέ λα εέλαη επηβιαβεέο. Ζ παρπζαξθέα εέλαη αλακθέβνια ε θπξηφηεξε δηαηξνθηθά δηαηαξαρά ηνπ πξνεγκϋλνπ θφζκνπ. Ζ αζηηθνπνέεζε, ε εθβηνκερϊληζε θαη ε Ϊλνδνο ηνπ βηνηηθνχ επηπϋδνπ ησλ αηφκσλ εέλαη παξϊγνληεο πνπ απμϊλνπλ ζπλερψο ηνλ αξηζκφ ησλ παρχζαξθσλ αηφκσλ. πκπεξαζκαηηθϊ, πϊλσ απφ ην 1/3 ησλ ελειέθσλ ηεο ρψξαο καο Ϋρεη πξφβιεκα παρπζαξθέαο θαη ηα Διιελφπνπια ζεσξνχληαη ηα πιϋνλ παρχζαξθα παηδηϊ ηεο Δπξψπεο (Παπαιακπξηαλνχ & ΑλαζηαζηΪδεο, φ.π.:139). Γηαπηζηψλεη εχθνια θαλεέο πσο ε δηαηξνθηθά ζπλεέδεζε πξϋπεη λα μεθηλϊ λσξέηεξα, απφ ηα πξψηα ρξφληα ηεο δσάο ελφο αλζξψπνπ. ΚαηΪ ηελ παηδηθά ειηθέα, ην Ϊηνκν απνθηϊ πξνζσπηθά γλψκε γηα ην θαγεηφ ελψ θαηϊ ηελ εθεβεέα νη δηαηηεηηθϋο ηνπο επηινγϋο παέδνπλ βαζηθφ ξφιν ζηελ πξνζπϊζεηα πξνζδηνξηζκνχ ηεο ηαπηφηεηϊο ηνπ. Οη γεπζηηθϋο πξνηηκάζεηο απνηεινχλ βαζηθφ θξηηάξην ζηελ επηινγά ηεο ηξνθάο καο. Γλσξέδνληαο απφ ηελ παηδηθά ειηθέα λφζηηκεο θαη πγηεηλϋο ζπληαγϋο, ζα δηακνξθψζνπκε ζεηηθά ζηϊζε ζε ζϋκαηα δηαηξνθάο Πξόζιεςε θαη δαπάλε ελέξγεηαο Ζ αλϊγθε ηνπ νξγαληζκνχ γηα ελϋξγεηα εέλαη θαζεκεξηλά, θαζψο ηε ρξεηϊδεηαη γηα λα εθηειϋζεη φιεο εθεέλεο ηηο απαξαέηεηεο θπζηνινγηθϋο ιεηηνπξγέεο ηνπ. Δέλαη Ϊκεζα εμαξηψκελε απφ ηελ ειηθέα, ην θχιν, ηε θπζηνινγηθά θαηϊζηαζε θαη ηε ζσκαηηθά δξαζηεξηφηεηα. Σελ ελϋξγεηα απηά πνπ ρξεηϊδεηαη ηε ιακβϊλεη απφ ηελ θαηαλϊισζε εθεέλσλ ησλ ηξνθέκσλ πνπ θαιχπηνπλ ηηο αλαγθαέεο ελεξγεηαθϋο αλϊγθεο δειαδά απφ ηνπο πδαηϊλζξαθεο, ηα ιηπαξϊ ζψκαηα θαη ηηο πξσηεΐλεο (Θσκφπνπινο. 2006:86). Σν 21

22 θαιχηεξν θαη ηδαληθφηεξν εέλαη ε πξφζιεςε ελϋξγεηαο λα ηζνχηαη κε ηελ θαηαλϊισζε ελϋξγεηαο. ε αληέζεηε πεξέπησζε ηα απνηειϋζκαηα εέλαη: α) ε πεξέζζεηα ελϋξγεηα λα απνζεθεχεηαη απφ ην ζψκα κε ηε κνξθά ιέπνπο θαη καθξνρξφληα λα νδεγεέ ζε αχμεζε ηνπ ζσκαηηθνχ βϊξνπο θαη β) ε αλεπαξθάο πξφζιεςε ελϋξγεηαο λα νδεγεέ ζηε ρξάζε ηνπ άδε απνζεθεπκϋλνπ ιέπνπο θαη καθξνρξφληα λα νδεγεέ ζε απψιεηα ζσκαηηθνχ βϊξνπο (ΚαθΪηνο, Μαληφο θ.ϊ., 2000:66). Αλαιπηηθφηεξα, ε ελϋξγεηα πνπ Ϋρεη αλϊγθε Ϋλα Ϊηνκν ρσξέδεηαη ζηελ ελϋξγεηα πνπ εέλαη απαξαέηεηε γηα ηελ αλϊπηπμε θαη ηε ζπληάξεζε, θαζψο επέζεο θαη ζηελ ελϋξγεηα πνπ εέλαη απαξαέηεηε γηα ηε θπζηθά δξαζηεξηφηεηα ηνπ αηφκνπ. Ζ ελϋξγεηα πνπ εέλαη απαξαέηεηε γηα ηε δηαηάξεζε ησλ βαζηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ νξγαληζκνχ ζηε δσά νλνκϊδεηαη βαζηθφο κεηαβνιηζκφο (Β.Μ.) ά κεηαβνιηζκφο εξεκέαο ά αλϊπαπζεο. Γηα παξϊδεηγκα ν Β.Μ. ηνπ ελάιηθνπ Ϊλδξα εέλαη θαηϊ κϋζν φξν 1700 Kcal/εκΫξα θαη ηεο γπλαέθαο 1400 Kcal/εκΫξα. εκεηψλεηαη, φηη ν θϊζε Ϊλζξσπνο Ϋρεη ην δηθφ ηνπ βαζηθφ κεηαβνιηζκφ. Χζηφζν, ππϊξρνπλ θαη παξϊγνληεο πνπ επεξεϊδνπλ ην Β.Μ. πσο εέλαη ην κϋγεζνο θαη ε ζχλζεζε ηνπ ζψκαηνο, ην θχιν, ε ειηθέα θαη ε αλϊπηπμε, ν ππξεηφο, νη ελδνθξηλεέο αδϋλεο, ε δηαηξνθηθά θαηϊζηαζε θαη ην θιέκα. κσο εθηφο απφ ην βαζηθφ κεηαβνιηζκφ, απαηηεέηαη ελϋξγεηα θαη γηα ηελ εθηϋιεζε φισλ ησλ θπζηθψλ δξαζηεξηνηάησλ φπσο εέλαη γηα παξϊδεηγκα ε εξγαζέα, ην δηϊβαζκα, ε Ϊζθεζε, ν χπλνο, αιιϊ αθφκα ελϋξγεηα ρξεηϊδεηαη θαη γηα ηελ πϋςε ηεο ηξνθάο. ΣΫινο, αμέδεη λα ζεκεησζεέ, φηη ε δαπϊλε ελϋξγεηαο γηα ηε θπζηθά δξαζηεξηφηεηα εμαξηϊηαη απφ ην εέδνο ηεο δξαζηεξηφηεηαο θαη ηε ρξνληθά δηϊξθεηϊ ηεο (Υαζαπέδνπ & Φαραληέδνπ, 2002:43-47) Ζ ζσζηή θαζεκεξηλή δηαηξνθή Αλακθέβνια, ε παηδηθά θαη εθεβηθά ειηθέα εέλαη ζεκεέα ζηαζκνέ γηα ηε δηακφξθσζε ησλ δηαηξνθηθψλ ζπλεζεηψλ πνπ ζα αθνινπζεέ ην Ϊηνκν θαζ φιε ηε δηϊξθεηα ηεο δσάο ηνπ. ΛακβΪλνληαο ππφςε φηη ε πγεέα ηνπ αλζξψπνπ Ϋρεη Ϊκεζε θαη ζηελά ζρϋζε κε ηε δηαηξνθά ηνπ, εέλαη ππνρξϋσζε θαη ζπλϊκα θαζάθνλ ηνπ λα εέλαη 22

23 ελεκεξσκϋλνο γηα ηνπο θαλφλεο θαη ην πεξηερφκελν κηαο ζσζηάο θαη πγηεηλάο δηαηξνθάο θαη λα πξνζπαζάζεη λα ηελ θϊλεη βέσκα ηνπ. Μηα ζσζηά θαη πγηεηλά δηαηξνθά κπνξεέ λα επηηεπρζεέ ρσξέο κεγϊιεο ζπζέεο, αιιϊ κε κηθξϋο αιιαγϋο ζηηο θαζεκεξηλϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο θαη κε ζσζηά επηινγά ησλ ηξνθέκσλ. ΚαζεκεξηλΪ θαηαλαιψλεη ν Ϊλζξσπνο ηξφθηκα, ηα νπνέα ελδερνκϋλσο λα εέλαη πινχζηα ζε ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ, φπσο βηηακέλεο, κϋηαιια θαη ηρλνζηνηρεέα. κσο, Ϋλα πξντφλ φζν πινχζην θη αλ εέλαη ζε ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ δε κπνξεέ λα θαιχςεη κφλν ηνπ φιεο ηηο αλϊγθεο ηνπ αλζξψπηλνπ νξγαληζκνχ. Αμηνζεκεέσηε ζπκβνπιά γηα κηα ζσζηά θαη πγηεηλά θαζεκεξηλά δηαηξνθά, εέλαη ε θαηαλϊισζε Ϊθζνλσλ θξνχησλ θαη ιαραληθψλ επνράο. Δπέζεο, ζεκαληηθά εέλαη ε θαηαλϊισζε ειαηνιϊδνπ σο θχξην ιέπνο ζηα θαγεηϊ κε αληέζηνηρν πεξηνξηζκφ ηεο θαηαλϊισζεο δσηθψλ ιηπψλ, φπσο εέλαη ην βνχηπξν. Ζ θαηαλϊισζε θξϋαηνο θαη ησλ πξντφλησλ ηνπ θαιφ εέλαη λα κε γέλεηαη ζε θαζεκεξηλά βϊζε θαη λα πξνηηκψληαη ηα Ϊπαρα κϋξε πνπ εέλαη ρακειϊ ζε ιηπαξϊ. ΧθΫιηκε ζεσξεέηαη θαη ε θαηαλϊισζε πξντφλησλ πνπ πεξηϋρνπλ νιηθάο αιϋζεσο δεκεηξηαθϊ, φπσο γηα παξϊδεηγκα ςσκέ, δπκαξηθϊ θαη θαζηαλφ ξχδη νιηθάο αιϋζεσο. Σα φζπξηα θαη ηα ςϊξηα ζα πξϋπεη λα Ϋρνπλ ζϋζε ζην πξφγξακκα δηαηξνθάο ηνπ αλζξψπνπ, ηνπιϊρηζηνλ κηα θνξϊ ηελ εβδνκϊδα. ε αληέζεζε κε ηα γαιαθηνθνκηθϊ πξντφληα πνπ ρξεηϊδεηαη λα θαηαλαιψλνληαη ζε θαζεκεξηλά βϊζε. Αθφκα, ε θαηαλϊισζε ηξνθέκσλ θαη πνηψλ πνπ πεξηϋρνπλ δϊραξε, φπσο ηα γιπθϊ, νη ρπκνέ θαη ηα αλαςπθηηθϊ πξϋπεη λα γέλεηαη κε ζχλεζε. ΑιιΪ θαη ε θαηαλϊισζε αιαηηνχ ζα πξϋπεη λα γέλεηαη κε πξνζνρά, θαζψο ζεκαληηθϋο πνζφηεηεο αιαηηνχ ππϊξρνπλ ζε αξθεηϊ ηξφθηκα, φπσο ην ςσκέ, ηα αιιαληηθϊ ά ηα ηπξηϊ ( Βέδξα & Νανχκε, 2010). πλνπηηθϊ, κηα πγηεηλά θαη ζσζηά θαζεκεξηλά δηαηξνθά ρξεηϊδεηαη κϋηξν, ηζνξξνπέα θαη πνηθηιέα. Αλ ζπλδπαζηεέ θαη κε Ϋλαλ πγηεηλφ ηξφπν δσάο θαη κε ζσκαηηθά Ϊζθεζε ηνπ αλζξψπνπ, ηφηε ζα Ϋρεη δεκηνπξγεζεέ κηα ηζρπξά αζπέδα γηα ηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ. εκαληηθφ εέλαη λα ηνληζηεέ, φηη νη δηαηξνθηθϋο απηϋο ζπκβνπιϋο ζα πξϋπεη λα δηδϊζθνληαη θαη λα γέλνληαη ηξφπνο δσάο απφ ηελ παηδηθά θηφιαο ειηθέα. Γη απηφ ην ιφγν ε νηθνγϋλεηα θαη νη εθπαηδεπηηθνέ ζα πξϋπεη λα γέλνπλ αξσγνέ απηάο ηεο πξνζπϊζεηαο, λα κεηαιακπαδεχζνπλ ηε ζεκαζέα θαη ηελ αμέα ηεο πγηεηλάο δηαηξνθάο θαη λα κπάζνπλ ηα παηδηϊ ζε Ϋλαλ γεληθφηεξν πγηεηλφ ηξφπν δσάο. 23

24 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2 Ο ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ 2.1. Δηζαγσγή ηηο κϋξεο καο, Ϋρεη αξρέζεη θαη γέλεηαη αληηιεπηά, απφ νινϋλα θαη πεξηζζφηεξνπο πνιέηεο, ε ζηελά ζρϋζε αιιειεπέδξαζεο κεηαμχ ηξνθέκσλ θαη πεξηβϊιινληνο. Ζ ζπλεηδεηνπνέεζε, φηη ε πνηφηεηα ηεο ηξνθάο καο εμαξηϊηαη απφιπηα απφ ηελ πνηφηεηα ησλ πεξηβαιινληηθψλ κϋζσλ παξαγσγάο ηεο ηξνθάο (λεξφ, Ϋδαθνο, ζϊιαζζα), Ϋρεη νδεγάζεη ηνπο αλζξψπνπο ζηελ αλαδάηεζε πνηνηηθψλ θαη αζθαιψλ ηξνθέκσλ. Οη θαηαλαισηϋο πξνζαλαηνιέδνληαη πηα ζε ηξνθϋο πνπ εέλαη πεξηζζφηεξν πγηεηλϋο, ζξεπηηθφηεξεο αιιϊ θαη γεπζηηθφηεξεο θαη πνπ παξϊγνληαη κε κεζφδνπο πνπ ζϋβνληαη πεξηζζφηεξν ην πεξηβϊιινλ. Δέλαη επξϋσο γλσζηφ φηη ε πγεέα επεξεϊδεηαη ζεκαληηθϊ απφ ηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβϊιινληνο. Ζ ξχπαλζε ηνπ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη ζηνλ Ϊλζξσπν πνιιϊ πξνβιάκαηα πγεέαο χκθσλα κε ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγεέαο (Π.Ο.Τ) νη πεξηβαιινληηθνέ παξϊγνληεο εέλαη ππεχζπλνη θαηϊ 21-25% γηα ηε γεληθά ζλεζηκφηεηα (Γεκεηξένπ, 2009: 29). Γη απηφ ην ιφγν ζα πξϋπεη λα αληηκεησπέδνληαη κε ζνβαξφηεηα θαη απζηεξφηεηα νη θέλδπλνη πνπ κπνξεέ λα πξνϋιζνπλ απφ ηε ρξάζε θϊζε εέδνπο επηθέλδπλσλ ρεκηθψλ νπζηψλ ζηελ παξαγσγηθά δηαδηθαζέα, αιιϊ θαη θαηϊ ηελ θαηαλϊισζε πξντφλησλ. ΔπνκΫλσο, ε παξαγσγά θαη ε θαηαλϊισζε πξντφλησλ ζε Ϋλα θαζαξφ θαη πγηϋο πεξηβϊιινλ, απνηειεέ κηα απφ ηηο πξψηεο πξνηεξαηφηεηεο γηα ηελ επδσέα θαη επεκεξέα ηεο θνηλσλέαο. Με ηε δηακνλά ηνπ ν Ϊλζξσπνο πϊλσ ζηε γε, Ϋκαζε λα εθκεηαιιεχεηαη ην πεξηβϊιινλ πξνο φθεινο ηνπ, φπσο λα θαιιηεξγεέ θπηϊ, λα εθηξϋθεη δψα, λα εμνξχμεη πξψηεο χιεο θαη γεληθφηεξα λα απμϊλεη ην ξπζκφ κε ηνλ νπνέν απνζπϊ πφξνπο απφ ηα θπζηθϊ νηθνζπζηάκαηα. Παξ φια απηϊ, ν Ϊλζξσπνο εέλαη κϋξνο ηεο θχζεο θη φρη ν θπξέαξρνο ηεο. ΤπΪξρεη φκσο κηα αληέθαζε ζηε ζχγθξνπζε αλϊκεζα ζηνλ Ϊλζξσπν θαη 24

25 ζηε θχζε. Απφ ηε κέα, ην αλζξψπηλν εέδνο εμαξηϊηαη απφ ηε θχζε, απφ ηελ Ϊιιε εέλαη θαλεξφ, πσο φια εθεέλα ηα νηθνζπζηάκαηα απφ ηα νπνέα εμαξηϊηαη ν Ϊλζξσπνο, ππνβαζκέδνληαη κε πνηθέινπο ηξφπνπο. Ζ θαιιηεξγάζηκε γε ρϊλεη ηε γνληκφηεηα ηεο, ελψ ε ππεξβφζθεζε θαη ε ππεξαιέεπζε ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ ππεξπιεζπζκφ κεηψλνπλ ηελ παξαγσγά ηξνθάο. Σα θπζηθϊ νηθνζπζηάκαηα Ϋρνπλ κηα δπλαηφηεηα αλϊινγε ηεο πνιππινθφηεηαο ηνπο λα κπνξνχλ λα πξνβϊιινπλ αληέζηαζε ζηηο απνζηαζεξνπνηάζεηο απηϋο πνπ πξνθαιεέ ν Ϊλζξσπνο θαη λα εθπιεξψλνπλ ηηο ιεηηνπξγέεο ηνπο. ζν πεξηζζφηεξα θπηηθϊ θαη δσηθϊ εέδε δνπλ ζ Ϋλα νηθνζχζηεκα, ηφζν κεγαιχηεξεο εέλαη θαη νη δπλαηφηεηεο ελφο νηθνζπζηάκαηνο λα επαλϋξρεηαη ζηελ αξρηθά ηνπ ηζνξξνπέα. Ζ ππεξεθκεηαιιεπηηθά απηά ηϊζε ησλ θπζηθψλ νηθνζπζηεκϊησλ απφ ηνλ Ϊλζξσπν απμϊλεηαη ζπλερψο. Ζ θϋξνπζα ηθαλφηεηα ησλ νηθνζπζηεκϊησλ ρξεζηκνπνηεέηαη γηα λα πεξηγξϊςεη ηελ πέεζε ηελ νπνέα εμαζθνχλ νη δσληαλνέ νξγαληζκνέ ζην πεξηβϊιινλ ηνπο ζηελ πξνζπϊζεηϊ ηνπο λα ηθαλνπνηάζνπλ ηηο αλϊγθεο ηνπο γηα ηξνθά, θαηνηθέα, λεξφ θ.ϊ. (Γεσξγφπνπινο, 1998α). Πην ζπγθεθξηκϋλα, ζχκθσλα κε ηνλ ΓεθιΫξε (1995) θϋξνπζα ηθαλφηεηα εέλαη «ν αξηζκφο ησλ εηδψλ ά κνλϊδσλ εέδνπο πνπ κπνξνχλ λα ζπληεξεζνχλ επ Ϊπεηξνλ απφ Ϋλα νηθνζχζηεκα ρσξέο ππνβϊζκηζε ηνπ» (Κνπηνχπα- ΡεγθΪθνπ, 2008: 60). ια ηα παξαπϊλσ, δεκηνπξγνχλ αλαπφθεπθηα Ϋλα θιέκα αλαζθϊιεηαο, θαζψο ε παξαγσγά ηξνθέκσλ ζηε ζχγρξνλε επνρά απνθηϊ ηδηαέηεξε ζεκαζέα γηα ηελ ηθαλνπνέεζε ησλ δηαηξνθηθψλ αλαγθψλ ηνπ απμαλφκελνπ πιεζπζκνχ ηεο Γεο, ε νπνέα πνιιϋο θνξϋο ζπλνδεχεηαη απφ ππνβϊζκηζε ηνπ πεξηβϊιινληνο κε ηελ απνςέισζε δαζψλ γηα αχμεζε ησλ θαιιηεξγνχκελσλ εθηϊζεσλ, κε ηελ εληαηηθά εθκεηϊιιεπζε ησλ εδαθψλ θαη ηεο κεγϊιεο θαηαλϊισζεο ελϋξγεηαο θαη λεξνχ, θαη κε ηελ ππεξβνιηθά ρξάζε ιηπαζκϊησλ θαη θπηνθαξκϊθσλ. ΔπνκΫλσο, απνηειεέ επηηαθηηθά αλϊγθε γηα ηνπο αλζξψπνπο λα ζπλδϋζνπλ ζηελϊ ηηο δηαηξνθηθϋο ηνπο ζπλάζεηεο, θαη ηελ, θαηϊ ην δπλαηφλ, πεξηζζφηεξν πγηεηλά δηαηξνθά, κε ην πεξηβϊιινλ πνπ παξϊγνληαη ηα ηξφθηκα, ηηο θνηλσληθϋο θαη νηθνλνκηθϋο ζπλζάθεο πνπ ηα ζπλνδεχνπλ. 25

26 2.2. Τπεξπιεζπζκόο Γηαλχνληαο ηνλ 21ν αηψλα, ν πιεζπζκφο ηεο Γεο Ϋρεη άδε ππεξβεέ ηα 6 δηζεθαηνκκχξηα αλζξψπσλ θαη αλακϋλεηαη λα θηϊζεη ζε αθφκα κεγαιχηεξα χςε ηηο ακϋζσο επφκελεο δεθαεηέεο. Παξαηεξνχληαη πνιχ κεγϊιεο δηαθνξϋο ζην ξπζκφ πιεζπζκηαθάο αχμεζεο κεηαμχ ησλ ρσξψλ ηνπ ιεγφκελνπ αλεπηπγκϋλνπ θφζκνπ θαη ησλ ρσξψλ ηνπ Σξέηνπ θφζκνπ. Οη ρψξεο ηεο Αθξηθάο, ηεο Αζέαο θαη ηεο Λαηηληθάο Ακεξηθάο αλακϋλεηαη λα δηπιαζηϊζνπλ ηνλ πιεζπζκφ ηνπο σο ην Χζηφζν, ζε θϊπνηεο ρψξεο ηεο Αζέαο θαη ηεο Λαηηληθάο Ακεξηθάο Ϋρεη ζεκεησζεέ ζεκαληηθά βειηέσζε ζηνλ Ϋιεγρν ησλ γελλάζεσλ ηα ηειεπηαέα ρξφληα (Παξαζθεπφπνπινο & ΚνξθηΪηεο, 2003:16). χκθσλα κε ην OECD, ππνινγέδεηαη φηη ν πιεζπζκφο ηεο γεο ζα ππεξβεέ ηα ελλϋα δηζεθαηνκκχξηα κϋρξη ην 2050 (Καξχδεο, 2015:133). ΜηιΪκε γηα ζπλεράο αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ φηαλ νη γελλάζεηο μεπεξλνχλ ζε αξηζκφ ηνπο ζαλϊηνπο (Wright & Boorse, 2013: 230). Ο Γεσξγφπνπινο (1998α) σζηφζν αλαθϋξεη, φηη ην πξφβιεκα δελ εέλαη ν ππεξπιεζπζκφο, αιιϊ ε ζρϋζε ηνπ κε ηνπο θπζηθνχο πφξνπο θαη επνκϋλσο, κε ηα φξηα ηεο θϋξνπζαο ηθαλφηεηαο ησλ νηθνζπζηεκϊησλ φπσο απηϊ αλαθϋξζεθαλ παξαπϊλσ. Ο πξψηνο πνπ κέιεζε γηα ηνλ θέλδπλν ηνπ ππεξπιεζπζκνχ άηαλ ν Malthus πεξέπνπ πξηλ απφ δηαθφζηα ρξφληα. Δέρε ραξαθηεξηζηηθϊ δειψζεη φηη, ελψ ε παξαγσγά εηδψλ δηαηξνθάο απμϊλεη κε αξηζκεηηθά πξφνδν, ν πιεζπζκφο απμϊλεη κε γεσκεηξηθά. ΑπνηΫιεζκα ζα εέλαη θϊπνηε ε αλζξσπφηεηα λα θηϊζεη ζε ζεκεέν πνπ ε παξαγσγά ηξνθέκσλ δε ζα επαξθεέ γηα λα ζξϋςεη ηνλ πιεζπζκφ. Ζ ηζηνξέα δελ ηνλ δηθαέσζε, γηαηέ ε παξαγσγά ηξνθέκσλ θϊλεθε λα αθνινπζεέ ηελ αλϊπηπμε ηνπ πιεζπζκνχ (ΓεξκηηδΪθεο, 1993: ). ην δάηεκα ηνπ ππεξπιεζπζκνχ επηθξαηεέ ε ινγηθά ηνπ παξαιφγνπ. ηηο αλεπηπγκϋλεο ρψξεο, παξϊ ηελ νηθνλνκηθά επρϋξεηα, ζε θϊζε νηθνγϋλεηα αλαινγνχλ ιηγφηεξα απφ δχν παηδηϊ. ε αληέζεζε κε ηηο ππαλϊπηπθηεο πνπ Ϋρνπκε πϊλσ απφ δχν, ηε ζηηγκά πνπ δελ κπνξεέ λα ππϊξμεη εγγχεζε νχηε γηα ην Ϋλα. πκπϋξαζκα φηη, φζν κεγαιχηεξν εέλαη ην θαηϊ θεθαιά εηζφδεκα, ηφζν ιηγφηεξα εέλαη ηα παηδηϊ, θαη αληέζηξνθα. Αθφκα, κϋξνο ηνπ πιεζπζκνχ απηψλ ησλ ρσξψλ δεη ζε παξαγθνππφιεηο, ζε ζπλζάθεο ηδηαέηεξα ππνβαζκηζκϋλεο απφ Ϊπνςε πγηεηλάο θαη πνηφηεηαο πεξηβαιινληηθψλ ζπλζεθψλ (ΒνπηπξΪθεο, 2005). 26

27 ΔπηπιΫνλ, αγξνηηθνέ πιεζπζκνέ αλαγθϊδνληαη λα θαηαθχγνπλ ζε πξνβιεκαηηθϋο πεξηβαιινληηθϋο πξαθηηθϋο, φπσο ε ζπζηεκαηηθά απνςέισζε δαζψλ, (εέηε γηα λα πνπιάζνπλ ηελ μπιεέα, εέηε γηα λα δεκηνπξγάζνπλ θαιιηεξγάζηκεο εθηϊζεηο) ά ιαλζαζκϋλεο πξαθηηθϋο γεσξγέαο θαη θηελνηξνθέαο πνπ νδεγνχλ ζε εμϊληιεζε θαη εξεκνπνέεζε ησλ ρξεζηκνπνηνχκελσλ εθηϊζεσλ κε ζθνπφ λα απνθχγνπλ θαηαζηϊζεηο ιηκνθηνλέαο. Σν πξφβιεκα εέλαη φηη αλαγθϊδνληαη λα αθνινπζάζνπλ ηηο πξαθηηθϋο απηϋο ειιεέςεη Ϊιισλ επηινγψλ, κε απνηϋιεζκα λα εμαληινχλ κϋζα ζε ιέγα ρξφληα ηνπο ρξεζηκνπνηνχκελνπο θπζηθνχο πφξνπο, γεγνλφο πνπ θαζηζηϊ ην πξφβιεκα ηεο επηβέσζεο ηνπο αθφκα δπζθνιφηεξν (Παξαζθεπφπνπινο & ΚνξθηΪηεο, φ.π.: 16-17) Έδαθνο: δηάβξσζε εξεκνπνίεζε ξύπαλζε Άκεζε ζπλϋπεηα ηνπ ππεξπιεζπζκνχ πνπ αλαιχζεθε ζην πξνεγνχκελν θεθϊιαην, εέλαη νη απμεκϋλεο αλϊγθεο ηνπ αλζξψπηλνπ πιεζπζκνχ γηα ηε δηαηξνθά ηνπ. Γη απηφ ην ιφγν, ε αχμεζε παξαγσγάο κεγαιχηεξσλ πνζνηάησλ ηξνθέκσλ άηαλ κνλφδξνκνο. Ζ παξαγσγά πεξηζζφηεξσλ ηξνθέκσλ απαέηεζε ηελ αχμεζε ησλ θαιιηεξγνχκελσλ εθηϊζεσλ, ηελ εληαηηθά εθκεηϊιιεπζε ηνπ εδϊθνπο θαη ηε ρξάζε ρεκηθψλ πξντφλησλ (Φινγαΐηε, 1998:32). Αλαιπηηθφηεξα, ην Ϋδαθνο κπνξεέ λα ζεσξεζεέ σο κε αλαλεψζηκνο πφξνο θαη ν ιφγνο εέλαη φηη απαηηνχληαη εθαηνληϊδεο ρξφληα γηα λα δεκηνπξγεζνχλ ιέγα ηνπ εθαηνζηϊ. Λφγνη ππνβϊζκηζεο ηνπ κπνξεέ λα εέλαη νη θαθϋο γεσξγηθϋο, δαζνθνκηθϋο, βηνκεραληθϋο πξαθηηθϋο, ε εθηεηακϋλε αζηηθά αλϊπηπμε, ε αιφγηζηε ρξάζε ρεκηθψλ ιηπαζκϊησλ θαη βηνθηφλσλ, ε απφξξηςε ηνμηθψλ πιηθψλ θ.ϊ. Οη ζνβαξφηεξεο ζπλϋπεηεο απφ κηα θαθά δηαρεέξηζε ηεο γεο εέλαη ε δηϊβξσζε, ε εξεκνπνέεζε, ε ξχπαλζε, ε αιϊησζε, ε κεέσζε ηεο γνληκφηεηαο θαη ηεο βηνπνηθηιφηεηαο ηνπ εδϊθνπο, νη πιεκκχξεο, νη θαζηδάζεηο θαη νη θαηνιηζζάζεηο. πλ ηνηο Ϊιινηο, ε ππνβϊζκηζε ηνπ εδϊθνπο επεξεϊδεη θαη ηελ πνηφηεηα ηνπ λεξνχ, ηελ αζθϊιεηα ησλ ηξνθέκσλ, ηε βηνπνηθηιφηεηα, ηηο θιηκαηηθϋο αιιαγϋο θαη, ελ ηϋιεη, ηελ αλζξψπηλε πγεέα (ΦΫξκειε, ΡνπζζνκνπζηαθΪθε θ,ϊ., 2008: 42). 27

28 Ζ ιεζηξηθά ζρεδφλ εθκεηϊιιεπζε ηνπ εδϊθνπο απφ ηνλ Ϊλζξσπν νδεγεέ ζηελ ππνβϊζκηζε ηνπ. Δδαθηθά ππνβϊζκηζε ζεκαέλεη ηε κεέσζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο εδϊθνπο γηα κηα ά πεξηζζφηεξεο ρξάζεηο γεο, πνπ κπνξεέ λαη κελ λα πξνθιεζεέ απφ θπζηθϊ θαηλφκελα, αιιϊ λα επηηαρπλζεέ απφ αλζξψπηλεο παξεκβϊζεηο, φπσο νη εθρεξζψζεηο, νη εληαηηθϋο θαιιηϋξγεηεο, ε ππεξϊληιεζε ησλ ππνγεέσλ λεξψλ πνπ δεκηνπξγνχλ ζνβαξϋο δηαηαξαρϋο ζηα εδϊθε. Ζ ππνβϊζκηζε ηνπ εδϊθνπο δηαθξέλεηαη ζε ηϋζζεξηο ηχπνπο: α) ζηελ πδαηηθά δηϊβξσζε, β) ζηελ αηνιηθά δηϊβξσζε, γ) ζηε ρεκηθά ππνβϊζκηζε θαη δ) ζηε θπζηθά ππνβϊζκηζε. Ζ πδαηηθά δηϊβξσζε εέλαη ε απψιεηα επηθαλεηαθνχ ρψκαηνο ιφγσ θέλεζεο ηνπ λεξνχ πνπ ην ζπκπαξαζχξεη. Βαζηθά αηηέα εέλαη ην λεξφ ηεο βξνράο. Σν επηθαλεηαθφ ρψκα εέλαη πινχζην ζε ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ κε απνηϋιεζκα ε απψιεηα ηνπ εμαηηέαο ηεο δηϊβξσζεο λα ην θησραέλεη. Ζ δηϊβξσζε εέλαη εληνλφηεξε ζηα επηθιηλά εδϊθε ιφγσ ηεο επθνιφηεξεο απνξξνάο ηνπ λεξνχ. ΔμαξηΪηαη απφ ην θιέκα, ην γεσινγηθφ ππφβαζξν, ην αλϊγιπθν θαη ηε βιϊζηεζε. ζνλ αθνξϊ ηελ αηνιηθά δηϊβξσζε, εληνπέδεηαη ζε μεξϊ θαη ζε εκέμεξα εδϊθε, φπνπ νη Ϊλεκνη παξαζχξνπλ ην επηθαλεηαθφ ρψκα. Ζ απνδϊζσζε (απνκϊθξπλζε ηεο θπζηθάο βιϊζηεζεο) εέλαη απφ ηνπο θχξηνπο ιφγνπο δεκηνπξγέαο ηεο. Ζ εληαηηθά γεσξγέα κε ζπλερά νξγψκαηα εθζϋηνπλ ην Ϋδαθνο ζε πδαηηθά θαη αηνιηθά δηϊβξσζε γεγνλφο πνπ θαζηζηϊ αλαγθαέα ηελ πξνζζάθε ιηπαζκϊησλ. Δπέζεο, ε εληαηηθά βφζθεζε δεκηνπξγεέ κεέσζε ηεο θπηνθϊιπςεο θαη θαηαζηξϋθεη ηε δνκά ηνπ εδϊθνπο, ιφγσ ηεο κεραληθάο δξϊζεο ησλ πνδηψλ ησλ δψσλ. ΠΫξα απφ ηε θπζηθά θαη αηνιηθά δηϊβξσζε, ε εληαηηθά γεσξγέα πξνθαιεέ αιιαγϋο θαη ζηηο ρεκηθϋο ηδηφηεηεο ηνπ εδϊθνπο. Ζ ρεκηθά ππνβϊζκηζε δηαθξέλεηαη ζε: α) κεέσζε ησλ ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ ηνπ εδϊθνπο, β) αιαηνπνέεζε, πνπ ζεκαέλεη αχμεζε ηεο ζπγθϋληξσζεο ησλ αιϊησλ ηνπ επηθαλεηαθνχ ρψκαηνο, θαζηζηψληαο ην αθαηϊιιειν γηα γεσξγηθά ρξάζε, φπνπ ζε απηά ηελ θαηϊζηαζε ζεκαληηθφ ξφιν Ϋρεη ε αϋλαε πξνζζάθε ρεκηθψλ ιηπαζκϊησλ θαη νη αιφγηζηεο αξδεχζεηο κε λεξφ πινχζην ζε Ϊιαηα, γ) νμχληζε πνπ πξνθαιεέηαη, εέηε απφ ηα ζπζηαηηθϊ ηνπ εδϊθνπο, εέηε απφ ππεξ-ρξεζηκνπνέεζε φμηλσλ ιηπαζκϊησλ θαη δ) ξχπαλζε απφ δηϊθνξνπο ξχπνπο, φπσο βηνκεραληθϊ θαη αζηηθϊ απφβιεηα, θπηνθϊξκαθα θ.α. ΣΫινο, ε θπζηθά ππνβϊζκηζε εέλαη ε θπξηφηεξε κνξθά ππνβϊζκηζεο, φηαλ ην Ϋδαθνο γέλεηαη ζπκπαγϋο (κεηψλεηαη ην πνζνζηφ φγθνπ ηνπ αϋξα). ζν πην ζπκπαγϋο εέλαη ην ρψκα, ηφζν πην δχζθνιε εέλαη ε βιϊζηεζε ησλ ζπφξσλ, Ϊξα ηφζν πην κεγϊιε ε απνξξνά ηνπ 28

29 λεξνχ θαη ζπλεπψο ε δηϊβξσζε. Ο κεγϊινο αξηζκφο δψσλ πνπ παηνχλ κε κεγϊιε ζπρλφηεηα θνκκϊηηα γεο θαη ηα βαξηϊ κεραλάκαηα πξνθαινχλ απηφ ην απνηϋιεζκα (Γεσξγφπνπινο, 1998β: ). εηξϊ Ϋρεη ε εξεκνπνέεζε, ε νπνέα εέλαη ε κεηαηξνπά γφληκσλ εδαθψλ ζε εξεκηθά γε. Άκεζν απνηϋιεζκα εέλαη ε ηαπηφρξνλε πηψζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ζε πνζνζηφ κεγαιχηεξν ηνπ 10%, γεγνλφο πνπ ην θαηαηϊζζεη ζε παγθφζκην πξφβιεκα (ΦΫξκειε θαη ζπλ., φ.π : 42). Πξφθεηηαη μεθϊζαξα γηα κηα δηαδηθαζέα ππνβϊζκηζεο ηνπ εδϊθνπο πνπ νη αηηέεο ηνπ κπνξεέ λα εέλαη πνηθέιεο, φπσο ε ππεξβφζθεζε, νη ζπλερφκελεο μεξαζέεο, ε δηϊβξσζε, ε απνδϊζσζε θαη ε ππεξθαιιηϋξγεηα. ΑλαθΫξεηαη ζε κφληκε κεέσζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο Ϊλπδξσλ, εκηϊλπδξσλ θαη επνρηθϊ Ϊλπδξσλ πεξηνρψλ (Wright & Boorse, φ.π.: 325). Ζ ζνβαξφηεηα ηεο θαηϊζηαζεο θαέλεηαη, αλ αλαινγηζηεέ θαλεέο φηη ε εξεκνπνέεζε επεξεϊδεη πεξέπνπ ην 1/4 ηεο ρεξζαέαο επηθϊλεηαο ηνπ πιαλάηε θαη απεηιεέ πϊλσ απφ Ϋλα δηζεθαηνκκχξην αλζξψπνπο ζε 100 ρψξεο (Φινγαΐηε, 2006: 66). Γηα λα αληηκεησπηζηεέ θαη λα πεξηνξηζηεέ αλ θαη φζν γέλεηαη απηφ ην θαηλφκελν, ζα πξϋπεη λα δνζεέ Ϋκθαζε ζηελ πξνζηαζέα ηνπ εδϊθνπο, ζηε κεέσζε ηεο δηϊβξσζεο, ζηνλ πεξηνξηζκφ ηεο ξχπαλζεο θαη ηεο αιϊησζεο ησλ εδαθψλ θαη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο μεξαζέαο. Αμηνζεκεέσηε εέλαη θαη ε ξχπαλζε ηνπ εδϊθνπο κϋζσ ηεο νπνέαο κπνξεέ λα πξνθιεζνχλ βιϊβεο ζηνπο νξγαληζκνχο θαη λα ππϊξμεη δηαηαξαρά ζηα νηθνζπζηάκαηα. Σα ηνμηθϊ πιηθϊ απφ ην Ϋδαθνο κπνξεέ λα θηϊζνπλ θαη ζηελ ηξνθά ηνπ αλζξψπνπ θαη ζηα λεξϊ. Χζηφζν, κπνξεέ λα ζπκβεέ θαη ην αληέζηξνθν λα θηϊζνπλ δειαδά ηνμηθϊ πιηθϊ κϋζσ ησλ λεξψλ Ϊξδεπζεο, ηεο βξνράο, ηνπ αϋξα, ησλ αλζξσπέλσλ δξαζηεξηνηάησλ ζην Ϋδαθνο. ΣΫηνηνπ εέδνπο πξνβιάκαηα δεκηνπξγνχληαη φηαλ αϋξηνη ξχπνη επηθϊζνληαη ζην Ϋδαθνο ελψ θϊπνηνη απνπιϋλνληαη ζηα ππφγεηα λεξϊ θαη φηαλ ζηεξεϊ απφβιεηα πνηθέιεο ηνμηθφηεηαο απνξξέπηνληαη ζε ρσκαηεξϋο θαη ζϊβνληαη παξϊλνκα ζην Ϋδαθνο ηνμηθϊ πιηθϊ πνπ εέλαη επηθέλδπλα γηα ηελ πγεέα. Δπέζεο, αμηνζεκεέσηε εέλαη ε αιφγηζηε ρξάζε θπηνθαξκϊθσλ πνπ επεξεϊδεη ηε βηνπνηθηιφηεηα ηνπ. Ζ ππεξιέπαλζε κε αδσηνχρα θαη θσζθνξνχρα ιηπϊζκαηα κεηαηξϋπεη ηα ππφγεηα λεξϊ ζε αθαηϊιιεια πξνο ρξάζε θαη ελ ηϋιεη βαξηϊ κϋηαιια θαη βιαπηηθϊ πιηθϊ επηζηξϋθνπλ ζην πηϊην καο. Γηα λα ππϊξμεη επέιπζε ησλ πξνβιεκϊησλ πνπ Ϋρνπλ ζρϋζε κε ην Ϋδαθνο θαη ηε δηαρεέξηζε γεο αλαγθαέα πξνυπφζεζε εέλαη ε ελεκϋξσζε ησλ δηαθφξσλ θνηλσληθψλ νκϊδσλ, ησλ 29

30 παξαγσγψλ θαη ησλ θαηαλαισηψλ. Αζπδεηεηέ, ην πγηϋο Ϋδαθνο εμαζθαιέδεη ζηνλ Ϊλζξσπν ηξνθά, πφζηκν λεξφ, βηνκϊδα, νμπγφλν θαη πξψηεο χιεο (ΦΫξκειε, ΡνπζζνκνπζηαθΪθε θ.ϊ., φ.π. : 43) Γεσξγία θαη πεξηβάιινλ- Αεηθόξνο γεσξγία ηηο κϋξεο καο ν Ϊλζξσπνο ζπλδϋεηαη θαη εμαξηϊηαη ζηελϊ απφ ηε γεσξγέα ζε φιεο ηηο κνξθϋο ηεο (θπηηθά παξαγσγά, θηελνηξνθέα, αιηεέα, δαζηθά εθκεηϊιιεπζε). Ζ δξαζηεξηφηεηα απηά εέλαη αλαγθαέα γηα ηελ επηβέσζε ηνπ αλζξψπηλνπ πιεζπζκνχ πνπ ζπλερψο απμϊλεηαη. Ζ πξσηαξρηθά αλϊγθε ηνπ αλζξψπνπ εέλαη ε ηξνθά. ην κεγαιχηεξν βαζκφ ε αλϊγθε απηά θαιχπηεηαη απφ πξντφληα γεσξγηθάο παξαγσγάο. Ζ βησζηκφηεηα ηεο παγθφζκηαο γεσξγηθάο παξαγσγάο φκσο ακθηζβεηεέηαη γηα πνιινχο ιφγνπο κε απνηϋιεζκα ε παξαδνζηαθά γεσξγέα λα αληηθαηαζηαζεέ κε ηε βνάζεηα ηεο ηερλνινγέαο ζε εληαηηθνπνηεκϋλε γεσξγέα. Σα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο εέλαη ε ξαγδαέα εθαξκνγά ηερλνινγηθψλ θαηλνηνκηψλ, νη κεγϊιεο επελδχζεηο θεθαιαένπ γηα ηελ εθαξκνγά ηερλνινγηψλ παξαγσγάο θαη δηαρεέξηζεο, ε αχμεζε ησλ κεγϊινπ κεγϋζνπο γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ, ε επϋθηαζε ησλ κνλνθαιιηεξγεηηθψλ ζπζηεκϊησλ ζπλερνχο εθκεηϊιιεπζεο, ε ρξεζηκνπνέεζε πςειάο παξαγσγάο πβξηδέσλ ά πνηθηιηψλ θπηψλ, ε εθηεηακϋλε ρξάζε θπηνθαξκϊθσλ, ιηπαζκϊησλ θαη εμσηεξηθψλ ελεξγεηαθψλ εηζξνψλ, ε πςειά απνηειεζκαηηθφηεηα αλζξψπηλεο εξγαζέαο θαη ε εμϊξηεζε απφ ηε γεσξγηθά βηνκεραλέα (ηϊξδνο & Κνπηζνπξάο, 2004: 6-7). Αμέδεη λα δνζεέ Ϋκθαζε ζηε ρξάζε ησλ ρεκηθψλ θπηνθαξκϊθσλ πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη θαηϊ θφξνλ ζηηο κϋξεο θαη πνπ νη ζπλϋπεηεο ηνπο επεξεϊδνπλ θαη Ϊκεζα θαη ηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ θαη ην πεξηβϊιινλ. Με ηελ αϋλαε ρξάζε ηνπο νη ερζξνέ Ϋρνπλ αλαπηχμεη αλζεθηηθφηεηα Ϋλαληη ησλ πεξηζζφηεξσλ θπηνθαξκϊθσλ κε επαθφινπζν λα Ϋρεη ηξηπιαζηαζζεέ ε ρξάζε ηνπο, ελψ αθφκα αδάξηηε αλϊγθε εέλαη λα ειεγρζνχλ θαη λα παξζνχλ απνθϊζεηο γηα ηηο επηπηψζεηο πνπ κπνξεέ λα πξνθαιϋζνπλ ζηελ αλζξψπηλε πγεέα π.ρ. γελεηηθϋο δηαηαξαρϋο (Wright & Boorse, φ.π.:342). Δχθνια ινηπφλ ζπλεηδεηνπνηεέ θαλεέο ηελ επηηαθηηθά αλϊγθε αιιαγάο πνξεέαο πξνο κηα 30

31 θαηεχζπλζε πεξηζζφηεξε θηιηθά πξνο ην πεξηβϊιινλ, αιιϊ πϊλσ απφ φια πεξηζζφηεξν πξνζηαηεπηηθά γηα ηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ. Ζ αηηνχκελε απηά ζηξνθά ζπλαληϊ αληαπφθξηζε ζηνλ φξν «αεηθφξνο γεσξγέα» ψζηε λα απνδνζεέ ε ζηελά ζρϋζε πνπ ζα Ϋπξεπε λα ππϊξρεη αλϊκεζα ζηε γεσξγέα θαη ην πεξηβϊιινλ. Ο Benbrook (1991), νξέδεη ηελ αεηθφξν γεσξγέα (sunstainable agriculture) σο «ηελ παξαγσγά γεσξγηθψλ πξντφλησλ κϋζσ ελφο ζπζηάκαηνο πνπ απμϊλεη ηελ παξαγσγηθά ηθαλφηεηα ησλ θπζηθψλ θαη βηνινγηθψλ πεγψλ, πξννδεπηηθϊ αλαιφγσο κε ηε δάηεζε πνπ ππϊξρεη. Σαπηφρξνλα επηηξϋπεη ζηνπο θαιιηεξγεηϋο λα απνιακβϊλνπλ κηα ηθαλνπνηεηηθά πξφζνδν θαη εθνδηϊδεη ηνπο θαηαλαισηϋο κε αζθαιά θαη πγηεηλϊ πξντφληα, ειαρηζηνπνηψληαο παξϊιιεια ηηο δπζκελεέο επηπηψζεηο ζην πεξηβϊιινλ» (Καΐια & ΣαηαξΪθεο, 2009: ). Έλαο αθφκα νξηζκφο γηα ηελ αεηθνξηθά γεσξγέα εέλαη εθεέλνο πνπ δέλεη ε Ακεξηθαληθά Γεσπνληθά Δηαηξεέα θαη ηελ ραξαθηεξέδεη σο: «εθεέλε ε νπνέα ζε καθξϊ ρξνληθά πεξένδν, α) πξνϊγεη ηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβϊιινληνο θαη ηνπο αλαγθαένπο γηα ηε γεσξγέα πφξνπο, β) ηθαλνπνηεέ ηηο δηαηξνθηθϋο θαη πιηθϋο αλζξψπηλεο αλϊγθεο, γ) εέλαη νηθνλνκηθϊ βηψζηκε θαη δ) πξνϊγεη ηελ πνηφηεηα δσάο ησλ γεσξγψλ θαη ηεο θνηλσλέαο ζην ζχλνιφ». Σν κνληϋιν ηεο αεηθφξνπ γεσξγέαο θηλεέηαη κϋζα ζηα φξηα ηεο αεηθνξέαο θαη ρεηξέδεηαη ηφζν ηελ νηθνινγηθά πγεέα, φζν θαη ηελ νηθνλνκηθά βησζηκφηεηα θαη ηελ θνηλσληθά δηθαηνζχλε. Ο φξνο αεηθνξηθά γεσξγέα θαιχπηεη επέζεο φξνπο φπσο ελαιιαθηηθά, αλαγελλεηηθά, νξγαληθά, νηθνινγηθά θαη πεξηνξηζκϋλσλ εηζξνψλ γεσξγέα (ηϊξδνο & Κνπηζνχξεο, φ.π.:116). Σν κνληϋιν ηεο αεηθνξηθάο γεσξγέαο ρεηξέδεηαη ηφζν ηελ νηθνινγηθά πγεέα, ηελ νηθνλνκηθά βησζηκφηεηα, φζν θαη ηελ θνηλσληθά δηθαηνζχλε σο ηξεηο μερσξηζηϋο δηαζηϊζεηο πνπ Ϋρνπλ σο θνηλφ ζηφρν απηφλ ηεο αεηθνξέαο. 31

32 2.5. Κηελνηξνθία θαη πεξηβάιινλ Ο ζηφρνο ηνπ «αλψηεξνπ βηνηηθνχ επηπϋδνπ» ζηνλ ηνκϋα ηεο ηξνθάο ζπλδϋζεθε κε ηελ πξνζπϊζεηα γηα αχμεζε θαηαλϊισζεο δσηθάο πξσηεΐλεο. ΑπνηΫιεζκα άηαλ λα δεκηνπξγεζνχλ νξηζκϋλα πξνβιάκαηα, ζρεηηθϊ κε ηελ θαηαλαιηζθφκελε ελϋξγεηα γηα ηελ παξαγσγά ηνπ θξϋαηνο απηνχ, κε ηε ξχπαλζε θαη ηελ ππνβϊζκηζε ησλ εδαθψλ θαη νιφθιεξσλ πεξηνρψλ ηεο γεο, κε ηελ πγεέα ησλ αλζξψπσλ πνπ δηαηξϋθνληαη κε ππεξβνιηθϋο πνζφηεηεο θξϋαηνο, κε ηελ απμεκϋλε εμϊξηεζε απφ εηζαγσγϋο δεκεηξηαθψλ θϊπνησλ ρσξψλ, πξνθεηκϋλνπ λα απμάζνπλ ηηο πνζφηεηεο ηνπ παξαγφκελνπ θξϋαηνο. Ζ πην ζεκαληηθά αιιαγά εέλαη ε απμαλφκελε επηθξϊηεζε θαιιηεξγεηψλ κε ζθνπφ ηελ παξαγσγά δσνηξνθψλ, κε παξϊιιειν απμαλφκελν παξαγθσληζκφ ησλ θαιιηεξγεηψλ πνπ Ϋρνπλ σο ζθνπφ ηελ παξαγσγά ηξνθάο γηα αλζξψπνπο (Γεσξγφπνπινο, 1998β: ). Σα θπξηφηεξα πεξηβαιινληηθϊ πξνβιάκαηα πνπ ζπλδϋνληαη κε ηελ θηελνηξνθέα φζνλ αθνξϊ ηελ ππνβϊζκηζε ηεο γεο εέλαη: 1. Σν 33% ηεο θαιιηεξγάζηκεο γεο ρξεζηκνπνηεέηαη γηα ηελ παξαγσγά δσνηξνθψλ. 2. Σν 30% ηεο νιηθάο επηθϊλεηαο ηεο γεο γηα βφζθεζε, δσνηξνθϋο θιπ. 3. Σν 20% ησλ θαηϊιιεισλ γηα βφζθεζε εθηϊζεσλ φιεο ηεο γεο, Ϋρνπλ ππνβαζκηζηεέ ιφγσ ππεξβφζθεζεο, δηϊβξσζεο θαη ζπκπέεζεο ηνπ εδϊθνπο. 4. Σν πνζνζηφ ησλ ππνβαζκηζκϋλσλ βνζθφηνπσλ ζε πεξηνρϋο κε μεξνζεξκηθφ θιέκα, αλϋξρεηαη ζην 73%. 5. Ζ επϋθηαζε ηεο θηελνηξνθέαο απνηειεέ κηα απφ ηηο θχξηεο αηηέεο θαηαζηξνθάο ησλ δαζψλ, ηδηαέηεξα ζηε Λαηηληθά Ακεξηθά, φπνπ 70% ησλ δαζψλ ηνπ Ακαδφληνπ Ϋρνπλ κεηαηξαπεέ ζε ιεηκψλεο. Οη ζπλϋπεηεο πνπ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη ε αλϊγθε γηα απμεκϋλε θηελνηξνθέα δελ εληνπέδνληαη κφλν ζηα πεξηβαιινληηθϊ πξνβιάκαηα πνπ αλαθϋξζεθαλ, αιιϊ Ϋρνπλ Ϊκεζε επέπησζε θαη ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ. Σξαληαρηφ παξϊδεηγκα άηαλ ε γξέπε ησλ πηελψλ πνπ εέρε σο απνηϋιεζκα λα πεζϊλνπλ ά λα ζθαγηαζηνχλ ζθφπηκα 140 εθαηνκκχξηα πνπιεξηθϊ. Ο ηφο απεέιεζε θαη ηε δεκφζηα πγεέα κε ηε δηϊδνζε ηνπ ζηνπο 32

33 αλζξψπνπο κε ζπρλϊ ζαλαηεθφξα απνηειϋζκαηα θξνχνληαο ηνλ θψδσλα ηνπ θηλδχλνπ γηα κηα θαηαζηξεπηηθά παγθφζκηα παλδεκέα (Wright & Boorse, φ.π. :347). ηνλ αληέθηππν απηψλ ησλ ζπλεπεηψλ, εκθαλέδεηαη ε βηνινγηθά θηελνηξνθέα, ε νπνέα ραξαθηεξέδεη Ϋλα ζχζηεκα εθηξνθάο ησλ δψσλ θαη παξαγσγάο γεσξγηθψλ πξντφλησλ κε Ϊθξσο νηθνινγηθφ ραξαθηάξα. ηελ ΔιιΪδα ε βηνινγηθά θηελνηξνθέα απνηειεέ ην Γεσξγνπεξηβαιινληηθφ ΜΫηξν 3.2 «Βηνινγηθά θηελνηξνθέα» ηνπ Άμνλα 3 ηνπ ΔγγξΪθνπ Πξνγξακκαηηζκνχ Αγξνηηθάο ΑλΪπηπμεο ηνπ Καλ, (Δ.Κ.) 1257/1999. Οη θχξηνη ζηφρνη πνπ αλαθϋξνληαη ζην κϋηξν εέλαη φηη ε βηνινγηθά θηελνηξνθέα Ϋρεη σο ζθνπφ ηελ αεηθνξηθά δηαρεέξηζε ησλ βνζθνηφπσλ, ε πξνζηαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο, ν ζεβαζκφο ηεο επεκεξέαο ησλ δψσλ θαη ε παξαγσγά βηνινγηθψλ πξντφλησλ δσηθάο πξνϋιεπζεο. Σν κνληϋιν ηεο βηνινγηθάο θηελνηξνθέαο ζπκπιεξψλεη θαη ππνζηεξέδεη ην ζχζηεκα ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο, αθνχ ηα νθϋιε απφ ηε δσηθά παξαγσγά εέλαη πνιχ ζεκαληηθϊ θαη γηα ηε βηνινγηθά γεσξγέα. Ο ξφινο ηεο πεξηιακβϊλεη ηε ρξάζε ηεο ζπγθνκηδάο βηνινγηθψλ δσνηξνθψλ θαη ησλ ππνιεηκκϊησλ Ϊιισλ θαιιηεξγεηψλ, ηε ζπκβνιά ζηελ ακεηςηζπνξϊο, ηελ πξνζηαζέα ηνπ εδϊθνπο, ησλ επηθαλεηαθψλ θαη ππφγεησλ πδϊησλ θαη ηελ επηζηξνθά ζξεπηηθψλ νπζηψλ κε ηε δεκηνπξγέα νξγαληθνχ ιηπϊζκαηνο. Ο θηελνηξφθνο ηεο βηνινγηθάο θηελνηξνθέαο νθεέιεη λα ζπλεηδεηνπνηάζεη ηνπο πεξηβαιινληηθνχο ζηφρνπο ηεο βηνινγηθάο θηελνηξνθέαο θαη λα παξακεξέζεη ην θέλεηξν ηνπ θϋξδνπο (ΜειηΪδνπ & Παπαλαγηψηνπ, 2008: ) Τδάηηλνη πόξνη θαη δηαηάξαμε ηεο ηξνθηθήο αιπζίδαο Σν λεξφ, εμαηηέαο ησλ θπζηθψλ θαη βηνινγηθψλ ηνπ ηδηνηάησλ, εέλαη απαξαέηεην γηα ηε δηαηξνθά ησλ αλζξψπσλ, ησλ δψσλ θαη ησλ θπηψλ. Απνηειεέ πεγά δσάο θαη εέλαη πνιχηηκν θνηλσληθφ αγαζφ. Απνηειεέ βαζηθφ αλζξψπηλν δηθαέσκα παξϊ ην γεγνλφο φηη δελ Ϋρνπλ φινη νη Ϊλζξσπνη πξφζβαζε ζε αζθαιϋο λεξφ (Γεκεηξένπ, φ.π. :30). ε θησρϋο ρψξεο νη θφβνη θαη νη πξνεηδνπνηάζεηο γηα ηελ θαηαζπαηϊιεζε ηνπ λεξνχ απφ ηε βηνκεραλέα, ηελ αγξνηηθά παξαγσγά, αιιϊ θαη ηελ θαζεκεξηλά καο δσά εέλαη Ϋληνλεο θαη ρξφλν κε ην ρξφλν ιακβϊλνπλ δξακαηηθϋο δηαζηϊζεηο. Οη έδηνη θφβνη ππϊξρνπλ θαη ζηα 33

34 θξϊηε πνπ εέλαη εμαηξεηηθϊ πινχζηα ζε βιϊζηεζε θαη πδϊηηλνπο πφξνπο θαη πνπ αξρέδνπλ ζηαδηαθϊ λα θαηαλννχλ ηε ζεκαζέα ηνπ λεξνχ ζηελ θαζεκεξηλά δσά θαη ην ξφιν πνπ απηφ Ϋρεη ζηηο πεξηβαιινληηθϋο ζπλζάθεο (ΚαπαξΪθεο, 2009: 24). Σν χςνο ησλ βξνρνπηψζεσλ εέλαη ν ιφγνο γηα ηνλ νπνέν ε θαηαλνκά ηνπ λεξνχ ζηνλ θφζκν εέλαη αθαλφληζηε. Οη εηθφλεο Ϊθξσο αληηθαηηθϋο. Απφ ηε κηα ζε θϊπνηα κϋξε νη Ϊλζξσπνη αγσλέδνληαη ελϊληηα ζηηο πιεκκχξεο, απφ ηελ Ϊιιε θϊπνπ αιινχ νη Ϊλζξσπνη κε κεγϊιε δπζθνιέα ζπγθεληξψλνπλ ηα 5 ιέηξα θαηϊ Ϊηνκν ηελ εκϋξα, πνζφ πνπ ζεσξεέηαη θαη ην θαηψηαην φξην επηβέσζεο. ηε ζπλδηϊζθεςε ηνπ ΟΖΔ γηα ην πεξηβϊιινλ θαη ηελ αλϊπηπμε, απνθαζέζηεθε πσο θϊζε Ϊλζξσπνο πξϋπεη λα Ϋρεη πξφζβαζε ζε 40 ιέηξα θαζαξνχ λεξνχ ηελ εκϋξα. Δπέζεο, ζπκθσλάζεθε ε θαζηϋξσζε επηπϋδσλ πνηφηεηαο γηα ηα αζηηθϊ θαη βηνκεραληθϊ απφβιεηα πνπ απνξξέπηνληαη ζε πδϊηηλνπο απνδϋθηεο. Ζ βηνκεραλέα απνξξνθϊ ην 23% ηεο παγθφζκηαο θαηαλϊισζεο λεξνχ, ελψ ην 8% απνξξνθϊηαη απφ ηηο αζηηθϋο ρξάζεηο θαη ην 69% απφ ηε γεσξγέα (Γεσξγφπνπινο, 1998β: 299). Τπνινγέδεηαη, φηη 1,8 εθαηνκκχξηα Ϊλζξσπνη πεζαέλνπλ εηεζέσο εμαηηέαο ηεο αθαηαιιειφηεηαο ηνπ πφζηκνπ λεξνχ (Γεκεηξένπ, φ.π.: 31). Ζ ξχπαλζε ηνπ λεξνχ δελ πεξηνξέδεηαη κφλν ζηελ αλαγθαηφηεηα θαη ζηελ πνηφηεηα ηνπ πφζηκνπ λεξνχ, αιιϊ νη ζπλϋπεηεο ηεο επεθηεέλνληαη θαη ζηηο ηξνθηθϋο αιπζέδεο θαη ζηνλ Ϊλζξσπν. ΚΪζε εέδνπο νπζέα πνπ εκπνδέδεη ηελ «θαλνληθά» ρξάζε ηνπ ζεσξεέηαη ξχπνο ηνπ λεξνχ (Σζηνχξεο, 1999:84). Με ηε ξχπαλζε ηνπ λεξνχ απνθφπηεηαη ε αιπζέδα ηεο ηξνθάο, αθνχ ην θπηνπιαγθηφλ εέλαη ε ηξνθά ηνπ δσνπιαγθηφλ, ην νπνέν κε ηε ζεηξϊ ηνπ εέλαη ηξνθά Ϊιισλ νξγαληζκψλ θ.ν.θ. Σν λεξφ ηεο βξνράο πεξλϊεη κϋζα απφ εδϊθε πνπ εέλαη δηαπνηηζκϋλα κε εληνκνθηφλα θαη γεσξγηθϊ θϊξκαθα θαη θηϊλεη κνιπζκϋλν ζηηο πεγϋο ηνπ γιπθνχ λεξνχ. πλ ηνηο Ϊιινηο, ηα πεξηζζφηεξα αλζξψπηλα θαη βηνκεραληθϊ απφβιεηα δηνρεηεχνληαη ζηα πνηϊκηα, ζηηο ιέκλεο θαη ζηηο ζϊιαζζεο θαη κϋζα ζ απηϊ Ϋρνπλ παξαζπξζεέ ρεκηθϋο νπζέεο, φπσο εληνκνθηφλα, απνξξππαληηθϊ, παξαζηηνθηφλα πνπ δηαζπψληαη δχζθνια θαη ζπγθεληξψλνληαη ζε λεξϊ πνπ Ϋρνπλ δηϊθνξεο ρξάζεηο. Σα ςϊξηα θη Ϊιινη πδξφβηνη νξγαληζκνέ γέλνληαη ζχκαηα, απνξξνθψληαο βαξηϊ κϋηαιια φπσο ν κφιπβδνο, ν πδξϊξγπξνο ην αξζεληθφ θ.α., γεγνλφο πνπ κπνξεέ λα πξνθαιϋζεη δειεηεξηϊζεηο ζε αλζξψπνπο πνπ ζα ηα θαηαλαιψζνπλ. Σα θπηνθϊξκαθα ζεσξνχληαη νη πην δηαδεδνκϋλνη ξππαληϋο ηεο βηφζθαηξαο, παξφιν ην ζεηηθφ ξφιν πνπ Ϋπαημαλ ά 34

35 παέδνπλ ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγάο ησλ ηξνθέκσλ. πζζσξεχνληαη ζηνπο ηζηνχο, εηζϋξρνληαη ζηελ ηξνθηθά αιπζέδα θαη εμαπιψλνληαη ζε κεγϊιεο απνζηϊζεηο, πνιχ καθξηϊ απφ ην ρψξν πνπ αξρηθϊ ρξεζηκνπνηάζεθαλ. Έηζη κνιχλνπλ ηα επηθαλεηαθϊ θαη ππφγεηα χδαηα, εκπνδέδνπλ ηελ αλαπαξαγσγά ησλ ςαξηψλ θαη ησλ πνπιηψλ θαη εμνινζξεχνπλ ηα αξπαθηηθϊ πηελϊ πνπ βξέζθνληαη ζηελ θνξπθά ηεο ηξνθηθάο αιπζέδαο (ΑζαλαζΪθεο, 1996: ). Ζ ξχπαλζε ησλ ππφγεησλ λεξψλ νθεέιεηαη ζηελ εθηεηακϋλε ρξάζε αγξνρεκηθψλ πξντφλησλ, ε νπνέα πξνθαιεέ επηξνθηζκφ ιηκλψλ θαη θιεηζηψλ ζαιαζζψλ, δηαηαξαρά ησλ θπζηθψλ θχθισλ θαη ζπζζψξεπζε ηνμηθψλ νπζηψλ ζηηο ηξνθηθϋο αιπζέδεο, κε επηπηψζεηο θαη ζηνλ Ϊλζξσπν. ΔπηηπγρΪλεηαη επέζεο, απφ ηε ρξάζε ιηπαζκϊησλ, απνξξππαληηθψλ θαη νηθηαθψλ ιπκϊησλ πνπ πεξηϋρνπλ κεγϊιεο πνζφηεηεο ληηξηθψλ θαη θσζθνξηθψλ αιϊησλ (ΣζΫθνο & Μαηζφπνπινο, 2011: 155). Ο επηξνθηζκφο εέλαη ην θαηλφκελν θαηϊ ην νπνέν παξαηεξεέηαη αχμεζε ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ ζε θιεηζηϋο πδϊηηλεο κϊδεο (ιέκλεο, πνηακνχο θαη ζε παξϊθηηα ζαιϊζζηα ζπζηάκαηα) θαη Ϋρεη ζαλ ζπλϋπεηα ηελ εμϊληιεζε ηνπ δηαιπκϋλνπ νμπγφλνπ πνπ πεξηϋρεηαη ζηνπο απνδϋθηεο απηνχο θαη ηε ζνβαξά αιινέσζε ηεο βηνθνηλφηεηϊο ηνπο (Γεσξγφπνπινο, 1998β: 512). πλνπηηθϊ, νη θπξηφηεξεο πεγϋο ξχπαλζεο, νη νπνέεο επηβαξχλνπλ αξρηθϊ ηα επηθαλεηαθϊ λεξϊ θαη Ϋπεηηα ηνπο πδξνθφξνπο νξέδνληεο, ηαμηλνκνχληαη ζηηο εμάο θαηεγνξέεο : 1. ΑζηηθΪ ιχκαηα ησλ πφιεσλ θαη ησλ νηθηζκψλ, ηα νπνέα κεηαθϋξνληαη κϋζσ ηνπ δηθηχνπ απνρϋηεπζεο ζε δηϊθνξνπο πδϊηηλνπο απνδϋθηεο. 2. ΒηνκεραληθΪ απφβιεηα, πνπ κπνξεέ λα εέλαη παξφκνηα σο πξνο ηε ζχλζεζε θαη ην ξππνγφλν θνξηέν κε ηα αζηηθϊ ιχκαηα ά λα πεξηϋρνπλ θαη Ϊιινπο ξχπνπο, ελδερνκϋλσο ηνμηθνχο θαη επηθέλδπλνπο γηα ηνπο δσληαλνχο νξγαληζκνχο. Βηνκεραληθάο πξνϋιεπζεο εέλαη θαη ε ζεξκηθά ξχπαλζε απφ ηηο βηνκεραλέεο, πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ην λεξφ γηα ηελ ςχμε ησλ κεραλεκϊησλ ηνπο. 3. Ρχπαλζε απφ πεηξειαηνεηδά, ε νπνέα κπνξεέ λα νθεέιεηαη ζε δηαξξνϋο δεμακελψλ απνζάθεπζεο ά θαη ζε αηπράκαηα, π.ρ. πεηξειαηνθειέδεο εμαηηέαο βχζηζεο δεμακελφπινησλ. 4. Δθπιχζεηο θαη απνξξνϋο θαιιηεξγνχκελσλ εθηϊζεσλ, νη νπνέεο πεξηϋρνπλ ιηπϊζκαηα ά θαη θπηνθϊξκαθα. 35

36 5. ΚηελνηξνθηθΪ πγξϊ απφβιεηα, ηδέσο ηα πγξϊ απφβιεηα πνπ πξνϋξρνληαη απφ κνλϊδεο εληαηηθάο εθηξνθάο δψσλ, φπσο ρνηξνζηϊζηα, βνπζηϊζηα, νξληζνηξνθεέα. 6. ΑΫξηνη ξχπνη, νη νπνένη κεηαθϋξνληαη ζε κεγϊιεο απνζηϊζεηο θαη θαηαιάγνπλ ζην Ϋδαθνο θαη ην λεξφ (ΦΫξκειε, ΡνπζζνκνπζηαθΪθε θ.ϊ., φ.π.: 35). πκπεξαζκαηηθϊ ε δηαρεέξηζε ησλ πδϊηηλσλ πφξσλ ζα πξϋπεη λα δηϋπεηαη απφ ηηο αξρϋο ηεο αεηθνξέαο. Οη γλψζεηο ζρεηηθϊ κε ην λεξφ εέλαη βαζηθά πξνυπφζεζε γηα ηε δηαρεέξηζε ηνπ. Ο ξπζκφο Ϊληιεζεο ησλ ππφγεησλ πδξνθφξσλ δελ ζα πξϋπεη λα ππεξβαέλεη ηνλ ξπζκφ αλαπιάξσζεο ηνπο. ΑξρηθΪ, πξϋπεη λα εμαζθαιέδεηαη ε θαηϊιιειε πνζφηεηα λεξνχ γηα ηελ ηθαλνπνέεζε ησλ αγξνηηθψλ, βηνκεραληθψλ, νηθηαθψλ, ελεξγεηαθψλ θαη Ϊιισλ αλαγθψλ. Να επηδηψθεηαη ε κϋξηκλα γηα ηελ αληηκεηψπηζε αθξαέσλ πδξνινγηθψλ θαηλνκϋλσλ φπσο πιεκκχξεο θαη μεξαζέεο. Να ραξαρηεέ κηα καθξφπλνε πνιηηηθά γηα ηνπο πδϊηηλνπο πφξνπο κε ηελ ελέζρπζε θαη ηεο Ννκνζεζέαο. ΣΫινο, επηηαθηηθά ζεσξεέηαη ε πξνζηαζέα ησλ πδϊηηλσλ πφξσλ απφ ηε ξχπαλζε αλ αλαινγηζηεέ θαλεέο ηηο επηπηψζεηο πνπ αλαθϋξζεθαλ παξαπϊλσ ηφζν γηα ηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ, φζν θαη γηα ην πεξηβϊιινλ (ΣζΫθνο & Μαηζφπνπινο, φ.π.:152) Γελεηηθά ηξνπνπνηεκέλα ηξόθηκα Σα ηειεπηαέα ρξφληα νινϋλα θαη πεξηζζφηεξν αθνχκε γηα ηα γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα, γηα ην νπνέα ππϊξρεη δηϊζηαζε απφςεσλ. Οη απμαλφκελεο αλϊγθεο ζε παγθφζκηα θιέκαθα γηα ηελ παξαγσγά ηξνθάο, εμαηηέαο ηνπ θαηλνκϋλνπ ηνπ ππεξπιεζπζκνχ, Ϋρνπλ θαηαζηάζεη ηα γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα (ΓΣΣ) σο αλαγθαέα θαη απαξαέηεηα γηα ηε επέιπζε ηεο επηζηηηζηηθάο θξέζεο ηνπ πιαλάηε. Σαπηφρξνλα απφ ηελ αληέπεξα φρζε ππϊξρνπλ θσλϋο πνπ θϊλνπλ ιφγν γηα θαηαζηξνθηθϋο ζπλϋπεηεο ηνπο. Ση εέλαη φκσο ηα ΓΣΣ; Ζ γελεηηθά ηξνπνπνέεζε ελφο νξγαληζκνχ πεξηιακβϊλεη επϋκβαζε ζην γελεηηθφ πιηθφ ηνπ, εέηε κε ηελ πξνζζάθε εέηε κε ηελ αθαέξεζε γνληδέσλ, πξνζδέδνληαο ηνπ δηαθνξεηηθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ απφ εθεέλα πνπ θαηεέρε. Ο Ϊλζξσπνο 36

37 Ϋζεζε σο ζηφρν λα επεξεϊζεη ηελ αλϊπηπμε ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ κε ηε ζπκβνιά ηεο γελεηηθάο βειηέσζεο. Σν απνηϋιεζκα άηαλ λα αλαπηπρζνχλ θαιχηεξεο πνηθηιέεο θπηψλ, θαιχηεξεο θπιϋο δψσλ. Ζ βηνηερλνινγέα ππϊξρεη ζηε δσά καο ρξφληα ηψξα. Σν θξαζέ πνπ παξϊγεηαη απφ κνχζην θαη ην ηπξέ θαη ην γηανχξηη απφ γϊια απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθϋο πεξηπηψζεηο παιαηϊο βηνηερλνινγέαο, θαζψο γέλεηαη κεηαηξνπά απφ ην Ϋλα πξντφλ ζε Ϊιιν (βηνκεηαηξνπά), ε νπνέα βαζέδεηαη ζε βηνινγηθά δξϊζε ησλ κηθξννξγαληζκψλ ά ζηε βηνρεκηθά δξϊζε ελδχκσλ. Πξνθαλάο εέλαη ε απνπζέα θαηεξγαζηψλ κε ρεκηθϊ αληηδξαζηάξηα, κε ζϋξκαλζε ά κε κεραληθϊ κϋζα (Καξχδεο, φ.π.:132). Ζ ζχγρξνλε βηνηερλνινγέα εέλαη ε επηζηάκε πνπ ζπκβϊιεη ζην λα γέλεη κεηαθνξϊ ελφο ζπγθεθξηκϋλνπ γνληδένπ απφ ην DNA ελφο νξγαληζκνχ, ζην DNA ελφο Ϊιινπ νξγαληζκνχ γηα λα δνζεέ κε απηφλ ηνλ ηξφπν ζηνλ δεχηεξν νξγαληζκφ κηα ζπγθεθξηκϋλε επηζπκεηά ηδηφηεηα. Μ απηφλ αθξηβψο ηνλ ηξφπν πξνθχπηνπλ θπηηθϊ θαη δσηθϊ ηξφθηκα κε ηδηφηεηεο πνπ αληαπνθξέλνληαη ζηηο αλϊγθεο ηνπ θαηαλαισηηθνχ θνηλνχ, ιεγφκελα λενθαλά ηξφθηκα (Novel Foods) ά γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα ά αθφκα θαη κεηαιιαγκϋλα ηξφθηκα (Γεκφπνπινο, 2001: ). Σα πξψηα γελεηηθψο ηξνπνπνηεκϋλα πξντφληα πνπ θπθινθφξεζαλ ζηελ αγνξϊ θαη εμαθνινπζνχλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη πεξηζζφηεξν εέλαη θπηϊ βακβαθηνχ κε ελζσκαησκϋλε αλζεθηηθφηεηα ζηα Ϋληνκα θαη θπηϊ θαιακπνθηνχ θαη ζφγηαο κε αλζεθηηθφηεηα ζην δηδαληνθηφλν Roundup, ηα νπνέα δέλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηνπο αγξφηεο λα εθαξκφδνπλ ηερληθϋο κε Ϊξνζεο. Αθφκα, ε βηνηερλνινγέα πξφζθαηα δεκηνχξγεζε θπηϊ ζφξγνπ (θαιιηϋξγεηα ηεο Αθξηθάο), πνηθηιέεο θαιακπνθηνχ, παηϊηαο, βακβαθηνχ θαη ξπδηνχ (Wright & Boorse, φ.π.: 351). ΤπΪξρνπλ ηφζν ππνζηεξηθηϋο, φζν θαη επηθξηηϋο ησλ ΓΣΣ, κεηαμχ ησλ νπνέσλ ππϊξρεη δηακϊρε γηα ηνλ αλ εέλαη ρξάζηκα, επηθέλδπλα ά επηβιαβά ρσξέο αθφκα λα ππϊξρεη ζαθάο απϊληεζε. Σα πιενλεθηάκαηα πνπ πξνβϊιιεη ε λϋα βηνηερλνινγέα εέλαη ην ρακειφ θφζηνο θαη ε κεγϊιε ηαρχηεηα παξαγσγάο, φπσο επέζεο θαη ε θαιχηεξε πνηφηεηα ησλ πξντφλησλ θαη ε δπλαηφηεηα παξαγσγάο λϋσλ πξντφλησλ. Αθφκα ηνλέδεη ην ζπλδπαζκφ γλψζεσλ θαη πξαθηηθψλ απφ δηαθνξεηηθϊ επηζηεκνληθϊ πεδέα (Καξχδεο, φ.π.: ). Οη εηαηξεέεο βηνηερλνινγέαο ραξαθηεξέδνπλ ηνπο γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλνπο νξγαληζκνχο ζαλ κηα απαξαέηεηε επηζηεκνληθά επαλϊζηαζε γηα λα ζξϋςεη ηνλ θφζκν, λα πξνζηαηϋςεη ην πεξηβϊιινλ θαη λα κεηψζεη ηε θηψρεηα ζηηο 37

38 αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Δπέζεο, ζεκαληηθά παξαηάξεζε Ϋγηλε ζηελ πξφνδν ηεο αλϊπηπμεο δηαθφξσλ πνηθηιηψλ δεκεηξηαθψλ πνπ ζα βνεζάζνπλ, ψζηε λα γέλνπλ θαιιηεξγάζηκα ηα φμηλα εδϊθε κε αχμεζε ηεο πνζφηεηαο ηξνθάο. Αθφκα, κε ηε βνάζεηα ηεο βηνηερλνινγέαο δεκηνπξγνχληαη φπσο αλαθϋξζεθε θαη παξαπϊλσ πνηθηιέεο αλζεθηηθϋο ζηελ μεξαζέα, ηε δϋζηε θαη ην θξχν, γεγνλφο πνπ ζα βνεζάζεη ζηε δεκηνπξγέα θαιιηεξγάζηκσλ εθηϊζεσλ κε απνδνηηθφ ραξαθηάξα (Borlaug, 2000). Οη ππνζηεξηθηϋο ησλ γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλσλ θαιιηεξγεηψλ ζεσξνχλ ηε βηνηερλνινγέα σο Ϋλα απνδνηηθφ κϋζν ελέζρπζεο ηεο νηθνλνκηθάο αλϊπηπμεο θαη ηαπηφρξνλα κεέσζεο ηεο θηψρεηαο (Strauss, 2000). Σνλέδνπλ, επέζεο, φηη επηηπγρϊλεηαη κεέσζε ηεο ρξάζεο ησλ θπηνθαξκϊθσλ, κεέσζε ηεο δηϊβξσζεο θαη κηθξφηεξε πεξηβαιινληηθά βιϊβε απφ ηελ απνθπγά ηεο θαιιηϋξγεηαο πεξηζζφηεξσλ εθηϊζεσλ, αθνχ νη άδε θαιιηεξγνχκελεο εθηϊζεηο ζα παξϊγνπλ πεξηζζφηεξα ηξφθηκα (Wright & Boorse, φ.π.: 352). ηελ αληέπεξα φρζε, νη επηθξηηϋο ησλ γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλσλ ηξνθέκσλ θξνχνπλ ηνλ θψδσλα ηνπ θέλδπλνπ γηα πνιπδηϊζηαηεο επηπηψζεηο. Ηδηαέηεξε αλεζπρέα δεέρλνπλ γηα ηα έδηα ηα πξντφληα, ηα νπνέα κπνξεέ λα θαέλνληαη αβιαβά, αιιϊ ζην κϋιινλ δελ απνθιεένληαη λα κεηαηξαπνχλ ζε επηβιαβά, θαζψο δελ ππϊξρεη ζπκθσλέα ζηελ επηζηεκνληθά θνηλφηεηα (Νηθνιαΐδεο, 2010: 44). Οη ελδνηαζκνέ κεηαηνπέδνληαη θαη ζε νηθνινγηθάο θχζεο επηπηψζεηο γηα ηηο νπνέεο δε κπνξεέ λα ππϊξμεη ακθηζβάηεζε, φπσο α) ην ελδερφκελν λα ζρεκαηηζζνχλ αθφκα πην αλζεθηηθϊ δηδϊληα, ηα νπνέα δε ζα κπνξνχλ ελδερνκϋλσο λα ειεγρζνχλ, β) ε αλϊπηπμε εληφκσλ αλζεθηηθψλ ζε εληνκνθηφλα θαη γ) ν θφβνο απψιεηαο θπζηθψλ πνηθηιηψλ κε ηελ θαιιηϋξγεηα κφλν ηξνπνπνηεκϋλσλ πνηθηιηψλ κε ηε δηθαηνινγέα ησλ πην αλζεθηηθψλ θαη απνδνηηθψλ. Ο ραξαθηάξαο απηψλ ησλ ζπλεπεηψλ ζεσξεέηαη αλεμϋιεγθηνο θαη κε αλαζηξϋςηκνο κε απνηϋιεζκα λα ηεζνχλ ζε θέλδπλν βαζηθϋο ιεηηνπξγέεο ηνπ νηθνζπζηάκαηνο. Δπηπξφζζεηα, ηα ΓΣΣ δελ απνθιεένπλ επηπηψζεηο θαη ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ απφ ηε ρξάζε ηνπο. Γηα παξϊδεηγκα εέλαη πηζαλφλ ην ελδερφκελν ηεο πξφθιεζεο αιιεξγηψλ (ζε φζα Ϊηνκα εέλαη άδε αιιεξγηθϊ), ηεο αχμεζεο ηεο αληέζηαζεο ησλ κηθξνβέσλ ζηα αληηβηνηηθϊ, ά ηεο παξαγσγάο ηνμηθψλ νπζηψλ εμαηηέαο ησλ ΓΣΣ (Γεκφπνπινο, φ.π.: ). Σν δάηεκα φκσο ιακβϊλεη θαη νηθνλνκηθά δηϊζηαζε, επεηδά ε επϋθηαζε ησλ ΓΣΣ ππνινγέδεηαη φηη ζα πξνθαιϋζεη θαη ζα ζπκβϊιιεη ζηε δεκηνπξγέα κνλφ- νιηγνπσιηαθψλ ζπλζεθψλ ζην αγξνηξνθηθφ ζχζηεκα. Ζ παξαγσγηθά δηαδηθαζέα ζα ειϋγρεηαη κε Ϊκεζν/ 38

39 Ϋκκεζν Ϋιεγρν απφ πεξηνξηζκϋλν αξηζκφ πνιπεζληθψλ επηρεηξάζεσλ, κϋζσ ηεο θαηνρχξσζεο πλεπκαηηθψλ δηθαησκϊησλ ησλ γελεηηθψο ηξνπνπνηεκϋλσλ ηξνθέκσλ θαη ηελ θαηαζθεπά αλαγθαζηηθάο εμϊξηεζεο ηεο παξαγσγάο απφ ηε ρξάζε ηνπο. ΣΫινο, επηδξϊζεηο αξλεηηθνχ ραξαθηάξα εληνπέδνληαη θαη ζην δάηεκα ησλ αλζξσπέλσλ δηθαησκϊησλ κε ηελ θαηαζηξαηάγεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ θαηαλαισηψλ ηεο επηινγάο ησλ γελεηηθψο ηξνπνπνηεκϋλσλ ηξνθέκσλ απφ ηα ζπκβαηηθϊ, ην νπνέν θαζέζηαηαη αδχλαην. Δπέζεο, ε θαηαζηξαηάγεζε εληνπέδεηαη θαη ζηελ επηβνιά αλαγθαζηηθάο εμϊξηεζεο απφ ζπγθεθξηκϋλνπο πξνκεζεπηϋο, νη νπνένη κε ηνλ Ϋιεγρν ησλ ηξνθέκσλ, απνθηνχλ δηθαηψκαηα πνπ κπνξεέ λα ηα εθκεηαιιεπηνχλ πϊληα πξνο φθεινο ηνπο (Νηθνιαΐδεο, φ.π.: 44-45). πλνπηηθϊ, φιεο νη παξαπϊλσ επηπηψζεηο ησλ ΓΣΣ αληηπαξαζϋηνληαη κε ηελ ηδϋα ηεο αεηθφξνπ παξαγσγάο αζθαιψλ θαη επαξθψλ ηξνθέκσλ γηα φινπο. Παξφια απηϊ, νη γελεηηθψο ηξνπνπνηεκϋλνη νξγαληζκνέ, κϋζσ δηαθφξσλ ηξφπσλ, πξνζπαζνχλ λα κεζνδεχζνπλ ηελ επηβνιά ησλ ΓΣΣ κϋζσ ηεο Ϊξλεζεο ηεο ζάκαλζεο θαη ηεο ζπλεηδεηάο επηκφιπλζεο ησλ θαιιηεξγεηψλ θαη ησλ ππνδνκψλ (Γεκφπνπινο, φ.π.: Νηθνιαΐδεο, φ.π.: 45) Βηνινγηθή γεσξγία Ζ βηνινγηθά γεσξγέα εέλαη κηα κνξθά αεηθνξηθάο γεσξγέαο κε θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηεο Ϋιιεηςε ρεκηθψλ θαηαινέπσλ απφ ηα πξντφληα. Ζ παξαγσγηθφηεηα ησλ ηξνθέκσλ απμάζεθε εμαηηέαο φρη κφλν ησλ λϋσλ ηερλνινγηψλ, αιιϊ θαη εμαηηέαο ηεο εθκερϊληζεο, ηεο ρξάζεο ησλ αγξνρεκηθψλ, ηεο εμεηδέθεπζεο θαη ηεο πνιηηηθάο ησλ θξαηψλ πνπ ζπλϋβαιιε ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγάο. Οη ζπλϋπεηεο φισλ απηψλ ησλ ελεξγεηψλ Ϊξρηζαλ λα γέλνληαη εκθαλεέο (ηϊξδνο & Κνπηζνχξεο, φ.π.:233). Πξνβιάκαηα πνπ πξνϋθπςαλ θαη πξνθχπηνπλ παγθνζκέσο απφ κεγϊια δηαηξνθηθϊ ζθϊλδαια εέλαη αλαπφθεπθηα θαη πξνθαινχλ απμεκϋλε αλεζπρέα ζηνπο θαηαλαισηϋο. Γη απηφ ε παξαγσγά θαη ε θαηαλϊισζε πξντφλησλ ζ Ϋλα θαζαξφ θαη πγηϋο πεξηβϊιινλ απνηεινχλ πξνηεξαηφηεηεο γηα ηελ επδσέα θαη επεκεξέα ηεο θνηλσλέαο. 39

40 Ζ ιχζε ζα Ϋξζεη κϋζα απφ Ϋλα ελαιιαθηηθφ γεσξγηθφ κνληϋιν, ηε βηνινγηθά γεσξγέα. ηελ ΔιιΪδα επηθξαηεέ ν φξνο «βηνινγηθά», φπσο θαη ζηε Γαιιέα, ηελ Ηηαιέα, ηελ Πνξηνγαιέα θαη ηελ Οιιαλδέα, ελψ ζηηο αγγιφθσλεο ρψξεο θαη ζηελ Δπξσπατθά Έλσζε ν ηζνδχλακνο φξνο εέλαη «νξγαληθά». ΣΫινο, ζηε Γαλέα, ηε Γεξκαλέα θαη ηελ Ηζπαλέα επηθξαηεέ ν φξνο «νηθνινγηθά». Ζ κεηαηξνπά ηεο ζπκβαηηθάο γεσξγέαο ζε βηνινγηθά επηθϋξεη ζεηηθϊ απνηειϋζκαηα θαη ζπλϊκα ζπκβϊιιεη ζην ζχλνιν ησλ ζηφρσλ ηεο αεηθνξέαο. ΜΫζα ζηα ζεηηθϊ εληϊζζεηαη ε κεέσζε ηνπ θφζηνπο παξαγσγάο ησλ πξντφλησλ, ν πεξηνξηζκφο ηεο θαηαλϊισζεο ζε θπζηθϊ θαχζηκα, ε κεέσζε ηνπ θνηλσληθνχ θφζηνπο ζπλδεδεκϋλνπ κε ηε δηϊβξσζε ηoπ εδϊθνπο, ηε βειηέσζε ηεο ελϊιηαο δσάο θαη ησλ ελδηαηηεκϊησλ ησλ Ϊγξησλ δψσλ θαη ηελ εμαζθϊιηζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ηεο γεο γηα ηηο κειινληηθϋο γελεϋο (ηϊξδνο & Κνπηζνχξεο, φ.π.: ). Δπηπξφζζεηα, ε βηνινγηθά γεσξγέα εέλαη ζε ζϋζε λα δεκηνπξγάζεη ηξηπιϊζηα απαζρφιεζε απφ ηε ζπκβαηηθά, λα πξνζθϋξεη αζθαιά ηξφθηκα θαη λα ζπλεηζθϋξεη ζην εηζφδεκα ηνπ παξαγσγνχ απφ ηελ πξνζηηζϋκελε αμέα ησλ βηνινγηθψλ πξντφλησλ πνπ εέλαη δηαζϋζηκα ζηελ αγνξϊ (Αλδξεφπνπινο, 2015: 47) Υαξαθηεξηζηηθά ηεο βηνινγηθήο γεσξγίαο Ζ αξρά ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο ραξαθηεξέζηεθε σο θηινζνθέα δσάο, γηα λα εδξαησζεέ αξγφηεξα ν ζεκαληηθφο ξφινο πνπ ζα δηαδξακαηέζεη ζηελ πηνζϋηεζε γεσξγηθψλ πξαθηηθψλ, θηιηθψλ πξνο ην πεξηβϊιινλ, ζηελ πξνψζεζε πξντφλησλ πνηφηεηαο, θαζψο θαη ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκϊησλ πνπ αληηκεησπέδεη ν γεσξγηθφο ηνκϋαο, φρη κφλν ζηηο αλεπηπγκϋλεο, αιιϊ θαη ζηηο αλαπηπζζφκελεο ρψξεο. Ζ βηνινγηθά γεσξγέα βαζέδεηαη θπξέσο ζηελ ελαιιαγά ηεο ζπνξϊο θαη ηελ ακεηςηζπνξϊ, ζηε ρξάζε ηεο θνπξηϊο, ζηελ αληηκεηψπηζε δηαθφξσλ αζζελεηψλ θαη εληφκσλ κε βηνινγηθφ ηξφπν θαη ζηελ Ϊξνζε κε κηθξϊ θαη ειαθξηϊ κεραλνθέλεηα κϋζα. ηε βηνινγηθά θαιιηϋξγεηα πξνηηκϊηαη ε «βϋιηηζηε» θαη φρη ε «κϋγηζηε» απφδνζε. Βαζηθά ηεο αξρά εέλαη ε δηαηάξεζε ηεο θαιάο πνηφηεηαο θαη ν εκπινπηηζκφο ηνπ εδϊθνπο κε θπζηθϋο δηαδηθαζέεο, αθφκα θαη αλ απηϋο ραξαθηεξέδνληαη ρξνλνβφξεο (θνχιινο & Μαισηέδε, 2007:38-39). Δθαξκφδεη ηερληθϋο Ϋηζη ψζηε λα απνθεχγεηαη ε ρξάζε ρεκηθψλ 40

41 εηζξνψλ πνπ Ϋρνπλ παξαρζεέ απφ ηηο κε αλαλεψζηκεο πξψηεο χιεο θαη λα πεξηνξέδνληαη νη εμσηεξηθϋο εηζξνϋο. Γη απηφ ην ιφγν ζεσξεέηαη φηη ζπλϊδεη θαη πξνϊγεη ηνπο ζηφρνπο ηεο αεηθφξνπ αλϊπηπμεο. Οη ζηφρνη ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο, φπσο νξέδνληαη απφ ηελ IFOAM (δηεζλάο νκνζπνλδέα θηλεκϊησλ βηνινγηθάο γεσξγέαο), εέλαη: 1. πληάξεζε ηεο γνληκφηεηαο ηνπ εδϊθνπο θαη απνθπγά φισλ ησλ κνξθψλ ξχπαλζεο. Απηφ επηηπγρϊλεηαη κε ηε ρξάζε άπησλ θαη θηινπεξηβαιινληηθψλ γεσξγηθψλ ηερληθψλ. 2. Παξαγσγά εχγεζησλ θαη πγηεηλψλ πξντφλησλ κε πςειά ζξεπηηθά αμέα θαη ζε επαξθά πνζφηεηα. 3. Διαρηζηνπνέεζε ηεο ρξάζεο ελϋξγεηαο απφ κε αλαλεψζηκνπο πφξνπο ζηε γεσξγηθά παξαγσγά. 4. Παξαρψξεζε ζηα αγξνηηθϊ δψα ζπλζεθψλ δσάο, ζχκθσλα κε ηηο ςπρνινγηθϋο ηνπο αλϊγθεο θαη ηηο επηηαγϋο ηεο εζηθάο. 5. Καιχηεξε ιεηηνπξγέα ησλ βηνινγηθψλ θχθισλ κϋζα ζ Ϋλα αγξννηθνζχζηεκα, κε ηε ζχγρξνλε ζπκκεηνρά κηθξννξγαληζκψλ, εδαθηθάο ρισξέδαο θαη παλέδαο, θπηψλ θαη δψσλ. 6. ΔμαζθΪιηζε θαη παξνρά ζηνπο παξαγσγνχο γεσξγηθψλ πξντφλησλ, ηθαλνχ εηζνδάκαηνο θαη ηθαλνπνέεζεο απφ ηε δνπιεηϊ ηνπο. 7. ΣΫινο, πξνζηαζέα ηεο βηνπνηθηιφηεηαο ζην αγξννηθνζχζηεκα θαη ζηνλ ρψξν ηνπο (Γεσξγφπνπινο, 1998β:353). ηελ ΔιιΪδα ην φξακα ηεο βηνινγηθάο γεσξγέαο δε ζεσξεέηαη θϊηη αλϋθηθην αλ θαη εληνπέδνληαη θϊπνηα πξνβιάκαηα φπσο εέλαη ην κηθξφ κϋγεζνο γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ, ην ηδηνθηεζηαθφ θαζεζηψο, ν πνιπηεκαρηζκφο ηεο γεσξγηθάο εθκεηϊιιεπζεο θαη ε λννηξνπέα ησλ παξαγσγψλ πνπ δεέρλνπλ απξνζπκέα ελεκϋξσζεο απφ ηνπο επηζηάκνλεο (Καΐια & ΣαηαξΪθεο, φ.π.: 609). Γηα λα ραξαθηεξηζηεέ Ϋλα πξντφλ σο βηνινγηθφ απαηηεέηαη θϊπνην ρξνληθφ δηϊζηεκα, ην νπνέν θαζνξέδεηαη απφ ηνλ Καλνληζκφ ΔΟΚ 2092/91. Ζ πεξένδνο απηά κεηαηξνπάο αξρέδεη απφ ηελ εκεξνκελέα πνπ ε επηρεέξεζε ά ν επηρεηξεκαηέαο γλσζηνπνηεέ ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ ζηελ αξκφδηα Αξρά ηνπ θξϊηνπο κϋινπο θη Ϋρεη ππνγξϊςεη Ηδησηηθφ πκθσλεηηθφ πλεξγαζέαο κε ην ΦνξΫα. Δπηπξφζζεηα, κε βϊζε ηνλ 41

42 παξαπϊλσ Καλνληζκφ (ΔΟΚ) 2092/91 Ϋλα πξντφλ κπνξεέ λα ραξαθηεξηζηεέ βηνινγηθφ απφ: 1. Δηάζηεο θαιιηϋξγεηεο πνπ ζα πξϋπεη λα Ϋρνπλ εθαξκνζηεέ ζηα αγξνηεκϊρηα νη θαλφλεο παξαγσγάο γηα δηϊξθεηα πεξηφδνπ κεηαηξνπάο ηνπιϊρηζηνλ δπν εηψλ πξηλ ηε ζπνξϊ 2. ΛηβΪδηα γηα παξαγσγά δσνηξνθψλ πνπ ζα πξϋπεη λα Ϋρνπλ εθαξκνζηεέ νη θαλφλεο παξαγσγάο γηα δηϊξθεηα πεξηφδνπ κεηαηξνπάο ηνπιϊρηζηνλ δπν εηψλ πξηλ ηελ εθκεηϊιιεπζε ηνπο 3. Πνιπεηεέο θαιιηϋξγεηεο πνπ ζα πξϋπεη λα Ϋρνπλ εθαξκνζηεέ ζηα αγξνηεκϊρηα νη θαλφλεο παξαγσγάο γηα δηϊξθεηα πεξηφδνπ κεηαηξνπάο ηνπιϊρηζηνλ ηξηψλ εηψλ πξηλ απφ ηελ πξψηε ζπγθνκηδά ησλ πξντφλησλ. ΑπηΪ ηα πξντφληα πνπ ζα παξαρζνχλ ζπγθνκηζηνχλ κπνξνχλ λα πνπιεζνχλ σο «πξντφληα βηνινγηθάο γεσξγέαο ζε κεηαβαηηθφ ζηϊδην» κεηϊ ηελ πϊξνδν πεξηφδνπ κεηαηξνπάο ηνπιϊρηζηνλ δψδεθα κελψλ πξηλ απφ ηελ ζπγθνκηδά. ΣΫινο, αθνχ παξϋιζεη ην ζπλνιηθφ θαζνξηζκϋλν δηϊζηεκα ηεο πεξηφδνπ κεηαηξνπάο ζηα αγξνηεκϊρηα, κπνξεέ θαλεέο λα εκπνξεπζεέ ην πξντφλ ζαλ «Πξντφλ βηνινγηθάο Γεσξγέαο». ηηο πεξηβαιινληηθϋο επηδξϊζεηο πνπ Ϋρεη ε βηνινγηθά γεσξγέα ην πξφζεκν εέλαη ζεηηθφ, αθνχ εληϊζζνληαη νη ηερληθϋο πξνζηαζέαο εδϊθνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο δηϊβξσζεο ηνπ εδϊθνπο, ηεο ζπκπέεζεο ηνπ, ηεο αιϊησζεο θαη ηεο ππνβϊζκηζεο ηνπ. Δπέζεο, κε ηε βηνινγηθά γεσξγέα πεξηνξέδεηαη ε κφιπλζε ηνπ χδαηνο. Δμέζνπ ζεκαληηθφ εέλαη φηη νη βηνθαιιηεξγεηϋο παχνπλ λα βαζέδνληαη ζε ζπλζεηηθϊ θπηνθϊξκαθα, ηα νπνέα θαη θαζηζηνχλ αλζεθηηθφηεξνπο ηνπο ερζξνχο ησλ θπηψλ θαη κνιχλνπλ ην Ϋδαθνο θαη λεξφ θαη ζηξϋθνληαη ζε θπζηθφ-βηνινγηθφ Ϋιεγρν ηνπο (π.ρ. θεξνκφλεο, θπηϊ πνπ δηαζϋηνπλ ηδηφηεηεο λα ειϋγρνπλ ηνπο ερζξνχο θαη ηηο αζζϋλεηεο ησλ θπηψλ) ά ζε κεγϋζπλζε ηεο δπλαηφηεηαο απηνξξχζκηζεο ηνπο. ΚαηΪ ζπλϋπεηα κε ζεηηθφ πξφζεκν βαζκνινγνχληαη θαη νη επηδξϊζεηο ηεο ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ. Έξεπλεο Ϋρνπλ δεέμεη, φηη ηα βηνινγηθϊ ηξφθηκα Ϋρνπλ πεξηζζφηεξεο βηηακέλεο θαη ηρλνζηνηρεέα, αθνχ δελ Ϋρνπλ ππνζηεέ επεμεξγαζέα κε βιαβεξϋο ρεκηθϋο νπζέεο, φπσο ηα ζπκβαηηθψο παξαγφκελα ηξφθηκα (ηϊξδνο & Κνπηζνχξεο, φ.π.). 42

43 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3Ο ΣΟΠΗΚΟΣΖΣΑ 3.1. Σνπηθόηεηα θαη αεηθόξνο αλάπηπμε ηηο κϋξεο καο επηηαθηηθά αλϊγθε εέλαη ν Ϊλζξσπνο λα πξνβεέ ζε αλϊιεςε ησλ επζπλψλ πνπ ηνπ αλαινγνχλ, λα επαλαπξνζδηνξέζεη ηε ζρϋζε ηνπ κε ηε θχζε θαη ην πεξηβϊιινλ, αιιϊ θαη λα ιϊβεη δξϊζε αηνκηθά ά ζπιινγηθά ηφζν ζε ηνπηθφ, φζν θαη ζε παγθφζκην επέπεδν. Αδηακθηζβάηεηα, ε παγθφζκηα θνηλφηεηα πεξλϊεη θξέζε ζε νηθνλνκηθφ, ζε πνιηηηζκηθφ θαη ζε πεξηβαιινληηθφ επέπεδν. Οη θξέζεηο απηϋο κεηαηξϋπνπλ ηνλ ηνπηθφ ηνπο ραξαθηάξα ζε παγθφζκην θαη θαζηζηνχλ επηηαθηηθά ηελ αλϊγθε γηα αλαηξνπά ζην παξαγσγηθφ θαη θαηαλαισηηθφ κνληϋιν κε μεθϊζαξν ζηφρν Ϋλαλ πεξηζζφηεξν ηζνξξνπεκϋλν θαη βηψζηκν θφζκν (ΞΪλζεο, 2015: 226). χκθσλα κε ηνλ Dickens (1996) ππϊξρεη θξέζε ησλ ηξφπσλ πνπ νη ζχγρξνλεο θνηλσλέεο ζρεηέδνληαη κε ηε θχζε, αιιϊ θαη θξέζε θαηαλφεζεο απφ ηε κεξηϊ ησλ θαηνέθσλ ηνπο, θαζψο δε κπνξνχλ λα θαηαλνάζνπλ ηηο ζρϋζεηο ηνπο κε ηε θχζε. Ζ ζηξνθά ησλ θαηνέθσλ πξνο λϋα εέδε γλψζεσλ πνπ πξνϋθπςαλ απφ ηηο λϋεο κνξθϋο ηεο βηνκεραληθάο παξαγσγάο, νδάγεζαλ ζηελ απνμϋλσζά ηνπο: α) απφ ηε γε, β) απφ ηα πξντφληα ηεο εξγαζέαο ηνπο, γ) απφ ηηο ζρϋζεηο κεηαμχ ηνπο θαη δ) απφ ηηο γλψζεηο πνπ ηνπο Ϋδηλαλ ηε δπλαηφηεηα λα γλσξέζνπλ ηνλ θφζκν (Παπαβαζηιεένπ, 2009: 596). Οη ελϋξγεηεο πνπ ζα γέλνπλ ζα πξϋπεη λα ζηξϋθνληαη ζεηηθϊ πξνο ηελ αλϊπηπμε θαη επεκεξέα ηνπ αλζξψπνπ, ε νπνέα γηα λα δηαζθαιηζηεέ Ϋρεη θϊπνηεο πξνυπνζϋζεηο φπσο εέλαη ε εμαζθϊιηζε θαιχηεξεο πνηφηεηαο δσάο, ε αιιειεγγχε θαη ν ζεβαζκφο ζηελ αμηνπνέεζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Ζ ζηξνθά πξνο κηα αεηθφξν αλϊπηπμε εέλαη ην πην θαζνξηζηηθφ βάκα πνπ ρξεηϊδεηαη (ΞαλζΪθνπ, ΥξηζηνδνπιΪθεο, θ.ϊ., 2015: 249). ην ζεκεέν απηφ ζεσξεέηαη αλαγθαέα ε απνζαθάληζε ηνπ φξνπ αεηθφξνο αλϊπηπμε. Ζ αλαζθφπεζε ηεο παγθφζκηαο βηβιηνγξαθέαο καο επηηξϋπεη λα δηαπηζηψζνπκε ην πιάζνο ησλ εξκελεηψλ θαη ησλ νξηζκψλ πνπ Ϋρνπλ δηαηππσζεέ γηα ηελ 43

44 αεηθφξν αλϊπηπμε. ΔλδεηθηηθΪ, κϋρξη ην 1996 εέραλ δηαηππσζεέ πεξέπνπ 300 νξηζκνέ, νη νπνένη επηρεηξνχζαλ λα εξκελεχζνπλ ηελ Ϋλλνηα ηεο αεηθφξνπ αλϊπηπμεο (ΞΪλζεο, φ.π.: 237). Ζ κειϋηε ησλ εξκελεηψλ απηψλ θϊλεη ζαθϋο φηη ε Ϋλλνηα ηεο αεηθφξνπ αλϊπηπμεο ζπλδϋεηαη ζηελϊ κε ηα δηαθνξεηηθϊ πξφηππα ηεο θνηλσληθάο θαη νηθνλνκηθάο αλϊπηπμεο. Ζ Ϋλλνηα ηεο αεηθφξνπ αλϊπηπμεο πξνϋξρεηαη απφ ηελ ηδϋα ηεο δηαηάξεζεο ζπλεηάο δηαρεέξηζεο ηνπ θπζηθνχ πεξηβϊιινληνο θαη ησλ θπζηθψλ πφξσλ, ε νπνέα αλαπηχρζεθε ζην ηϋινο ηνπ πεξαζκϋλνπ αηψλα θαη ζηηο αξρϋο ηνπ 20 νχ θαη αθφκα εέλαη παξνχζα ζηελ πεξηβαιινληηθά ζεκαηνινγέα ησλ δεθαεηηψλ 60 70, επνρά ζπλδεδεκϋλε κε ηελ αλϊπηπμε ηνπ ζχγρξνλνπ πεξηβαιινληηθνχ θηλάκαηνο (Παπαδεκεηξένπ, 2004:122). Ζ Ϋθθξαζε «αεηθφξνο αλϊπηπμε» εέλαη πνιπζχλζεηε θαη απαηηεέ κηα πνιπεπέπεδε αλϊιπζε (Φινγαΐηε, 2006:83). Αμέδεη λα ζεκεησζεέ φηη, ζηε δηεζλά θαη εγρψξηα βηβιηνγξαθέα, νη φξνη «αεηθφξνο αλϊπηπμε» θαη «βηψζηκε αλϊπηπμε», ζπρλϊ ηαπηέδνληαη θαη αιιειεπηθαιχπηνληαη. Ο φξνο αεηθφξνο αλϊπηπμε Ϋγηλε επξχηεξα γλσζηφο θαηϊ ηε δηϊζθεςε ησλ ΖλσκΫλσλ εζλψλ γηα ην πεξηβϊιινλ θαη ηελ αλϊπηπμε (UNCED), ζην Ρέν Νηε ΣδαλΫηξν ην Χο πην γλσζηφο νξηζκφο γηα ηελ αεηθφξν αλϊπηπμε παξακϋλεη απηφο πνπ παξϋρεηαη απφ ηελ Ϋθζεζε Brundtland κε ηέηιν «Σν θνηλφ καο κϋιινλ» (WCED, 1987:43): «Αεηθφξνο αλϊπηπμε εέλαη ε αλϊπηπμε πνπ ηθαλνπνηεέ ηηο αλϊγθεο ηνπ παξφληνο ρσξέο λα ππνλνκεχεη ηε δπλαηφηεηα ησλ κειινληηθψλ γελεψλ λα ηθαλνπνηάζνπλ ηηο δηθϋο ηνπο αλϊγθεο». ΒαζηθΫο αξρϋο ηεο εέλαη: 1. ε ελνπνέεζε ζεκϊησλ πεξηβϊιινληνο θαη νηθνλνκέαο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο αεηθνξέαο, 2. ε δηαηάξεζε ηεο βηνπνηθηιφηεηαο θαη ησλ θπζηθψλ πφξσλ, 3. ε εθηέκεζε ησλ κειινληηθψλ επηπηψζεσλ θαη ε πξνθχιαμε ησλ ζπζηεκϊησλ σο αλαπφζπαζην ηκάκα θϊζε αλαπηπμηαθνχ ζρεδένπ, 4. ε ζπιινγηθά ππεπζπλφηεηα θαη ζπλεξγαζέα θαη 5. ε ελεκϋξσζε θαη ε εθπαέδεπζε. Γηα ηελ πινπνέεζε ησλ αξρψλ ηεο, ε αεηθφξνο αλϊπηπμε νξηνζεηεέ Ϋλα αλαπηπμηαθφ κνληϋιν, ην νπνέν ζηεξέδεηαη ζηελ νινθιεξσκϋλε εθαξκνγά ζηελ πξϊμε ηξηψλ βαζηθψλ αξρψλ-ζηφρσλ: ηελ νηθνλνκηθά αλϊπηπμε, ηελ θνηλσληθά δηθαηνζχλε θαη ηελ πξνζηαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο. Απαξαέηεηεο πξνυπνζϋζεηο γη απηφ εέλαη ε δεκνθξαηέα, ε απηνλνκέα αλζξψπσλ, θπβεξλάζεσλ, εζλψλ, ε αλεμαξηεζέα, ε δηθαηνζχλε 44

45 κεηαμχ ησλ κειψλ ελφο πιεζπζκνχ, κεηαμχ πιεζπζκψλ θαη κεηαμχ θξαηψλ (ΦΫξκειε θαη ζπλ., 2008:11). Γηα ηελ Δπηηξνπά Brundtland ζεκαληηθά εέλαη ε αλϊιεςε δξϊζεο ζε νρηψ δεηάκαηα, φπσο εέλαη ν πιεζπζκφο θαη νη αλζξψπηλνη πφξνη, ε βηνκεραλέα, ε αζθϊιεηα ησλ ηξνθέκσλ, ηα εέδε θαη ηα νηθνζπζηάκαηα, ε αζηηθά πξφθιεζε, ε δηαρεέξηζε ησλ θνηλψλ, ε ελϋξγεηα, ε ζχγθξνπζε θαη ε πεξηβαιινληηθά ππνβϊζκηζε (ΞαλζΪθνπ, ΥξηζηνδνπιΪθεο, θ.ϊ.,φ.π.:252). Ζ παξνχζα εξγαζέα πξαγκαηεχεηαη Ϋλα ζϋκα ακηγψο ηνπηθνχ ραξαθηάξα θαζψο αλαθϋξεηαη ζηε δηαηξνθά ησλ θαηνέθσλ ηνπ λεζηνχ ηεο Κξάηεο αλαδεηθλχνληαο κϋζα απφ απηάλ ηε δηαηξνθηθά παξϊδνζε πνπ Ϋρεη αλαπηχμεη ην λεζέ θαηϊ ηνπο αηψλεο. ΔπνκΫλσο, εέλαη επηηαθηηθά αλϊγθε λα γέλεη αλαθνξϊ θαη ζηελ ηνπηθφηεηα θαη ζηελ Ϋλλνηα ηεο. Ο φξνο «ηνπηθφηεηα» πεξηιακβϊλεη φιεο εθεέλεο ηηο ηδηφηεηεο, νη νπνέεο πξνζδηνξέδνπλ ηε θχζε θαη ηνλ ραξαθηάξα ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Σα ζηνηρεέα πνπ ηελ απαξηέδνπλ εέλαη ην θπζηθφ πεξηβϊιινλ, ε ηνπηθά γεσγξαθέα, νη πνιηηηζκηθϋο ηδηαηηεξφηεηεο, νη ηζηνξηθνέ θνηλσληθνέ δεζκνέ, ε νηθνλνκηθά πξνψζεζε ηνπηθψλ πξντφλησλ ηδηνηππέαο θαη ε ζπιινγηθά θνπιηνχξα. Αθφκα, ε ζρϋζε ηεο ηνπηθφηεηαο κε ηελ παξϊδνζε ραξαθηεξέδεηαη σο ακθέδξνκε, θαζψο γέλνληαη πξνζπϊζεηεο λα δηαθπιαρηνχλ ηα παξαδνζηαθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ πνπ εθθξϊδνπλ ηελ ηνπηθφηεηα ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πξνζπϊζεηα ελζσκϊησζεο ζηνηρεέσλ θνηλσληθνχ, νηθνλνκηθνχ, πνιηηηζκηθνχ θαη ηερλνινγηθνχ ραξαθηάξα (ΜαιΪθεο & Υνχιε, 2015: 201). χκθσλα κε ηνλ Αγαλέδε (2008), «ε ηνπηθφηεηα απνηειεέ ηελ απζεληηθά Ϋθθξαζε ηεο παξϊδνζεο θαη ε παξϊδνζε ηελ ηππηθά φςε ηεο ηνπηθφηεηαο» (ΞαλζΪθνπ, ΥξηζηνδνπιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: 259). Ζ παξϊδνζε εέλαη κηα βησκαηηθά εκπεηξέα, ε νπνέα ελζαξξχλεη ηηο θνηλσληθϋο κεηαβνιϋο κε ζάκα θαηαηεζϋλ ηελ Ϋλλνηα ηεο ηνπηθφηεηαο θαη αθάλεη ην ζεκϊδη ηεο ζην ζπιινγηθφ θνηλσληθφ γέγλεζζαη. Σν θπζηθφ πεξηβϊιινλ θαηϋρεη θεληξηθφ ζηνηρεέν ζηελ Ϋλλνηα ηεο παξϊδνζεο θαη ηεο ηνπηθφηεηαο ζπλϊκα. χκθσλα κε ηνλ Urry (1995), ε Ϋλλνηα ηεο ηνπηθφηεηαο νξέδεηαη «σο ην απνηϋιεζκα ηεο ζπζζψξεπζεο ζηξσκϊησλ θνηλσληθψλ αιιειεπηδξϊζεσλ κε ην ηνπηθφ πεξηβϊιινλ ζηελ εμϋιημε ηνπ ρξφλνπ» (ΜαιΪθεο & Υνχιε, φ.π.: 202). Καζνξηζηηθφ ξφιν Ϋρεη ε αλϊιεςε ηνπηθάο δξϊζεο απφ ηνπο πνιέηεο, νη νπνένη ζα αλαιϊβνπλ λα πξνζηαηεχζνπλ θαη λα αλαδεέμνπλ ηε ζεκαζέα ηεο ηνπηθφηεηαο, λα κεηαιακπαδεχζνπλ ηελ ηνπηθά γλψζε θαη λα πξνσζάζνπλ ηελ παξϊδνζε θαη ηνλ 45

46 πνιηηηζκφ. Ζ θξϊζε «ζθϋςνπ παγθφζκηα δξϊζε ηνπηθϊ» ηνλέδεη ηελ αλϊγθε γηα ηνπηθά δξϊζε, ψζηε λα ππϊξμεη αθχπληζε θαη ελεξγνπνέεζε ησλ πνιηηψλ κε ζθνπφ λα αμηνπνηεζεέ ε ηνπηθά παξαδνζηαθά γλψζε ηεο θϊζε θνηλφηεηαο θαη ηνπ θϊζε ιανχ. Καη θαζψο ε αλϊγθε γηα κηα αεηθφξν ά βηψζηκε αλϊπηπμε εέλαη κεγϊιε θαη επηηαθηηθά, ε ελεξγνπνέεζε πνιηηψλ ζε ηνπηθφ επέπεδν επηθϋξεη νθϋιε. Αθελφο απνηειεέ ην κϋζν γηα απνηειεζκαηηθφηεξε αλϊπηπμε θαη βειηέσζε ησλ ζπλζεθψλ ζε κηα θνηλσλέα θαη αθεηϋξνπ εμαζθαιέδεη ηηο πξνυπνζϋζεηο γηα κηα θαιχηεξε πνηφηεηα δσάο θαη πξνζηαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο. Αλ ζϋινπκε λα κηιϊκε γηα αεηθφξν αλϊπηπμε ρξεηϊδεηαη ε δηακφξθσζε ελεξγψλ πνιηηψλ ζε ηνπηθφ επέπεδν θαη ε κεηϊβαζε ηεο ζθϋςεο φισλ καο ζε κηα θαζνιηθά βησζηκφηεηα. Γηα ηελ επέηεπμε απηνχ ηνπ ζθνπνχ ρξεηϊδεηαη ε αλαδηακφξθσζε α) ησλ πνιηηηζηηθψλ πιαηζέσλ πνπ θαζνδεγνχλ ηνπο ζεζκνχο, β) ησλ παξαγφλησλ ηεο νηθνλνκέαο θαη γ) ηεο ελεκϋξσζεο θαη ηεο εθπαέδεπζεο (Σδακπεξάο, ΜαηδΪλνο, θ.ϊ., 2015: ). Δλ θαηαθιεέδη, κηα αεηθφξνο αλϊπηπμε κπνξεέ λα επηηεπρζεέ κϋζα ζηα πιαέζηα ηνπηθψλ θνηλσληψλ, αλ νη ζηϊζεηο θαη νη ζπκπεξηθνξϋο ησλ αηφκσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ νκϊδσλ επεξεϊδνπλ ην πηνζεηεκϋλν πξφηππν αλϊπηπμεο. χκθσλα κε ηελ Δπηηξνπά Βηψζηκεο ΑλΪπηπμεο νη βαζηθνέ ζηφρνη γηα ηε δεκηνπξγέα βηψζηκσλ θνηλνηάησλ εέλαη: α) ην πγηϋο πεξηβϊιινλ, β) κηα επεκεξνχζα νηθνλνκέα θαη γ) κηα θνηλσληθά επεκεξέα (ΞαλζΪθνπ, ΥξηζηνδνπιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: ). Γηα ηελ αεηθνξηθά αλϊπηπμε ελφο ηφπνπ ζα πξϋπεη πξψηα λα Ϋρνπλ επηιπζεέ ηνπηθϊ δεηάκαηα, ηα νπνέα ζηελ παξνχζα εξγαζέα εζηηϊδνληαη θπξέσο ζηελ πξνζηαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο, αιιϊ θαη ζηε δηαθχιαμε ηεο πγεέαο ηνπ αλζξψπνπ κϋζα απφ ηηο δηαηξνθηθϋο ηνπ ζπλάζεηεο Σνπηθή Γλώζε θαη δηαηξνθή Σν λεζέ ηεο Κξάηεο Ϋρεη κηα καθξαέσλε παξϊδνζε κε ηνπο θαηνέθνπο ηεο λα Ϋρνπλ αλαπηχμεη ιακπξφ πνιηηηζκφ, φπσο απνθαιχπηεηαη θαη απφ αξραηνινγηθϋο κειϋηεο. Ζ γλψζε ησλ θαηνέθσλ φισλ απηψλ ησλ ρξφλσλ πνπ ην λεζέ θαηνηθεέηαη βξέζθεηαη αθφκε θαη ζάκεξα ζηνπο θαηνέθνπο ηεο Κξάηεο θαη κπνξεέ λα απνηειϋζεη βαζηθφ 46

47 παξϊγνληα αεηθφξνπ αλϊπηπμεο. Ζ απηφρζνλε ηνπηθά γλψζε κπνξεέ λα απνηειϋζεη βαζηθφ παξϊγνληα αλϊπηπμεο ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ. Γηα λα απνζαθεληζηεέ ν φξνο απηφρζνλε ηνπηθά γλψζε αμέδεη λα αλαθεξζνχλ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ πνπ ηελ απνηεινχλ: 1) εέλαη ηνπηθά, 2) εέλαη πξνθνξηθά, 3) εέλαη απνηϋιεζκα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη ησλ εκπεηξηψλ ησλ αλζξψπσλ ηεο θνηλφηεηαο, 4) εέλαη πεξηζζφηεξν εκπεηξηθά παξϊ ζεσξεηηθά γλψζε, 5) εέλαη επαλαιακβαλφκελε θαη αιιϊδεη ζπλερψο, ρσξέο λα εέλαη ην θϊηη ζηαηηθφ, παξϊγεηαη θαη αλαπαξϊγεηαη απφ ηνπο αλζξψπνπο ηεο θνηλφηεηαο, δηακνηξϊδεηαη κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ Ϊιια εέδε γλψζεο, 6) δελ ππϊξρεη ζην ζχλνιν ηεο ζε κηα πεξηνρά ά Ϋλα Ϊηνκν θαη 7) εληνπέδεηαη κϋζα ζηηο επξχηεξεο πνιηηηζηηθϋο παξαδφζεηο (Senanayake, 2006). πλνπηηθϊ, ε απηφρζνλε γλψζε εέλαη ε ηνπηθά γλψζε, ε νπνέα εέλαη κνλαδηθά ζε κηα θνπιηνχξα ά ζε κηα θνηλσλέα. Άιινη φξνη πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα δειψζνπλ ηελ έδηα Ϋλλνηα εέλαη «ηνπηθά γλψζε», «ιατθά γλψζε», «νη Ϊλζξσπνη ηεο γλψζεο», «παξαδνζηαθά ζνθέα» ά «παξαδνζηαθά επηζηάκε». Απηά ε γλψζε Ϋρεη πεξϊζεη απφ γεληϊ ζε γεληϊ, ζπλάζσο απφ ζηφκα ζε ζηφκα θαη απνηϋιεζε ηε βϊζε γηα ηε γεσξγέα, ηελ παξαζθεπά ηξνθέκσλ, ηελ πγεηνλνκηθά πεξέζαιςε, ηελ εθπαέδεπζε, ηε δηαηάξεζε θαη ην επξχ θϊζκα ησλ Ϊιισλ δξαζηεξηνηάησλ πνπ ζηεξέδνπλ ηηο θνηλσλέεο ζε πνιιϊ κϋξε ηνπ θφζκνπ (UNESCO, 2010). Οη McGillivray & Holder (2007), αλαθϋξνπλ φηη ζηελ αξρά 22 ηεο Γηαθάξπμεο ηνπ Ρένπ «νη απηφρζνλεο θαη νη θνηλφηεηεο ηνπο, θαη Ϊιιεο ηνπηθϋο θνηλφηεηεο, δηαδξακαηέδνπλ δσηηθφ ξφιν ζηελ πεξηβαιινληηθά δηαρεέξηζε θαη ηελ ηνπηθά αλϊπηπμε ιφγσ ησλ γλψζεσλ θαη ησλ παξαδνζηαθψλ πξαθηηθψλ ηνπο» (ΞαλζΪθνπ, ΥξηζηνδνπιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: 257). Δθηφο απφ ηελ απηφρζνλε ηνπηθά γλψζε κπνξεέ λα γέλεη θαη αλαθνξϊ ζηηο ηνπηθϋο νηθνινγηθϋο γλψζεηο (local ecological knowledge), νη νπνέεο ζχκθσλα κε ηνπο Olsson & Folke (2001) εέλαη νη «γλψζεηο πνπ Ϋρεη κηα ζπγθεθξηκϋλε νκϊδα αλζξψπσλ γηα ην ηνπηθφ ηνπο νηθνζχζηεκα». Οη ηνπηθϋο νηθνινγηθϋο γλψζεηο κπνξνχλ λα εξκελεπζνχλ σο Ϋλα ζπλνλζχιεπκα επηζηεκνληθψλ γλψζεσλ θαη γλψζεσλ πνπ βαζέδνληαη ζηηο παξαηεξάζεηο θαη εκπεηξέεο ησλ θαηνέθσλ απφ ηε θχζε πνπ καο πεξηβϊιιεη (Παπαβαζηιεένπ, φ.π.: 596). Ζ θξεηηθά δηαηξνθά ζε ζπλδπαζκφ θαζψο θαη ζε Ϊκεζε αιιειεμϊξηεζε κε ηα θπηνθϊξκαθα, ηα ιηπϊζκαηα, ηα βηνινγηθϊ πξντφληα, ηε βηνπνηθηιφηεηα θαη ηα γελεηηθψο 47

48 ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα θαζέζηαηαη ζε Ϋλα ζπιιάβδελ πεξηβαιινληηθφ ζϋκα. Ζ βηψζηκε αλϊπηπμε γηα ηελ πεξηνρά ηεο Κξάηεο ζα πξϋπεη λα ζηεξηρζεέ ζηελ ηνπηθά γλψζε πνπ ζρεηέδεηαη κε ηε γεσξγέα, ηελ θηελνηξνθέα, ηε δαζνθνκέα, ηελ θξεηηθά δηαηξνθά (ηνπηθϊ πξντφληα), ηηο ηνπηθϋο παξαδνζηαθϋο κνξθϋο έαζεο θαη ζεξαπεέαο, ηηο γλψζεηο γηα ηε ρξάζε θπηψλ, βνηϊλσλ θαη ηακϊησλ, γεηεηϋο θαη γηαηξνζφθηα αιιϊ θαη ηε ιατθά παξϊδνζε θαη ηνλ πνιηηηζκφ κε ηηο πξνθνξηθϋο παξαδφζεηο. Καζέζηαηαη πνιχ ζεκαληηθφ λα κε ραζεέ ε πινχζηα θιεξνλνκηϊ ηεο Κξάηεο θαη ησλ αλζξψπσλ ηεο πνπ αλαδεηθλχεηαη θαη γέλεηαη γλσζηά παγθνζκέσο, κϋζσ ηεο δηαηξνθάο ησλ θαηνέθσλ ηεο, ηεο γλσζηάο θξεηηθάο δηαηξνθάο. Δπέζεο, ε ηνπηθά γλψζε κπνξεέ λα ζπκβϊιιεη ζηε βηψζηκε αλϊπηπμε ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ θνηλνηάησλ ηεο Κξάηεο κϋζα απφ ηνλ ηξφπν πνπ θαιιηεξγνχληαη θαη παξϊγνληαη φια εθεέλα ηα ηνπηθϊ πξντφληα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ θξεηηθά θνπδέλα, αιιϊ θαη ζηε δηακφξθσζε πνιηηψλ ελεξγψλ πνπ ζα ιϊβνπλ ην ξφιν ηνπ κεζνιαβεηά γηα ηε κεηϊδνζε θαη δηϊδνζε ηεο αμέαο ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο, αιιϊ θαη ηεο γλψζεο ησλ πιηθψλ, ησλ ηνπηθψλ παξαδνζηαθψλ πξντφλησλ πνπ θαιιηεξγνχληαη ζην λεζέ θαη ρξεζηκνπνηνχληαη θαζψο θαη ζην ζπλδπαζκφ ησλ γεχζεσλ αιιϊ θαη ζηελ ηζηνξέα ησλ πηϊησλ πνπ Ϋρεη δεκηνπξγεζεέ κε ην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ. Καζνξηζηηθφ ξφιν Ϋρεη ε Δθπαέδεπζε γηα ηελ Αεηθφξν ΑλΪπηπμε, ε νπνέα ζχκθσλα κε ηελ Unesco (2005) ρξεζηκνπνηεέ ηελ ηνπηθά γλψζε γηα ηε ρισξέδα, ηελ παλέδα θαη γηα ηηο αεηθφξεο γεσξγηθϋο πξαθηηθϋο. Τπνζηεξέδεη πξαθηηθϋο θαη παξαδφζεηο πνπ ζπκβϊιινπλ ζηελ αεηθνξέα, αλαγλσξέδεη θαη εξγϊδεηαη κε ηηο δηαθνξεηηθϋο πνιηηηζηηθϋο πξνζεγγέζεηο ηεο θχζεο, ηελ θνηλσλέαο αιιϊ θαη ηνπ θφζκνπ γεληθϊ (Παπαβαζηιεένπ, φ.π.: 603). ΔπνκΫλσο, ε ηνπηθά παξϊδνζε θαη ε εκπεηξέα ησλ ληφπησλ ραξαθηεξέδεηαη σο Ϋλα ηζρπξφ εξγαιεέν κϊζεζεο πνπ κπνξεέ λα Ϋρνπλ ζηα ρϋξηα ηνπο ηα παηδηϊ, ηα νπνέα κεγαιψλνληαο ζα εέλαη εθνδηαζκϋλνη γηα λα γέλνπλ ελεξγνέ θαη ελεκεξσκϋλνη πνιέηεο ζε ηνπηθϊ ζϋκαηα. 48

49 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4 Ο ΚΡΖΣΗΚΖ ΓΗΑΣΡΟΦΖ 4.1. Ηζηνξηθή αλαδξνκή ηεο θξεηηθήο δηαηξνθήο Αλ επηρεηξάζεη θαλεέο λα αλαθεξζεέ θαη λα αλαιχζεη ηελ θξεηηθά δηαηξνθά, ζέγνπξα ζα νδεγεζεέ ζε Ϋλα καθξχ ηαμέδη ζην βϊζνο ηνπ ρξφλνπ. Οη δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο θϊζε ιανχ εέλαη ην θαηαζηϊιαγκα κηαο πεξηπϋηεηαο πνπ μεθηλϊ εθαηνληϊδεο ρξφληα πξηλ θαη πνπ εέρε ελαγψλην ζηφρν ηελ ηθαλνπνέεζε ησλ θαζεκεξηλψλ αλαγθψλ ζε ηξνθά. Ζ ζεκαληηθφηεηα θαη ε αμέα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο ζα αλαιπζεέ ιεπηνκεξψο παξαθϊησ, σζηφζν αμέδεη θαη πξϋπεη λα γέλεη κηα ηζηνξηθά αλαδξνκά ηεο πνξεέαο ηεο, ε νπνέα αλακθηζβάηεηα Ϋρεη ηηο ξέδεο ηεο ζηελ απψηεξε αξραηφηεηα. Ζ θξεηηθά δηαηξνθά μεθηλϊ λα ππϊξρεη απφ πνιχ παιηϊ, αθφκα θαη πξηλ ηε λενιηζηθά επνρά. Οη αξραένη Κξάηεο, νη γλσζηνέ Μηλσέηεο, θαηαλϊισλαλ ηα έδηα ζρεδφλ πξντφληα πνπ θαηαλαιψλεη ν ζεκεξηλφο Κξεηηθφο, ζχκθσλα κε επξάκαηα πνπ βξϋζεθαλ ζε αξραηνινγηθϋο αλαζθαθϋο. Σα επξάκαηα απηϊ καο πιεξνθνξνχλ φηη θαη νη Μηλσέηεο ρξεζηκνπνηνχζαλ ην ειαηφιαδν, ην νπνέν ην απνζάθεπαλ ζε κεγϊια πηζϊξηα, φπσο απνδεέρζεθε απφ ηηο αλαζθαθϋο ζηα κηλσηθϊ αλϊθηνξα. Δπέζεο, απνδεέρζεθε φηη νη Μηλσέηεο απνζάθεπαλ ζε πηζϊξηα θαη θαηαλϊισλαλ θαη δεκεηξηαθνχο θαξπνχο, κϋιη θαη φζπξηα. Δκπινχηηδαλ ην ηξαπϋδη ηνπο κε αγλφ θξαζέ απφ ηνπο ακπειψλεο ηνπο θαη ςϊξεπαλ ζηε ζϊιαζζα πνπ πεξηϋβαιε ην λεζέ, φπσο θαλεξψλεηαη κϋζα απφ ηα επξάκαηα (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, 2001:27). Ζ χπαξμε εηθνλνγξαθεκϋλσλ καξηπξηψλ καο πιεξνθνξεέ αθφκα, γηα ηνλ πινχζην θφζκν ησλ θξεηηθψλ θπηψλ θαη βνηϊλσλ. ια απηϊ ηα ηνπηθϊ πξντφληα επϋθεξαλ πινχην θαη δχλακε ζηνπο Μηλσέηεο, νη νπνένη άιεγραλ ηε λαπηηιέα θαη ην εκπφξην ζε φιε ηε Μεζφγεην (Renaud, 2001). 49

50 ΦηΪλνληαο ζηα θιαζζηθϊ ρξφληα ε θξεηηθά θνπδέλα δελ παξνπζηϊδεη ζεκαληηθϋο δηαθνξϋο απφ ηηο θνπδέλεο ησλ Ϊιισλ ειιεληθψλ πεξηνρψλ, φπσο καο πιεξνθνξνχλ πεγϋο πνπ αλαθϋξνληαη ζηελ Κξάηε, αιιϊ πξνϋξρνληαη θπξέσο απφ ηελ Αζάλα. Με ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ φκσο νη Κξεηηθνέ εκπινχηηζαλ ηελ θνπδέλα ηνπο κε ηηο ζπλάζεηεο ησλ Ϊιισλ πνιηηηζκψλ πνπ άξζαλ ζε επαθά. Σν λεζέ ππϋζηε αιιεπϊιιειεο θαηαθηάζεηο, νη νπνέεο εθ ησλ πξαγκϊησλ επεξϋαζαλ ηηο γαζηξνλνκηθϋο ζπλάζεηεο. Ζ βπδαληηλά θπξηαξρέα εέλαη εθεέλε πνπ παέδεη θαηαιπηηθφ ξφιν, θαζψο ε θξεηηθά θνπδέλα ζπλεηζϋθεξε ζηε δηακφξθσζε ηεο πεξέθεκεο θνπδέλαο ησλ Βπδαληηλψλ. Υαξαθηεξηζηηθφ ζηνηρεέν εέλαη ε χπαξμε βπδαληηλψλ εδεζκϊησλ πνπ ππϊξρνπλ κϋρξη θαη ζάκεξα ζηελ Κξάηε κε ηελ έδηα ηε βπδαληηλά ηνπο νλνκαζέα, ζχκθσλα κε δηϊθνξεο θηινινγηθϋο πεγϋο. ΜεηΪ ην 1453 πνιινέ βπδαληηλνέ ιφγηνη κεηαθνκέδνπλ ζην ΥΪλδαθα (ηφηε νλνκαζέα ηνπ ζεκεξηλνχ Ζξαθιεένπ) θαη καδέ ηνπο κεηϋθεξαλ θαη ηηο γαζηξνλνκηθϋο ηνπο ζπλάζεηεο απφ ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε. Σελ πεξένδν εθεέλε φκσο ην λεζέ ππϊγεηαη ζηε Γεκνθξαηέα ηεο Δλεηέαο θαη νη ΒελεηζηΪλνη αμησκαηνχρνη πνπ Ϋρνπλ εγθαηαζηαζεέ ζην λεζέ κεηαθϋξνπλ θη εθεέλνη κε ηε ζεηξϊ ηνπο ηηο δηαηξνθηθϋο ηνπο ζπλάζεηεο. Δχθνια ινηπφλ δηαπηζηψλεη θαλεέο πσο ε Κξάηε Ϋγηλε ζεκεέν ζπλϊληεζεο δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη ζπλϊκα δηαθνξεηηθψλ καγεηξηθψλ ζπλεζεηψλ, νη νπνέεο κε ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ ζα αθνκνησζνχλ θαη ζα ζπκβϊιινπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο θξεηηθάο θνπδέλαο. Αθνινπζεέ ε θαηϊθηεζε ηεο Κξάηεο απφ ηνπο Σνχξθνπο (1669), ε νπνέα δελ επεξϋαζε ζρεδφλ θαζφινπ ηελ παξαδνζηαθά θνπδέλα ηνπ λεζηνχ. Ζ επηθξϊηεζε ηνπο ζην λεζέ νδάγεζε ζην λα ρϊζεη ε Κξάηε ηελ εκπνξηθά θαη εμαγσγηθά ηεο δχλακε θαη λα πεξηνξηζηεέ ε νηθνλνκέα ζε θιεηζηά αγξνηηθά. Οη εμειέμεηο απηϋο εέραλ αληέθηππν θαη ζηνλ ηνκϋα ηεο καγεηξηθάο, θαζψο ε θηψρεηα νδάγεζε ηνπο θαηνέθνπο ηνπ λεζηνχ λα ςϊμνπλ εχθνινπο ηξφπνπο δηαηξνθάο. Απηφ φκσο δελ επεξϋαζε νχηε νδάγεζε ζε αιιαγά ηεο βϊζεο ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεηαη απφ ηα πνιχπινθα εδϋζκαηα ησλ ενξηψλ θαη απφ ηε κεγϊιε πνηθηιέα ησλ ιαηξεπηηθψλ ςσκηψλ ηεο Κξάηεο. Ζ αγξνηηθά θνπδέλα ηνπ λεζηνχ Ϋκεηλε αλϋπαθε θαη θαηϊθεξε λα δηαηεξάζεη ηνλ παιαηφ ραξαθηάξα ηεο αθφκα θαη κεηϊ ην 1913 πνπ Ϋγηλε ε Ϋλσζε ηεο Κξάηεο κε ηελ ππφινηπε ΔιιΪδα. Οη κεηϋπεηηα δεθαεηέεο βξέζθνπλ ηελ θξεηηθά θνπδέλα λα ρξεζηκνπνηεέ, σο επέ ην πιεέζηνλ, πξντφληα απφ ηελ ηνπηθά παξαγσγά θαη λα δηαηεξεέ ηνλ επνρηαθφ ηεο ραξαθηάξα ζηε ρξάζε ησλ πξντφλησλ. Αθφκα θαη ηφηε δελ θαηϊθεξαλ νη ζηελϋο επαθϋο 50

51 ηνπ λεζηνχ κε ηελ Αέγππην, ηε ΜηθξΪ Αζέα θαη ηε ΜΫζε Αλαηνιά λα αιινηψζνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο, παξϊ κφλν ζπλϋβαιιαλ λα πξνκεζεπηνχλ νη Κξεηηθνέ Ϊθζνλα κπαραξηθϊ, ηα νπνέα ρξεζηκνπνέεζαλ ζηελ θνπδέλα ηνπο ρσξέο φκσο λα θπξηαξράζνπλ (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π. :27-30). ΦηΪλνληαο ζηε δεθαεηέα ηνπ 1960, ζα ιϋγακε φηη ππξάλα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο απνηεινχζαλ ηα ηξφθηκα απφ θπηηθϋο πεγϋο, ελψ ηα ηξφθηκα δσηθάο πξνϋιεπζεο εέραλ πεξηζζφηεξν πεξηθεξεηαθφ ραξαθηάξα. Οη Κξεηηθνέ ηεο πεξηφδνπ απηάο θαηαλϊισλαλ θξϋζθα θαη απνμεξακϋλα θξνχηα, φζπξηα, ιαραληθϊ, ελδεκηθϊ Ϊγξηα ρφξηα θαη αξσκαηηθϊ θπηϊ, κε επεμεξγαζκϋλα δεκεηξηαθϊ θαη μεξνχο θαξπνχο, ησλ νπνέσλ ηελ θαιιηϋξγεηα επλννχζε ην θιέκα ηεο πεξηνράο. ΓαιαθηνθνκηθΪ πξντφληα θαηαλαιψλνληαλ θαζεκεξηλϊ ζε ρακειϋο Ϋσο κϋηξηεο πνζφηεηεο, ελψ ηα πνπιεξηθϊ θαη ηα ςϊξηα βξηζθφηαλ ζην θξεηηθφ ηξαπϋδη ζε εβδνκαδηαέα βϊζε. Σν θφθθηλν θξϋαο θαηαλαισλφηαλ κφλν ιέγεο θνξϋο κϋζα ζην κάλα. Σε βαζηθά πεγά ιέπνπο ζηε δηαηξνθά εμαθνινπζνχζε λα απνηειεέ ην ειαηφιαδν ζε αληέζεζε κε ηηο ρψξεο ηεο Βφξεηαο Δπξψπεο ζηηο νπνέεο θαηαλαιψλνληαλ θπξέσο δσηθϊ ιέπε. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαηξνθάο ηεο Κξάηεο ην 1960 άηαλ ε κϋηξηα θαηαλϊισζε αιθνφι. Σν θφθθηλν θξαζέ ζπλφδεπε ζπλάζσο ηα γεχκαηα. ΣΫινο, φζνλ αθνξϊ ην επηδφξπην νη Κξεηηθνέ θαηαλϊισλαλ θξϋζθα θξνχηα ά δηϊθνξα παξαδνζηαθϊ γιπθϊ κε βϊζε ην κϋιη (Willett, Sacks et al., 1995) Ζ δηαηξνθή ησλ Κξεηηθώλ ζην πέξαζκα ηνπ ρξόλνπ Οη Κξεηηθνέ δηακφξθσζαλ ην δηαηηνιφγην ηνπο κε ηξφπν επξεκαηηθφ ψζηε λα κελ κϋλεη αλεθκεηϊιιεπην θαλϋλα ηνπηθφ αγαζφ πνπ παξαγφηαλ ζην λεζέ. Οη εηζαγσγϋο κϋρξη θαη ηα κϋζα ηνπ 20νχ αηψλα θϊιππηαλ κηθξϋο κφλν αλϊγθεο ηνπ πιεζπζκνχ, αθνχ νη Κξεηηθνέ θϊιππηαλ ηηο δηαηξνθηθϋο ηνπο αλϊγθεο απφ ηελ ηνπηθά παξαγσγά. Σα θχξηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο εέλαη ε κεησκϋλε θαηαλϊισζε θξϋαηνο, ε απνθιεηζηηθά ρξάζε ειαηνιϊδνπ θαη ε εθκεηϊιιεπζε ηεο πινχζηαο ρισξέδαο ηνπ λεζηνχ. Ζ θαηαλϊισζε ηνπ θξϋαηνο ιακβϊλεη ηειεηνπξγηθφ ραξαθηάξα θαη ζπλδϋεηαη κε ην ζξεζθεπηηθφ ενξηνιφγην (αξλέ- ΠΪζρα, ρνέξνο-υξηζηνχγελλα), ελψ ν ειαηφιαδν, νη ειηϋο, ε εδψδηκε ρισξέδα, ηα 51

52 θξνχηα, νη δεκεηξηαθνέ θαξπνέ θαη ηα φζπξηα απνηεινχλ βαζηθϊ ζπζηαηηθϊ ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο απφ ηα πξντζηνξηθϊ ρξφληα, φπσο δεέρλνπλ θαη ηζηνξηθϊ επξάκαηα. Σν 2001 εθδέδεηαη ην βηβιέν «Κξεηηθά παξαδνζηαθά θνπδέλα. Σν ζαχκα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο» απφ ηνπο Μαξέα & Νέθν ΦηιΪθε, ην νπνέν απνηειεέ παξαθαηαζάθε ηεο ηζηνξέαο θαη ηεο αμέαο ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο. Αληιψληαο πνιχηηκεο πιεξνθνξέεο απφ ην βηβιέν, αθνινπζεέ ε ηζηνξέα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο ζην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ. ΚαηΪ θχξην ιφγν νη παξαδνζηαθϋο ζπληαγϋο ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο δηαζψζεθαλ απφ ζηφκα ζε ζηφκα θαη δελ εέλαη ιέγα ηα θαγεηϊ πνπ ζπλδϋζεθαλ κε νξηζκϋλεο επνρϋο ηνπ ρξφλνπ θαη κε πεξηφδνπο ενξηψλ. Ζ ζχλδεζε απηά κε ηελ νξζφδνμε παξϊδνζε ιεηηνχξγεζε θαηαιπηηθϊ ζηε δηακφξθσζε ησλ δηαηξνθηθψλ ζπλεζεηψλ ησλ Κξεηηθψλ. Σν πξσηλφ κηαο αγξνηηθάο νηθνγϋλεηαο άηαλ αξθεηφ πινχζην θαη απνηειεέην απφ ςσκέ, ειηϋο ηπξέ, ζπϊληα απφ απγϊ θαη απφ θαγεηφ απφ εθεέλν πνπ εέρε πεξηζζϋςεη απφ ηελ πξνεγνχκελε κϋξα. Αθφκα πην πινχζην πξσηλφ γεχνληαλ νη θϊηνηθνη ησλ πφιεσλ, ην νπνέν πεξηεέρε ςσκέ βνπηεγκϋλν ζε ιϊδη ειηϊο, ειηϋο, μεξνχο θαξπνχο θαη θξνχηα. Σν θνιαηζηφ απνηεινχληαλ απφ θξνχηα, ςσκέ, ειηϋο θαη έζσο απφ Ϋλα πνηάξη θφθθηλν θξαζέ. ΚαηΪ θχξην ιφγν ε βϊζε ηεο θξεηηθάο θαζεκεξηλάο θνπδέλαο εέλαη απιά θαη ην θπξέσο γεχκα ιηηφ. Κπξηαξρνχζαλ ηα φζπξηα θαη ηα ιαραληθϊ θαη γεληθϊ θαγεηϊ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα κεηαθεξζνχλ εχθνια ζην ρσξϊθη, ζηνλ ειαηψλα ά ζην ακπϋιη, φπνπ Ϋηξσγε ε αγξνηηθά νηθνγϋλεηα ηεο Κξάηεο. Γηα ην βξαδηλφ ηξαπϋδη πξνηηκνχληαλ θαγεηϊ φπσο ην καγγέξη, ν ρπιφο, νη καθαξνχλεο ζθηνπθηρηϋο, ηα ιαδϊληα θαη ν ρφληξνο. Ζ θξεηηθά θνπδέλα φκσο ζπλδϋζεθε θαη κε ηηο επηηαγϋο ηεο νξζφδνμεο εθθιεζέαο. Τπάξραλ θαη ππϊξρνπλ αθφκα εδϋζκαηα θαη πηϊηα ηα νπνέα θπξηαξρνχλ ζηα γηνξηηλϊ ηξαπϋδηα. ΑλαιπηηθΪ, γηα ηα Υξηζηνχγελλα ην βαζηθϊ Ϋδεζκα άηαλ ην ρνηξηλφ, ην νπνέν ε αγξνηηθά νηθνγϋλεηα ην ζπληεξνχζε κε δηϊθνξνπο ηξφπνπο αθνχ δελ ππάξραλ ςπγεέα. Σν ιηηφ θαζεκεξηλφ ηξαπϋδη ησλ Κξεηηθψλ κεηαηξεπφηαλ ζε πινχζην κε δηϊθνξα ενξηαζηηθϊ εδϋζκαηα γηα ηε κϋξα απηά. Σν ρνηξηλφ καγεηξεπφηαλ βξαζηφ θαη ην ζπλφδεπαλ κε ρφληξν (αιεζκϋλν ζηηϊξη), ελψ ε ηζηιαδηϊ ά περηά, νη ακαζηϋο, ηα ινπθϊληθα θαη ηα απϊθηα ζπκπιάξσλαλ ην γηνξηηλφ ηξαπϋδη. Οη λνηθνθπξϋο δελ παξϋιεηπαλ λα δπκψζνπλ γηα ηελ εκϋξα απηά ην Υξηζηφςσκν, ην νπνέν αθηεξσλφηαλ ζηνλ λενγϋλλεην Υξηζηφ θαη ην νπνέν ην δηαθνζκνχζαλ κε ζρϋδηα εκπλεπζκϋλα απφ ηελ εθθιεζηαζηηθά, ιατθά παξϊδνζε θαη ηελ θαζεκεξηλά δσά. 52

53 Σν πξσηνρξνληϊηηθν ηξαπϋδη πεξηειϊκβαλε αλειιηπψο ηζηιαδηϊ (παξαθϊησ παξαηέζεηαη ε ζπληαγά ηεο) θαη ινπθϊληθα, δελ ππάξρε φκσο θϊπνην θνηλφ θαγεηφ γηα φια ηα ζπέηηα. ΜεξηθΫο λνηθνθπξϋο καγεέξεπαλ ην ρνηξηλφ πνπ εέρε κεέλεη απφ ηα Υξηζηνχγελλα ελψ Ϊιιεο Ϋθηηαρλαλ ζπληαγϋο κε θνηφπνπιν. Ζ παξαδνζηαθά βαζηιφπηηα εέρε ηελ ηηκεηηθά ηεο ζϋζε ζην πξσηνρξνληϊηηθν θξεηηθφ ηξαπϋδη, γεγνλφο πνπ πξνδέδεη νηη άηαλ δηαδεδνκϋλε απφ πνιχ παιηϊ ζηελ Κξάηε. Αθνινπζνχζε ν κάλαο ΗαλνπΪξηνο, φπνπ νη Κξεηηθνέ επϋζηξεθαλ ζηηο θαζεκεξηλϋο δηαηξνθηθϋο ηνπο ζπλάζεηεο θαη ε θαηαλϊισζε ησλ νζπξέσλ απμαλφηαλ Ϋπεηηα απφ ηα πινχζηα ενξηαζηηθϊ ηξαπϋδηα ησλ ΥξηζηνπγΫλλσλ θαη ηεο ΠξσηνρξνληΪο. Σα ξνβέζηα, ηα θνπθηϊ, ηα θαζφιηα, νη παπνχιεο θαη ε θϊβα καγεηξεπφηαλ ηνπιϊρηζηνλ δπν θνξϋο ηελ εβδνκϊδα, ελψ κεγϊιε θαηαλϊισζε γηλφηαλ θαη ζηηο ζαιϊηεο θπξέσο απφ ιϊραλν θαη ζηα Ϊγξηα ρφξηα εέηε σκϊ, εέηε βξαζηϊ. Ζ παξακνλά ησλ Φψησλ Ϋβξηζθε ηνπο Κξεηηθνχο λα κελ ηξψλε ιαδσκϋλν θαγεηφ εμαηηέαο ηεο λεζηεέαο. ε φιν ην λεζέ ηελ εκϋξα εθεέλε καγεέξεπαλ ηα ιεγφκελα παιιεθϊξηα, θσηνπϊπνπδα ά ςαξνθφιπβα. Ζ νλνκαζέα παιιεθϊξηα παξαπϋκπεη ζηα αξραέα ειιεληθϊ ζηα πνιπζπφξηα, θαζψο πξφθεηηαη γηα βξαζκϋλνπο θαξπνχο (θνπθηϊ, θαζφιηα, ξεβέζηα, θαθϋο) ρσξέο ιϊδη. ΜεηΪ ην βξϊζηκν ηνπ ην θαγεηφ παζπαιηδφηαλ κε ςηινθνκκϋλν Ϊλεζν ά κατληαλφ θαη θξεκκχδη. Ζ ζξεπηηθά ηνπ αμέα άηαλ πνιχ κεγϊιε θαη νη θξεηηθνέ ην καγεέξεπαλ θη Ϊιιεο κϋξεο ηνπ ρξφλνπ κε ηε δηαθνξϊ φηη πξφζζεηαλ σκφ ιϊδη. Ο κάλαο ΦεβξνπΪξηνο πεξηειϊκβαλε ηηο πεξηζζφηεξεο θνξϋο ηε γηνξηά ηεο ΑπνθξηΪο, κηα μερσξηζηά γηνξηά θαηϊ ηε δηϊξθεηα ηεο νπνέαο γηλφηαλ κεγϊιε θαηαλϊισζε θξϋαηνο ζε θϊζε ζπέηη πνπ πξνεξρφηαλ απφ πξψηκα εξέθηα, απφ ζηεέξα αηγνπξφβαηα (δπγνχξηα), απφ γνπξνχληα θαη απφ πνπιεξηθϊ. Σν θξϋαο ζπλνδεπφηαλ εέηε απφ κπϊκηεο πνπ δηαηεξνχζαλ απνμεξακϋλεο απφ ην θαινθαέξη, εέηε ςελφηαλ ζηνπο θνχξλνπο (ςεηφ) ά ζηα θϊξβνπλα ηεο παξαζηηϊο (νθηφ). ην απνθξηϊηηθν ηξαπϋδη φκσο θπξηαξρνχζε ν γλσζηφο ηδνπιακϊο πνπ γηλφηαλ κε ξχδη, ζπθψηη θαη ζηαθέδεο. Απαξαέηεην Ϋδεζκα γηα ην απνθξηϊηηθν ηξαπϋδη άηαλ θαη νη πέηεο (ζαξηθφπηηεο, αγλφπηηεο, πέηεο κε γιπθηϊ ά μηλά κπδάζξα) θπξέσο ηελ Κπξηαθά ηεο Σπξηλάο θαη ζηηο δπηηθϋο πεξηνρϋο ηνπ λεζηνχ εηνηκϊδνληαλ ηα ιεγφκελα κπνπξϋθηα. ΚΪπσο Ϋηζη ρσξέο ηελ θαηαλϊισζε θξϋαηνο Ϊξρηδε ε πξνεηνηκαζέα γηα ηε λεζηεέα κε ην κϊδεκα ησλ 53

54 ρνριηψλ, ην μεπέθξηζκα ησλ ινππηληψλ θαη κε ηε εηνηκαζέα ησλ ειηψλ ψζηε λα εέλαη φια Ϋηνηκα γηα ην ζαξαθνζηηαλφ ηξαπϋδη. ΚαηΪ ηελ πεξένδν ηεο λεζηεέαο ην ιϊδη άηαλ επηηξεπηφ εθηφο απφ ΣεηΪξηε θαη Παξαζθεπά πνπ απαγνξεπφηαλ απφ ηε ζξεζθεέα. Οη ρνριηνέ άηαλ κπνξνχκε λα πνχκε ην θπξέαξρν πηϊην ηεο αξαθνζηάο γηα ην νπνέν νη Κξεηηθνέ εέραλ θξνληέζεη λα επηλνάζνπλ πνιινχο ηξφπνπο καγεηξϋκαηνο φπσο κε ρφξηα, κε ξχδη, κε αιεζκϋλν ζηηϊξη, κε παηϊηεο, κπνπκπνπξηζηνέ ά ζηα θϊξβνπλα νθηνέ. ζνλ αθνξϊ ηα θεξϊζκαηα νη λνηθνθπξϋο θξφληηδαλ λα ππϊξρνπλ θη απηϊ πϊλσ ζην θξεηηθφ λεζηέζηκν ηξαπϋδη. Οη ζπθνκϊτδεο, νη απηδφθνππεο, νη ζηαθέδεο κε ηα θαξχδηα θαη ηα ακχγδαια θαη ηα ιαδεξϊ θνπινπξϊθηα άηαλ κεξηθϊ απφ απηϊ. Ζ γηνξηά ηεο 25 εο Μαξηένπ βξέζθεη ηνπο Κξεηηθνχο λα ηε γηνξηϊδνπλ κε μερσξηζηφ ηξφπν. Ζ λεζηεέα ηεο ΜεγΪιεο αξαθνζηάο δηαθφπηνληαλ γηα ηε κϋξα απηά. Οη Κξεηηθνέ γηφξηαδαλ ηελ Ϋλαξμε ηεο επαλϊζηαζεο ηνπ 1821 αθφκα θη φηαλ άηαλ ππφδνπινη ζηνπο Σνχξθνπο. Γηα ηε κϋξα απηά καγεέξεπαλ ςϊξη θαζψο ε επνρά άηαλ θαιά γηα αιηεέα, ρσξέο λα ππϊξρεη θϊπνηνο θνηλφο ηξφπνο καγεηξϋκαηνο (θαθαβηϊ, ζηα θϊξβνπλα ά ζην θνχξλν άηαλ κεξηθνέ ηξφπνη καγεηξϋκαηνο). ηα κϋξε πνπ άηαλ καθξηϊ απφ ηε ζϊιαζζα καγεέξεπαλ ην γλσζηφ θησρνγηϊλλε δειαδά ηνλ παζηφ κπαθαιηϊξν, ηνλ νπνέν καγεέξεπαλ κε φζπξηα, κε ρφξηα, κε ιαραληθϊ, κε ξχδη θιπ. πλϋρεηα εέρε ε ΜεγΪιε ΔβδνκΪδα θαηϊ ηε δηϊξθεηα ηεο νπνέαο ε δηαηξνθά ησλ Κξεηηθψλ άηαλ πεξηζζφηεξν ιηηά θαη ζθιεξά απφ θϊζε Ϊιιε θνξϊ αθνινπζψληαο ην πλεχκα ησλ εκεξψλ γηα κεγϊιε λεζηεέα θαη πεξηζπιινγά γηα ην ζεέν δξϊκα. Έηξσγαλ σκϊ ρφξηα, ιαραληθϊ, ρισξϊ θνπθηϊ κε αγθηλϊξεο ά ρνριηνχο θαη ςσκέ κε ειηϋο. Σε ΜεγΪιε Παξαζθεπά δελ Ϋηξσγαλ ζρεδφλ ηέπνηα, ελψ ην ΜεγΪιν Ϊββαην εηνέκαδαλ ην αξλέ γηα ην ΠΪζρα. Σε λχρηα ηνπ ΜεγΪινπ αββϊηνπ θαη κεηϊ ην Υξηζηφο ΑλΫζηε γηλφηαλ ην ιακπξηϊηηθν ηξαπϋδη, ην νπνέν άηαλ πινχζην ζε γεχζεηο θαη εδϋζκαηα φπσο καγεηξέηζα, γαξδνχκηα, θνθνξϋηζη, ςεηφ ά νθηφ θξϋαο θαη θξεαηφπηηεο. Αμέδεη λα ζεκεησζεέ φηη ε καγεηξέηζα ζεσξεέηαη Ϋλα μελφθεξην Ϋδεζκα απφ Ϊιιεο πεξηνρϋο ηνπ ειιεληθνχ ρψξνπ θαη δελ ζπκπεξηιακβαλφηαλ ζηελ ιατθά θνπδέλα ηνπ λεζηνχ. Ζ Κπξηαθά ηεο Λακπξάο βξέζθεη ζην ηξαπϋδη ησλ Κξεηηθψλ λα θπξηαξρεέ ην αγθηλαξϊην, δειαδά βξαζηφ αξλέ κε αγθηλϊξεο θαη απγνιϋκνλν. ΑιιΪ θαη ην αξλέ ζηε ζνχβια άηαλ ζπλεζηζκϋλν ιακπξηϊηηθν θαγεηφ ηεο θξεηηθάο ππαέζξνπ. ηα ΥαληΪ νη λνηθνθπξϋο Ϋθηηαρλαλ θξεαηφηνπξηεο θαη θξεαηφπηηεο απφ παξαδνζηαθϊ ηνπηθϊ πξντφληα. 54

55 Καζψο Ϋκπαηλε ε Άλνημε, ε δηαηξνθά ησλ Κξεηηθψλ πξνζαξκνδφηαλ θαη ζηα εθϊζηνηε πξντφληα ηεο επνράο. ΝηνικαδΪθηα απφ ηα δξνζεξϊ θχιια πνπ Ϋβγαηλαλ ζηα ακπϋιηα γεκέδνληαλ κε αιεζκϋλν ζηηϊξη ζηα παιηϊ ρξφληα θαη κε ξχδη ά θηκϊ αξγφηεξα θαη νη βιαζηνέ γηλφηαλ βξαζηνέ κε ηηο παηϊηεο ά κε ιαγφ ζε θϊπνηεο πεξηνρϋο ηνπ λεζηνχ. Δπέζεο, ην αλνημηϊηηθν ηξαπϋδη ησλ Κξεηηθψλ πεξηειϊκβαλε ρνξηαξηθϊ θαη ςϊξηα. Σα μεξϊ φζπξηα ηνπ ρεηκψλα αληηθαζηζηνχζαλ ηα ρισξϊ θνπθηϊ, ν ρισξφο αξαθϊο, ηα δξνζεξϊ θαζνιϊθηα θαη ηα θξϋζθα ξνβέζηα. Σελ εκϋξα ηεο ΠξσηνκαγηΪο ε θξεηηθά νηθνγϋλεηα γεπφηαλ Ϋλα παξαδνζηαθφ γιχθηζκα, ην νπνέν ιεγφηαλ ζαξαληαδϋληξη ά ζαξαληαβφηαλν. Οη λνηθνθπξϋο κϊδεπαλ βιαζηνχο ά θχιια απφ ζαξϊληα δηαθνξεηηθϊ θπηϊ ά βφηαλα ηεο Κξάηεο, ηα Ϋβαδαλ ζε κηα πάιηλε ιεθϊλε, πξφζζεηαλ κϋιη θαη γϊια θαη ηα Ϊθελαλ φιε λχρηα ζηε ζηϋγε ηνπ ζπηηηνχ. Σν μεκϋξσκα ηεο ΠξσηνκαγηΪο Ϋβξηζθε ην γιχθηζκα Ϋηνηκν λα θαγσζεέ απφ φιε ηελ νηθνγϋλεηα. Σν θαινθαέξη ζεσξεέηαη επνρά κε κεγϊιε πνηθηιέα γηα ην θξεηηθφ ηξαπϋδη. Σα ρφξηα Ϋρνπλ θπξέαξρε ζϋζε θαη απηά ηελ επνρά αιιϊ εέλαη θαιιηεξγάζηκα φπσο ν ζηχθλνο ά ζηξνχθηγγαο, ηα βιέηα θαη ε γιηζηξέδα. Σελ πνηθηιέα ησλ ηξνθψλ ηελ θαινθαηξηλά πεξένδν εκπινπηέδνπλ ηα θεπεπηηθϊ φπσο ηα θνινθχζηα, νη κειηηδϊλεο, νη πηπεξηϋο ηα νπνέα καγεηξεχνληαλ κε δηϊθνξνπο ηξφπνπο. ΠηΪηα φπσο νη ληνικϊδεο κε αλζνχο, ε ζηξαπαηζϊδα (ληνκϊηα κε απγϊ θαη θξεκκχδη) θαη ε βξαζηά ζαιϊηα (βξαζκϋλε παηϊηα, απγϊ κε θξϋζθα ιαραληθϊ θαη ρφξηα) άηαλ ραξαθηεξηζηηθϊ πηϊηα πνπ ζεξβέξνληαλ ην θαινθαέξη ζηελ Κξάηε. Σν θξϋαο Ϋθαλε ηελ εκθϊληζε ηνπ ζηηο κεγϊιεο ενξηϋο ηνπ θαινθαηξηνχ φπσο άηαλ ε ενξηά ηεο Αγέαο Μαξέλαο, ηεο Αγέαο Παξαζθεπάο, ηνπ Αγένπ Παληειεάκνλα θαη ηνπ Πξνθάηε Ζιέα. Απφ 1 ε Απγνχζηνπ μεθηλϊεη ε λεζηεέα ηνπ Γεθαπεληαχγνπζηνπ κε ηελ ηξνθά ησλ Κξεηηθψλ λα εέλαη ιηηά. Ρχδη, ρφληξνο, θεπεπηηθϊ θαη θξνχηα επνράο, ζαιαζζηλϊ θαη ρνριηνέ απαξηέδνπλ ην λεζηέζηκν ηξαπϋδη. Ζ κϋξα ηνπ Γεθαπεληαχγνπζηνπ γηνξηϊδεηαη κε ηελ θαηαλϊισζε θξϋαηνο νθηνχ, ςεηνχ ά θνθθηληζηνχ κε ηηο θξϋζθεο ληνκϊηεο επνράο πνπ επδνθηκνχζαλ ηελ επνρά εθεέλε. ΣΫινο, ην θαινθαέξη δηαδερφηαλ ην θζηλφπσξν θαη Ϋθεξλε αιιαγϋο ζηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ησλ Κξεηηθψλ. Σα θεπεπηηθϊ ιηγφζηεπαλ ζηνπο θάπνπο θαη νη λνηθνθπξϋο κϊδεπαλ ηα ηειεπηαέα θνινθχζηα, θαζφιηα θαη ηηο ηειεπηαέεο κειηηδϊλεο θαη ηα καγεέξεπαλ φια καδέ. Σν θαγεηφ νλνκϊδεηαη ζνθαγϊδα ά ζπκπεζεξηφ ζηε δπηηθά Κξάηε. Σν θξνχηα πνπ ππάξραλ ζε αθζνλέα ηελ επνρά ηνπ θζηλνπψξνπ θαη θαηαλϊισλαλ νη 55

56 Κξεηηθνέ άηαλ ζχθα, ζηαθχιηα, θπδψληα, αριϊδηα, κάια, ξφδηα θ.α. Με ηα θξνχηα απηϊ Ϋθηηαρλαλ θαη καξκειϊδεο, πεηηκϋδη, ζηαθέδεο, μεξϊ ζχθα θαη γιπθϊ ηνπ θνπηαιηνχ. Με ηα ζηαθχιηα Ϋθαλαλ επέζεο ηε ιεγφκελε κνπζηαιεπξηϊ πνπ ηελ Ϋηξσγαλ ά ηελ μϋξαηλαλ ζηνλ άιην γηα λα θηηϊμνπλ ηα θηνθηϋξηα. Σν ρεηκψλα ηα ιαραληθϊ αθζνλνχλ θαη νη Κξεηηθνέ δελ ηα Ϊθεζαλ αλεθκεηϊιιεπηα. Σν ζϋιηλν θαη ην πξϊζν ην καγεέξεπαλ νη λνηθνθπξϋο κε πνιινχο θαη δηϊθνξνπο ηξφπνπο. Σν ιϊραλν γηλφηαλ θνθθηληζηφ ά ιαραλνληνικϊδεο θαη ην θνπλνππέδη βξαζηφ ά κε ληνκϊηα. ηηο 26 Οθησβξένπ, ηελ εκϋξα ηνπ Αγένπ Γεκεηξένπ, ζε φζεο πεξηνρϋο ππάξρε λαφο αθηεξσκϋλνο ζηνλ Άγην, καγεέξεπαλ θξϋαο. Ζ γηνξηά ηνπ Αγένπ Φηιέππνπ γηνξηαδφηαλ απφ ηνπο θξεηηθνχο αγξφηεο κε ιέγν θξαζέ παξαπϊλσ. Ζ λνηθνθπξϊ ηηκϊ ηνλ Ϊγην ηεο αγξνηηϊο κε ιέγεο κπδεζξφπηηεο ά κε θϊπνην Ϊιιν θαγεηφ κε ηπξνθνκηθϊ. ηηο 30 Ννεκβξένπ ε γηνξηά ηνπ Αγένπ ΑλδξΫα επηβϊιιεη, φπσο ιϋλε θαη νη δνμαζέεο, λα ηεγαλέζεη ην ηεγϊλη θϊπνην θαγεηφ αιιηψο ζα ηξππάζεη Ση πεξηιακβάλεη ε θξεηηθή δηαηξνθή Ζ ζχγρξνλε δηαηηνινγέα δηαπέζησζε πσο νη θϊηνηθνη ηνπ λεζηνχ ηεο Κξάηεο Ϋρνπλ ηνπο κηθξφηεξνπο δεέθηεο ζλεζηκφηεηαο ζε παγθφζκηα θιέκαθα απφ θαξδηαγγεηαθϊ λνζάκαηα θαη θαξθέλνπο θαη αλαδάηεζε πνηεο ηξνθϋο πεξηιακβϊλεη ε δηαηξνθά απηά. Σν κπζηηθφ ηεο θαιάο πγεέαο θαη ηεο καθξνδσέαο εέλαη απιφ γηα ηνπο Κξεηηθνχο πνπ ηξψλε φηη παξϊγεη ε πινχζηα γε ηνπο. Αθφκα θαη ζάκεξα ν αγξνηηθφο πιεζπζκφο εμαθνινπζεέ λα αμηνπνηεέ ηε θχζε θαη ηα πξντφληα ηεο, πνπ απνηεινχλ ηε βϊζε ηεο πεξέθεκεο θξεηηθάο παξαδνζηαθάο θνπδέλαο. Σα ηειεπηαέα ρξφληα αλαπηχζζνληαη νη βηνθαιιηϋξγεηεο ιφγσ ησλ επλντθψλ θιηκαηνινγηθψλ ζπλζεθψλ. Φξνχηα, ιαραληθϊ, ρφξηα, θεπεπηηθϊ, φζπξηα, ηπξηϊ θαη ςσκέ. Σα αξσκαηηθϊ θπηϊ θπξηαξρνχλ θαη δέλνπλ κηα ηδηαέηεξε γεχζε ζηα θαγεηϊ. Οη λνηθνθπξϋο ηεο Κξάηεο παξαζθεπϊδνπλ γιπθέζκαηα κε κϋιη θαη πεηηκϋδη θαη ην θαιφ θξεηηθφ θξαζέ ζπλνδεχεη θϊζε γεχκα (Δκκαλνπειέδνπ, 2015). 56

57 Διηά- Διαηόιαδν Οη ειηϋο θαη ην ειαηφιαδν απνηεινχλ αθξνγσληαέν ιέζν ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο θαη ηεο θξεηηθάο καθξνδσέαο φπσο Ϋρνπλ αλαδεέμεη Ϋξεπλεο. ηελ Κξάηε παξϊγεηαη εμαηξεηηθάο πνηφηεηαο ειαηφιαδν θαη ηα πξντφληα ηεο ειηϊο εέλαη δηεζλψο αλαγλσξηζκϋλα. Ξεθηλψληαο απφ ηελ ειηϊ αμέδεη λα αλαθϋξνπκε νηη εέλαη απφ ηα αξραηφηεξα θαιιηεξγνχκελα δϋληξα ζηνλ θφζκν, θαζψο ε θαιιηϋξγεηϊ ηεο ρξνλνινγεέηαη 6000 ά θαη πεξηζζφηεξα ρξφληα πξηλ. χκθσλα κε θϊπνηεο καξηπξέεο ε ειηϊ πξνϋξρεηαη απφ ηελ Αθξηθά (Αβεζζπλέα- Αέγππην). ΚΪπνηνη ππνζηεξέδνπλ φηη ε ειηϊ απφ ηελ Βφξεηα πξέα, δηαδφζεθε αξρηθϊ ζηα ΔιιεληθΪ λεζηϊ θαη ζηελ Ζπεηξσηηθά ΔιιΪδα θαη ην 600 π.υ ζηελ Ηηαιέα, ζηε ηθειέα, ζηε αξδελέα θαη ζηηο ππφινηπεο ΜεζνγεηαθΫο ρψξεο. Δηδηθφηεξα ζηε ιεθϊλε ηεο Μεζνγεένπ, ε ειηϊ απνηειεέ ηε βαζηθφηεξε θαιιηϋξγεηα απφ ηελ αξραηφηεηα Ϋσο ζάκεξα. Ζ επηξξνά ηεο ζηελ εμϋιημε ηνπ πνιηηηζκνχ άηαλ κεγϊιε θαη ε ζχλδεζά ηεο κε ηε δηαηξνθά ζηελά. Οη Αξραένη Έιιελεο ζεσξνχζαλ εμαηξεηηθϊ ζεκαληηθά ηελ θαιιηϋξγεηα ηεο ειηϊο. Απφδεημε γη απηφ άηαλ νη εηδηθνέ λφκνη ηνπ φισλα, ζχκθσλα κε ηνπο νπνένπο παξαθηλνχληαλ, φζνη ζπνχδαδαλ γεσπνλέα, λα δέλνπλ ηδηαέηεξε πξνζνρά θαη βαξχηεηα ζηελ ειαηνθαιιηϋξγεηα. Σφζν ην δϋληξν, φζν θαη ηα πξντφληα ηνπ ζπλδϋνληαλ κε φιεο ηηο πηπρϋο ηεο θαζεκεξηλάο δσάο ησλ αξραέσλ Διιάλσλ, φπσο ε δηαηξνθά, ε ζξεζθεέα, ν δηϊθνζκνο αγγεέσλ, ηνέρσλ, θνζκεκϊησλ θαη Ϊιισλ εηδψλ. Γηα ηνπο αξραένπο Έιιελεο ε ειηϊ απνηεινχζε ζχκβνιν εηξάλεο, ζνθέαο θαη λέθεο. Γη απηφ ην ιφγν Ϊιισζηε νη ληθεηϋο ησλ Οιπκπηαθψλ αγψλσλ ζηεθαλψλνληαλ κε θιαδέ αγξηειηϊο, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη ηελ αμέα πνπ απϋδηδαλ ζε απηφ ην δϋληξν. κσο θαη ζηελ θιαζηθά Αζάλα ε αμέα ηνπ ειαηνιϊδνπ θαέλεηαη απφ ην γεγνλφο φηη νη ληθεηϋο ησλ Παλαζελατθψλ αγψλσλ απνθηνχζαλ, σο βξαβεέν, ηα δηθαηψκαηα εμαγσγάο ηνπ (ΦηιΪθεο, 2003:98,99). ΚαηΪ ηα πξντζηνξηθϊ ρξφληα ν θϊηνηθνο ησλ κεζνγεηαθψλ πεξηνρψλ, φπνπ εέρε εμαπισζεέ ε θαιιηϋξγεηα ηεο ειηϊο, απνθϊζηζε φηη δε κπνξεέ λα αξθεζηεέ κφλν ζηελ ηπραέα αλεχξεζε ηνπ ειαηνθϊξπνπ ά ζηελ παξαγσγά ειαηνιϊδνπ θαη Ϋηζη αλαδάηεζε Ϋλα 57

58 ηξφπν γηα ζπζηεκαηηθϋο θαιιηϋξγεηεο ειαηφδεληξσλ. ΟξγΪλσζε ινηπφλ ηελ παξαγσγά ηνπ ειαηνθϊξπνπ θαη ηνπ ειαηνιϊδνπ εέηε κε ηε δεκηνπξγέα ειαηνθχησλ, εέηε εμεκεξψλνληαο ην σο ηφηε Ϊγξην θαη απηνθπϋο ειαηφδεληξν. Ζ δηαδηθαζέα απηά ζαθψο ρξεηϊζηεθε πνιιϊ ρξφληα θαη πνιιά επηκνλά γηα λα επηηεπρζεέ. Ζ πεξηνρά ζηελ νπνέα εηθϊδεηαη φηη μεθέλεζε ε ζπζηεκαηνπνέεζε ηεο θαιιηϋξγεηαο ηεο ειηϊο άηαλ ε Κξάηε θαη ζχκθσλα κε ηνλ ΓΪιιν εξεπλεηά Paul Faure: «ηνπο ρσξηθνχο ηεο Μεγαινλάζνπ αλάθεη ε ηηκά φηη κεηακφξθσζαλ ηηο αγξηειηϋο ζε θαιιηεξγεκϋλα δϋληξα» (ΦηιΪθε, ΦηιΪθεο, θ.ϊ., 2003: 23). Υσξέο ακθηβνιέα ε ζπζηεκαηηθά θαιιηϋξγεηα ηεο ειηϊο εέρε θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ αλϊπηπμε ηνπ κηλσηθνχ πνιηηηζκνχ πνπ αλαπηχρζεθε ζην λεζέ. Δηθφλεο ειαηνδϋληξσλ, νη νπνέεο βξϋζεθαλ ζην παιϊηη ηεο Κλσζνχ, δεέρλνπλ φηη νη Ϊλζξσπνη ηεο επνράο εθεέλεο Ϋηξσγαλ ηηο ειηϋο θαη ρξεζηκνπνηνχζαλ ην ιϊδη γηα ην θαγεηφ ηνπο, αιιϊ θαη σο θαχζηκε χιε ζηνπο ιχρλνπο. Αθφκα θαη ζάκεξα ζε κηα επέζθεςε καο ζηελ Αξραέα Κλσζφ θαη ζηελ Φαηζηφ ζα κπνξϋζνπκε λα παξαηεξάζνπκε ηα κεγϊια πάιηλα δνρεέα (πηζϊξηα) φπνπ απνζεθεπφηαλ ηα ιϊδη ηελ επνρά εθεέλε. ηα αλϊθηνξα ηεο αξραέαο Φαηζηνχ ζψδνληαη αθφκα θαη ζάκεξα ηκάκαηα ελφο ππνηππψδνπο ειαηνπξγεένπ. Οη αξραηνιφγνη πηζηεχνπλ φηη ν πινχηνο θαη ε νηθνλνκηθά Ϊλζεζε θαηϊ ηε Μηλσηθά επνρά (3500π.Υ-1000π.Υ), νθεέινληαη ζην εκπφξην ηνπ Κξεηηθνχ ειαηνιϊδνπ (ΚπξηηζΪθεο, 2007). ην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ, ε Κξάηε ηεο θιαζζηθάο επνράο, ηεο ειιεληζηηθάο θαη ησλ ξσκατθψλ ρξφλσλ θαέλεηαη λα Ϋρεη απμεκϋλε ειαηνπαξαγσγά κε ην ιϊδη λα απνηειεέ Ϋλα απφ ηα θπξηφηεξα εμαγψγηκα πξντφληα ηνπ λεζηνχ πξνο ηελ Αέγππην. ΚαηΪ ηα ξσκατθϊ ρξφληα, ην ειαηφιαδν παξαγφηαλ ζε κεγϊιεο πνζφηεηεο θαη ππάξραλ δηϊζπαξηα πϋηξηλα εξγαζηάξηα Ϋθζιηςεο ηεο ειηϊο. ηα βπδαληηλϊ ρξφληα, ζηελ Κξάηε ε παξαγσγά ηνπ ιαδηνχ κεηψζεθε, ελψ θαη ζηελ πεξένδν ηεο Δλεηνθξαηέαο παξαηεξεέηαη θϊκςε. Οη Κξεηηθνέ παξϊγνπλ ειαηφιαδν γηα ηε δηαηξνθά ηνπο θαη κφλν θαη γηα κηθξϋο εμαγσγϋο. Οη αξρϋο ηνπ 16 νπ αηψλα βξέζθνπλ ηελ Κξάηε λα κελ εμϊγεη θαζφινπ ιϊδη, γεγνλφο πνπ θαέλεηαη απφ ηνπο εκπνξηθνχο θαηαιφγνπο ηεο επνράο, αληέζεηα λα εηζϊγεη. Ζ αληέδξαζε άηαλ Ϊκεζε, ην 1589, απφ ηνλ Γεληθφ Πξνβιεπηά Κξάηεο Zuanne Mocenigo, ν νπνένο Ϋθαλε ιφγν γηα ζπζηεκαηηθά θαιιηϋξγεηα ειαηφδεληξσλ. Οη Δλεηνέ θπξέαξρνη Ϋπξεπε λα εληζρχζνπλ ηελ θαιιηϋξγεηα ηεο ειηϊο ζηελ Κξάηε. Ζ ρξάζε ηνπ ειαηνιϊδνπ απφ ηνπο ιανχο ηεο Μεζνγεένπ γηα ηε δηαηξνθά ηνπο αχμεζε ηελ ειαηνθαιιηϋξγεηα ζε πνιιϋο 58

59 ρψξεο ηεο θαη νη Ϋκπνξνη ζηξϊθεθαλ θαη πξνο ηελ Κξάηε (ΦηιΪθε, ΦηιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: 64). άκεξα ζηελ Κξάηε ππϊξρεη Ϋλαο πιεζπζκφο απφ ειαηφδεληξα πϊλσ απφ , ηα νπνέα θαιιηεξγνχληαη κε πνιιά αγϊπε θαη θξνληέδα θαη θαιχπηνπλ ηηο αλϊγθεο ηνπ ηνπηθνχ πιεζπζκνχ αιιϊ θαη ηηο εμαγσγϋο ζην εμσηεξηθφ (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: 24). Ζ κεγϊιε ειηνθϊλεηα, ν άπηνο ρεηκψλαο, ην δξνζεξφ θαινθαέξη, ην νξεηλφ θαη ινθψδεο αλϊγιπθν ηνπ εδϊθνπο, ε θπζηθά γνληκφηεηα εδαθψλ, ην θαζαξφ αηκνζθαηξηθφ πεξηβϊιινλ απνηεινχλ Ϊξηζηεο εδαθνθιηκαηηθϋο ζπλζάθεο ηεο θξεηηθάο γεο, θϊησ απφ ηηο νπνέεο παξϊγεηαη ην ειαηφιαδν. εκαληηθά εέλαη θαη ε ζπκβνιά απφ ειαηνπαξαγσγνχο πνπ Ϋρνπλ ζπζζσξεπκϋλε εκπεηξέα αηψλσλ, πνπ αγαπνχλ ην ειαηφιαδν θαη ζϋβνληαη ην πεξηβϊιινλ Διαηόιαδν θαη πγεία Σν ειαηφιαδν άηαλ ε βαζηθά πεγά ιέπνπο ζηε δέαηηα ησλ Κξεηηθψλ. Ζ δηαηξνθηθά αμέα ηνπ ειαηνιϊδνπ εέλαη κεγϊιε θαη ζεκαληηθά γηα ηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ. Σν ειαηφιαδν εέλαη Ϋλαο ειαηψδεο ρπκφο, ηνλ νπνέν ν Ϊλζξσπνο παέξλεη απφ ηνλ θαξπφ ηεο ειηϊο, αθνχ πξψηα δηαρσξηζηεέ εέηε κε ρεκηθφ, εέηε κε θπζηθφ ηξφπν απφ ηα απφλεξα θη φρη απφ ηνπο ζπφξνπο ηνπ φπσο ζπκβαέλεη κε ηα ζπνξϋιαηα θαη ην ππξελϋιαην πνπ πξνϋξρεηαη απφ ηνλ ππξάλα πνπ κϋλεη κεηϊ ηε δηαδηθαζέα ηεο ζχλζιηςεο ηνπ θαξπνχ ηεο ειηϊο ζε πςειϋο ζεξκνθξαζέεο θαη κε ρεκηθνχο δηαιχηεο (ΦηιΪθε, ΦηιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: 395 ΚαθΪηνο, 2007:43). Πεξέπνπ ην 40% ησλ ζπλνιηθϊ πξνζιακβαλφκελσλ ζεξκέδσλ ηνπ αλζξψπνπ πξνϋξρνληαη απφ ην ιέπνο θαη θπξέσο απφ ην ειαηφιαδν, ην νπνέν απνηειεέηαη απφ κνλναθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα. Ζ πξνζηαηεπηηθά επέδξαζε ηνπ ειαηνιϊδνπ βαζέδεηαη ζε δχν ζεκειηψδε ζπζηαηηθϊ ηνπ: α) ζηα κνλναθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα θαη β) ζηηο αληηνμεηδσηηθϋο νπζέεο. Σα κνλναθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα πνπ πεξηϋρεη κεηψλνπλ ην επέπεδν ηεο "θαθάο" ρνιεζηεξφιεο, ρσξέο λα επεξεϊδνπλ ην επέπεδν ηεο "θαιάο". Οη αληηνμεηδσηηθϋο νπζέεο, φπσο εέλαη νη ηνθνθεξφιεο (βηηακέλε Δ), ε βηηακέλε Κ, ηα θιαβνλνεηδά θαη νη αξσκαηηθϋο θαηλφιεο, 59

60 εέλαη απηϋο πνπ δεκηνπξγνχλ Ϋλαλ ακπληηθφ κεραληζκφ πξνζηαζέαο γηα πνιιϋο αζζϋλεηεο, εκπνδέδνληαο βιαβεξϋο θαη δειεηεξηψδεηο δηεξγαζέεο (ΑγνξαζηΪθεο, 2007). Γηα φια απηϊ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηνπ εέλαη πξνηηκφηεξν απφ ηα δσηθϊ ιηπαξϊ, αιιϊ αθφκε θαη απφ Ϊιια θπηηθϊ Ϋιαηα (Kushi, Lenart, et al., 1995). Σν ειαηφιαδν εμϊγεηαη κε κεραληθά ζπκπέεζε Ϊξα εέλαη θαη απαιιαγκϋλν απφ φιεο ηηο αλεπηζχκεηεο ρεκηθϋο πξνζκέμεηο, θαζψο επέζεο πεξηϋρεη αληηνμεηδσηηθϋο νπζέεο πνπ εέλαη αζπέδα θαηϊ ηεο αζεξνζθιάξπλζεο, ησλ θαξθέλσλ θαη Ϊιισλ ρξφλησλ λνζεκϊησλ. Γη απηφ ην ιφγν ην θαιχηεξν ιϊδη γηα φιεο ηηο ρξάζεηο ζεσξεέηαη ην αγλφ παξζϋλν ειαηφιαδν, ην νπνέν πεξηϋρεη θαηϊ θχξην ιφγν κνλναθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα θαη Ϋρεη Ϊξηζηε ζρϋζε σ-3 πξνο σ-6, ηα νπνέα εέλαη πνιπανθφξεζηα ιηπαξϊ νμϋα πνπ ν νξγαληζκφο δε κπνξεέ λα ηα ζπλζϋζεη θαη πξϋπεη λα ηα ιϊβεη απφ ηελ ηξνθά (ΚαθΪηνο, φ.π.: 43). Δξρφκελνη πϊιη ζηελ θξεηηθά δηαηξνθά, ρσξέο ππεξβνιϋο, νη Κξεηηθνέ εέλαη απφιπηα εμνηθεησκϋλνη κε ηελ απνθιεηζηηθά ρξάζε ηνπ ειαηνιϊδνπ, ην νπνέν απνηειεέ θαη ην θπξηφηεξν θαη βαζηθφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο θξεηηθάο δέαηηαο. Υαξαθηεξηζηηθά εέλαη ε Ϋθπιεθηε δηαπέζησζε Ακεξηθαλψλ εξεπλεηψλ ηνπ ηδξχκαηνο ΡνθθΫιιεξ νη νπνένη επηζθϋθζεθαλ ηελ Κξάηε κεηϊ ηνλ δεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν: «Οη ειηϋο θαη ην ειαηφιαδν ζπκβϊιινπλ κεγϊισο εηο ηελ δσηηθφηεηα ηνπ νξγαληζκνχ ηνπ Κξεηφο. Δηο ηνλ μϋλνλ επηζθϋπηελ δέδεηαη ε εληχπσζηο φηη ηα θαγεηϊ ησλ Κξεηψλ θπξηνιεθηηθψο θνιπκβνχλ εηο ην ιϊδη. Σν πξντφλ απηφ ρξεζηκνπνηεέηαη ελ αθζνλέα εηο ηελ καγεηξηθάλ. Δπέζεο εέλαη απαξαέηεηνλ δηα ηελ ζαιϊηαλ, ηελ ζνχπαλ θαη ηα ιαραληθϊ» (ΦηιΪθε,ΦηιΪθεο, θ.ϊ, φ.π.: 199). ΠαξαθΪησ ζηελ εξγαζέα ζα παξνπζηαζηνχλ Ϋξεπλεο πνπ Ϋρνπλ γέλεη ζρεηηθϊ κε ηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη δηαπηζηψλεηαη θαηϊ πφζν ην ειαηφιαδν θαη ε θαηαλϊισζε ηνπ επεξεϊδνπλ ζεηηθϊ ά αξλεηηθϊ ηελ πγεέα ησλ Κξεηηθψλ Οη ειηέο σο ηξνθή Δθηφο απφ ην ειαηφιαδν ην δϋληξν ηεο ειηϊο πξνζϋθεξε θαη πξνζθϋξεη αθφκα ζηνλ Ϊλζξσπν θαη ηνλ θαξπφ ηνπ. Απφ ηα πξντζηνξηθϊ ρξφληα ε ειηϊ άηαλ γλσζηά ζηνλ 60

61 Ϊλζξσπν ρσξέο φκσο λα εέλαη γλσζηνέ νη ηξφπνη επεμεξγαζέαο θαη ην μεπέθξηζκα ηεο. Ζ εκθϊληζε ησλ βξψζηκσλ ειηψλ ζηελ Κξάηε απνδεηθλχεηαη απφ πιεξνθνξέεο πνπ Ϋρνπκε απφ πηλαθέδεο ηεο Γξακκηθάο Β γξαθάο. Οη Ϊλζξσπνη απφ ηφηε ρξεζηκνπνηνχζαλ ην αιϊηη, ην ειαηφιαδν, ην μέδη, ην κνχζην, πνπ γηλφηαλ θξαζέ, θαη ην κϋιη γηα λα ζπληεξάζνπλ ηηο ειηϋο θη αλ άζειαλ λα δψζνπλ πεξηζζφηεξε γεχζε ρξεζηκνπνηνχζαλ, αξσκαηηθϊ θπηϊ. Οη πξψηεο ειηϋο πνπ θαηαλϊισζε ν Ϊλζξσπνο άηαλ νη «ζηαθηδνιηϋο» ά «ζξνχκπεο» θαη γηα πνιινχο αηψλεο άηαλ ε ηξνθά ησλ ιατθψλ ηϊμεσλ, ησλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ, ησλ θηελνηξφθσλ θαη ηνπ ζηξαηνχ (ΦηιΪθε, ΦηιΪθεο, θ.ϊ., φ.π.: 162) Κξέαο Ο κηλσηθφο πνιηηηζκφο θαη ηα επξάκαηα πνπ καο Ϋρεη αθάζεη εέλαη ε πεγά πιεξνθφξεζεο καο γηα ηε δηαηξνθά ησλ Κξεηηθψλ ηνπ παξειζφληνο. πσο θαη κε ην ειαηφιαδν Ϋηζη θαη κε ην θξϋαο απνδεηθλχεηαη, κϋζα απφ ρεκηθϋο θαη Ϊιιεο αλαιχζεηο πνπ Ϋγηλαλ ζε πάιηλεο ρχηξεο πνπ βξϋζεθαλ, φηη απνηεινχζε κϋξνο ηεο δηαηξνθάο ηνπο. Σν θξϋαο σζηφζν δελ πεξηιακβαλφηαλ ζην θαζεκεξηλφ ηξαπϋδη ηνπο. Μπνξνχκε λα πνχκε, φηη ν ραξαθηάξαο ηνπ άηαλ ηειεηνπξγηθφο. ηελ αξραέα ΔιιΪδα θαζηεξψζεθε ζαλ ηελ ηξνθά ησλ πινπζέσλ θαη ησλ γαηνθηεκφλσλ, ελψ βξηζθφηαλ αξαηϊ θαη ζην ηξαπϋδη ησλ θησρψλ. Οη Κξεηηθνέ θαηαλϊισλαλ θξϋαο κϋρξη θαη ηηο αξρϋο ηνπ 20 νπ αηψλα ιέγεο κφλν θνξϋο ην ρξφλν πνπ άηαλ νη κεγϊιεο γηνξηϋο, δειαδά Υξηζηνχγελλα, ΠΪζρα, Απφθξηεο, Γεθαπεληαχγνπζην θαζψο θαη ζε γϊκνπο θαη βαθηέζηα, θαζψο ε νξζφδνμε εθθιεζέα ζε πεξηφδνπο λεζηεέαο απαγνξεχεη ηελ θαηαλϊισζε θξϋαηνο θαη πξντφλησλ δσηθάο πξνϋιεπζεο. Ζ αλϊγθε ησλ Κξεηηθψλ λα βξνπλ ηξφπνπο γηα λα ζπληεξάζνπλ ην θξϋαο πνπ παξάγαγαλ άηαλ κεγϊιε. ΜΫρξη θαη ην δελ ππάξραλ ςπγεέα ζηα ρσξηϊ ηεο Κξάηεο θη Ϋηζη αλαπηχρζεθαλ δηϊθνξνη ηξφπνη ζπληάξεζεο (θαπληζηφ θαη ηζηγαξηζηφ ά θνβεξηζηφ). Θεσξνχληαλ επέζεκν θαγεηφ θαη θπξηαξρνχζε ζηα επέζεκα ηξαπϋδηα ησλ θηινμελνχκελσλ (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: 46). 61

62 Αθφκα θαη ζάκεξα νη Κξεηηθνέ θαηαλαιψλνπλ θξϋαο θπξέσο κηθξψλ δψσλ πεξηζζφηεξν αξλέ θαη θαηζέθη, θαη ιηγφηεξν ζπρλϊ κνζραξέζην θαη ρνηξηλφ θξϋαο. Ζ θηελνηξνθέα ζηεξηδφηαλ θαη ζηεξέδεηαη αθφκα θαη ηψξα ζηελ ειεχζεξε βνζθά αηγψλ θαη πξνβϊησλ θαη θαζφινπ αγειϊδσλ. Σα δψα δνχζαλ ηφηε θαη δνπλ θαη ζάκεξα ειεχζεξα ζηα βνπλϊ ά ζηα ρεηκαδηϊ θαη ηξϋθνληαλ απνθιεηζηηθϊ κε Ϊγξηα ρφξηα, βφηαλα θαη ζϊκλνπο ηεο πεξηνράο. Ζ θαηαλϊισζε θφθθηλνπ θξϋαηνο άηαλ γεληθϊ ρακειά θη απηφ θαέλεηαη φηη ζπλϋβαιε ζεκαληηθϊ ζηηο πξνζηαηεπηηθϋο δξϊζεηο ηεο Κξεηηθάο δέαηηαο ζηελ πγεέα (Kushi, Lenart, et.al, op.cit.). Οη Κξεηηθνέ καγεηξεχνπλ ην θξϋαο ηνπο ζπλνδεχνληαο ην κε ρφξηα, ιαραληθϊ ά φζπξηα απφ ηα κηλστθϊ θηφιαο ρξφληα πνπ ην απνηϋιεζκα Ϋδηλε θαη δέλεη θαηαπιεθηηθϋο γεχζεηο (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.:47). Σν θξϋαο πεξηϋρεη βηηακέλεο φπσο ε ζεηακέλε θαη ε βηηακέλε Β12, πξσηεΐλεο, ιέπε (θνξεζκϋλα θαηϊ θχξην ιφγν), ζέδεξν θαη Ϊιια κϋηαιια (ΚαθΪηνο, φ.π.: 12). Ζ ππεξβνιηθά θαηαλϊισζά ηνπ φκσο θαη ε πξφζιεςε θξϋαηνο, ηδηαέηεξα θφθθηλνπ θξϋαηνο, ζρεηέδεηαη ζηαζεξϊ κε ηνλ θαξθέλν ηνπ παρϋνο εληϋξνπ θαη ελδερνκϋλσο κε Ϊιιεο κνξθϋο θαξθέλνπ θαη ηε ζηεθαληαέα λφζν. Ζ πςειά πεξηεθηηθφηεηα ηνπ θξϋαηνο απηνχ ζε θνξεζκϋλα ιηπέδηα, αιιϊ θαη ε δεκηνπξγέα θαξθηλνγφλσλ νπζηψλ θαηϊ ην καγεέξεκα, θαέλεηαη λα επζχλνληαη γηα ηηο δπζκελεέο επηπηψζεηο ηνπ ζηελ πγεέα (Kushi, Lenart, et.al, op.cit.). Ζ θξεηηθά θνπδέλα θαηϊθεξε λα ζπλδπϊζεη γεχζεηο θαη λα εθεχξεη δηϊθνξνπο ηξφπνπο πνπ νη λνηθνθπξϋο καγεέξεπαλ θαη κϋρξη ζάκεξα καγεηξεχνπλ ην θξϋαο. Ζ ηζηιαδηϊ, ην απϊθη, νη ακαζηϋο θαη ηα ζχγιηλα εέλαη κεξηθϊ απφ ηα παξαδνζηαθϊ θξεηηθϊ πηϊηα πνπ ζψδνληαη θαη ζηηο κϋξεο καο. Ζ ηζηιαδηϊ ά αιιηψο περηά εέλαη Ϋλα απφ ηα πην παξαδνζηαθϊ θαη γλσζηϊ θξεηηθϊ πηϊηα θπξέσο ηελ πεξένδν ησλ ΥξηζηνπγΫλλσλ. Δπέ Δλεηνθξαηέαο νλνκαδφηαλ ηζειαδηϊ. ΠαξαζθεπΪδεηαη απφ ηελ θεθαιά ά ηα πφδηα ηνπ ρνέξνπ, ηα νπνέα βξϊδνληαη θαη θφβνληαη ζε κηθξϊ θνκκϊηηα. Έπεηηα ζνπξψλεηαη ν δσκφο θαη πξνζηέζεηαη ρπκφο ιεκνληνχ, λεξαηδηνχ θαη μχδη. Μφιηο βξαζηεέ ν δσκφο απηφο γηα ιέγα ιεπηϊ ηνπνζεηεέηαη κϋζα ην θξϋαο θαη ην βϊδνπκε ζην ςπγεέν γηα λα πάμεη. Έλα αθφκα παξαδνζηαθφ θαγεηφ κε θξϋαο πνπ ζπλαληηϋηαη ζηελ Κξάηε εέλαη ηα γλσζηϊ ζχγιηλα. ε πνιιϊ ρσξηϊ ην πηϊην απηφ εέλαη γλσζηφ θαη σο θνπξνππηαζηφ ά θξϋαο ηεο θνπξνχπαο. Σν απϊθη εέλαη θαπληζηφ θξϋαο πνπ πξνϋξρεηαη απφ καιαθφ θξϋαο θπξέσο ρνηξηλνχ. Κφβεηαη ζε ζηελφκαθξεο ινπξέδεο θαη ηνπνζεηεέηαη ζην μχδη γηα

63 κϋξεο. Έπεηηα αιαηνπηπεξψλεηαη θαη θξεκηϋηαη ζην ηδϊθη θαη θαπλέδεηαη γηα πνιιά ψξα κε δηϊθνξα αξσκαηηθϊ θπηϊ ηεο Κξάηεο θπξέσο κε θαζθνκειηϊ ψζπνπ λα δνχκε ην θξϋαο λα ξνδέδεη. Μπνξεέ λα θαηαλαισζεέ φπσο εέλαη ά λα δεζηαζεέ γηα ιέγα ιεπηϊ ζην ηεγϊλη, ζην θνχξλν ά ζηα θϊξβνπλα. ΣΫινο, Ϋλαο παλϊξραηνο ηξφπνο καγεηξϋκαηνο ηνπ θξϋαηνο ζηελ Κξάηε πνπ ρξεζηκνπνηεέηαη κϋρξη θαη ζάκεξα εέλαη ην ςάζηκν ζηα θϊξβνπλα, ην νπηφλ ά νθηφ ά αιιηψο αληηθξηζηφ. Γηα λα γέλεη ην αληηθξηζηφ ρξεζηκνπνηεέηαη ζπλάζσο αξλέ πεξέπνπ 1 Ϋηνπο. Σν δψν ηεκαρέδεηαη ζηα ηϋζζεξα, αιαηέδεηαη θαη πεξληϋηαη ζε ζνχβιεο, νη νπνέεο εέλαη απφ μχιν. Έπεηηα ζθϊβεηαη Ϋλαο ιϊθθνο, ν νπνένο ζα πξϋπεη λα Ϋρεη ζπλϋρεηα Ϊθζνλε θσηηϊ γηα λα ςάζεη ην αληηθξηζηφ. ηε ζπλϋρεηα, ηνπνζεηνχληαη πεξηκεηξηθϊ γχξσ απφ ηε θσηηϊ ηα μχια κε ην θξϋαο, ιακβϊλνληαο πϊληα ππφςε ηελ Ϋληαζε ηεο θσηηϊο (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.) Υόξηα Ζ θξεηηθά ρισξέδα παξεέρε θαη παξϋρεη πϊληα ζην θξεηηθφ λνηθνθπξηφ ηε δπλαηφηεηα κηαο νηθνλνκηθάο θαη θηελάο ηξνθάο. Ζ ρισξέδα δελ εέλαη ηέπνηα Ϊιιν απφ ην ζχλνιν ησλ εηδψλ πνπ θπηξψλνπλ ζε κηα πεξηνρά θαη δηαρσξέδνληαη ζε πφεο (πνψδε θπηϊ), ζϊκλνη (ζακλψδε θπηϊ) θαη δϋληξα. Παιαηφηεξα ηα ρφξηα θαη ηα ιαραληθϊ απνηεινχζαλ ηελ θπξηφηεξε ηξνθά ησλ θησρψλ θαη ησλ θαιιηεξγεηψλ ηεο γεο θαη ν ξφινο ηνπο άηαλ πνιχ ζεκαληηθφο ζε πεξηφδνπο δχζθνισλ ζπλζεθψλ δηαβέσζεο γηα ηνπο Κξεηηθνχο (πφιεκνη, θαηνρϋο θ. α). Σηο πεξηζζφηεξεο θνξϋο θαηαλαιψλνληαλ σκϊ, φπσο ηα Ϋβξηζθαλ ζηα ρσξϊθηα, θαη Ϊιιεο βξαζηϊ ά καγεηξεπκϋλα κε δηϊθνξνπο ηξφπνπο (ηαπξηδϊθεο, 2006:39). Ζ θξεηηθά ρισξέδα ηνπ λεζηνχ απνηειεέηαη απφ πιάζνο θπηψλ θπξέσο ελδεκηθψλ. ΠεξηιακβΪλεη πεξέπνπ 57 εέδε αζηαηηθψλ θπηψλ πνπ δελ ηα βξέζθεη θϊπνηνο ζηελ ππφινηπε Δπξψπε θαη 23 εέδε θπηψλ πνπ δελ ππϊξρνπλ ζηελ ΔιιΪδα. Γελ γλσξέδνπκε πνιιϋο πιεξνθνξέεο γηα ηα εέδε ησλ θπηψλ απφ ηε Μηλσηθά επνρά κϋρξη ζάκεξα (ΛακπξΪθε, 2000:28). Γλσξέδνπκε φκσο, κϋζα απφ επξάκαηα, πσο ηα θξεηηθϊ βξψζηκα 63

64 θπηϊ ρξεζηκνπνηνχληαλ απφ ηνπο κηλσέηεο θαη σο αληηθεέκελα ιαηξεέαο (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: 200). Σν δηαηηνιφγην ησλ Κξεηηθψλ άηαλ πϊληα πινχζην ζε ρφξηα θαη ιαραληθϊ. Οη γεπζηηθϋο ζπλάζεηεο θϊζε πεξηνράο θαζφξηδαλ φρη κφλνλ ηνπο ζπλδπαζκνχο ησλ ρνξηαξηθψλ πνπ πξνϋξρνληαλ απφ ηελ θξεηηθά θχζε αιιϊ θαη ηνπο ηξφπνπο καγεηξϋκαηνο. Γηα παξϊδεηγκα ηε Μηλσηθά επνρά ην φζπξηα καγεηξεχνληαλ κε ιαραληθϊ, αγξηαγθηλϊξεο, κϊξαζν, κνιφρα θαη πηθξνξϊδηθα (ηαπξηδϊθεο, φ.π.:40). Ζ «κφινρνο» ησλ βπδαληηλψλ ηξψγεηαη βξαζηά ά θαη ηεγαλεηά (κεηϊ ην βξϊζηκν) σο «ζθνπγγϊην» (νκειϋηα) κε απγϊ. Άιια ιαραληθϊ πνπ αλαθϋξνληαη ζε βπδαληηλϊ θεέκελα θαη πνπ παξακϋλνπλ βξψζηκα ζηε ζεκεξηλά Κξάηε εέλαη ηα ιϊπαζα, ηα βιέηα, νη γαιαηζέδεο θαη Ϊιια πνιιϊ. ην Μεζαέσλα ηα ρφξηα άηαλ ε ηξνθά ησλ θησρψλ θπξέσο θαη φπσο γηλφηαλ θαη ζηα λεψηεξα ρξφληα, Ϋηζη θαη ηφηε άηαλ δνπιεηϊ ησλ γπλαηθψλ, ην κϊδεκϊ ηνπο απφ ηνπο αγξνχο. Δπέ Δλεηνθξαηέαο νη Κξεηηθνέ ρξεζηκνπνηνχζαλ ηα Ϊγξηα ρφξηα θαη γηα ηελ παξαζθεπά θαξκϊθσλ (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: 202,203). χκθσλα κε Ϋξεπλα πνπ Ϋγηλε απφ ην Δζληθφ ΚΫληξν Γηαηξνθάο ηεο Δζληθάο ρνιάο Γεκφζηαο Τγεέαο ην 1999, δηαπηζηψζεθε θαη επηβεβαηψζεθε ε πςειά δηαηξνθηθά αμέα ησλ Ϊγξησλ βξψζηκσλ θξεηηθψλ ρφξησλ. Σα θπηϊ απηϊ πεξηϋρνπλ βηηακέλεο, δηαηηεηηθϋο έλεο, πξσηεΐλεο, πινχζηεο αληηνμεηδσηηθϋο νπζέεο θαη ζεκαληηθϋο πνζφηεηεο θιαβνλνεηδψλ, νη νπνέεο ζεσξνχληαη ρξάζηκεο ζηνλ νξγαληζκφ γηα ηελ απνθπγά θαξδηαγγεηαθψλ λνζεκϊησλ. Ζ έδηα Ϋξεπλα αλαθϋξεη πσο νη επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο ησλ ρφξησλ ζπλερέδνπλ λα πθέζηαληαη θαη δελ αιινηψλνληαη θαη ζηα ζχλζεηα ηξφθηκα, ηα νπνέα παξαζθεπϊδνληαη κε βϊζε απηϊ (ηαπξηδϊθεο, φ.π.: 43). Σα πην γλσζηϊ ρφξηα ηεο Κξάηεο εέλαη: 1. Σν ζηακλαγθϊζη (Cichνrium Spinosun): Θα ην βξνχκε ζηελ νξεηλά δψλε αλϊκεζα ζε βξϊρνπο, κε ηε ραξαθηεξηζηηθά αγθαζσηά ηαμηαλζέα ηνπ, αιιϊ θαη ζε απφθξεκλεο αθξνγηαιηϋο λα ην ρηππϊεη ην θχκα θαη λα ην ζξϋθεη ε αικχξα ηεο ζϊιαζζαο. Ζ νλνκαζέα ηνπ νθεέιεηαη απφ ην αγθϊζη πνπ ην πεξηβϊιιεη θαη απφ ηελ ρξάζε πνπ εέρε απηφ ζην ζηφκην ηεο ζηϊκλαο κε ην λεξφ ηα παιαηφηεξα ρξφληα. Σα ρξφληα απηϊ νη Ϊλζξσπνη θαζεκεξηλϊ πάγαηλαλ ζε θπζηθϋο πεγϋο ά ζε πεγϊδηα γηα λα εθνδηαζηνχλ κε λεξφ κε πάιηλεο ζηϊκλεο. κσο πνιιϊ δσχθηα Ϋκπαηλαλ θη απηϊ 64

65 κϋζα ζην λεξφ ηεο ζηϊκλαο θη Ϋηζη νη Κξεηηθνέ Ϋθνβαλ ην αγθϊζη θαη ην εθϊξκνδαλ ζαλ θαπϊθη ζην ζηφκην ηεο ζηϊκλαο γηα λα απνθχγνπλ ηνπο παξεέζαθηνπο επηζθϋπηεο. πιιϋγεηαη θαη ηξψγεηαη κε ιϊδη θαη μχδη. ε θξεηηθϋο ζπληαγϋο κε ην ζηακλαγθϊζη, ζα ην βξνχκε λα αλακηγλχεηαη θαη κε Ϊιια ρφξηα. 2. Σν ξαδέθην (Cichorium intibus): Άγξην ρφξην πεξηδάηεην γηα ηε λνζηηκηϊ ηνπ. Βξέζθεηαη Ϊθζνλν ζε ρϋξζνπο αιιϊ θαη θαιιηεξγνχκελνπο αγξνχο, ελψ κπνξεέ λα παξνπζηαζηεέ κε δηϊθνξεο παξαιιαγϋο σο πξνο ην ζράκα, ρξσκαηηζκφ θαη παξνπζέα ά φρη ρλνπδηνχ ζηα θχιια. Σξψγεηαη σκφ κε μχδη ά βξαζηφ κε ιαδφμηδν θαη ε γεχζε ηνπ εέλαη πηθξά. 3. Οη παπνχιεο ά ςαξϋο ά θακππιηϋο. (Lathyrus ochrus): Δέλαη θαιιηεξγάζηκν θπηφ πνπ ρξεζηκνπνηεέηαη θπξέσο ζηηο ζαιϊηεο ζρεδφλ πϊληα σκφ. Σξψγεηαη θπξέσο κε ιϊδη θαη μχδη, ελψ πεξηπηψζεηο λεζηεέαο αιαηέδεηαη θαη δελ ιαδψλεηαη. 4. Βνιβνέ (αζθνξδνπιαθθνη): Δέλαη βνιβψδεο, απηνθπψκελν θπηφ. Σξψγνληαη βξαζηνέ κε ιϊδη θαη μχδη, ελψ ηδηαέηεξε λνζηηκηϊ κπνξεέ λα ηνπο δψζεη ην ζθφξδν θαη ην Ϊλεζν. 5. Αζθφιπκπξνο: Πξφθεηηαη γηα Ϊγξην ρϋξζν, πνψδεο, εηάζην ά δηεηϋο θπηφ. Σξψγνληαη ηα ζηειϋρε ησλ θχιισλ θαη ε ξέδα, ζπλάζσο σο βξαζηϊ, αιιϊ θαη σο θξηθαζϋ. 6. ΜΪξαζν (Foeniculum vulgare, Fennel): Πξφθεηηαη γηα απηνθπά, πνιπεηά πφα ηεο νηθνγϋλεηαο ησλ θηαδαλζψλ. Ζ επνρά πνπ αλζέδεη ην θπηφ εέλαη απφ ηνλ ΗαλνπΪξην Ϋσο θαη ηνλ Ηνχλην ηφηε πνπ καδεχνληαη θαη ηα θχιια θαη νη ηξπθεξνέ βιαζηνέ ηνπ. ηελ θξεηηθά θνπδέλα ρξεζηκνπνηεέηαη θπξέσο γηα πέηεο θαη γηα ηζηγαξηζηϊ θαγεηϊ. 7. Αγξηφπξαζν ά ζρηλφπξαζν (Allium Schoenoprasum, chives): Φπηξψλεη απφ ην ΝνΫκβξην Ϋσο ηνλ Απξέιην ζε πγξϊ θαη δξνζεξϊ κϋξε. πλαληηϋηαη ζηελ θξεηηθά θνπδέλα ζε ζνχπεο, πέηεο, αιιϊ θαη ζαιϊηεο. 8. ΠεληΪλεπξν: Αξλφγισζζνλ-ΠιαληΪγνλ (Plantago, Plantain): Πξφθεηηαη γηα θπηφ πνπ θπηξψλεη ζε πγξϊ κϋξε θαη Ϋρεη κεγϊια θχιια ζηα νπνέα εμϋρνπλ πϋληε 65

66 λεχξα, εμνχ ην φλνκϊ ηνπ. Σα θχιια ηνπ Ϋρνπλ ειαθξηϊ γεχζε, γιπθηϊ θαη δξνζεξά. ηελ ππφινηπε ΔιιΪδα θαη ηελ Δπξψπε ζεσξεέηαη θαηϊιιειν κφλν σο ξφθεκα, αιιϊ ζηελ Κξεηηθά θνπδέλα ζπγθαηαιϋγεηαη κϋζα ζηελ πνηθηιέα ησλ Ϊγξησλ βξψζηκσλ ρφξησλ. Έρεη θαη ζεξαπεπηηθϋο ηδηφηεηεο θπξέσο γηα ηζηκπάκαηα εληφκσλ θαη γηα πιεγϋο πνπ αξγεέ ε επνχισζά ηνπο. 9. Λαγνπδνπαμέκαδν-Γιάρσκα (Glechoma hederacea, ground ivy): Απηνθπφκελν, πνψδεο θπηφ, πνπ θπηξψλεη ζε δξνζεξϊ κϋξε, εληνπέδεηαη θπξέσο ζηηο ξέδεο ηεο ραξνππηϊο θαη κϋζα ζηα ζθέλα. Αθζνλεέ ζηελ Αλαηνιηθά Κξάηε, φπνπ θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ζε κεγϊιεο πνζφηεηεο νη βιαζηνέ θαη ηα θχιια ηνπ θαη Ϋρεη ηδηαέηεξα αξσκαηηθά γεχζε. 10. Ζ γιηζηξέδα (Portulaca Oleracia): Δέλαη γλσζηά ζηελ ππφινηπε ΔιιΪδα σο «αληξϊθια». Απηνθπάο αιιϊ θαη θαιιηεξγάζηκε ζηελ Κξάηε, απνηειεέ ζπνπδαέν ζαιαηηθφ ηεο ζεξηλάο πεξηφδνπ πνπ ηξψγεηαη θπξέσο σκά ά αλακηγλχεηαη ζε ζαιϊηεο. χκθσλα κε λεψηεξεο Ϋξεπλεο βξϋζεθε νηη ε γιηζηξέδα εέλαη πινχζηα πεγά ιηπηδέσλ, φπσο ην ιηλνιεληθφ νμχ, ην νπνέν πξνζηαηεχεη απφ ηα θαξδηαγγεηαθϊ λνζάκαηα θαη βνεζϊ ζηελ πξφιεςε ηνπ θαξθέλνπ. Δπέζεο, Ϊιια βξψζηκα θπηϊ πνπ ζπλαληψληαη ζηελ Κξάηε εέλαη: θνχινο: Σξαγνπψγσλ (Tragopogon porrifolius L., Salisify ά Oyster plant) Ενρφο: νγρφο (Sonchus oleraceus L., annual sow thistle) Καπθαιάζξα: Σνξδχιην ην Ϊπνπιν (Tordylium apulum L., hartwort) ηαθπιέλαθαο: Γαχθνο (Daucus carota, queen anne s lace) ΑρΪηδηθαο: θϊλδημ, ην ρηϋλη ηεο Αθξνδέηεο (Scandix pectenveneris L., venus comb ά shepherd s needle) verbena ά vervain) ΓνξγνγηΪλλεο: ΒεξβΫλα ε θαξκαθεπηηθά ά ηεξνβνηϊλε (Verbena oficinalis, ηξνπθνχιη: ηιελά (Silene vulgaris, bladder campion) Μαξνπιέδα, Κνθηφ, Αγξηνξαδέθη θ.ιπ.(taraxacum sp.) Γαιαηζέδα (Reichardia picroides L.) ΚΪππαξε (Capparis spinosa L.) 66

67 Κξέηακνο (Crithmum maritimum) ΚνπηζνπλΪδα, Παπαξνχλα (Papaver rhoeas L.) (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π. ΛακπξΪθε, 2000 ηαπξηδϊθεο, φ.π.) Αξσκαηηθά θπηά- Βόηαλα Ζ Κξάηε θεκέδεηαη γηα ηα αξσκαηηθϊ θπηϊ θαη βφηαλα, ηα νπνέα θπηξψλνπλ παληνχ ζηα βνπλϊ, ηηο θαιιηεξγνχκελεο εθηϊζεηο θαη ηηο παξαζαιϊζζηεο πεξηνρϋο ηεο. Σα πεξηζζφηεξα εέλαη ελδεκηθϊ θαη εέλαη γλσζηϊ, απφ ηελ αξραηφηεηα γηα ηηο θαξκαθεπηηθϋο ηνπο ηδηφηεηεο. Αθφκα θαη ζάκεξα ζπλαληψληαη, ζπρλϊ, ζηα θαγεηϊ ά ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ παξαζθεπά αθεςεκϊησλ, δηθαηψλνληαο ηε κεγϊιε θαη ζπνπδαέα παξϊδνζε πνπ Ϋρνπλ ζην λεζέ θαη ζηελ θνπδέλα ηνπ. Σα εθπιεθηηθϊ βφηαλα ηεο Κξάηεο κπνξεέ θϊπνηνο λα ηα βξεη ζηα απφθξεκλα βνπλϊ ηνπ λεζηνχ θαη νη ζπιιϋθηεο ηνπο πξϋπεη λα εέλαη Ϋκπεηξνη γηα λα ηα καδϋςνπλ ηε ζσζηά επνρά. ΚΪπνηα απφ ηα βφηαλα ηεο Κξάηεο εέλαη (ΑιηκπΫξηεο, 2010): Γέθηακν ά (Έξσληαο) (Origanum dictamnus): Δέλαη γλσζηφ απφ ηελ αξραηφηεηα γηα ηε ζεξαπεπηηθά ηνπ δξϊζε ζην ζηνκϊρη αιιϊ θαη σο αηκνζηαηηθφ θαη επνπισηηθφ πιεγψλ. Φπηξψλεη κφλν ζε απφθξεκλεο πιαγηϋο θαη γθξεκλνχο θη απηφ θαζηζηϊ ηε ζπιινγά ηνπ επηθέλδπλε. Αλζέδεη θαη ζπιιϋγεηαη ηνπο θαινθαηξηλνχο κάλεο. άκεξα ην πέλνπκε θπξέσο σο αθϋςεκα, αιιϊ ρξεζηκνπνηεέηαη θαη γηα ηελ παξαζθεπά πνηψλ. Φαζθφκειν (Salvia fruticosa): Απφ ηα πην δηαδεδνκϋλα βφηαλα ηεο Κξάηεο κε εμαηξεηηθφ Ϊξσκα, Ϋληνλε νζκά θαη γεχζε. Γλσζηφ απφ ηελ αξραηφηεηα γηα ηηο ηνλσηηθϋο ηνπ ηδηφηεηεο, ελψ ζηε καγεηξηθά ρξεζηκνπνηεέηαη γηα λα αξσκαηέζεη δηϊθνξα πηϊηα, θπξέσο θξϋαηα. Μαινηάξα (Sideritis syriaca): Φπηξψλεη ζε μεξϊ θαη Ϊγνλα κϋξε ζε νιφθιεξν ηνλ νξεηλφ φγθν ηνπ λεζηνχ θαη ρξεζηκνπνηεέηαη σο επζηφκαρν, σο δηνπξεηηθφ θαη θαηϊ ησλ θξπνινγεκϊησλ. ηελ αξραηφηεηα ην φλνκα sideritis αλαθεξφηαλ γεληθφηεξα ζηελ ηθαλφηεηα επνχισζεο πιεγψλ πνπ πξνθαινχληαλ απφ 67

68 κεηαιιηθϊ αληηθεέκελα, ελψ ε ιϋμε καινηάξα πξνϋξρεηαη απφ ηελ πεξένδν ηεο ελεηνθξαηέαο ζηελ Κξάηε (ηηαιηθϊ male=αξξψζηεηα, tirare=ζχξσ).. Θξνχκπα (Satureja thymbra): Πξφθεηηαη γηα θαξκαθεπηηθφ θαη κειηζζνθνκηθφ θπηφ. Ζ νζκά ηνπ κνηϊδεη κε απηάλ ηνπ ζπκαξηνχ θαη ηεο ξέγαλεο θαη αθζνλεέ ζηα Ϊλπδξα κϋξε ηεο νξεηλάο Κξάηεο, αιιϊ θαη ζηα δϊζε θαη ζηα θαξϊγγηα. Υξεζηκνπνηεέηαη θαη ζηε καγεηξηθά. Υακνκάιη (Marticaria chamomila): ηελ Κξάηε ππϊξρεη παληνχ ηδηαέηεξα ζε ρϋξζνπο ηφπνπο. Έρεη αληηθιεγκνλψδεηο, αληηαιιεξγηθϋο, θαηαπξαυληηθϋο θαη αληηζεπηηθϋο ηδηφηεηεο. Καηαλαιψλεηε ζπλάζσο δεζηφ σο αθϋςεκα ζε ζπλδπαζκφ κε Ϊιια θξεηηθϊ βφηαλα θαη θαηαπνιεκϊ ηελ αυπλέα. Γεληξνιέβαλν (Rosmarinus officinalis): Πξφθεηηαη γηα ηδαληθφ ξφθεκα θαηϊ ησλ πνλνθεθϊισλ θαη ησλ εκηθξαληψλ. Δέλαη αληηβαθηεξηδηαθφ, αληηζεπηηθφ θαη πνιχ δηεγεξηηθφ ηνπ θπθινθνξηαθνχ, φπσο επέζεο θαη θαηϊ ηεο αυπλέαο. Υξεζηκνπνηεέηαη θαη ζηε καγεηξηθά θαη ζηελ θξεηηθά θνπδέλα εέλαη γλσζηφ γηα ηε ζπλνδεέα ηνπ κε ηνπο κπνπκπνπξηζηνχο ρνριηνχο. Άιια γλσζηϊ βφηαλα ηεο Κξάηεο εέλαη: ΘπκΪξη (Coridothymus capitatus) Ρέγαλε (Origanum vulgare ssp hirtum): ΜαληδνπξΪλα (Origanum microphyllum) ΜΫληα (Mentha x piperita) Σέιην ΓΪθλε (Laurus nobilis) Βαζηιηθφο (Ocimum basilicum) Αγηφθιεκα Βξψκε ΛπγαξηΪ (Vitex agnuscastus) ΜπξηηΪ (Myrtus communis) ΛαδαληΪ (cistus creticus). 68

69 Σπξηά ηελ Κξάηε ην ηπξέ θαηαλαιψλεηαη φιεο ηηο ψξεο ηεο κϋξαο σο ζπλνδεπηηθφ ά σο θχξηνο κεδϋο, ζαλ νξεθηηθφ ά θαη ζαλ επηδφξπην θαη γη απηφ ην ιφγν δε ιεέπεη πνηϋ απφ ην Κξεηηθφ ηξαπϋδη. ΠαξαζθεπΪδνληαη κφλν απφ γϊια αέγαο θαη πξνβϊηνπ θαη ε πνηφηεηα ηνπ εέλαη εμαηξεηηθά εμαηηέαο ηνπ ραξαθηάξα ηεο θηελνηξνθέαο πνπ αθφκα θαη ζάκεξα ππϊξρεη ζην λεζέ. Σα δψα ηεο Κξάηεο εέλαη φιν ην ρξφλν ειεχζεξα ά ζε κεηϊηα θαη ηξϋθνληαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθϊ κε ΚξεηηθΪ βφηαλα θαη ζϊκλνπο. Ο ζπλδπαζκφο απηφο κε ηηο ληφπηεο ξϊηζεο δψσλ, ζπκβϊιιεη ζηε γλεζηφηεηα ηνπ θξεηηθνχ ηπξηνχ. Σα πην γλσζηϊ ηπξηϊ ηεο Κξάηεο εέλαη ηα αθφινπζα: - Κεθαινηχξη: Σπξέ πνπ παξαζθεπϊδεηαη αηψλεο ηψξα ζηελ Κξάηε. Ζ γεχζε ηνπ εέλαη αικπξά, πηθϊληηθε θαη ιηπαξά. ΠαξαζθεπΪδεηαη απφ γϊια πξφβεην, ε κεέγκα πξφβεηνπ θαη θαηζηθέζηνπ. ΥξεηΪδεηαη ηξεηο κάλεο σξέκαλζεο θαη εέλαη ηδαληθφ γηα κηα καθαξνλϊδα. - ΓξαβηΫξα: ΦηηΪρλεηαη απφ αηγνπξφβεην γϊια, ε γεχζε ηνπ εέλαη ππφγιπθε θαη εέλαη απφ ηα πην γλσζηϊ θξεηηθϊ ηπξηϊ. Σξψγεηαη σκά, κε θξνχηα θαη ςσκέ, καγεηξεκϋλε ζε πέηεο, επέζεο παλαξηζκϋλε ζαλ ζαγαλϊθη. - Αλζφηπξνο: ΠαξΪγεηαη απφ πξφβεην θαη θαηζηθέζην γϊια θαη σξηκϊδεη κε ηνλ ρξφλν θαη ηε βνάζεηα αιαηηνχ. Έρεη Ϋληνλε γεχζε θαη ζηελ Κξάηε θαηαλαιψλεηαη αξθεηϊ, σκφ ά ζπλνδεχνληαο καθαξφληα. - ΜαιΪθα: Μαιαθφ ηπξέ πνπ θφβεηαη ζε κηθξϊ θνκκϊηηα. ηελ νπζέα πξφθεηηαη γηα σκά γξαβηϋξα. Υξεζηκνπνηεέηαη απνθιεηζηηθϊ ζε πέηεο θαη ζηελ παξαζθεπά ηνπηθψλ εδεζκϊησλ. - Μπδάζξα: Πξφθεηηαη γηα Ϋλα καιαθφ θξϋζθν ηπξέ ζρεδφλ Ϊπαρν, κε απαιά θαη νπδϋηεξε γεχζε. ηελ Αλαηνιηθά Κξάηε νλνκϊδεηαη απφ ηνπο θαηνέθνπο κπδάζξα, ελψ ζηα ΥαληΪ ιϋγεηαη καιαθφο αζφηπξνο. Υξεζηκνπνηεέηαη ζηε δαραξνπιαζηηθά θαη κε απηάλ παξαζθεπϊδνληαη ηα γλσζηϊ θξεηηθϊ θαιηηζνχληα. πλνδεχεη θξϋζθα θξνχηα θαη πξνζθϋξεηαη σο νξεθηηθφ ά ζαλ επηδφξπην κε κϋιη. 69

70 - Σπξνδνχιη: Παξαδνζηαθφ ηπξέ πνπ παξαζθεπϊδεηαη απφ βξαζκϋλν γϊια θαη πάδεηαη κε μηλφ, μχδη ά θαη γϊια ζπθηϊο αληέ ππηηϊο. πληεξεέηαη ζε ιϊδη θαη εέλαη ειαθξϊ αιαηηζκϋλν. - ηϊθα: ΠαξαζθεπΪδεηαη απφ ηε ηζέπα ηνπ γϊιαθηνο αθνχ πξψηα αθαηξεζεέ ην βνχηπξν. ηαλ καδεπηεέ ηθαλνπνηεηηθά πνζφηεηα απφ ηε ηζέπα ηνπ γϊιαθηνο, ηφηε αιαηέδεηαη, δεζηαέλεηαη ζε ρακειά θσηηϊ γηα αξθεηϋο κϋξεο θαη πξνζηέζεηαη κηθξά πνζφηεηα αιεπξηνχ, Ϋηζη ρσξέδνπλ νη πξσηεΐλεο απφ ην ιέπνο. Σν ιέπνο καδεχεηαη ρσξηζηϊ θαη εέλαη ην πεξέθεκν ζηαθνβνχηπξν, ελψ απηφ πνπ κϋλεη εέλαη ε ζηϊθα. Μαγεηξεχεηαη κε αβγϊ, κε καθαξφληα, πηιϊθη ά θαη ζε πέηεο. - Ξηλνκπδάζξα: Έλα απνθιεηζηηθϊ Κξεηηθφ ηπξέ, φπνπ ην ηπξφγαια καδέ κε θξϋζθν γϊια αθάλνληαη πξηλ λα θαηαλαισζεέ, ψζηε λα σξηκϊζεη θαη λα απνθηάζεη κεγϊιε νμχηεηα. Έρεη πηθϊληηθε γεχζε θαη κε απηάλ παξαζθεπϊδνληαη ζηελ Κξάηε πνιιϋο πέηεο φπσο ζαξηθφπηηεο, αγλφπηηεο θ.ιπ. (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: ) Γιπθά- Μέιη ηελ παξαδνζηαθά αγξνηηθά θξεηηθά θνπδέλα ηα γιπθϊ άηαλ ζπϊληα. ΠαξαζθεπΪδνληαλ κφλν ζε ενξηϋο. Σα Υξηζηνχγελλα ζπλδϋνληαη κε ηα κεινκαθϊξνλα θαη ην ΠΪζρα κε ηα θαιηηζνχληα. ηελ αζηηθά θξεηηθά θνπδέλα ηα γιπθϊ άηαλ πην δηαδεδνκϋλα, κε ηηο καξκειϊδεο θαη α γιπθϊ ηνπ θνπηαιηνχ λα θπξηαξρνχλ. ε παιαηφηεξεο επνρϋο απφ ηα ζπέηηα ησλ Κξεηηθψλ δελ Ϋιεηπαλ ηα απνμεξακϋλα θξνχηα (ζχθα θαη ζηαθέδεο θπξέσο). Αθφκα, ηα γιπθϊ ζηελ Κξάηε εέλαη ζπλδεδεκϋλα κε ενξηϋο θαη θνηλσληθϋο εθδειψζεηο. ηνπο γϊκνπο, αθφκα θαη ζάκεξα, πξνζθϋξνληαη ηα μεξνηάγαλα, Ϋλα γιπθφ κε πεξέηερλν ηξφπν παξαζθεπάο πνπ κνηϊδεη ζαλ ινπινχδη. Σα γιπθϊ ηνπ θνπηαιηνχ απφ ηελ Ϊιιε άηαλ επξϋσο δηαδεδνκϋλα ζηνπο Βπδαληηλνχο. Σν 1876 πνπ άξζε ζηελ Κξάηε ν λϋνο Μεηξνπνιέηεο ΜΪμηκνο, Ϋθεξε καδέ ηνπ γιπθϊ ηνπ θνπηαιηνχ, ηα νπνέα, κε ην πϋξαζκα ησλ ρξφλσλ ζηα ηϋιε ηνπ 19 νπ, αηψλα Ϊξρηζαλ λα 70

71 θαηαλαιψλνληαη ζε πφιεηο θαη ρσξηϊ ηεο Κξάηεο κε δηϊθνξεο ζπληαγϋο πνπ άηαλ Ϊκεζα ζπλδεδεκϋλεο κε ηα ηνπηθϊ θξεηηθϊ πξντφληα (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: ). ζνλ αθνξϊ ην κϋιη, αμέδεη λα αλαθεξζεέ φηη ζηελ Κξάηε ππάξρε γηα ρηιηϊδεο ρξφληα κηα μερσξηζηά πνηθηιέα κϋιηζζαο, ε νπνέα ιεγφηαλ Apis melifica Adami. Σν εέδνο απηφ ηεο κϋιηζζαο άηαλ γλσζηφ γηα ην εμαηξεηηθάο πνηφηεηαο κϋιη πνπ παξάγαγε. ΑλαθΫξεηαη απφ πνιινχο ζπγγξαθεέο ηεο αξραηφηεηαο εμαηηέαο ηνπ κειηνχ ηεο απφ ην νπνέν αλαζξϊθεθε ν Γέαο. Δέλαη εμαηξεηηθά, θπζηθά γιπθαληηθά νπζέα δηφηη ηα ζϊθραξα πνπ πεξηϋρεη εέλαη ηϋηνηα πνπ ην θαζηζηνχλ ηθαλφ λα ρξεζηκνπνηεέηαη αθφκε θαη ζε πεξηπηψζεηο ζαθραξψδνπο δηαβάηε. Δπέζεο, εέλαη κηα ηξνθά πινχζηα ζε βηηακέλεο θαη αληηνμεηδσηηθϋο (θαηϊ ηνπ θαξθέλνπ) νπζέεο. Ζ θπξηφηεξε βηηακέλε ηνπ κειηνχ (Δ) καδέ κε Ϊιιεο νπζέεο ρξεζηκεχεη γηα λα απνκαθξχλεη απφ ηνλ νξγαληζκφ ηα βιαπηηθϊ πξντφληα (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.: 348). Σν Κξεηηθφ κϋιη εέλαη απνιχησο θπζηθφ πξντφλ θαη παξϊγεηαη ζε πεξηνρϋο κε ελδεκηθά βιϊζηεζε, ε νπνέα πξνζθϋξεη ζηηο θξεηηθϋο κϋιηζζεο ηελ αγαπεκϋλε ηνπο ηξνθά. Ζ Κξάηε εέλαη ηφπνο πινχζηνο ζε απηνθπά θπηϊ, φπσο ζπκϊξη, θαζθφκειν, βϊην, ξέγαλε, πεχθν, αθαθέεο, θνπκαξηϊ, επθϊιππηνο θαη βϋβαηα ηα θαιιηεξγνχκελα εζπεξηδνεηδά. Ζ επεμεξγαζέα ηνπ θξεηηθνχ κειηνχ γέλεηαη επέζεο κε θπζηθφ ηξφπν, ρσξέο πςειϋο ζεξκνθξαζέεο ψζηε λα θαηαζηξϋθνπλ ηηο βηηακέλεο. ηελ παξαδνζηαθά θξεηηθά θνπδέλα Ϋρεη θπξέαξρε ζϋζε θαζψο ρξεζηκνπνηεέηαη ζε θϊζε ραξνχκελν γεγνλφο (γϊκνπο, βαπηέζεηο, γελϋζιηα θαη νπνηαδάπνηε γηνξηά). ΠαξαζθεπΪδνληαη πιάζνο παξαδνζηαθϊ γιπθϊ θαη Ϊιια ζθεπϊζκαηα, θϊλνληϊο ηα πγηεηλφηεξα θαη πην εχγεπζηα απφ απηϊ πνπ ρξεζηκνπνηεέηαη κφλν δϊραξε. Σν πην ζπλεζηζκϋλν επηδφξπην εέλαη ην ηπξέ ά κπδάζξα κε ην κϋιη. Οη θξεηηθϋο λνηθνθπξϋο σζηφζν ζπλδπϊδνπλ ηελ αικπξά γεχζε ηνπ ηπξηνχ κε ηε γιπθηϊ γεχζε ηνπ κειηνχ, βϊδνληαο πϊλσ απφ ηηο πέηεο ηνπο κϋιη. Δπέζεο, ηα θαξχδηα κε κϋιη άηαλ Ϋλα εμαηξεηηθφ θϋξαζκα γηα ην δεπγϊξη ηελ ψξα ηνπ κπζηεξένπ ηνπ γϊκνπ. ΣΫινο, ζηε Γπηηθά Κξάηε ζπλφδεπαλ αθφκα θαη ην θξϋαο κε κϋιη, ελψ αθφκα θαη ζάκεξα νη Κξεηηθνέ βϊδνπλ κϋιη ζηα παξαδνζηαθϊ αθεςάκαηα ηνπο (ΦηιΪθε & ΦηιΪθεο, φ.π.:350). 71

72 Υνριηνί (ζαιηγθάξηα) Μηα απφ ηηο αξραηφηεξεο ηξνθϋο πνπ ρξεζηκνπνηάζεθαλ γηα ηελ παξαζθεπά θαγεηνχ ζεσξνχληαη ηα ζαιηγθϊξηα ά φπσο εέλαη γλσζηϊ ζηελ Κξάηε νη ρνριηνέ. εκαληηθφ ξφιν θαέλεηαη λα δηαδξακαηέδνπλ ζε δχζθνιεο επνρϋο γηα ηνπο Κξεηηθνχο (πεξένδνη ππνδνχισζεο, νηθνλνκηθάο θξέζεο), θαζψο απνηεινχζαλ κηα θζελά ιχζε γηα θαγεηφ εμαηηέαο ηεο αθζνλέαο ηνπο ζηελ θξεηηθά χπαηζξν. ΜΫρξη θαη ζάκεξα νη ρνριηνέ εέλαη Ϋλα πνιχ δηαδεδνκϋλν πηϊην ζηελ θξεηηθά γαζηξνλνκέα. Οη ηξφπνη καγεηξϋκαηνο ηνπο εέλαη πνιινέ θαη δηαθνξεηηθνέ. φπσο κε ρφληξν (ζπαζκϋλν ζηηϊξη) ά κε ρφξηα (κϊξαζν, ρισξϊ θνπθηϊ, κπϊκηεο, θνινθπζϊθηα, ζπαλϊθη θ.ιπ), αιιϊ πην γλσζηφο ηξφπνο καγεηξϋκαηνο εέλαη νη ρνριηνέ κπνπκπνπξηζηνέ. Ζ ιϋμε «κπνπκπνπξηζηνέ» πξνϋξρεηαη απφ κηα Ϊιιε ιϋμε ηνπ θξεηηθνχ ιεμηινγένπ ην «ακπνχκπνπξα» πνπ ζεκαέλεη κε ηε κνχξε πξνο ηα θϊησ. Ο παξαδνζηαθφο ηξφπνο γηα λα θηηϊμεη θαλεέο κπνπκπνπξηζηνχο ρνριηνχο, εέλαη, αθνχ ηνπο πιχλεη θαιϊ θαιϊ, λα ηνπο βϊιεη ακπνχκπνπξα ζε ηεγϊλη, πνπ ν πϊηνο ηνπ εέλαη παζπαιηζκϋλνο κε κπφιηθν αιϊηη, λα βϊιεη ιϊδη, λα ηνπο ηεγαλέζεη γηα ιέγν θαη λα πξνζζϋζεη δεληξνιέβαλν θαη μέδη. ε πεξηφδνπο λεζηεέαο ν ηξφπνο καγεηξϋκαηνο ηνπο εέλαη βξαζηνέ, ρσξέο ιϊδη αιιϊ κε μχδη Φσκί- Κξεηηθό παμηκάδη Οη έλεο πνπ πεξηϋρεη ην θξεηηθφ παξαδνζηαθφ ςσκέ Ϋρνπλ επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο θαζψο βνεζνχλ ζηελ θαιχηεξε ιεηηνπξγέα ηνπ εληϋξνπ, θαη ηδηαηηϋξσο ηνπ παρϋνο εληϋξνπ. Αθφκα, ην ςσκέ Ϋρεη πνιχ κεγαιχηεξεο πνζφηεηεο βηηακηλψλ, ηδέσο ηνπ ζπκπιϋγκαηνο Β, πνπ εέλαη απαξαέηεηεο γηα ηε ζσζηά ιεηηνπξγέα ηνπ λεπξηθνχ ζπζηάκαηνο. ΣΫινο, ζεσξεέηαη πσο ην ςσκέ εέλαη πηζαλφλ λα πξνιακβϊλεη ηνλ θαξθέλν ηνπ γαζηξεληεξηθνχ ζσιάλα θαη ηδηαηηϋξσο ηνπ παρϋνο εληϋξνπ. α λα γλψξηδαλ ηηο επεξγεηηθϋο απηϋο ηδηφηεηεο ηνπ ςσκηνχ νη Κξεηηθνέ, νη νπνένη δε ζεσξνχλ πιάξεο ην γεχκα ηνπο, αλ δελ πεξηιακβϊλεη ςσκέ. ΜΫρξη θαη ηηο ηειεπηαέεο δεθαεηέεο νη Κξεηηθνέ πεξηειϊκβαλαλ ζην θαζεκεξηλφ ηξαπϋδη ηνπο καχξν ςσκέ. Σα Υξηζηνχγελλα, ην ΠΪζρα, 72

73 ην Γεθαπεληαχγνπζην, ζε θϊπνηα ηνπηθά γηνξηά θαη, έζσο, ζε θϊπνηα θνηλσληθά εθδάισζε (γϊκν) Ϋηξσγαλ ην ιεπθφ ςσκέ ρσξέο πέηνπξν. Αθφκα, ζηελ Κξάηε νη λνηθνθπξϋο Ϋρνπλ καθξαέσλε παξϊδνζε ζην δχκσκα ηνπ εθηϊδπκνπ, ηνπ ςσκηνχ εθεέλνπ πνπ δπκψλεηαη κε βϊζε ην ξεβηζνπνιηφ. ηα ρσξηϊ θπξέσο ηεο Κξάηεο ην δχκσκα ηνπ εέλαη ηξφπνο δσάο. Δμέζνπ γλσζηνέ εέλαη θαη νη θαβξνπκϊδεο ηεο Κξάηεο (πξνϋξρεηαη απφ ηελ ηνχξθηθε ιϋμε kavurma θαη ζεκαέλεη μεξνςεκϋλν θξϋαο) ά αιιηψο ηα μεξνςεκϋλα ζηκέηηα. Ζ δηαθνξϊ ηνπο Ϋγθεηηαη ζην φηη παξαζθεπϊδνληαη κε εθηϊδπκν δπκϊξη, παζπαιέδνληαη κ καχξν ζεζϊκη, μεξνςάλνληαη θαη ην ζράκα ηνπο εέλαη θνριηνεηδϋο (ΦηιΪθεο & ΦηιΪθε, 2001). Δπέζεο, παξαζθεπϊδνληαη εηδηθϊ ςσκηϊ ζε κεγϊιεο γηνξηϋο θαη εθδειψζεηο φπσο εέλαη ην ρξηζηφςσκν ά ζηαπξφςσκν ηα Υξηζηνχγελλα, νη αβγνθνπινχξεο ά ιακπξνθνπινχξεο ην ΠΪζρα θαη ην εθηϊδπκν ην Γεθαπεληαχγνπζην. Άμηα πξνζνράο εέλαη ηα ςσκηϊ πνπ παξαζθεπϊδνληαη ζε γϊκνπο ά ζε βαθηέζεηο ηα ιεγφκελα πινχκαηα ά πινπκηζηϊ ςσκηϊ, ηα νπνέα εέλαη ζηνιηζκϋλα κε αλϊγιπθεο παξαζηϊζεηο απφ δπκϊξη (Δκκαλνπειέδνπ, φ.π.: 12). Δθηφο απφ ην ςσκέ, ζηελ Κξάηε ππϊξρνπλ θαη ηα ζηξνγγπιϊ παμηκϊδηα πςειάο πνηφηεηαο, ιφγσ ησλ αγλψλ θπζηθψλ πιηθψλ, πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ παξαζθεπά ηνπ, αιιϊ θαη ιφγσ ηεο πςειάο δηαηξνθηθάο ηνπο αμέαο. Σα θξεηηθϊ παμηκϊδηα δηαθξέλνληαη αλϊινγα κε ην ζράκα ηνπο ζε δπν θαηεγνξέεο ζηνπο ληϊθνπο θαη ζηηο θνπινχξεο (ΦηιΪθεο & ΦηιΪθε, φ.π.:245).ηελ θξεηηθά παξαδνζηαθά θνπδέλα ηα παμηκϊδηα Ϋρνπλ ζεκαληηθά ζϋζε κε πην γλσζηά ζπληαγά εθεέλε ηνπ "ληϊθνπ". Πξφθεηηαη γηα κηα μερσξηζηά ιηρνπδηϊ αιιϊ θαη Ϋλαο μερσξηζηφ ζπλδπαζκφ αγλψλ θπζηθψλ πξντφλησλ. ΦξΫζθηα ληνκϊηα ηξέβεηαη θαη ηνπνζεηεέηαη πϊλσ ζε θξεηηθϊ παμηκϊδηα καδέ κε αξσκαηηθϊ θπηϊ, ειαηφιαδν θαη, κεξηθϋο θνξϋο κε κπδάζξα ά κε θϋηα Δπεξγεηηθέο Ηδηόηεηεο Κξεηηθήο δηαηξνθήο πλνπηηθϊ, ζηελ παξαδνζηαθά θξεηηθά δηαηξνθά θαηαλαιψλνληαλ επνρηαθϊ ηξφθηκα, ηα νπνέα άηαλ ηνπηθϊ πξντφληα, θξϋζθα θαη απνμεξακϋλα θξνχηα, φζπξηα, ιαραληθϊ, ελδεκηθϊ Ϊγξηα ρφξηα θαη αξσκαηηθϊ θπηϊ, κε επεμεξγαζκϋλα δεκεηξηαθϊ θαη μεξνέ θαξπνέ, ησλ νπνέσλ ηελ θαιιηϋξγεηα επλννχζε ην θιέκα ηεο πεξηνράο. 73

74 ΓαιαθηνθνκηθΪ πξντφληα θαηαλαιψλνληαλ θαζεκεξηλϊ ζε ρακειϋο Ϋσο κϋηξηεο πνζφηεηεο. ΠνπιεξηθΪ θαη ςϊξηα θαηαλαιψλνληαλ ζε εβδνκαδηαέα βϊζε ζε κϋηξηεο πνζφηεηεο, ελψ αληέζεηα ην θφθθηλν θξϋαο θαηαλαισλφηαλ κφλν ιέγεο θνξϋο κϋζα ζην κάλα. Σε βαζηθά πεγά ιέπνπο ζηε δηαηξνθά απνηεινχζε θαηϊ απνθιεηζηηθφηεηα ην ειαηφιαδν, ην νπνέν ρξεζηκνπνηνχληαλ ηφζν ζηηο ζαιϊηεο, φζν θαη ζηελ παξαζθεπά ησλ θαγεηψλ, ζε αληέζεζε κε ηηο ρψξεο ηεο Βφξεηαο Δπξψπεο ζηηο νπνέεο θαηαλαιψλνληαλ θπξέσο δσηθϊ ιέπε. Έλα αθφκε βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαηξνθάο ηεο Κξάηεο πνπ εέλαη παξαθαηαζάθε αθφκα θαη ζάκεξα γηα ηηο δηαηξνθηθϋο επηινγϋο ησλ Κξεηηθψλ άηαλ ε κϋηξηα θαηαλϊισζε αιθνφι, θπξέσο κε ηε κνξθά ηνπ θφθθηλνπ θξαζηνχ πνπ ζπλφδεπε ηα γεχκαηα. ΣΫινο, ηα θξϋζθα θξνχηα απνηεινχζαλ ην θαζεκεξηλφ επηδφξπην, ελψ δηϊθνξα παξαδνζηαθϊ γιπθϊ κε βϊζε ην κϋιη θαηαλαιψλνληαλ ιέγεο θνξϋο κϋζα ζηελ ΔβδνκΪδα. ηνλ ηξφπν απηφ δηαηξνθάο θαη γεληθϊ ζηελ ζηϊζε δσάο ηνπ Κξεηηθνχ, απνδφζεθε ην θαιφ επέπεδν ηεο πγεέαο ηνπ, πνπ Ϋρεη σο θπζηθφ επαθφινπζν ηελ καθξνβηφηεηα θαη ηελ Ϊξηζηε πνηφηεηα ηνπ βένπ ηνπ. ηϊζε δσάο, ε νπνέα ζηνηρεηνζεηεέηαη φρη κφλν απφ ηελ ζσζηά δηαηξνθά, αιιϊ θαη απφ ηελ Ϊζθεζε. ΑξρηθΪ, νη επεξγεηηθϋο ηδηφηεηεο ηεο Κξεηηθάο δηαηξνθάο ζηελ πγεέα απνδφζεθε ζηελ πςειά πεξηεθηηθφηεηϊ ηεο ζε κνλναθφξεζηα ιηπαξϊ, ιφγσ ηεο θαζεκεξηλάο ρξάζεο ηνπ ειαηνιϊδνπ, θαη ζηε ρακειά πεξηεθηηθφηεηϊ ηεο ζε θνξεζκϋλα ιηπαξϊ, ιφγσ ηεο ρακειάο θαηαλϊισζεο θφθθηλνπ θξϋαηνο. Πξφθεηηαη γηα κηα δηαηξνθά πνπ φηαλ θαηαλαιψλεηαη ζε επαξθεέο πνζφηεηεο παξϋρεη φια ηα απαξαέηεηα κηθξνζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ (δειαδά ηηο βηηακέλεο θαη ηα αλφξγαλα ζηνηρεέα), ελψ εέλαη πινχζηα ζε σ-3 ιηπαξϊ νμϋα, ζε θπηηθϋο έλεο, ζε αληηνμεηδσηηθϊ ζπζηαηηθϊ θαη ζε δηϊθνξα θπηνρεκηθϊ, ηα νπνέα αζθνχλ ζεκαληηθϋο δξϊζεηο ζε δηϊθνξεο ιεηηνπξγέεο, ιεηηνπξγψληαο σο ππεξαζπηζηϋο ηεο θαιάο πγεέαο ηνπ νξγαληζκνχ (Willett, Sacks et al., op.cit. Kafatos, Verhagen et al., 2000 Simopoulos 2001) 4.4. Μειέηεο ζρεηηθέο κε ηελ θξεηηθή δηαηξνθή ε πξνεγνχκελν θεθϊιαην αλαθϋξζεθαλ αλαιπηηθϊ νη ηξνθϋο πνπ πεξηιακβϊλεη ε θξεηηθά δηαηξνθά θαη κε πνηφλ ηξφπν νη λνηθνθπξϋο ηνπ παξειζφληνο Ϋθαλαλ 74

75 ζπλδπαζκνχο ησλ ηνπηθψλ πξντφλησλ θαη δεκηνπξγνχζαλ εμαέζηα πηϊηα, ηα νπνέα ζάκεξα απνηεινχλ ηελ παξαθαηαζάθε ηεο δηαηξνθάο ησλ Κξεηηθψλ. Οη ζπληαγϋο θαη νη δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο πνπ Ϋρνπλ πηνζεηάζεη νη θϊηνηθνη ηνπ λεζηνχ ρηιηϊδεο ρξφληα ηψξα, Ϋρνπλ θεληξέζεη ην ελδηαθϋξνλ δηϊθνξσλ εξεπλεηψλ εμαηηέαο ησλ επεξγεηηθψλ ηδηνηάησλ πνπ θαέλεηαη λα Ϋρνπλ ζηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ. Ζ θξεηηθά δηαηξνθά αδηακθηζβάηεηα απνηειεέ ηελ ηδαληθά δηαηξνθά γηα ηνλ Ϊλζξσπν πνπ ηνπ ραξέδεη θαιά πγεέα θαη καθξνβηφηεηα. Απηφ απνδεηθλχεηαη απφ δηϊθνξεο επηζηεκνληθϋο Ϋξεπλεο. Σελ αξρά Ϋθαλε ην 1956 ν Ancel Keys, γηαηξφο θαξδηνιφγνο απφ ηε Μηλεζφηα ησλ ΖΠΑ, ν νπνένο εέρε ηελ ηδϋα γηα ηελ πξψηε δηαθξαηηθά κειϋηε, ε νπνέα ζα ζπζρϋηηδε ηηο θαξδηαγγεηαθϋο παζάζεηο κε ηνλ ηξφπν δσάο θαη ηε δηαηξνθά ησλ αλζξψπσλ. Οη εξεπλεηϋο ηνπ Keys επϋιεμαλ ηα δεέγκαηϊ ηνπο ζε επηϊ ρψξεο κε δηαθνξεηηθϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο. Οη ρψξεο απηϋο άηαλ ε Ηηαιέα, ε Γηνπγθνζιαβέα, ε Οιιαλδέα, ε Φηιαλδέα, νη ΖΠΑ, ε Ηαπσλέα θαη ε ΔιιΪδα. Απφ ηελ ΔιιΪδα επειϋγεζαλ δχν νκϊδεο, κηα ζηελ ΚΫξθπξα θαη κηα ζηελ Κξάηε (ΑγνξαζηΪθεο, 2007). ηα λεζηϊ απηϊ Ϋγηλε κηα αμηνιφγεζε 7 εκεξψλ ησλ ηξνθέκσλ πνπ θαηαλϊισλαλ νη θϊηνηθνη. ηελ Κξάηε εμεηϊζηεθαλ Ϊληξεο ειηθέαο ρξφλσλ ζε ηξέα ρσξηϊ, ελψ ζηελ ΚΫξθπξα εμεηϊζηεθαλ 34 θαη 40 Ϊληξεο ζε δχν ρσξηϊ. Ζ Ϋξεπλα επαλαιάθζεθε ηξεηο θνξϋο ζε Κξάηε ε κηα άηαλ ην επηϋκβξην ηνπ1960, ε Ϊιιε ΜΪην-Ηνχλην ηνπ 1962 θαη ε ηειεπηαέα ην ΦεβξνπΪξην ηνπ ηελ ΚΫξθπξα επαλαιάθζεθε δπν θνξϋο ην επηϋκβξην ηνπ 1961 θαη ηνλ ΜΪξηην - Απξέιην ηνπ Σα απνηειϋζκαηα Ϋδεημαλ φηη αλϊκεζα θαη ζηα δπν ειιεληθϊ λεζηϊ εληνπέδνληαη δηαθνξϋο ζηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο. Ζ ΚΫξθπξα εμαηηέαο ηεο γεσγξαθηθάο ηεο ζϋζεο εέρε ζαθεέο επηξξνϋο απφ ηελ Ηηαιέα, ελψ ε Κξάηε σο λεζέ εέλαη Ϋλα απνθνκκϋλν θνκκϊηη ηεο επεηξσηηθάο ΔιιΪδαο. Ζ δηαηξνθά ησλ θξεηηθψλ δηαζϋηεη πεξηζζφηεξε πνηθηινκνξθέα αθφκα θαη απφ ηε δηαηξνθά ησλ θαηνέθσλ ηεο ΚΫξθπξαο (Ferro-Luzzi et al, 2002). Ζ κειϋηε απηά νλνκϊζηεθε ΜειΫηε ησλ ΔπηΪ Υσξψλ θαη εέλαη κηα θιαζηθά επηδεκηνινγηθά κειϋηε παξαηάξεζεο πνπ μεθέλεζε ην 1950, πξαγκαηνπνηάζεθε γηα 25 ρξφληα θαη κειεηάζεθαλ πϊλσ απφ Ϊληξεο. Απψηεξνο ζηφρνο ηνπ άηαλ λα δηεξεπλεζεέ ε ζρϋζε κεηαμχ ηεο δηαηξνθάο θαη ηεο εκθϊληζεο ησλ θαξδηαγγεηαθψλ παζάζεσλ, κηα ζρϋζε ε νπνέα, κϋρξη εθεέλν ην ζεκεέν, άηαλ αζαθάο θαη γεληθϊ ηηο θαθνάζεηεο (Keys, 1975). 75

76 Οη ζπγθξέζεηο κεηαμχ ησλ πιεζπζκψλ ηνπ δεέγκαηνο Ϋδεημαλ φηη ν πιεζπζκφο ηνπ δεέγκαηνο ζηελ Κξάηε παξνπζέαζε ηα κηθξφηεξα πνζνζηϊ ζλεζηκφηεηαο απφ ζηεθαληαέα λφζν θαη θαξθέλν ζε ζχγθξηζε κε ηα δεέγκαηα ηνπ πιεζπζκνχ απφ Ϊιιεο ρψξεο. ηε κειϋηε ησλ 20 εηψλ ηεο παξαθνινχζεζεο, απνδεέρζεθε φηη νη Κξεηηθνέ Ϋδεημαλ ηε κηθξφηεξε ζπρλφηεηα ζαλϊησλ απφ φιεο ηηο αηηέεο πνπ εμεηϊζηεθαλ, ελψ ε κειϋηε ζηα 25 ρξφληα παξαθνινχζεζεο αλϋδεημε φηη νη ζϊλαηνη απφ ζηεθαληαέα λφζν ζηελ Κξάηε άηαλ πνιχ ιηγφηεξνη απφ Ϊιιεο ρψξεο φπσο νη ΖΠΑ θαη ε Βφξεηα Δπξψπε, αιιϊ αθφκε θαη απφ πεξηνρϋο ηεο Νφηηαο Δπξψπεο, φπσο ηελ Ηηαιέα, ηελ Γηνπγθνζιαβέα θαη ηελ ΚΫξθπξα (Menotti et al., 1999). Ζ Κξεηηθά δηαηξνθά ηνπ 1960 παξνπζηϊδεη δηαθνξνπνηάζεηο ζε ζρϋζε κε δέαηηεο Ϊιισλ πεξηνρψλ ηεο Μεζνγεένπ θαηϊ ηεο έδηα πεξένδν. ηε ζπγθεθξηκϋλε κειϋηε θϊλεθε φηη ζηελ Κξάηε ε θαηαλϊισζε ειαηνιϊδνπ, νζπξέσλ, θξνχησλ θαη παηϊηαο άηαλ πςειφηεξε ζπγθξηηηθϊ κε ηελ θαηαλϊισζε ησλ ηξνθέκσλ απηψλ ζηε Νφηηα Ηηαιέα. Απφ ηελ Ϊιιε, ην θφθθηλν θξϋαο, ην ςϊξη θαη ηα δεκεηξηαθϊ θαηαλαιψλνληαλ ζε κηθξφηεξεο πνζφηεηεο. Πξνζπαζψληαο νη επηζηάκνλεο λα αλαθαιχςνπλ ην κπζηηθφ, νδεγάζεθαλ ζην ζπκπϋξαζκα φηη ν ηδηαέηεξνο θαη θπζηθφο ηξφπνο δσάο ηνπο (εξγαζέα ζηελ χπαηζξν, απμεκϋλε θπζηθά δξαζηεξηφηεηα), αιιϊ θαη ε απιά θαη ιηηά δηαηξνθά ηνπο -ε νπνέα Ϋγηλε παγθνζκέσο γλσζηά σο κεζνγεηαθά δηαηξνθά- άηαλ ε αηηέα απηνχ ηνπ θαηλνκϋλνπ (θνχιινο & Μαισηέδε, 2007: 34-35). Μηα αθφκα Ϋξεπλα πνπ δηεμάρζε γηα ην ζϋκα άηαλ ε ΜειΫηε Lyon Heart. ΜεηΪ ηε κειϋηε ησλ ΔπηΪ Υσξψλ, νη γϊιινη εξεπλεηϋο Serge Renaud θαη Michel de Longeril απϋδεημαλ φηη ε ρνξάγεζε Κξεηηθνχ ηχπνπ δέαηηαο ζε αζζελεέο πνπ εέραλ ππνζηεέ νμχ Ϋκθξαγκα ηνπ κπνθαξδένπ κεέσζε ην πνζνζηφ ησλ ζαλϊησλ ζηνπο 27 κάλεο κεηϊ ην επεηζφδην θαηϊ 70%, ζπγθξηηηθϊ κε ηε ρνξάγεζε ηεο δέαηηαο πνπ ζπληζηνχζε ε Ακεξηθαληθά Καξδηνινγηθά Δηαηξεέα (De Longeril et al. 1994). Ζ κειϋηε απνηεινχληαλ απφ Ϋλα δεέγκα 605 αζζελεέο ειηθέαο θϊησ ησλ 70 εηψλ, νη νπνένη εέραλ άδε ππνζηεέ Ϋκθξαγκα ηνπ κπνθαξδένπ. Οη αζζελεέο επηιϋρζεθαλ, θαηϊ ηε δηϊξθεηα ηεο λνζειεέαο ηνπο, απφ πνιιαπιϊ θϋληξα ζηε Λπψλ ηεο Γαιιέαο θαη δηαηξϋζεθαλ ζε δπν νκϊδεο ηπραέα. Οη αζζελεέο ηεο κηαο νκϊδαο ηξϋθνληαλ ζχκθσλα κε ην κεζνγεηαθφ δηαηξνθηθφ κνληϋιν, ελψ ζηε δεχηεξε νκϊδα νη αζζελεέο ηξϋθνληαλ ζχκθσλα κε ηηο νδεγέεο ηεο ΑκεξηθΪληθεο Καξδηνινγηθάο Δηαηξεέαο (Α.Κ.Δ). ΜεηΪ απφ παξαθνινχζεζε ηεζζϊξσλ 76

77 εηψλ ηα απνηειϋζκαηα δεέρλνπλ φηη κπνξεέ λαη κελ λα κελ παξαηεξάζεθαλ δηαθνξϋο ζηα ιηπέδηα θαη ηηο ιηπνπξσηεΐλεο ηνπ πιϊζκαηνο, αιιϊ ε νκϊδα πνπ αθνινχζεζε ην κεζνγεηαθφ πξφηππν δηαηξνθάο παξνπζέαζε κεέσζε θαηϊ 70% ζηνπο ζαλϊηνπο απφ θαξδηϊ, ζηα κε ζαλαηεθφξα εκθξϊγκαηα ηνπ κπνθαξδένπ θαη ζηα εγθεθαιηθϊ επεηζφδηα (De Lorgeril et al., 1999) ύλδεζε Κξεηηθήο κε Μεζνγεηαθή δηαηξνθή Ζ Μεζφγεηνο απνηειεέ ην ζηαπξνδξφκη ηξηψλ επεέξσλ. πλνξεχεη κε ηελ Ϋξεκν αρϊξα θαη πεξηιακβϊλεη πεξέπνπ πϋληε ρηιηϊδεο λεζηϊ, ηδηαέηεξα ζηελ αλαηνιηθά ηεο πεξηνρά. ΓηαζΫηεη πνιιϊ γεσγξαθηθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ, ηα νπνέα ζπλδπϊδνληϊο ηα κε ην θιέκα πνπ δηαθϋξεη απφ ηφπν ζε ηφπν δηθαηνινγνχλ ηελ πνηθηιέα ηεο ρισξέδαο θαη ηεο παλέδαο ζην κεζνγεηαθφ ρψξν. Ζ κεζνγεηαθά βηνπνηθηιφηεηα εέλαη αλαπφζπαζην θνκκϊηη ηεο θαζεκεξηλάο δσάο ησλ θαηνέθσλ, ρϊξε ζηε δηαηξνθηθά θαη ηε ζεξαπεπηηθά ηεο αμέα θαη ππνζηεξέδεη ηε δηαβέσζε ησλ ιαψλ ηεο Μεζνγεένπ εδψ θαη αηψλεο (θνχιινο & Μαισηέδε, 2007: 28-29). ΔπνκΫλσο πεξηβϊιιεηαη απφ αξθεηϋο ρψξεο θαη δηϊθνξνπο ιανχο πνπ Ϋρνπλ δηαθνξεηηθϋο θνπιηνχξεο, Ϊιινπο πνιηηηζκνχο θαη πνηθέια άζε θαη Ϋζηκα. ΛακβΪλνληαο ππφςε ηελ νλνκαζέα ηεο, ε κεζνγεηαθά δηαηξνθά εκπεξηϋρεη Ϋλαλ γεσγξαθηθφ πξνζδηνξηζκφ, ν νπνένο θαηαηϊζζεη φινπο ηνπο ιανχο ηεο Μεζνγεένπ λα ηξϋθνληαη κε ηνλ έδην ηξφπν. Κπξέαξρε ζϋζε Ϋρεη ε Κξάηε ε νπνέα βξέζθεηαη ζην θϋληξν ζρεδφλ ηεο Μεζνγεένπ θαη αλϋθαζελ απνηεινχζε ζηαπξνδξφκη ησλ ζαιϊζζησλ δξφκσλ ηεο. Φπζηθφ επαθφινπζν απηάο ηεο επηθνηλσλέαο επαθάο ηνπ Κξεηηθνχ ιανχ κε ηνπο Ϊιινπο ηεο Μεζνγεένπ άηαλ ε αιιεινεπέδξαζε κε δηϊθνξνπο ηξφπνπο ζε πνιιϊ επέπεδα απφ ηνλ πνιηηηζκφ Ϋσο θαη ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο. Σν κνληϋιν δηαηξνθάο πνπ αθνινπζνχλ νη Μεζνγεηαθνέ Λανέ Ϋρεη απνθαιεζηεέ απφ ηνπο κειεηεηϋο σο κεζνγεηαθά δέαηηα. Ζ πιεηνςεθέα ησλ εξεπλψλ, πνπ Ϋρνπλ δηεμαρζεέ, απνδεηθλχνπλ φηη ε Μεζνγεηαθά δηαηξνθά ζρεηέδεηαη κε θαιά πγεέα θαη εζηηϊδνπλ ζηελ παξαδνζηαθά δηαηξνθά, πνπ απνηεινχζε ην πξφηππν δηαηξνθάο ησλ ειαηνπαξαγσγψλ πεξηνρψλ ηεο Μεζνγεένπ κϋρξη ηε δεθαεηέα ηνπ Παξφιν πνπ νη δηϊθνξεο πεξηνρϋο ηεο Μεζνγεηαθάο ιεθϊλεο Ϋρνπλ ηηο δηθϋο ηνπο ηνπηθϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο, ππϊξρνπλ αξθεηϊ θνηλϊ ραξαθηεξηζηηθϊ, ηα 77

78 πεξηζζφηεξα απφ ηα νπνέα απνξξϋνπλ απφ ην γεγνλφο φηη ην ειαηφιαδν θαηαιακβϊλεη θεληξηθά ζϋζε ζηε δηαηξνθά ησλ πεξηνρψλ απηψλ σο βαζηθά πεγά ιέπνπο. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ν φξνο «Μεζνγεηαθά δηαηξνθά» αληιάζεθε απφ ηελ Κξεηηθά δηαηξνθά, αιιϊ θαη ηηο δέαηηεο Ϊιισλ πεξηνρψλ ηεο Μεζνγεένπ θαη νπζηαζηηθϊ πεξηγξϊθεη ην δηαηξνθηθφ πξφηππν εθεέλν πνπ επηθξαηνχζε ζηηο πεξηνρϋο ηεο Μεζνγεένπ ζηηο νπνέεο θαιιηεξγνχληαλ παξαδνζηαθϊ ηα ειαηφδελδξα (Willett et al. 1995). Ζ παξαδνζηαθά Μεζνγεηαθά δηαηξνθά ραξαθηεξέδεηαη απφ: 1. πςειά θαηαλϊισζε ειαηνιϊδνπ, ιαραληθψλ, νζπξέσλ, θξνχησλ θαη αλεπεμϋξγαζησλ δεκεηξηαθψλ, 2. κϋηξηα σο πςειά θαηαλϊισζε ςαξηψλ, 3. ρακειά θαηαλϊισζε θξϋαηνο θαη πξντφλησλ θξϋαηνο, 4. ρακειά σο κϋηξηα θαηαλϊισζε γαιαθηνθνκηθψλ πξντφλησλ θαη 5. κεηξεκϋλε θαηαλϊισζε θξαζηνχ, θπξέσο θαηϊ ηε δηϊξθεηα ησλ γεπκϊησλ, εθφζνλ απηφ εέλαη απνδεθηφ απφ ζξεζθεπηηθνχο θαη θνηλσληθνχο θαλφλεο (Σξηρνπνχινπ, 2010). Δχθνια δηαπηζηψλεη θαλεέο ηα θνηλϊ ζεκεέα θαη ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο κε ηελ θξεηηθά θνπδέλα, φπσο εθεέλα αλαθϋξζεθαλ ελδειερψο ζε παξαπϊλσ θεθϊιαην. Ζ ζχγρπζε πνπ επηθξαηεέ κεηαμχ ησλ φξσλ «θξεηηθά» θαη «κεζνγεηαθά» δηαηξνθά πνιιϋο θνξϋο ηαπηέδεη ηνπο φξνπο. Ο φξνο «κεζνγεηαθά δηαηξνθά» θαζηεξψζεθε κε ηε ΜειΫηε ησλ εθηϊ ρσξψλ. κσο απφ απηά ηελ Ϋξεπλα ην πξφηππν δηαηξνθάο πνπ μερψξηζε ζχκθσλα κε ηα απνηειϋζκαηα εέλαη εθεέλν ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο. Οη Κξεηηθνέ άηαλ εθεέλνη πνπ απνδεέρζεθαλ νη πγηϋζηεξνη θαη νη καθξνβηφηεξνη απφ ηνπο θαηνέθνπο Ϊιισλ πεξηνρψλ ηεο πδξνγεένπ αιιϊ θαη ηεο Μεζνγεένπ. ΠαξΪ ηαχηα ε «Κξεηηθά Γηαηξνθά» ρϊζεθε κϋζα ζην αφξηζην πεξηβϊιινλ ηεο «κεζνγεηαθάο δηαηξνθάο» (ΑγνξαζηΪθεο, 2007). Οη ιφγνη κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ απφ θϊπνηνπο νηθνλνκηθνέ, θαζψο νη φξνη απηνέ απνηεινχλ ηζρπξϊ ραξηηϊ γηα ηηο νηθνλνκέεο ησλ κεζνγεηαθψλ ρσξψλ φπσο εέλαη ε πξνψζεζε ηνπηθψλ πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ, φπσο ν ηνπξηζκφο. Ζ απαξρά ηνπο μεθέλεζε απφ ηαηξηθϋο Ϋξεπλεο θαη κειϋηεο, νη νπνέεο πξσηέζησο απϋδεημαλ φηη ηα θαξδηαθϊ λνζάκαηα θαη νη λενπιαζέεο άηαλ εκθαλψο ιηγφηεξα ζε κεζνγεηαθϋο πεξηνρϋο ζε ζχγθξηζε κε ηηο ρψξεο ηνπ επξσπατθνχ βνξξϊ. Καη επϋθηαζε, ε «ΜειΫηε ησλ ΔπηΪ Υσξψλ» πνπ αλαθϋξζεθε ζην παξαπϊλσ θεθϊιαην Ϋδεημε φηη θαη κεηαμχ ησλ 78

79 κεζνγεηαθψλ πεξηνρψλ παξαηεξνχληαη πνιχ κεγϊιεο δηαθνξνπνηάζεηο. Ζ πεξέπησζε ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο απνηεινχζε Ϋλα ιακπξφ παξϊδεηγκα, αθνχ ηα θαξδηαγγεηαθϊ λνζάκαηα ζην λεζέ άηαλ ειϊρηζηα θαη νη ζϊλαηνη απφ λενπιαζέεο (θαξθέλνπο) ιηγφηεξνη απφ θϊζε Ϊιιε πεξηνρά ηνπ θφζκνπ, απ απηϋο ηνπιϊρηζηνλ πνπ εέραλ κειεηεζεέ. ινη νη κεζνγεηαθνέ ιανέ δελ ηξϋθνληαη κε ηνλ έδην ηξφπν ψζηε λα γεληθεπηεέ ν φξνο «κεζνγεηαθά δηαηξνθά». Ζ αξρά Ϋγηλε ην 1988 νπφηε O Dun Gifford, Γεξνπζηαζηάο ησλ ΖΠΑ, έδξπζε ζηε Βνζηφλε ην Ίδξπκα Oldways κε ζθνπφ λα πξνσζάζεη ηελ πγηεηλά θαηαλϊισζε θαη ηηο παξαδνζηαθϋο δηαηξνθϋο δηϊθνξσλ πεξηνρψλ ηνπ θφζκνπ ζηηο ΖΠΑ. Σν έδξπκα Oldways πξψην θαηαζθεχαζε ηε «Μεζνγεηαθά Γηαηξνθά» ην 1993 ιακβϊλνληαο ππφςε ηα απνηειϋζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ Κeys απφ ηε «ΜειΫηε ησλ εθηϊ ρσξψλ». Σν Oldways ζε ζπλεξγαζέα κε ην Παλεπηζηάκην ηνπ ΥΪξβαξλη δεκηνχξγεζαλ ηε γλσζηά ππξακέδα κεζνγεηαθάο δηαηξνθάο. Χζηφζν, ζχκθσλα κε ηελ πξνγελϋζηεξε Ϋξεπλα ηνπ Ηδξχκαηνο Rockefeller θαη ηνπ Παλεπηζηάκηνπ Princeton ηνπ New Jersey πνπ δηεμάρζε ζηελ Κξάηε ην 1948 φπσο αλαθϋξζεθε παξαπϊλσ, απηά ε δηαηξνθηθά ππξακέδα εέλαη ε ππξακέδα ηεο Κξεηηθάο δηαηξνθάο. Ζ ππξακέδα απηά πϋξαζε ζηελ Δπξψπε αξρέδνληαο απφ ην Λνλδέλν. Πιεζψξα ζπλεδξέσλ Ϋρνπλ δηεμαρζεέ γη απηφ ην ζϋκα. Έγηλε κηα γελέθεπζε θαη κε βϊζε Ϋλα επέ κϋξνπο ζηνηρεέν πνπ άηαλ ε ρξάζε ειαηνιϊδνπ, ζεσξάζεθε φηη ε δηαηξνθά ησλ θαηνέθσλ ζηηο επξσπατθϋο κεζνγεηαθϋο ρψξεο εέλαη έδηα. Αληέζεηα, ε Ϋξεπλα ηνπ Ancel Keys απνδεηθλχεη φηη νη επεξγεηηθϋο επηδξϊζεηο ηεο Κξεηηθάο Γηαηξνθάο ζηελ πγεέα ησλ αλζξψπσλ εέλαη πνιχ κεγαιχηεξεο απφ Ϊιιεο ΜεζνγεηαθΫο πεξηνρϋο θαη Ϋηζη δελ ηεθκεξηψλεηαη ε γελέθεπζε πνπ Ϋρεη γέλεη (ΑγνξαζηΪθεο, φ.π.). Πσο κπνξνχκε λα κηιϊκε γηα Ϋλα θαζνιηθφ θαη φκνην δηαηξνθηθφ πξφηππν δηαηξνθάο πνπ πεξηιακβϊλεη δηαθνξεηηθϋο ρψξεο, θνπιηνχξεο, ζξεζθεέεο θαη παξαδφζεηο ηελ ψξα πνπ ζηελ έδηα θηφιαο ρψξα ζπλαληψληαη δηαθνξεηηθϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο 79

80 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5 ν ΓΖΜΗΟΤΡΓΗΚΟΣΖΣΑ 5.1. Ζ έλλνηα ηεο δεκηνπξγηθόηεηαο Ζ αληέιεςε φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα απνηεινχζε Ϋλα μερσξηζηφ πξνζφλ εηδηθϊ πξνηθηζκϋλσλ αλζξψπσλ, νη νπνένη εέραλ ηε δπλαηφηεηα λα ην αμηνπνηνχλ θαη λα δηαθξέλνληαη ζε δηϊθνξνπο ηνκεέο, επηθξαηνχζε πξηλ ρξφληα. Απφ ηα πξντζηνξηθϊ θηφιαο ρξφληα νη Ϊλζξσπνη πξνζπαζνχζαλ λα αθάζνπλ ην ζεκϊδη ηνπο θαη λα κνηξαζηνχλ εκπεηξέεο κϋζσ ησλ δσγξαθηθψλ αλαπαξαζηϊζεσλ ζηα ζπάιαηα θαη ρξεζηκνπνηψληαο ηα πιηθϊ πνπ δηϋζεηαλ. Με ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ απηά ε επηζπκέα ηνπ αλζξψπνπ λα αλαπαξαζηάζεη θαη λα κνηξαζηεέ ηηο εκπεηξέεο ηνπ κε Ϊιινπο κϋζσ ηνπ ρνξνχ, ηεο ηϋρλεο ά ηεο κνπζηθάο θϊλεθε λα εέλαη βαζηθφ αλζξψπηλν ραξαθηεξηζηηθφ (Duffy, 2003:19). Γηα πνιιϋο δεθαεηέεο θπξηαξρνχζε ε αληέιεςε φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα άηαλ θϊηη πνπ δελ ρξεηαδφηαλ πεξαηηϋξσ εμεγάζεηο, άηαλ κπζηάξην. Ζ θξαηνχζα αληέιεςε θαηαξξϋεη κε ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ κε ηελ Ϋιεπζε ησλ εκπεηξηθψλ ςπρνιφγσλ θαη ππϊξρεη Ϋμαξζε εξεπλψλ ηηο δεθαεηέεο ηνπ 1960 θαη 1970 πνπ δηεμϊγνληαη θαη εζηηϊδνπλ ηελ πξνζνρά ηνπο ζηηο δεκηνπξγηθϋο δπλϊκεηο πνπ δηαζϋηεη ην θϊζε Ϊηνκν θαη ζηηο ηερληθϋο κε ηηο νπνέεο κπνξεέ λα ηηο ελεξγνπνηάζεη πξνθεηκϋλνπ ε δεκηνπξγηθά ζθϋςε λα απνηειϋζεη ελαξθηάξην ιϊθηηζκα ζηελ παξαγσγά ηδεψλ θαη ζηελ αληηκεηψπηζε κηθξψλ αιιϊ θαη κεγϊισλ πξνβιεκϊησλ (Funke, 2009:11). Γηα ηνλ νξηζκφ ηεο Ϋλλνηαο ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο κπνξεέ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ φξνη πνπ ζρεηέδνληαη κε ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο πξνζσπηθφηεηαο, κε ηελ εθηέκεζε επηηεπρζϋλησλ απνηειεζκϊησλ, κε ηε κειϋηε δηαδηθαζηψλ κϊζεζεο θαη Ϋξεπλαο θαη κε ηε ζπνπδά ζπλζεθψλ ηνπ πεξηβϊιινληνο (Massialas & Zevin, 1975:31). Χζηφζν, ν φξνο δεκηνπξγηθφηεηα παξνπζηϊδεη κηα δπζρϋξεηα ζηνλ νξηζκφ ηεο εμαηηέαο ησλ πνιιψλ εθθϊλζεσλ πνπ κπνξεέ λα ιϊβεη ν φξνο, αλ θαη Ϋρεη εμεηαζηεέ απφ επηζηάκνλεο ζε πνιιϊ πεδέα φπσο ηεο ςπρνινγέαο, ηεο αλζξσπνινγέαο, ηεο γλσζηηθάο επηζηάκεο, ηεο ηζηνξέαο, 80

81 ηεο λεπξνεπηζηάκεο, ηεο ηερλεηάο λνεκνζχλεο θαη ηεο θνηλσληνινγέαο. Γηα φινπο απηνχο ηνπ εξεπλεηϋο, πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηνλ θιϊδν ηνπο, εέλαη δχζθνιν λα βξεζεέ κηα θνηλά γιψζζα θαη λα θηϊζνπλ ζε κηα ζπκθσλέα γηα ην ηη εέλαη ε αλζξψπηλε δεκηνπξγηθφηεηα θαη πσο κπνξεέ λα ρξεζηκνπνηεζεέ γηα ην θνηλφ θαιφ (Kampylis, 2010: 19). ΠαξΪ ηαχηα απαξαέηεηε ζεσξάζεθε ε αλϊγθε νξηζκνχ θαη πνιινέ άηαλ εθεέλνη πνπ πξνζπϊζεζαλ λα νξέζνπλ ηε δεκηνπξγηθφηεηα. Ζ αθεηεξέα μεθηλϊ κε ηε δπζθνξέα πνπ θαηϋζεζε πξνο ηελ Ακεξηθαληθά Φπρνινγηθά Δηαηξεέα ην 1950 ν Guilford σο πξνο ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνέν αληηκεηψπηδε ε επηζηεκνληθά θνηλφηεηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα θαη ε νπνέα εέλαη γλσζηά σο «ακεξηθαληθά πξφθιεζε». Ζ δπζθνξέα απηά αιιϊ θαη γεληθφηεξα νη αλεζπρέεο ηνπ Guilford άηαλ ην Ϋλαπζκα, γηα λα αλαπηπρζεέ κηα ζεηξϊ πξνζεγγέζεσλ ζρεηηθϊ κε ηε δεκηνπξγηθά ζθϋςε. Ο Guilford άηαλ ν πξψηνο πνπ πξνζπϊζεζε λα δψζεη νξηζκφ γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα, ζχκθσλα κε ηνλ νπνέν: «ε δεκηνπξγηθφηεηα θαιχπηεη ηηο πην ραξαθηεξηζηηθϋο ηθαλφηεηεο ησλ δεκηνπξγηθψλ αηφκσλ, πνπ θαζνξέδνπλ ηελ πηζαλφηεηα γηα Ϋλα Ϊηνκν λα εθθξϊζεη κηα δεκηνπξγηθά ζπκπεξηθνξϊ, ε νπνέα λα εθδειψλεηαη κε εθεπξεηηθφηεηα, ζχλζεζε θαη ζρεδηαζκφ». Ο απιντθφο απηφο νξηζκφο ηνπ Guilford απνηειεέ ηε βϊζε γηα θϊπνηα ζηνηρεέα πνπ εκθαλέδνληαη θαη πνπ επηβεβαηψλνληαη απφ εξεπλεηϋο. Ζ δεκηνπξγηθφηεηα πξνηεέλεη Ϋλα ζπγθεθξηκϋλν ηξφπν ζπκπεξηθνξϊο, ν νπνένο εέλαη ζπλδεδεκϋλνο κε ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο εθϊζηνηε πξνζσπηθφηεηαο ηνπ αηφκνπ απϋλαληη ζηα πξνβιάκαηα. ΑπηΪ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ πηζαλνινγνχλ εϊλ θαη πψο ζα εθδεισζεέ ε ζπκπεξηθνξϊ. Ζ δεκηνπξγηθφηεηα δελ θϊλεη εμαηξϋζεηο θαη αθνξϊ φια ηα Ϊηνκα. Γελ απνηειεέ ζπϊλην θαηλφκελν κφλν ησλ πξνηθηζκϋλσλ αηφκσλ φπσο πέζηεπαλ παιαηφηεξα. Ζ δηαθνξνπνέεζε κεηαμχ ησλ αηφκσλ εέλαη πνζνηηθά θαη φρη πνηνηηθά (ΞαλζΪθνπ, 2011: 32). Αθνινχζεζαλ θη Ϊιινη εξεπλεηϋο, νη νπνένη πξνζπϊζεζαλ λα απνθξππηνγξαθάζνπλ ηελ Ϋλλνηα, ηε ζεκαζέα θαη ηε ιεηηνπξγέα ηεο πνιπδηϊζηαηεο απηάο Ϋλλνηα, ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο. Ο Piaget (1960), νξέδεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα σο κηα δηαδηθαζέα εχξεζεο θαη επέιπζεο πξνβιεκϊησλ, εμεξεχλεζεο, πεηξακαηηζκνχ, κηα πλεπκαηηθά ελϋξγεηα πνπ ζπλεπϊγεηαη ζεβαζκφ θαη κειεηεκϋλε ιάςε απνθϊζεσλ. Οη Getzels θαη Jackson (1962) νξέδνπλ ηε δεκηνπξγηθφηεηα σο ην ζπλδπαζκφ ησλ ζηνηρεέσλ εθεέλσλ πνπ ζεσξνχληαη πξσηφηππα θαη δηαθνξεηηθϊ. Υαξαθηεξέδνπλ ηε 81

82 δεκηνπξγηθφηεηα σο κηα απφ ηηο πην πνιχηηκεο αλζξψπηλεο δπλαηφηεηεο, αιιϊ ηνλέδνπλ ηε δπζθνιέα ηεο ζπζηεκαηηθά ηεο εμϋηαζε (ηνχηαο θαη ζπλ., 2008: 9,10). O Maslow (1962) ζρεηηθϊ κε ηε δεκηνπξγηθφηεηα αλαθϋξεη φηη εέλαη «Ϋλα παγθφζκην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ αηφκνπ πνπ απηνπξαγκαηψλεηαη». Ο Bruner (1962) πξνζδηνξέδεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα σο κηα ελϋξγεηα απφ ηελ νπνέα πξνθχπηεη κηα «απνηειεζκαηηθά Ϋθπιεμε» (ΞαλζΪθνπ, 2011: 32-34). Ο Torrance (1966) ηαπηέδεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα κε ηελ ηθαλφηεηα πνπ δηαζϋηεη ην Ϊηνκν λα αληηκεησπέδεη ηα δηϊθνξα πξνβιάκαηα, κε επαηζζεζέα θαη πξσηνηππέα αιιϊ θαη κε κεζνδηθφηεηα θαη εξεκέα. O Freud (1972) νξέδεη ηε δεκηνπξγηθφηεηα σο κηα ελζηηθηψδε νξκά πνπ απνζθνπεέ ζηε δεκηνπξγέα αιιϊ ηε ζπζρεηέδεη θαη κε ηελ νξκά ηεο θαηαζηξνθάο (ηνχηαο θαη ζπλ., 2008: 10). Ο Beaudot ην 1973, αλαθϋξεη ηνλ νξηζκφ ηνπ Mac Kinnon θαηϊ ηνλ νπνέν «ε δεκηνπξγηθφηεηα εέλαη κηα δηαδηθαζέα πνπ δηαδξακαηέδεηαη κϋζα ζην ρξφλν θαη ραξαθηεξέδεηαη απφ πξσηνηππέα, πλεχκα πξνζαξκνγάο θαη ηε θξνληέδα γηα κηα ζπγθεθξηκϋλε πξαγκαηνπνέεζε». Γπν ρξφληα κεηϊ ην 1975 ν Jaoui αλαθϋξεη νξηζκφ γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα απφ ηνλ Taylor ζχκθσλα κε ηνλ νπνέν, «ε δεκηνπξγηθφηεηα εέλαη κηα λνεηηθά δηαδηθαζέα πνπ Ϋρεη σο απνηϋιεζκα ηελ παξαγσγά ηδεψλ ηαπηφρξνλα θαηλνχξησλ θαη ρξάζηκσλ» (ΞαλζΪθνπ, φ.π.: 34). Οη Lowenfeld & Brittain (1975), ππνζηεξέδνπλ φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα ζπλδϋεηαη κε ην πνηνο δέλεη ηνλ νξηζκφ. Γη απηφ ην ιφγν νξηζκϋλνη ςπρνιφγνη δηαθξέλνπλ σο πνηνηηθϊ ζηνηρεέα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο: α) ηελ επθακςέα ηεο ζθϋςεο, β) ηελ πξσηνηππέα ηεο ηδϋαο, γ) ηελ ηθαλφηεηα λα ζθϋθηεηαη θϊπνηνο δηαθνξεηηθϊ θαη δ) ηνλ ηξφπν επέιπζεο ησλ πξνβιεκϊησλ. Γηα ηνπο Lee, Webberlen θαη Litt (1987) ε δεκηνπξγηθφηεηα εέλαη Ϋλα πνιπδηϊζηαην θαηλφκελν θαη θϊζε δάηεκα ην νπνέν αλαθχπηεη ρξεηϊδεηαη δηαθνξεηηθϋο δηαδηθαζέεο γηα λα επηιπζεέ (ηνχηαο θαη ζπλ., φ.π.: 9,10). O Osborn ην 1988 θϊλεη αλαθνξϊ ζηνλ νξηζκφ ηνπ J. Jastrow θαη ραξαθηεξέδεη ηε δεκηνπξγηθά πξνζπϊζεηα σο «ηε θαληαζέα πνπ βιϋπεη κπξνζηϊ, πξνβιϋπεη, ηξνθνδνηεέ, ζπκπιεξψλεη, ζρεδηϊδεη, επηλνεέ,επηιχεη, πξνρσξεέ, γελλϊ». Δπέζεο, ε δεκηνπξγηθφηεηα νξέδεηαη σο «ε ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα παξϊγεη λϋεο ά πξσηφηππεο ηδϋεο, λα Ϋρεη ελνξϊζεηο, λα κεηαζρεκαηέδεη θαη λα αλαθαιχπηεη, λα θαηαζθεπϊδεη αληηθεέκελα, ηα νπνέα αλαγλσξέδνληαη απφ ηνπο εηδηθνχο φηη Ϋρνπλ μερσξηζηά επηζηεκνληθά, αηζζεηηθά, θνηλσληθά ά ηερλνινγηθά αμέα. Βαζηθφ θξηηάξην αμηνιφγεζεο ελφο πνλάκαηνο σο «δεκηνπξγηθνχ» εέλαη ε θαηλνηνκέα, αιιϊ απαηηεέηαη, 82

83 επέζεο, λα εέλαη ρξάζηκν θαη απνδεθηφ, αθφκε θαη αλ ε αμέα ηνπ κεηαβιεζεέ κε ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ» (Vernon, 1989:94). Ο Mauzy (2006), ηνπνζεηεέ ηελ Ϋλλνηα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο ζε ηξεηο θαηεγνξέεο: α) ην ζθϋπηεζζαη, β) ην πεξηβϊιινλ θαη γ) ηε δξϊζε (ΞαλζΪθνπ, φ.π.: 34). Ο Davis (1992) αλαθϋξεη ζρεηηθϊ κε ηελ πιεζψξα ησλ νξηζκψλ πνπ Ϋρνπλ εηπσζεέ γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα φηη: «ππϊξρνπλ Ϊπεηξνη νξηζκνέ θαη ηδϋεο γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα, φζνη θαη νη Ϊλζξσπνη πνπ Ϋρνπλ γξϊςεη ηηο ηδϋεο ηνπο ζ Ϋλα θνκκϊηη ραξηέ» (ηνχηαο θαη ζπλ., φ.π.: 10). ΣΫινο, γηα ηνλ Simonton (2000) ε δεκηνπξγηθφηεηα εέλαη Ϋλα δψξν ζε φια ηα πεδέα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο (Funke., φ.π.: 11). πλνπηηθϊ, ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο κπνξνχλ λα πϊξνπλ πνιιϋο δηαζηϊζεηο κϋζα απφ ηνπο δηϊθνξνπο νξηζκνχο θαη ηηο εξκελεέεο πνπ ηεο Ϋρνπλ δνζεέ. Ζ δεκηνπξγηθφηεηα κπνξεέ λα ζεσξεζεέ σο Ϋλα ςπρηθφ, θαζνιηθφ θαη παγθφζκην θαηλφκελν πνπ Ϋρεη ηελ πεγά ηνπ απφ ηελ ηϊζε θαη έζσο θαη ηελ αλϊγθε ηνπ αηφκνπ γηα δεκηνπξγέα. αλ θαηλφκελν εέλαη ζηελϊ ζπλδεδεκϋλν κε ην πνιηηηζηηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβϊιινλ ηνπ θϊζε αηφκνπ, ην νπνέν πξϋπεη λα πξνζθϋξεη ζεηηθϋο ζπλζάθεο θαιιηϋξγεηαο, ψζηε λα γέλεη κεηαηξνπά ηεο Ϋκθπηεο απηάο ηϊζεο ζε ηθαλφηεηα. Αθφκα, ε δεκηνπξγηθφηεηα ζπλδϋεηαη κε ζπγθεθξηκϋλε λνεηηθά δηεξγαζέα. Μπνξεέ λα εθδεισζεέ σο ηξφπνο ζπκπεξηθνξϊο πνπ πξνϋξρεηαη απφ ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο πξνζσπηθφηεηαο. ΣΫινο, εέλαη δηαδηθαζέα πνπ παξϊγεη θαηλνχξην, θαηϊιιειν θαη απνδεθηφ Ϋξγν- πξντφλ απφ νκϊδα ά απφ Ϊηνκν ζε θϊπνηα ρξνληθά ζηηγκά (ΞαλζΪθνπ, φ.π.: 37).Ζ δεκηνπξγηθφηεηα ρξεηϊδεηαη Ϋλα πεξηβϊιινλ πνπ ζα επλνεέ ην ρηνχκνξ θαη ην παηρλέδη γηα λα αληηζηαζκέζεη ηηο θαηαζηϊζεηο πέεζεο πνπ δϋρεηαη ε αλζξψπηλε χπαξμε (ΞαλζΪθνπ θαη ζπλ., 2015: 76). Οη ζεσξέεο πνπ Ϋρνπλ δηαηππσζεέ γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα βαζέδνληαη, θπξέσο, ζε αληέζηνηρεο ςπρνινγηθϋο ζεσξέεο φπσο ςπρναλαιπηηθά, κπηρεβηνξηζηηθά, νπκαληζηηθά, αλϊπηπμεο, ηζηνξηνκεηξηθά, ζπζηεκηθά, γλσζηαθά ςπρνινγέα. Ζ δηαθνξϊ ησλ ζεσξηψλ απηψλ εληνπέδεηαη σο πξνο ην ζε πνηα απφ ηηο ηϋζζεξηο ζπληζηψζεο ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο δέλνπλ Ϋκθαζε (Brown, 1989:3): 1. ηε δηαδηθαζέα δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο 2. ην δεκηνπξγηθφ πξντφλ 3. ην δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν 83

84 4. ην δεκηνπξγηθφ πεξηβϊιινλ Κξηηήξηα δεκηνπξγηθήο ζθέςεο θαη ζηάδηα Γηα πνιινχο εξεπλεηϋο νη νπνένη δηεμάγαγαλ Ϋξεπλεο ζρεηηθϋο κε ην ζϋκα, ε δεκηνπξγηθφηεηα απνηϋιεζε ζεκεέν αλαθνξϊο. Ζ δεκηνπξγηθά ζθϋςε απνηϋιεζε θαη ζπλερέδεη λα απνηειεέ εξεπλεηηθφ αληηθεέκελν - κϋζσ πνηθέισλ κνξθψλ ηεζη, φπσο εέλαη ηα ςπρνκεηξηθϊ, ηα ηεζη αλέρλεπζεο δεκηνπξγηθφηεηαο - ζε πιαηχ πιεζπζκηαθφ δεέγκα ελειέθσλ, παηδηψλ θαη εθάβσλ. Ζ δεκηνπξγηθά ζθϋςε ζεσξεέηαη σο Ϋλα ππνζχλνιν ηεο επξχηεξεο Ϋλλνηαο ηεο ιεηηνπξγέαο ηεο ζθϋςεο, ηεο νπνέαο ην Ϋξγν ζπλέζηαηαη ζηελ αλαθϊιπςε ζρϋζεσλ θαη ζπλαθεηψλ ησλ δηαθφξσλ αληηθεηκϋλσλ. Ο Guilford (1950) σο ν ζεκειησηάο ηεο Ϋλλνηαο ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο θαη ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο, ηε ρσξέδεη ζε δπν βαζηθϋο ιεηηνπξγέεο: α) ηε ζπγθιέλνπζα θαη β) ηελ απνθιέλνπζα ζθϋςε. Έπεηηα, πξνρσξϊ ζηελ ηαχηηζε ηεο ζπγθιέλνπζαο ζθϋςεο κε ην αξηζηεξφ κϋξνο ηνπ εγθεθϊινπ θαη ηεο απνθιέλνπζαο κε ην δεμέ κϋξνο. Ζ ζπγθιέλνπζα (θξηηηθά) ζθϋςε αλαδεηϊ κηα νξζά ιχζε ά ζπκπϋξαζκα θαη αθνξϊ κηα λνεηηθά δηεξγαζέα, ε νπνέα ζϋηεη ηα δεδνκϋλα, ηηο πιεξνθνξέεο ά ηα απνκλεκνλεπκϋλα πιηθϊ ζε ινγηθά επεμεξγαζέα. ε αληέζεηε θαηεχζπλζε θηλεέηαη ε απνθιέλνπζα (δεκηνπξγηθά) ζθϋςε, ε νπνέα αλαδεηϊ φιεο ηηο πηζαλϋο ιχζεηο θαη απαληάζεηο (ΞαλζΪθνπ, 2011: 45). Έλαο νξηζκφο πνπ Ϋρεη δηαηππσζεέ εέλαη ν εμάο: «Γεκηνπξγηθά ζθϋςε εέλαη ε ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ λα αλαδεηεέ θαη λα βξέζθεη πνιιϋο πξσηφηππεο- θαηλνηφκεο ελαιιαθηηθϋο, γηα ηελ επέιπζε ησλ δηαθφξσλ πξνβιεκϊησλ, ηδϋεο ιχζεηο» (Παξαζθεπνπνχινπ, 2004:6). Δέλαη κηα λνεηηθά δηεξγαζέα πνπ Ϋρεη σο απνηϋιεζκα ηελ παξαγσγά θαηλνχξησλ ηδεψλ θαη εκπεξηϋρεη ηελ Ϋλλνηα ηεο ρξεζηκφηεηαο (ΞαλζΪθνπ & Καΐια, 2011: 39). Αμηνζεκεέσην εέλαη ην γεγνλφο, φηη δελ πξφθεηηαη γηα επηθξϊηεζε ηεο κέαο ά ηεο Ϊιιεο, αιιϊ θαη ησλ δχν, θαζψο ν ζπλδπαζκφο ηνπο καο βνεζϊεη λα θαηαλννχκε θαιχηεξα ηνλ θφζκν θαη πξνϊγεη ηελ ηθαλφηεηα καο λα αληαπνθξηλφκαζηε δεκηνπξγηθϊ ζηηο πξνθιάζεηο πνπ παξνπζηϊδνληαη (Duffy, 2003: 22). ΤπΪξρεη κηα ζεηξϊ απφ θξηηάξηα, ηα νπνέα απνηϋιεζαλ ηε βϊζε γηα ηελ θαηαζθεπά ησλ ηεζη δεκηνπξγηθφηεηαο, θαη ραξαθηεξέδνληαη σο ην θϋληξν ηνπ 84

85 εξεπλεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ γηα ην δεκηνπξγηθφ ηξφπν ζθϋςεο (ΞαλζΪθνπ, φ.π.: 47-50). Σα θξηηάξηα απηϊ εέλαη ηα εμάο: 1. Δπαηζζεζέα απϋλαληη ζηα πξνβιάκαηα ηνπ πεξηβϊιινληνο. Ζ ηθαλφηεηα απηά μερσξέδεη ηα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα θαζψο εέλαη ηθαλϊ λα εληνπέζνπλ ά λα δηαθξέλνπλ Ϋλα πξφβιεκα, λα ζπλεηδεηνπνηάζνπλ κηα ελδερφκελε δπζθνιέα, λα παξαηεξάζνπλ θϊηη ην αζπλάζηζην, λα ςϊμνπλ γηα εξκελεέα ζε θϊηη παξϊμελν θαη ηδηφξξπζκν. 2. Ννεηηθά επρϋξεηα. Σα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα εέλαη ηθαλϊ λα παξϊγνπλ Ϋλαλ κεγϊιν αξηζκφ ηδεψλ, απαληάζεσλ θαη ιχζεσλ ζε θϊπνην πξφβιεκα ά εξϋζηζκα κϋζα ζε ζπγθεθξηκϋλν θαη πξνθαζνξηζκϋλν ρξφλν. Ζ λνεηηθά ηνπο απηά επρϋξεηα ειϋγρεηαη κε ηελ θαηακϋηξεζε ηνπ ζπλνιηθνχ αξηζκνχ ησλ απαληάζεσλ ηνπ αηφκνπ. ΜΫζσ ησλ ηεζη κπνξεέ λα δηαπηζησζεέ εέηε ε επρϋξεηα ιϋμεσλ (παξαγσγά φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξνπ αξηζκνχ ιϋμεσλ ζχκθσλα κε ζπγθεθξηκϋλν θξηηάξην), εέηε ε επρϋξεηα ηδεψλ (παξαγσγά φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξνπ αξηζκνχ ηέηισλ, θξϊζεσλ, ηζηνξηψλ, ρξάζεσλ θαη ζπλεπεηψλ), εέηε ε επρϋξεηα ζπλεηξκψλ (παξαγσγά φζν ην δπλαηφλ πεξηζζνηϋξσλ ζπλσλχκσλ, νκνηνηάησλ, αληηζϋησλ θ.α), εέηε ε επρϋξεηα Ϋθθξαζεο (παξαγσγά πξνηϊζεσλ θαη νξγϊλσζε ησλ ιϋμεσλ ζε θξϊζεηο. 3. Ννεηηθά επιπγηζέα/επειημέα. Σα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα δηαζϋηνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα κελ πηνζεηνχλ ζπκπεξηθνξϋο ξνπηέλαο θαη λα ελαιιϊζζνπλ ηνλ Ϋλαλ ηξφπν ζθϋςεο κε ηνλ Ϊιινλ παξϊγνληαο πνηθηιέα απαληάζεσλ. Απηά ε ηθαλφηεηα ραξαθηεξέδεη θαη ην λνεηηθά επιπγηζέα ηεο ζθϋςεο κε πξνυπφζεζε ηελ αιιαγά ζηα λνάκαηα, ζηελ εξκελεέα, ζηε ρξάζε ελφο πξϊγκαηνο ά ζηελ πηνζϋηεζε κηαο ζηξαηεγηθάο. 4. Πξσηνηππέα ηεο ζθϋςεο. Απφ ηα πην ζεκαληηθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο κε ην δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν λα μερσξέδεη γηα ηε ζπαληφηεηα θαη ηε κνλαδηθφηεηα ησλ παξαγσγψλ ηνπ. 5. Ηθαλφηεηα ζχλζεζεο. Σα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα δηαζϋηνπλ ηε ζπλζεηηθά ηθαλφηεηα λα ζπλδπϊδνπλ θαη λα ζπλζϋηνπλ ηηο πεξηζζφηεξεο ηδϋεο ψζηε λα πξνθχςεη κηα λϋα βειηησκϋλε πνηνηηθά παξαγσγά. ηε δεκηνπξγηθά ζθϋςε επηρεηξνχληαη θαηλνχξηνη ζπλδπαζκνέ, λϋεο ηαμηλνκάζεηο θαη λϋα εγθαζέδξπζε λνεκϊησλ. 6. Ηθαλφηεηα κεηαζρεκαηηζκψλ. 7. Ηθαλφηεηα επεμεξγαζέαο. Μηα ηδϋα κπνξεέ λα γέλεη βηψζηκε, λα αλαπηπρζεέ, λα βειηησζεέ, λα νινθιεξσζεέ ά θαη λα γέλεη ειθπζηηθά απφ Ϋλα δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν. 85

86 Ζ δεκηνπξγηθφηεηα πεγϊδεη κϋζα απφ ηελ αλϊγθε ηνπ αλζξψπνπ λα μεδηπιψζεη ηηο ηδϋεο, ηηο ζθϋςεηο ηνπ κεηαηξϋπνληαο ηνλ ζε δεκηνπξγηθφ εξγϊηε ζηελ εμειηθηηθά πνξεέα ηεο πξνφδνπ. Πνιινέ εξεπλεηϋο, φπσο ν Spearman θαη ν Mednick, ζεσξνχλ ηε δεκηνπξγηθά ζθϋςε σο κηα δηαδηθαζέα ζπζρεηέζεσλ κεηαμχ ηδεψλ. Θεσξνχλ, φηη ε δηαδηθαζέα δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο Ϋγθεηηαη ζηε κνξθνπνέεζε ζηνηρεέσλ ζε λϋνπο ζπλδπαζκνχο, νη νπνένη εέλαη ιεηηνπξγηθνέ ά ηθαλνπνηνχλ ζπγθεθξηκϋλεο απαηηάζεηο κε ηε δηαδηθαζέα ά ηε ιχζε εέλαη πην δεκηνπξγηθά απφ φζν Ϊζρεηα εέλαη κεηαμχ ηνπο ηα αξρηθϊ ζηνηρεέα. Γηα ηνλ Mednick ε δηαδηθαζέα δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ζπλδϋεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα ζπζρϋηηζεο θαηλνκεληθϊ αζχλδεησλ ζηνηρεέσλ. Σα κε δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα, ζε αληέζεζε κε ηα δεκηνπξγηθϊ, κπνξνχλ απιϊ λα θϊλνπλ ηηο πξνθαλεέο θαη ηππηθϋο ζπλδϋζεηο (Brown, 1989: 19). ΠνιιΫο Ϋξεπλεο δηεμάρζεζαλ θαη νη νπνέεο αθνξνχζαλ ηε δεκηνπξγηθά δηαδηθαζέα, κε πξσηεξγϊηε ηνλ Wallas ην 1925, ν νπνένο επηρεέξεζε ηελ θαηαγξαθά ησλ ζηαδέσλ ηεο δεκηνπξγηθάο δηαδηθαζέαο πνπ νδεγνχλ θαη παξαγϊγνπλ θαηλνηφκεο ηδϋεο θαη πξσηφηππεο ιχζεηο. 1) Σν πξψην ζηϊδην δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο εέλαη ην ζηϊδην ηεο πξνεηνηκαζέαο. To ζηϊδην απηφ εέλαη πνιχ ζεκαληηθφ. H εληαηηθά πξνεηνηκαζέα εέλαη Ϋλα απαξαέηεην ζπζηαηηθφ γηα ζεκαληηθϋο αλαθαιχςεηο θαη δεκηνπξγέεο. ε απηφ ην ζηϊδην, ην Ϊηνκν επηρεηξεέ ηε δηεξεχλεζε ηεο πξνβιεκαηηθάο θαηϊζηαζεο πξηζκαηηθϊ. ΦΪρλεη λα θσηέζεη ην πψο, ην ηη, ην πνηνο, ην πφηε, ην γηαηέ ηνπ πξνβιάκαηνο, πγθεληξψλεη φια ηα γλσζηϊ δεδνκϋλα, ηηο πιεξνθνξέεο πνπ πξνϋξρνληαη απφ εμσηεξηθϋο πεγϋο ά αληιψληαο ζηνηρεέα θαη εκπεηξέεο. Ο Stamn (1975) αλαθϋξεη ηελ Ϊπνςε ηνπ Henle, ν νπνένο ππνζηεξέδεη φηη ην λα ζϋζεη θαλεέο ηε ζσζηά εξψηεζε εέλαη, έζσο ην πην δεκηνπξγηθφ ζηϊδην ηεο φιεο δηαδηθαζέαο, ζπκέδνληαο ηνλ James Stephens, o νπνένο αλϋθεξε: «κηα θαινδηαηππσκϋλε εξψηεζε θϋξεη πϊλσ ηεο ηελ απϊληεζε, αθξηβψο φπσο ην ζαιηγθϊξη θϋξεη ην θϋιπθφο ηνπ» (Hocevar & Bachelor,1989:68). 2) Σν δεχηεξν ζηϊδην εέλαη ην ζηϊδην ηεο επψαζεο θαηϊ ην νπνέν ν εγθϋθαινο ζηακαηϊεη λα εξγϊδεηαη θαλεξϊ απφ ηε λνεηηθά πξνζπϊζεηα πνπ θαιεέηαη λα ζπληειϋζεη. Ζ δηαθνπά απηά εέλαη ρξάζηκε γηα λα κπνξϋζεη λα βξεζεέ κηα δεκηνπξγηθά ιχζε, θαζψο ν εγθϋθαινο φπσο αλαθϋξζεθε θαλεξϊ κπνξεέ λα κελ εξγϊδεηαη φκσο ζην αζπλεέδεην ην πξφβιεκα ππϊξρεη, επεμεξγϊδεηαη θαη σξηκϊδεη. Γηα αξθεηφ θαηξφ δελ άηαλ μεθϊζαξν ηη 86

87 ζπλϋβαηλε θαηϊ ην ζηϊδην απηφ, αιιϊ κε ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ ε δπλακηθά ηεο αλζξψπηλεο κλάκεο εέλαη ππεχζπλε γηα ηε δηαδηθαζέα ηεο αιιαγάο ζηε ζπιινγηθά ζχλδεζε κεηαμχ ησλ ηδεψλ θαη αλαπαξαζηϊζεσλ. 3) Σν ηξέην ζηϊδην εέλαη ην ζηϊδην ηεο Ϋκπλεπζεο θαηϊ ην νπνέν ην δεκηνπξγηθφ πξντφλ Ϋξρεηαη ζην κπαιφ ηνπ αηφκνπ. Σν δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν «ηέθηεη» ηελ ηδϋα πνπ ηνπ άξζε ζην κπαιφ θαη, ζε κηα ζπγθεθξηκϋλε ρξνληθά ζηηγκά, ε ιχζε ά νη ιχζεηο ηνπ πξνβιάκαηνο πεξλνχλ κϋζα απφ ην θαηψθιη ηεο ζπλεέδεζεο θαη δεκηνπξγεέηαη Ϋλαο θσηηζκφο κϋζα ηνπ, ν νπνένο ζπλνδεχεηαη απφ Ϋληνλα ζπλαηζζάκαηα ηθαλνπνέεζεο θαη αλαθνχθηζεο. 4) ΚαηΪ ην ηϋηαξην ζηϊδην ηεο εθηέκεζεο γέλεηαη δηαρσξηζκφο ησλ δεκηνπξγηθψλ ηδεψλ ζε ρξάζηκεο θαη κε. Σν ζηϊδην απηφ βνεζϊεη λα απνθαζηζηεέ αλ κηα ηδϋα ζα απνξξηθζεέ ά ζα ηειεζθνξάζεη. 5) ΣΫινο, ππϊξρεη ην ζηϊδην ηεο αμηνιφγεζεο, ηνπ απνινγηζκνχ, ηνπ ειϋγρνπ ησλ ππνζϋζεσλ. ΥξεηΪδεηαη πνιιά δχλακε γηα λα αξρέζεη λα δνπιεχεη κηα δεκηνπξγηθά ηδϋα. Ο δξφκνο πνπ απαηηεέηαη λα δηαλπζεέ απφ ηελ αξρηθά ηδϋα σο ην ηειηθφ πξντφλ πνπ πξνθχπηεη κπνξεέ λα παξνπζηϊζεη εθπιάμεηο θαη αιιαγϋο. Γη απηφ ζην ζηϊδην απηφ εμεηϊδεηαη ε εγθπξφηεηα ηνπ λϋνπ πξντφληνο αλϊινγα ηε ρξεζηκφηεηα, ηε λνκηκφηεηα, ηελ θαηαιιειφηεηα, ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα θαη ηνπ θφζηνπο πινπνέεζεο ηεο ηδϋαο (Funke, 2009: ΞαλζΪθνπ, φ.π.: 58-59) Υαξαθηεξηζηηθά δεκηνπξγηθνύ αηόκνπ Έλα απφ ηα πην αμηνζεκεέσηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο εέλαη ε αλεμαξηεζέα θαη ν δηαρσξηζκφο ηεο δηαδηθαζέαο απφ ηνλ δεέθηε λνεκνζχλεο κε ηνλ νπνέν γηα πνιιϊ ρξφληα άηαλ Ϊξξεθηα ηαπηηζκϋλνη. Έλα Ϊηνκν κε πςειφ δεέθηε λνεκνζχλεο δελ εέλαη απαξαέηεην λα εέλαη δεκηνπξγηθφ θαη Ϋλα δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν δελ απαηηεέηαη λα Ϋρεη πςειφ δεέθηε λνεκνζχλεο (ΞαλζΪθνπ, 2011: 39). Ζ δεκηνπξγηθφηεηα ππϊξρεη ζηα Ϊηνκα εθεέλα πνπ γλσξέδνπλ ην ζηφρν ηνπο ζε νπνηνλδάπνηε ηνκϋα θαη ζηνρεχνπλ κε ζηαζεξφηεηα πξνο ηελ επέηεπμά ηνπ. Ζ επθπΐα, ε γλψζε, ε επειημέα, ε πξσηνηππέα, ε 87

88 επεμεξγαζέα, ν ζθεπηηθηζκφο, ε επηκνλά, ε απηνπεπνέζεζε θαη ε αζπκθσλέα πξνο ηα θαζηεξσκϋλα εέλαη θϊπνηα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ελφο δεκηνπξγηθνχ αηφκνπ (Massialas & Zevin, 1975:31). Ζ ραιϊξσζε, ε επψαζε ηδεψλ, ε παηγληψδεο δηϊζεζε θαη ην ρηνχκνξ ρξεζηκνπνηνχληαη σο κϋζν γηα ηα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα γηα λα αλαπαξϊγνπλ ηελ ελϋξγεηα ηνπο (ΞαλζΪθνπ θαη ζπλ., 2015:71). Δπέζεο, δεκηνπξγηθφηεηα ππϊξρεη θαη ζηα Ϊηνκα πνπ μεθηλνχλ ζθεπηφκελνη απιψο κηα αζαθά Ϋλλνηα, ηδϋα ά ζπλαέζζεκα. Έρνπλ γηα νδεγφ ην έδην ην Ϋξγν θαζψο νη έδηνη κϋζα απφ ηε δηεξγαζέα απηά πεηξακαηέδνληαη, αιιϊδνληαο θαη πηνζεηψληαο ζηνηρεέα σο ην ζεκεέν φπνπ ην απνηϋιεζκα ζα ηνπο ηθαλνπνηάζεη. Ο Barron (1955), o Ghiselin (1958), o Kinnon (1962), o Taylor (1963) εέλαη θϊπνηνη απφ ηνπο επηζηάκνλεο πνπ γηα δεθαεηέεο πξνζπϊζεζαλ λα πξνζδηνξέζνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθϊ εθεέλα ηεο πξνζσπηθφηεηαο ελφο δεκηνπξγηθνχ αηφκνπ κϋζα απφ πνηθέιεο εξεπλεηηθϋο κεζφδνπο. Σν 1962 ν γλσζηφο Ακεξηθαλφο ςπρνιφγνο Maslow ππνζηάξημε: «Απηφ πνπ Ϋλαο Ϊλζξσπνο κπνξεέ λα γέλεη, πξϋπεη λα γέλεη». Ζ βαζηθφηεξε αηηέα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο ζηνλ Ϊλζξσπν εέλαη ε έδηα ε ηϊζε ηνπ αηφκνπ λα ελεξγνπνηεέηαη, γηα λα γέλεη απηφ πνπ ππϊξρεη δπλϊκεη ζ απηφ. Θεσξεέ φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα εέλαη κηα γελεηηθά πξνδηϊζεζε ζην αλζξψπηλν εέδνο κε ηελ πεξηϋξγεηα θαη ηε θαληαζέα λα ζεσξνχληαη ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο παηδηθάο ειηθέαο πνπ ζπρλϊ αλαζηϋιινληαη θαηϊ ηελ πϊξνδφ ηεο (ηνχηαο θαη ζπλ., 2008: 39,40). Σελ έδηα ρξνληϊ ν Mac Kinnon, δεκνζηεχεη ηα δηθϊ ηνπ απνηειϋζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ κε ηέηιν: «Ζ θχζε θαη ε θαιιηϋξγεηα ηνπ δεκηνπξγηθνχ ηαιϋληνπ». χκθσλα κε ηνλ Mac Kinnon ηα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα Ϋρνπλ ζεηηθά απηνεηθφλα ραξαθηεξέδνληαο ηνπο εαπηνχο ηνπο, σο Ϊηνκα κε ελζνπζηαζκφ γηα ηε δσά, κε απνθαζηζηηθφηεηα, εξγαηηθφηεηα, επηλνεηηθφηεηα θαη κε απμεκϋλε ηϊζε γηα αλεμαξηεζέα. Γε δέλνπλ ηδηαέηεξε ζεκαζέα ζηε γλψκε ησλ Ϊιισλ, γεγνλφο πνπ αλαδεηθλχεη Ϋλα εέδνο απηνλνκέαο θαη εγσθεληξηθφηεηαο πνπ ηα δηαθαηϋρεη θαη πξνηηκνχλ θαζεηέ λϋν θαη αληηζπκβαηηθφ, ρσξέο φκσο λα πεξηθξνλνχλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα.. Πξνηηκνχλ ην αλνινθιάξσην, ην πνιχπινθν, ην αηειϋο. ΚαηαθΫξλνπλ λα βιϋπνπλ Ϋλα πξφβιεκα απφ φιεο ηηο πηπρϋο ηνπ θαη ε επέιπζε ηνπ επηηπγρϊλεηαη ρσξέο λα απνξξέπηνπλ κε επθνιέα ηδϋεο σο αλϋθηθηεο ά Ϊρξεζηεο. Δπηδηψθνπλ λϋεο εκπεηξέεο, θαιχπηνληαο Ϋλα κεγϊιν θϊζκα ζην ρψξν ηεο αηζζεηηθάο ησλ ζπλαηζζεκϊησλ, ηεο θαληαζέαο, ηεο δξϊζεο, ησλ αμηψλ, ησλ ηδεψλ (ΞαλζΪθνπ, 2011: 53). ΑιιΪ θαη νη 88

89 Martindale (1989) θαη Simonton (1999) ηνλέδνπλ ηε ζεκαζέα ηεο αλεμαξηεζέαο, ηεο αληηζπκβαηηθφηεηαο, ηελ επξεέα Ϋθηαζε ησλ ελδηαθεξφλησλ, ηε δηϊζεζε γηα λϋεο εκπεηξέεο, ηε επηθηλδπλφηεηα θαη ηε γλσζηηθά επειημέα ηεο ζπκπεξηθνξϊο σο ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ δεκηνπξγηθψλ αηφκσλ (Funke, 2009: 17). χκθσλε κε ηα παξαπϊλσ δεδνκϋλα ε Casto πξνβαέλεη ζε θαηεγνξηνπνέεζε ησλ ηχπσλ ησλ αλζξψπηλσλ πξνζσπηθνηάησλ ζχκθσλα κε ηα δεκηνπξγηθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ. Έηζη πξνθχπηνπλ νη εμάο ηχπνη πξνζσπηθνηάησλ δεκηνπξγηθψλ αηφκσλ: - Με ζπκβαηηθφο ηχπνο. Σα δεκηνπξγηθϊ απηϊ Ϊηνκα δε ληψζνπλ ηελ αλϊγθε ηεο ζπκκφξθσζεο πξνο ηα θνηλσληθϊ πξφηππα. Ο δεκηνπξγηθφο Ϊλζξσπνο βιϋπεη θαη ρξεζηκνπνηεέ ηα πξϊγκαηα Ϋμσ απφ ηηο ζπλεζηζκϋλεο ζρϋζεηο θαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν απφ ηνπο Ϊιινπο αλζξψπνπο. - Αηνκηθηζηάο Σα δεκηνπξγηθϊ Ϊηνκα εέλαη απειεπζεξσκϋλα απφ ηα θνηλσληθϊ ζηεξεφηππα, απηφλνκα, απζφξκεηα κε αέζζεζε ηνπ ρηνχκνξ. Γηα ην Ϊηνκν απηφ κεγϊιε ζεκαζέα Ϋρεη ε ππνθεηκεληθά αέζζεζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο ηνπ θαη φρη ηη ιϋλε νη Ϊιινη θαη γηα απηφ ην ιφγν δε θνβϊηαη ηελ απνηπρέα ά ηνλ ριεπαζκφ απφ ηνπο Ϊιινπο. Δθδειψλνπλ απηνπεπνέζεζε θαη αλεμαξηεζέα θαη πξνπνξεχνληαη ηεο επνράο ηνπο. - Δθεπξεηηθφο Γηα Ϋλα δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν Ϋλα πξφβιεκα Ϋρεη πνιιϋο ιχζεηο, θϊζε εξψηεκα πνηθέιεο απαληάζεηο θαη ηέπνηα δε ραξαθηεξέδεηαη απηνλφεην. πιιακβϊλνπλ θαη εθνδηϊδνπλ ηνλ εγθϋθαιν κε εξεζέζκαηα απφ εηθφλεο, άρνπο, νζκϋο, γεχζεηο, γλσζηηθφ πιηθφ απαξαέηεην γηα ηε δεκηνπξγηθά παξαγσγά ζε χιε θαη ζε ηδϋεο. Έρεη ηελ ηϊζε λα πεηξακαηέδεηαη κε ζπλεζηζκϋλα αληηθεέκελα, γηα λα δηαπηζηψζεη αλ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ θαη γηα Ϊιινπο ζθνπνχο εθηφο απφ ηνπο γλσζηνχο γεγνλφο πνπ δηαθαέλεηαη απφ ηελ παηδηθά θηφιαο ειηθέα. 89

90 - Παξνξκεηηθφο ΓηαθαηΫρεηαη απφ Ϋληνλεο παξνξκάζεηο πνπ ηνλ θαηεπζχλνπλ πξνο ηελ εθπιάξσζε ησλ εζσηεξηθψλ ηνπ νξακϊησλ. Σνλ ραξαθηεξέδεη ε πλεπκαηηθά επιπγηζέα, ε νπνέα ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ νξκεηηθά δηϊζεζε, ηνλ νδεγεέ ζηελ παξαγσγά θαη πινπνέεζε κηαο ηδϋαο ζε ζχληνκν ρξνληθφ δηϊζηεκα. - Γηαηζζεηηθφο Σν δηαηζζεηηθφ δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν εέλαη δεθηηθφ ζηηο εκπεηξέεο πνπ επεθηεέλνληαη θαη ζην ρψξν ηεο θαληαζέαο, ησλ ζπλαηζζεκϊησλ ηνπ εζσηεξηθνχ ηνπο εαπηνχ.πρλϊ Ϋρεη σο νδεγφ νξϊκαηα πνπ ηνλ θαζνδεγνχλ ζηελ πξαγκαηνπνέεζε κηαο αλψηεξεο δεκηνπξγέαο εέηε απηφ εέλαη Ϋλα θαιιηηερληθφ αξηζηνχξγεκα εέηε κηα πξσηνπφξα αλαθϊιπςε (ηνχηαο θαη ζπλ., φ.π.:40-42). ΣΫινο, ν Lindauer (1993) αλαθϋξεη φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ θνξπθψλεηαη ζηε δεθαεηέα ησλ 20 κε 30 ρξφλσλ θαη ζηε ζπλϋρεηα κεηψλεηαη (Funke, φ.π.:17). Δλ θαηαθιεέδη, γηα ηνπο πεξηζζφηεξνπο εξεπλεηϋο ππϊξρεη ζπκθσλέα ζην φηη ε δεκηνπξγηθφηεηα δελ εέλαη Ϋλα απιφ, αλεμϊξηεην ραξαθηεξηζηηθφ. Πξφθεηηαη γηα κηα πνιχπινθε κνξθά ζπκπεξηθνξϊο, ε νπνέα θαζνξέδεηαη απφ δηαθνξεηηθνχο παξϊγνληεο πνπ αιιειεπηδξνχλ κεηαμχ ηνπο. Ζ δεκηνπξγηθφηεηα δελ Ϋρεη ην ξφιν ελφο ιακπηάξα πνπ θσηέδεηαη μαθληθϊ, φπσο ηελ παξνπζηϊδνπλ ζηα θηλνχκελα ζρϋδηα αιιϊ εέλαη κηα δεμηφηεηα πνπ θαιιηεξγεέηαη κε ζπζηεκαηηθά κειϋηε, πξνζπϊζεηα, επηκνλά θαη ελδηαθϋξνλ (Barron & Harrington, 1989:80) Σν δεκηνπξγηθό πξντόλ Σν δεκηνπξγηθφ πξντφλ εληνπέδεηαη ζε Ϋλα πεδέν δξϊζεο επξχηεξν, ην νπνέν κπνξεέ λα εέλαη ζε επηζηεκνληθϋο ζεσξέεο, ζε ινγνηερληθϊ ά θαιιηηερληθϊ Ϋξγα, ζην παηδηθφ παηρλέδη θ.α. Ο Rogers επηζεκαέλεη ηελ αμέα ηνπ πξντφληνο θαη γη απηφ δε δϋρεηαη ηε δηϊθξηζε βαζκέδσλ ζρεηηθψλ κε ηελ αμέα ηνπ (ΞαλζΪθνπ, 2011:59). Ζ ζεκαζέα ηνπ πξντφληνο, ηνπ απηνχ απνηειϋζκαηνο ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο αλαδεηθλχεηαη 90

91 ζηε θξϊζε «δελ Ϋρνπκε Ϊιιε απφδεημε γηα ηε δεκηνπξγηθφηεηα ελφο αηφκνπ, παξϊ κφλν ηελ παξαηάξεζε θαη αμηνιφγεζε ησλ πξντφλησλ» (Vernon, 1989:96). Ο Mednick (1962) αζρνιάζεθε ηδηαέηεξα κε ηελ Ϋλλνηα ηνπ δεκηνπξγηθνχ πξντφληνο θαη επεζάκαλε ηε δηαθνξϊ κεηαμχ ηνπ πξαγκαηηθϊ δεκηνπξγηθνχ θαη ηνπ παξϊμελνπ πξντφληνο. Τπνζηεξέδεη φηη, ην θαηϊ πφζν Ϋλα πξντφλ εέλαη δεκηνπξγηθφ, εμαξηϊηαη απφ ηηο παξακϋηξνπο ηηο νπνέεο ηθαλνπνηεέ, ζπλδϋνληαο, κε ηνλ ηξφπν απηφ, ηε δεκηνπξγηθφηεηα κε ηε ζπγθιέλνπζα ζθϋςε. κσο εέλαη ζεκαληηθφ λα ππϊξρνπλ θϊπνηα θξηηάξηα κε βϊζε ηα νπνέα αμηνινγεέηαη Ϋλα πξντφλ σο δεκηνπξγηθφ. ε απηφ ην ζθεπηηθφ νη Besemer & Treffinger (1981 αλαθ. Parker- Plauche, 1989:150), ζπλδχαζαλ πϊλσ απφ 125 θξηηάξηα θαη δεκηνχξγεζαλ Ϋλα κνληϋιν γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ δεκηνπξγηθνχ πξντφληνο. Ζ πξψηε δηϊζηαζε ησλ θξηηεξέσλ Ϋρεη λα θϊλεη κε ην λεσηεξηζκφ ηνπ πξντφληνο θαη σο θξηηάξηα ηέζεληαη αλ εέλαη γφληκνο, δειαδά αλ ππαηλέζζεηαη λϋα πξντφληα- ππνπξντφληα, αλ εέλαη πξσηφηππνο θαη αλ εέλαη κεηαζρεκαηηζκφο, δειαδά αλ πξνζθϋξεη λϋα ζϋαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ δεχηεξε δηϊζηαζε ζρεηέδεηαη κε ηελ επέιπζε θαη ηα θξηηάξηα πνπ ζϋηνληαη εέλαη αλ εέλαη επαξθάο, θαηϊιιειε, ινγηθά, ρξάζηκε θαη πνιχηηκε. ΣΫινο, ε ηξέηε δηϊζηαζε αλαθϋξεηαη ζηελ επεμεξγαζέα θαη ζηε ζχλζεζε θαη ηα θξηηάξηα ηεο εέλαη ε ειθπζηηθφηεηα, ε πνιππινθφηεηα, ε θνκςφηεηα, αλ εέλαη εθθξαζηηθά θαη εχθνια θαηαλνεηά, αλ εέλαη νξγαληθά ά πιάξσο επεμεξγαζκϋλε. ζνλ αθνξϊ ηα Ϋξγα ησλ κηθξψλ παηδηψλ εθεέλα Ϋρνπλ δεκηνπξγεζεέ κε βϊζε ηηο ηθαλφηεηεο, ηηο αξεηϋο θαη ηηο επηζπκέεο ηνπ θαη γη απηφ ηα δεκηνπξγάκαηα ηνπο κπνξνχλ λα αμηνινγεζνχλ (Μαγνπιηψηεο, 2002: 48-50): 1. γηα ηνλ απνδνηηθφ ελζνπζηαζκφ ηνπο, 2. γηα ηε δεκηνπξγηθά πεξηϋξγεηϊ ηνπο, 3. γηα ηελ απνθαιππηηθά παξαηεξεηηθφηεηα ηνπο, 4. γηα ηελ πινχζηα θαληαζέα ηνπο, 5. γηα ηελ επξεκαηηθά επηλνεηηθφηεηα ηνπο, 6. γηα ηελ ηθαλφηεηα ζχλζεζεο ηνπο, 91

92 7. γηα ηελ εθδεισηηθά πξσηνηππέα ηνπο, 8. γηα ηε κεγϊιε επηκνλά ηνπο θηι Γεκηνπξγηθόηεηα θαη Δθπαίδεπζε Αλαληέξξεηα, ε εθπαέδεπζε απνηειεέ έζσο ηνλ ηζρπξφηεξν κεραληζκφ πνπ δηαζϋηεη ε αλζξσπφηεηα γηα λα αληαπνθξηζεέ ζηα αηηάκαηα θαη ηηο αλϊγθεο ηεο επνράο. ΔπηπιΫνλ επηθνξηέδεηαη κε ην θαζάθνλ λα βνεζάζεη ηνπο αλζξψπνπο λα αληηιακβϊλνληαη πιεξϋζηεξα ηνλ θφζκν, λα θαηαλννχλ βαζχηεξα ηνπο Ϊιινπο θαη λα γλσξέδνπλ θαιχηεξα ηνλ έδην ηνπο ηνλ εαπηφ παξϋρνληαο ζε φινπο ηε δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζηε γλψζε (UNESCO, 1999:15-18). ΔζηηΪδνληαο ηελ πξνζνρά καο ζηελ Ϋλλνηα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο ζηελ εθπαέδεπζε, άδε απφ ην ηϋινο ηεο δεθαεηέαο ηνπ 1980, γέλεηαη ιφγνο γηα «δεκηνπξγηθά κϊζεζε». ΠαξΪιιεια, ην 2009 νλνκϊζηεθε απφ ηελ Δ.Δ. σο Ϋηνο «Γεκηνπξγηθφηεηαο θαη Καηλνηνκέαο». Ζ Δπξσπατθά Έλσζε μεθέλεζε ελεκεξσηηθά εθζηξαηεέα κε ην ζχλζεκα «Φαληαζέα, Γεκηνπξγέα, Καηλνηνκέα». ηφρνο ηνπ Έηνπο Γεκηνπξγηθφηεηαο θαη Καηλνηνκέαο άηαλ ε πξνψζεζε δεκηνπξγηθψλ θαη θαηλνηφκσλ πξνζεγγέζεσλ ζε δηϊθνξνπο ηνκεέο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο θαη ε ζπκβνιά ζηελ πξνεηνηκαζέα ησλ πνιηηψλ ηεο Δπξσπατθάο Έλσζεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ κειινληηθψλ πξνθιάζεσλ, ζηελ επνρά ηεο παγθνζκηνπνέεζεο. Ζ Δπξσπατθά Έλσζε ζηνρεχεη λα δηακνξθψζεη ην κϋιινλ ηεο ππφ ην πξέζκα ηνπ παγθφζκηνπ αληαγσληζκνχ θαη λα πξνζθϋξεη Ϋλα πιαέζην γηα ηελ επαηζζεηνπνέεζε θαη ηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθάο αληαιιαγάο απφςεσλ ζρεηηθϊ κε ηνπο ηξφπνπο θαιιηϋξγεηαο ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο θαη ηεο θαηλνηνκέαο, δέλνληαο Ϋκθαζε ζηε ζεκαζέα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο ηελ θαηλνηνκέα γηα ηελ πξνζσπηθά, θνηλσληθά θαη νηθνλνκηθά εμϋιημε. ΠΪλσ ζε απηά ηε βϊζε ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην θαη ην πκβνπιένπ ηεο Δπξσπατθάο Έλσζεο Ϋιαβαλ αμηνζεκεέσηεο απνθϊζεηο. ΑξρηθΪ κε ηελ απφθαζε αξηζ. 1350/2008/ΔΚ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλνβνπιένπ θαη ηνπ πκβνπιένπ, ηεο 16εο Γεθεκβξένπ 2008, αλαγλσξέδεηαη ε αλϊγθε λα εληζρπζεέ ε ηθαλφηεηα δεκηνπξγηθφηεηαο θαη θαηλνηνκέαο κε ζπζηάκαηα εθπαέδεπζεο θαη θαηϊξηηζεο πνπ πξϋπεη λα θξνληέδνπλ ζε φια ηα αλαγθαέα επέπεδα γηα ηελ αλϊπηπμε ησλ βαζηθψλ ηθαλνηάησλ πνπ ζηεξέδνπλ ηε 92

93 δεκηνπξγηθφηεηα θαη ηελ θαηλνηνκέα, ελφςεη ηεο εμεχξεζεο θαηλνηφκσλ θαη πξσηφηππσλ ιχζεσλ γηα ηελ πξνζσπηθά, ηελ εξγαζηαθά θαη ηελ θνηλσληθά δσά. Αθφκα, αλαγλσξέδεηαη φηη πξϋπεη λα δνζεέ πξνηεξαηφηεηα ζηελ απφθηεζε «ησλ λϋσλ βαζηθψλ δεμηνηάησλ» θαη ηνλέδεηαη ε αμέα ηεο δηα βένπ κϊζεζεο θαη ε αλαγθαηφηεηα λα θαιχπηεη ηε κϊζεζε απφ ηελ πξνζρνιηθά ειηθέα Ϋσο ηελ πεξένδν κεηϊ ηε ζπληαμηνδφηεζε. Ζ Δπξσπατθά Έλσζε κε ηελ απφθαζε απηά ζϋιεη λα ζηεξέμεη ηηο πξνζπϊζεηεο ησλ θξαηψλ κειψλ γηα ηελ πξνψζεζε ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο, κϋζσ ηεο δηα βένπ κϊζεζεο, σο θνξϋα θαηλνηνκέαο θαη σο βαζηθνχ παξϊγνληα γηα ηελ αλϊπηπμε ησλ πξνζσπηθψλ, ησλ εξγαζηαθψλ, ησλ επηρεηξεκαηηθψλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ηθαλνηάησλ θαη ηεο θαιάο δηαβέσζεο φισλ ησλ αηφκσλ ζηελ θνηλσλέα. πκπεξαέλνπκε πσο ηα ηειεπηαέα ρξφληα ππϊξρεη κηα ζηξνθά φζνλ αθνξϊ ηε δεκηνπξγηθφηεηα θαη κε απηφ ηνλ ηξφπν αλαδεηθλχεηαη ζπλϊκα θαη ε αλϊγθε γηα αιιαγά λννηξνπέαο θαη πξαθηηθψλ πϊλσ ζηελ εθπαέδεπζε θαη ζηελ θαιιηϋξγεηα ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο. ΠνιιΫο Ϋξεπλεο δηεμάρζεζαλ, πνιιϋο ζεσξέεο θαη γλψκεο ηππψζεθαλ ζρεηηθϊ κε ην ξφιν ηεο εθπαέδεπζεο ζηελ θαιιηϋξγεηα ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο θαη ζρεηηθϊ κε ηνπο παξϊγνληεο πνπ ζπκβϊιινπλ ζηε δεκηνπξγηθά επέδνζε ηνπ αηφκνπ. Σν ζεκεέν αλαθνξϊο φισλ απηψλ ησλ εξεπλψλ εέλαη ε ακθέδξνκε ζρϋζε αλϊκεζα ζην πεξηβϊιινλ θαη ζηε δεκηνπξγηθφηεηα. Αθξνγσληαέν ιέζν ζε απηά ηε ζρϋζε θαέλεηαη λα Ϋρεη ε εθπαέδεπζε, ε νπνέα σο νξγαλσκϋλνο επέζεκνο ζεζκφο πξϋπεη λα επηδηψθεη ηε ζπζηεκαηηθά Ϊζθεζε θαη παηδεέα ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο, ηεο δεκηνπξγηθάο δηδαζθαιέαο θαη κϊζεζεο (ΞαλζΪθνπ, 2011:63). ΜπξνζηΪ ζηηο πξνθιάζεηο απηϋο, ν ξφινο πνπ θαιεέηαη λα δηαδξακαηέζεη ην ζρνιεέν γέλεηαη πνιχ πην ζεκαληηθφο απ φηη ζην παξειζφλ. ΑλαιακβΪλεη ηελ θχξηα επζχλε γηα ηελ αλϊπηπμε θαη θαιιηϋξγεηα ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο, ε νπνέα ρξεηϊδεηαη θαηϊιιειε Ϊζθεζε θαη αγσγά γηα λα ελεξγνπνηεζεέ ά λα εμειηρζεέ (Παξαζθεπνπνχινπ, 2004:59). ΚΪζε Ϊλζξσπνο δηαζϋηεη θϊπνηεο δεκηνπξγηθϋο ηθαλφηεηεο πξνθαλψο φρη ζηνλ έδην βαζκφ κε θϊπνηνλ Ϊιινλ θαη Ϋρεη κηα πξνδηϊζεζε γηα δεκηνπξγέα πνπ ππϊξρεη θχζεη ζε φια ηα Ϊηνκα. Ζ εγγελάο απηά ηϊζε ζα πξϋπεη λα κεηαηξαπεέ ζε ιεηηνπξγηθά ηθαλφηεηα κε δηϊξθεηα κϋζα ζην ρξφλν. Ζ εθπαέδεπζε θαη ην ζρνιεέν Ϋρεη ππνρξϋσζε λα εκπινπηέζεη, λα θαιιηεξγάζεη θαη λα απμάζεη ηε θαξϋηξα θϊζε αηφκνπ απφ ηελ πξνζρνιηθά θηφιαο ειηθέα (ΞαλζΪθνπ & Καΐια, 2011: 91). 93

94 Σν θαηϊ πφζν επηηπγρϊλεηαη ε πξνψζεζε ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο κϋζα απφ ηελ εθπαέδεπζε ζηε ρψξα καο εέλαη Ϋλα ζϋκα ακθέβνιν. Ζ γλψζε πνπ παξϋρεηαη ζηνπο καζεηϋο εέλαη ζηεέξα θαη δχζθνια κπνξεέ λα αλαθηεζεέ θαη λα ρξεζηκνπνηεζεέ αξγφηεξα ζε θαηαζηϊζεηο αλνηθηψλ πξνβιεκϊησλ. Ζ εμϋιημε ηεο ζε κεηϊγλσζε βξέζθεη εκπφδηα, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη ηελ επηηαθηηθά αλϊγθε γηα ζηξνθά ηεο εθπαέδεπζεο ζε κηα Γεκηνπξγηθά Παηδεέα (ΞαλζΪθνπ θαη ζπλ., 2015:48). Ζ εθπαέδεπζε θαη ν ξφινο ηνπ ζρνιεένπ ζα πξϋπεη λα ιϊβνπλ Ϊιιε δηϊζηαζε. Με ηελ πϊξνδν ηνπ ρξφλνπ ην δεηνχκελν πηα εέλαη ε αλαλϋσζε ηνπ ζρνιεένπ, ε ελεξγνπνέεζε ησλ επηλνεηηθψλ ηθαλνηάησλ ηνπ παηδηνχ θαη ε δηακφξθσζε ελφο Ϊιινπ ηθαλνχ πνιέηε πνπ ζα πξνζαξκφδεηαη ζηηο αλϊγθεο ηεο κεηαβαιιφκελεο θνηλσλέαο ζηελ νπνέα δνχκε. Σν ρξϋνο ηεο εθπαέδεπζεο εληνπέδεηαη ζε δπν ζεκεέα: α) λα βνεζάζεη λα αλαδεηρζνχλ νη ηθαλφηεηεο ηνπ αηφκνπ θαη β) λα δεκηνπξγάζεη θαηϊιιειν εθπαηδεπηηθφ θιέκα θαη επνηθνδνκεηηθά δηδαθηηθά παξϋκβαζε πνπ ζα βνεζάζνπλ ζηελ πξνζσπηθά νινθιάξσζε ηνπ (ΞαλζΪθνπ, φ.π.:67). Σν Ϋξγν απηφ επηηειεέηαη κϋζα απφ ηελ θαζεκεξηλά δηδαζθαιέα ησλ καζεκϊησλ θαη κϋζα απφ ηελ εθαξκνγά εηδηθψλ πξνγξακκϊησλ γηα ηε ζπζηεκαηηθά Ϊζθεζε θαη αγσγά ησλ λνεηηθψλ ηθαλνηάησλ, ζπλεπψο θαη ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο. χκθσλα κε ηνλ Νφκν 1566/85 νξέδεηαη φηη «θνπφο ηεο πξσηνβϊζκηαο θαη δεπηεξνβϊζκηαο εθπαέδεπζεο εέλαη λα ζπκβϊιεη ζηελ νιφπιεπξε, αξκνληθά θαη ηζφξξνπε αλϊπηπμε ησλ δηαλνεηηθψλ θαη ςπρνζσκαηηθψλ δπλϊκεσλ ησλ καζεηψλ, ψζηε, αλεμϊξηεηα απφ θχιν θαη θαηαγσγά, λα Ϋρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εμειηρζνχλ ζε νινθιεξσκϋλεο πξνζσπηθφηεηεο θαη λα δάζνπλ δεκηνπξγηθϊ». Σέζεηαη, επνκϋλσο ην εξψηεκα θαηϊ πφζν εηζϊγεηαη ε δεκηνπξγηθφηεηα ζην σξνιφγην πξφγξακκα ηνπ ζρνιεένπ θαη θαηϊ πφζν γέλνληαη εθαξκνγϋο πϊλσ ζε θαζεκεξηλϊ καζάκαηα. Ζ δεκηνπξγηθά εθπαέδεπζε εέλαη εθηθηά κε ηελ πξνυπφζεζε λα αιιειεπηδξϊζνπλ δεκηνπξγηθϊ νη ηξεηο βαζηθνέ παξϊγνληεο ηεο καζεζηαθάο δηαδηθαζέαο: ν καζεηάο, ν εθπαηδεπηηθφο θαη ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα. 94

95 Αλαιπηηθό πξόγξακκα Ο ζηφρνο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξϊκκαηνο ζα πξϋπεη λα εέλαη ε δηακφξθσζε πνιηηψλ, νη νπνένη ζα εέλαη ηθαλνέ λα δνπλ κϋζα ζε αιιεινζρεηηδφκελα πιαέζηα φπσο: πνιηηηζκφο-πεξηβϊιινλ- αλϊπηπμε-ηζφηεηα-αληαιιαγά- ζπλεξγαζέα. Οη απαηηάζεηο ηεο επνράο θαινχλ ζάκεξα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα λα ζπκβϊιιεη ζην λα αλαπηπρζνχλ ηθαλϋο δεμηφηεηεο ζηνπο καζεηϋο θαη λα κπνξνχλ λα ηηο κεηαζρεκαηέδνπλ ψζηε λα ζπλϊδνπλ κε ηηο εθϊζηνηε θνηλσληθννηθνλνκηθϋο αιιαγϋο. Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα πνπ Ϋρεη ζην επέθεληξν ηελ αλϊπηπμε ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο, ζηνρεχεη ζηελ αμηνπνέεζε φισλ ησλ δπλαηνηάησλ ηνπ αηφκνπ θαη φρη απνζπαζκαηηθϊ κε ζθνπφ ηε ζχλδεζε ηεο γλψζεο κε ηε δσά θαη ηε δηα βένπ κϊζεζε. Γη απηφλ αθξηβψο ην ιφγν γηα ηελ αλϊπηπμε ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ρξεηϊδεηαη κηα εθπαέδεπζε πνπ ζα: α) πξνζαξκφδεηαη ζε λϋα δεδνκϋλα, ζα εέλαη επϋιηθηε ζηνλ θαζνξηζκφ ηεο δηδαθηϋαο χιεο, ησλ δηδαθηηθψλ κεζφδσλ, ηεο δηαδηθαζέαο αμηνιφγεζεο θαη ηεο ζηϊζεο απϋλαληη ζηε γλψζε θαη ηε κϊζεζε, β) ζα εέλαη νξγαλσκϋλε Ϋηζη ψζηε λα κελ ππϊξρνπλ αληηιεπηηθϊ, ζπλαηζζεκαηηθϊ θαη πνιηηηζηηθϊ εκπφδηα γηα ηε δεκηνπξγηθά ζπλδηαιιαγά ηνπ αηφκνπ κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, γ) ζα παξϋρεη αλαιπηηθϊ πξνγξϊκκαηα, ηα νπνέα ζα πεξηιακβϊλνπλ δηαδηθαζέεο ζρεηηθϋο κε ηνλ πεηξακαηηζκφ κε ην Ϊγλσζην θαη δ) ζα ιακβϊλεη ππφςε ηνπ ηελ ηϊζε ηνπ παηδηνχ λα καζαέλεη πσο λα ζθϋθηεηαη παξϊ ηη λα ζθϋθηεηαη (ΞαλζΪθνπ, 2011: 79-81). Έλα Ϊηνκν γηα λα κπνξϋζεη λα θαιιηεξγάζεη ηε δεκηνπξγηθά ζθϋςε ζα πξϋπεη λα ηνπ παξϋρεηαη Ϋλα νινθιεξσκϋλν εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα πνπ ζα ζηνρεχεη: α) ζην λα κϊζεη βαζηθϋο γλψζεηο γηα ηε θχζε αιιϊ θαη γηα ηελ αλϊπηπμε ηεο δεκηνπξγηθφηεηαο, β) λα εληζρχζεη ηα δεκηνπξγηθϊ ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπο θαζψο θαη λα αληηκεησπέδεη εκπφδηα πνπ αλαζηϋιινπλ ηηο δεκηνπξγηθϋο ηθαλφηεηεο ηνπ, γ) λα αζθάζεη δεκηνπξγηθϋο ηθαλφηεηεο φπσο ηελ επρϋξεηα, ηελ πξσηνηππέα, ηε θαληαζέα, ηελ ελφξαζε ηελ αλαινγηθά ζθϋςε, ηελ πλεπκαηηθά επιπγηζέα θ.α., δ) λα κϊζεη λα ρεηξέδεηαη ηηο εηδηθϋο ηερληθϋο δεκηνπξγηθάο παξαγσγάο ηδεψλ θαη ε) λα εληζρχζεη ηελ εηνηκφηεηα γηα απηφκαηε εθαξκνγά θαη αμηνπνέεζε ησλ δεκηνπξγηθψλ ηνπ ηθαλνηάησλ ζηελ αληηκεηψπηζε πξνβιεκϊησλ ζηε δσά (Παξαζθεπνπνχινπ, 2004: 63). 95

96 Ο εθπαηδεπηηθόο Ο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζηελ θαιιηϋξγεηα θαη ελέζρπζε ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ζην ζρνιεέν εέλαη βαξπζάκαληνο. ΘΪξξνο θαη επηκνλά εέλαη ηα ζηνηρεέα εθεέλα πνπ ζα πξϋπεη λα δηαζϋηεη θαη πνπ ρξεηϊδεηαη Ϋλα παηδέ γηα λα κεηεμειηρζεέ ζε δεκηνπξγηθφ Ϊηνκν. Έλαο εθπαηδεπηηθφο νθεέιεη λα Ϋρεη ππφςε ηνπ γηα ηελ θαιιηϋξγεηα ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ηα αθφινπζα : 1. Να ζϋηεη απνθιέλνπζεο εξσηάζεηο 2. Να κϊζεη ζηνπο καζεηϋο λα αλαδεηνχλ δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο εθηϋιεζεο εξγαζηψλ 3. Να δέλεη επθαηξέεο ζηνπο καζεηϋο λα εθθξϊδνληαη πνηθηιφηξνπα 4. Να ηνπο παξαθηλεέ λα ρξεζηκνπνηνχλ ηε θαληαζέα ηνπο 5. Να βνεζϊ ηνπο καζεηϋο ζηελ εμεξεχλεζε ηνπ πεξηβϊιινληνο κϋζσ ησλ αηζζάζεσλ 6. Να παξνηξχλεη ηνπο καζεηϋο λα γέλνληαη δεκηνπξγηθφηεξνη, κε ηε ρξάζε πνηθηιέαο ελαιιαθηηθψλ απφςεσλ θαη ηε κεηαθνξϊ ησλ γλψζεσλ ζε λϋεο θαηαζηϊζεηο 7. Να ηνπο δηδϊζθεη πψο λα δηαηππψλνπλ ηηο δηαθσλέεο ηνπο επνηθνδνκεηηθϊ θαη λα πξνθαινχλ ηδϋεο θαη δηαδηθαζέεο ρσξέο λα ζέγνπλ πξφζσπα 8. Να πξνϊγεη πνηθηιέα ελδηαθεξφλησλ κε ηε ρξάζε πνιιαπιψλ δξαζηεξηνηάησλ 9. Να κεηψλεη ηε ζεκαζέα ηνπ ιϊζνπο θαη λα εζηηϊδεη ζηελ πξνζπϊζεηα 10. Να δηαηεξεέ ζεηηθϋο πξνζδνθέεο 11. Να εληζρχεη ην ζπλαέζζεκα ηεο απηνπεπνέζεζεο ζηνπο καζεηϋο (Σξηιηαλφο,1997 :107). Σν πξνθέι πνπ θαηϊιιεινπ θαη ελζαξξπληηθνχ εθπαηδεπηηθνχ πνπ επλνεέ ην δεκηνπξγηθφ δπλακηθφ ηνπ καζεηά, φζνλ αθνξϊ ηηο νξγαλσηηθϋο δξαζηεξηφηεηεο, απνηειεέηαη απφ παξαρψξεζε ρξφλνπ θαη νξγϊλσζε κε ηε ζπκκεηνρά ησλ καζεηψλ. ζνλ αθνξϊ ην ζπλαηζζεκαηηθφ θιέκα ν ελζαξξπληηθφο εθπαηδεπηηθφο μερσξέδεη γηα ηε θηιηθφηεηα, ην ρηνχκνξ, ηελ αηζηνδνμέα, ηελ πξνψζεζε ηεο αλεμαξηεζέαο θαη ηεο πξσηνβνπιέαο γηα ηνπο καζεηϋο, ηελ παξαθνινχζεζε ησλ ελδηαθεξφλησλ ηνπο, ηελ 96

97 απνθπγά ηεο θξηηηθάο θαη ηεο απνδνθηκαζέαο, ηελ ελζϊξξπλζε ηεο πνηθηιέαο θαη ηνπ παηρληδηνχ θαη ηελ εθκεηϊιιεπζε ηνπ ιϊζνπο. ΣΫινο, ζρεηηθϊ κε ηε ζηϊζε απϋλαληη ζηε δηδαζθαιέα, ν ελζαξξπληηθφο εθπαηδεπηηθφο ζϋηεη πνιιϋο εξσηάζεηο, δϋρεηαη ηελ πνηθηιέα θαη ηε δηαθνξϊ, θαζνδεγεέ ηα παηδηϊ γηα λα αλαθαιχςνπλ κφλα ηνπο ηελ απϊληεζε, δέλεη πξνζνρά ζηηο ηδϋεο ησλ παηδηψλ θαη ζπκβϊιιεη θη εθεέλνο ζηελ αλαθϊιπςε ηεο αμέαο ηνπο, γέλεηαη ξπζκηζηάο ηεο πνιπινγέαο θαη ζϋβεηαη φιεο ηηο απαληάζεηο ησλ παηδηψλ αθφκα θη αλ εέλαη ιϊζνο, βνεζψληαο ηα λα βειηηψζνπλ ηηο απαληάζεηο ηνπο (Torrance & Myers, 1974 Fischer, 1990, αλαθ. ΞαλζΪθνπ, 2011: 82-83). Έλαο ζπλεηδεηνπνηεκϋλνο εθπαηδεπηηθφο κπνξεέ λα εληνπέδεη θαζεκεξηλϊ εχθνια επθαηξέεο θαη λα ηηο αμηνπνηάζεη ψζηε λα θϊλεη ηελ θαζεκεξηλά δηδαζθαιέα πεξηζζφηεξν ελδηαθϋξνπζα θαη απνηειεζκαηηθά θαη επηπιϋνλ λα θαιιηεξγεέ κε ηξφπν πνπ θαέλεηαη θπζηθφο ηε δεκηνπξγηθφηεηα ησλ παηδηψλ (Παξαζθεπνπνχινπ, 2004: 114) Ο καζεηήο Ζ δεκηνπξγηθφηεηα θαη ε κϊζεζε ζπληζηνχλ ζεκαληηθϊ ζηνηρεέα ζηε δηαδηθαζέα αλϊπηπμεο θαη εμϋιημεο ηνπ καζεηά. Βνεζνχλ ηνλ καζεηά λα απνθεχγεη ηε κνλνκεξά αληηιεπηηθά ζϋαζε ησλ πξαγκϊησλ θαη ηνλ παξνηξχλνπλ λα ζπλεμεηϊδεη θαη λα ζπλεθηηκϊ πεξηζζφηεξεο δηαζηϊζεηο. ιεο νη πξνζπϊζεηεο ζα πξϋπεη λα γέλνληαη ψζηε λα ζπγθιέλνπλ ζηε δεκηνπξγέα θαηϊιιεινπ καζεζηαθνχ θιέκαηνο κε ζηφρν λα αλαδχεηαη ην δεκηνπξγηθφ δπλακηθφ ηνπ θϊζε καζεηά. χκθσλα κε ηνλ Piaget ε πην δεκηνπξγηθά πεξένδνο ηνπ αηφκνπ εέλαη απφ ηε γϋλλεζε κϋρξη ηνλ δϋθαην φγδνν κάλα. Σν παηρλέδη θαη ε νκηιέα εέλαη ζηελ πνξεέα νη πην δεκηνπξγηθϋο δξαζηεξηφηεηεο γηα ην κηθξφ παηδέ. Καζψο ην παηδέ κεγαιψλεη ηε ζθπηϊιε παέξλεη ε εθπαέδεπζε, ε νπνέα δελ πξϋπεη λα ζηακαηάζεη ηε δεκηνπξγηθά απηά δξαζηεξηφηεηα θαηϊ ηε δηϊξθεηα ηεο ζρνιηθάο θνέηεζεο ηνπ. Ζ δεκηνπξγηθά ηθαλφηεηα ηνπ παηδηνχ ζεσξεέηαη φηη εκθαλέδεη θϊκςε θαηϊ ηνλ Ϋλαην θαη δϋθαην ρξφλν ηεο δσάο ηνπ. Ζ εμάγεζε πξνθχπηεη απφ ηηο ζρνιηθϋο ζπλζάθεο πνπ ιεηηνπξγνχλ σο απνζαξξπληηθνέ παξϊγνληεο ηεο δεκηνπξγηθάο ζθϋςεο ππφ ην πξέζκα ηεο πέεζεο γηα 97

98 θνηλσληθνπνέεζε θαη ζπκκφξθσζε. Έλαο δεκηνπξγηθφο καζεηάο ζην παξαδνζηαθφ ζρνιεέν δελ Ϋρεη ηε δπλαηφηεηα λα πεηξακαηηζηεέ, λα ηξνθνδνηάζεη ηελ πεξηϋξγεηα ηνπ, λα πξνβεέ ζε ιϊζε κϋζα απφ ηα νπνέα ζα κϊζεη ρσξέο ην θφβν ηεο θξηηηθάο θαη ηεο απνδνθηκαζέαο θαη ζπγθξέλεηαη κε ηνλ θαιφ καζεηά, θαζψο ε επέδνζε ηνπ ζηα καζάκαηα δελ εέλαη εμαηξεηηθά. πσο αλαθϋξεη ε Παξαζθεπνπνχινπ (2004), Ϋλαο δεκηνπξγηθφο καζεηάο εέλαη Ϋλα «παηδέ κε εηδηθϋο εθπαηδεπηηθϋο αλϊγθεο». Έλαο καζεηάο γηα λα θαιιηεξγάζεη ηε δεκηνπξγηθά ηθαλφηεηα ηνπ ζα πξϋπεη α) λα Ϋξρεηαη ζε επαθά κε δηαθνξεηηθνχο ηχπνπο κϊζεζεο ζηε δηϊξθεηα ηεο ζρνιηθάο ρξνληϊο, β) λα εθηέζεηαη ζε δηαθνξεηηθϋο δηαδηθαζέεο, γ) λα δηακνξθψζεη ηα ραξαθηεξηζηηθϊ εθεέλα πνπ ζα ηνλ θϊλνπλ λα εέλαη ππεχζπλνο ηεο πξνζσπηθάο ηνπ κϊζεζεο θαη λα κπνξεέ λα ηελ ειϋγρεη, δ) λα κπνξεέ λα πεηξακαηέδεηαη κε ηε γλψζε θαη λα εέλαη αλνηρηφο ζηελ εκπεηξέα θαη ε) λα δηακνξθψζεη Ϋλα Δγψ πνπ πεηξακαηέδεηαη θη φρη Ϋλα Δγψ πνπ αλαζηϋιιεηαη (ΞαλζΪθνπ, 2011: 85,86). Σα ραξαθηεξηζηηθϊ πνπ πιαηζηψλνπλ Ϋλαλ δεκηνπξγηθφ καζεηά εέλαη πνηθέια θαη ελδηαθϋξνληα. Έλαο δεκηνπξγηθφο καζεηάο παξνπζηϊδεη Ϋληνλε πεξηϋξγεηα, δεέρλεη επαηζζεζέα γηα ηα ηεθηαηλφκελα γχξσ ηνπ, δεη Ϋληνλα ηηο θαηαζηϊζεηο θαη ηα γεγνλφηα πνπ ηνπ ζπκβαέλνπλ, κπνξεέ θαη πξνβιϋπεη λϋεο δνκϋο θαη δηαδηθαζέεο επέιπζεο πξνβιεκϊησλ, εθθξϊδεηαη κε πνηθέινπο ηξφπνπο φπσο εέλαη ε δσγξαθηθά, ε απεηθφληζε, ν πεδφο ιφγνο, ε δξακαηνπνέεζε. Αθφκα, ηα Ϋξγα πνπ παξϊγεη ραξαθηεξέδνληαη απφ πξσηνηππέα, εθθξαζηηθφηεηα θαη δπλακηθφηεηα, εέλαη ζε ζϋζε λα επηλνεέ θαη λα θαηαζθεπϊδεη λϋα κεραληθϊ κϋζα, εέλαη πξνζαξκνζηηθφο ζηηο λϋεο θαηαζηϊζεηο θαη δεέρλεη λα ηηο απνιακβϊλεη, θαη ζπρλϊ αληηηέζεηαη ζηελ παξαδεγκϋλε ηϊμε πξαγκϊησλ θαη ηελ ακθηζβεηεέ. ΣΫινο, Ϋρεη ηελ ηθαλφηεηα λα κεηαβηβϊδεη κηα κϊζεζε θαη λα ηελ εθαξκφδεη ζε δηαθνξεηηθϋο θαηαζηϊζεηο, δεέρλεη ελδηαθϋξνλ γηα εηθαζηηθϋο ηϋρλεο, δελ ηνπ αξϋζνπλ θαηαζηϊζεηο ξνπηέλαο θαη Ϋρεη πεγαέν ρηνχκνξ (Παξαζθεπνπνχινπ: φ.π.:56) Ηρλνγξάθεκα 98

99 Αλαιχνληαο ελδειερψο ηελ Ϋλλνηα ηνπ ηρλνγξαθάκαηνο δηαπηζηψλεη θαλεέο πσο πξφθεηηαη γηα κηα θαζαξϊ ζπκβνιηθά ελϋξγεηα θαη κηα ζπκβνιηθά γιψζζα, ε νπνέα αληαπνθξέλεηαη ζην καγηθφ ηξφπν ζθϋςεο απφ ηελ βξεθηθά θηφιαο ειηθέα. ΑληηπξνζσπεπηηθΪ ραξαθηεξέδεηαη σο «γιψζζα ηεο εηθφλαο» θαη απνηειεέ ηνλ «θαζξϋθηε ηεο ςπράο» ηνπ παηδηνχ, θαζψο εέλαη ην κϋζν ηνπ γηα λα εθθξϊζεη φηη εθεέλν δε κπνξεέ λα πεη κε ιϋμεηο. Βξέζθεη ηξφπν Ϋθθξαζεο κϋζα απφ κηα θαληαζηηθά γξαθά, επηρεηξεέ λα απνδψζεη κηα νπηηθά πξαγκαηηθφηεηα, πξνβϊιιεη ζθϋςεηο θαη βηψκαηα, πξνζπαζεέ λα αλαπαξαγϊγεη κηα εηθφλα θαη δσγξαθέδεη Ϋλα αληηθεέκελν φπσο εθεέλν αλαπαξέζηαηαη ζηνλ δηθφ ηνπ εζσηεξηθφ θφζκν. Σν ηρλνγξϊθεκα Ϋρεη ηεξϊζηηα αμέα θαη απφ πξαθηηθάο πιεπξϊο κϋζσ ηεο Ϊζθεζεο ηνπ ρεξηνχ θαη ησλ αηζζάζεσλ, αιιϊ θαη απφ παηδαγσγηθάο-θνηλσληθάο πιεπξϊο κε ηελ θαιιηϋξγεηα δεμηνηάησλ θαη κε ηελ αλϊπηπμε ςπρνπλεπκαηηθψλ δπλϊκεσλ θαη πλεχκαηνο ζπλεξγαζέαο (Κφθθαο, 2002:133,134). Ζ ηρλνγξαθηθά δεμηφηεηα κϋρξη λα θηϊζεη ζηελ ηειηθά ηεο αλϊπηπμε πεξλϊ απφ δηϊθνξα εμειηθηηθϊ ζηϊδηα. Ζ πνξεέα ηνπ ζρεδένπ ηνπ παηδηνχ κπνξεέ λα ζεσξεζεέ παξϊιιειε κε ηελ αλϊπηπμε ηεο λνεκνζχλεο ηνπ. Αξθεηνέ άηαλ εθεέλνη πνπ αζρνιάζεθαλ κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ζηαδέσλ θαη γη απηφ ην ιφγν ππϊξρεη πνηθηιέα σο πξνο ηνλ ηξφπν θαηϊηαμάο ηνπο. χκθσλα κε ηνλ George Luquet (1927) δηαθξέλνληαη 4 ζηϊδηα. Σ ν πξψην ζηϊδην εέλαη ην ζηάδην ηνπ κνπηδνπξνγξαθήκαηνο, ην νπνέν ρσξέδεηαη ζε ηξέα ππνζηϊδηα ζχκθσλα κε ηνλ M. Bernson: 1) Φπζηθφ θηλεηηθφ ππνζηϊδην. ΑθνξΪ δηϊθνξεο κνπηδνχξεο πνπ θϊλεη ην παηδέ, ην νπνέν δε κπνξεέ αθφκα λα ειϋγμεη ηηο θηλάζεηο ηνπ ρεξηνχ ηνπ. Σν ζηϊδην απηφ μεθηλϊεη ζε ειηθέα 1,5 πεξέπνπ ρξνλψλ κε ην αέζζεκα ηεο επραξέζηεζεο λα θπξηαξρεέ ζην παηδέ θϊλνληαο απηϋο ηηο θηλάζεηο. Σαπηφρξνλα, ην παηδέ θαηαθιχδεηαη κε ην ζπλαέζζεκα ηεο ηθαλνπνέεζεο θαζψο δηαπηζηψλεη πσο κε ηε δηθά ηνπ δχλακε εέλαη ηθαλφ λα αιιϊμεη ηελ φςε ελφο Ϊζπξνπ ραξηηνχ. ΚΪζε κϋξνο ηνπ ζψκαηνο ηνπ θηλεέηαη κε απψηεξν ζηφρν λα θηλεζεέ ε κπνγηϊ πϊλσ ζην ραξηέ. 2) ΤπνζηΪδην ηνπ ηπραένπ ξεαιηζκνχ. Απφ 2 ρξνλψλ πεξέπνπ ην παηδέ μεθηλϊεη λα επαλαιακβϊλεη ηηο θηλάζεηο ηνπ, λα ηηο ειϋγρεη θαη λα ζπλδπϊδεη ηηο θηλάζεηο πνπ θϊλεη κε ηα ζεκϊδηα πνπ Ϋρεη ηππψζεη ζην ραξηέ. ΓξακκΫο, κηθξϊ θπθιϊθηα, ζράκαηα παέξλνπλ ηε ζϋζε ησλ κνπηδνχξσλ θαη ην πιηθφ πνπ Ϋρεη ζηε δηϊζεζε ηνπ αξρέδεη λα ην ρεηξέδεηαη κε κεγαιχηεξε επθνιέα. ια απηϊ ηα ζρϋδηα Ϋρνπλ θϊπνηα ζεκαζέα γηα ην παηδέ. Ζ εξκελεέα ησλ ζρεδέσλ κπνξεέ λα αιιϊμεη απφ ηε κηα ζηηγκά ζηελ Ϊιιε αλϊινγα 99

100 κε ηε δηϊζεζά ηνπ. 3) Δπηθνηλσληαθφ ππνζηϊδην. ε απηφ ην ζηϊδην θαλεξψλεηαη ε αλϊγθε ηνπ παηδηνχ λα γξϊςεη ζϋινληαο λα κηκεζεέ ηνπο κεγαιχηεξνπο. Ζ δσγξαθηϊ ηνπ απαξηέδεηαη απφ γξακκϋο δηαθεθνκκϋλεο, ζπλερφκελεο, ειηθνεηδεέο κε ηηο νπνέεο πξνζπαζεέ λα αθεγεζεέ θϊπνηα ηζηνξέα. Αθνινπζεέ ην ζηάδην ηνπ ειιηπνύο ξεαιηζκνύ, ην νπνέν αξρέδεη απφ 3 ρξνλψλ θαη θαηϊ ην νπνέν ην παηδέ ειϋγρεη ηηο γξακκϋο πνπ θϊλεη θαη πξνζπαζεέ λα αλαπαξαζηάζεη θϊηη ζπγθεθξηκϋλν. ε απηφ ην ζηϊδην ην πην ζχλεζεο ζχκβνιν εέλαη ν Ϊλζξσπνο-θεθαιΪο. Πξνβαέλεη φκσο θαη ζε Ϊιια ζπκβνιηθϊ ζρϋδηα φπσο εέλαη ηα ζπέηηα, ηα απηνθέλεηα, ηα ινπινχδηα, ηα νπνέα ζρεηέδνληαη κε ηηο εκπεηξέεο θαη ηα βηψκαηϊ ηνπ. Σα ζπκβνιηθϊ απηϊ ζρϋδηα επαλαιακβϊλνληαη, ελψ ζηγϊ ζηγϊ ζπκπιεξψλνληαη ψζηε λα νινθιεξσζνχλ. ηελ πνξεέα ζπλαληϊκε ην ζηάδην ηνπ δηαλνεηηθνύ ξεαιηζκνύ (απφ 4 ρξνλψλ πεξέπνπ) θαηϊ ην νπνέν ην παηδέ αξρέδεη λα ζπκπιεξψλεη κε παξαπϊλσ ζηνηρεέα ηα ζρϋδηα ηνπ. Με ιέγα ιφγηα πινπηέδεη ηε δσγξαθηϊ ηνπ κε ζηνηρεέα φπσο ν νπξαλφο, ν άιηνο, ηα ρφξηα θηι. Αμηνζεκεέσηε παξαηάξεζε εέλαη ε Ϋιιεηςε αλαινγηψλ θαη δηαζηϊζεσλ. Σα ζρϋδηα γέλνληαη κε ηε κλάκε θαη ηε θαληαζέα θαη ραξαθηεξέδνληαη απφ ηε δηαθϊλεηα (ζπέηηα πνπ θαέλεηαη ην εζσηεξηθφ ηνπο ζα λα κελ ππϊξρνπλ ηνέρνη). Σν ζηϊδην απηφ κπνξεέ λα δηαξθϋζεη κϋρξη ηα 8-9 ρξφληα ηνπ παηδηνχ. ΣΫινο, ζπλαληϊηαη ην ζηάδην ηνπ νπηηθνύ ξεαιηζκνύ, ην νπνέν αξρέδεη πεξέπνπ απφ ηα 9 θαη νινθιεξψλεηαη γχξσ ζηα 12 ρξφληα ηνπ παηδηνχ. ΠιΫνλ ην παηδέ ζρεδηϊδεη απηφ πνπ βιϋπεη θαη φρη απηφ πνπ μϋξεη. Γέλεη πξνζνρά ζηηο δηαζηϊζεηο θαη πξνζπαζεέ λα αλαπαξαζηάζεη ην ρψξν νπηηθϊ, ελψ ηα ζρϋδηα ρϊλνπλ Ϋλα κϋξνο ηνπ απζνξκεηηζκνχ ηνπο θαη ην παηδηθφ ηρλνγξϊθεκα ζην ζηϊδην απηφ ζα κπνξνχζε λα πεη θαλεέο φηη πεξλϊεη θξέζε (ΠαπαληθνιΪνπ, 1996:31-37) Ηζηνξηθή αλαδξνκή κειεηεηώλ ηρλνγξαθήκαηνο 100

101 ΤπΪξρνπλ δηαθνξεηηθϋο πξνζεγγέζεηο αλϊιπζεο ηνπ παηδηθνχ ηρλνγξαθάκαηνο απφ πνιινχο θαη δηαθνξεηηθνχο εξεπλεηϋο πνπ κειϋηεζαλ ην ζϋκα ιεπηνκεξψο. Αθνινπζεέ ηζηνξηθά αλαδξνκά ζηελ νπνέα γέλεηαη αλαθνξϊ ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνέν ε κειϋηε ηνπ παηδηθνχ ζρεδένπ εμϋθξαζε ηελ ζεσξεηηθά πξνζϋγγηζε ε νπνέα ραξαθηάξηζε ηελ εθϊζηνηε ηζηνξηθά πεξένδν. Σν παηδηθφ ηρλνγξϊθεκα εμεηϊδεηαη σο απηφλνκν εξεπλεηηθφ αληηθεέκελν θαη δηϊθνξνη εξεπλεηϋο πεξηγξϊθνπλ ηελ εμϋιημε ησλ γξαθηζηηθψλ ηθαλνηάησλ ησλ κηθξψλ παηδηψλ σο κέα ζηαδηαθά αλϊπηπμε. Σν 1887 ν Corrado Ricci δεκνζέεπζε ζηε Μπνιψληα ην πξψην βηβιέν ζρεηηθϊ κε ηελ παηδηθά δσγξαθηθά, ην νπνέν εέρε σο ηέηιν «Ζ ηϋρλε ησλ παηδηψλ». ηελ πνξεέα αμηνζεκεέσηεο ζεκαζέαο ζηελ αλϊιπζε ηνπ παηδηθνχ ηρλνγξαθάκαηνο εέλαη ε καθξφρξνλε κειϋηε ηνπ Georges-Henri Luquet (1913), ν νπνένο ζηα πιαέζηα κέαο αλαπηπμηαθάο- ςπρνινγηθάο πξνζϋγγηζεο εμεηϊδεη ηα Ϋξγα ηεο θφξεο ηνπ θαη δεκνζηεχεη ζην Παξέζη ην Ϋξγν «Les Dessins d un Enfant». Αθνχ πξψηα παξαηεξάζεθε κεγϊινο αξηζκφο παηδηθψλ ζρεδέσλ δεκνζηεχεη ην 1927 ην βηβιέν «Le Dessin Enfantin» ην νπνέν θαζνξέδεη ηελ εμϋιημε ηεο παηδηθάο δσγξαθηθάο θαη πεξηγξϊθεη ηα δηϊθνξα ζηνηρεέα πνπ ραξαθηεξέδνπλ θαζεκέα απφ ηηο πεξηφδνπο ηεο. Απηφ ην βηβιέν απνηειεέ ζεκεέν θαηαηεζϋλ γηα ηνπο κεηϋπεηηα εξεπλεηϋο. Έπεηηα, ε Florence Doodenough, ε νπνέα εθδέδεη ην 1926 ζηελ ΝΫα Τφξθε ην βηβιέν «Measurements of Intelligence by Drawing», ν Georges Rioux κε ην βηβιέν «Dessin et Structure Mentale» ην 1951, νη Victor Lowenfeld θαη L.Brittain εθδέδνπλ ην 1964 ζηε ΝΫα Τφξθε ην «Creative and Mental Growth» θαζψο επέζεο θαη ηελ έδηα ρξνληϊ ν Herbert Read εθδέδεη ην «Δducation through Art». Οη αλαθνξϋο ζην ηρλνγξϊθεκα θαη ζηελ παηδηθά ηϋρλε ζπλερέζηεθαλ κε ηνλ Danielle Widlöcher κε ηε δεκνζέεπζε ην 1965 ηνπ «L Interpretation du Dessin d Enfant», κε ηνλ Arno Stern λα εθδέδεη ην «Une Grammaire de l Art Enfantin», κε ηε Mart Bernson ην «Du Gribouillis au Dessin» ην 1966, κε ηε Rhoda Kellog ην «Analyzing Children s Art» ην 1969, κε ηνλ Elliot W. Eisner ην «Educating Artistic Vision», κε ηε Jacqueline Goodnow ην «Children s Drawings» ην 1977 θ.α. (Καθέζε-Παλαγνπνχινπ, 2006: 22-24). 101

102 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6o 6.1. Πξνβιεκαηηθή έξεπλαο ηνλ απφερν ηνπ ζχγρξνλνπ ξπζκνχ δσάο πνπ επηθξαηεέ ζηηο κϋξεο καο, πξνθχπηεη αβέαζηα ην εξψηεκα αλ Ϋρνπλ αληηιεθζεέ νη Ϊλζξσπνη ην ξφιν θαη ηε ζεκαζέα ηεο δηαηξνθάο ζηελ θαζεκεξηλά δσά θαη ζηελ πγεέα. Ζ επηινγά ηνπ ζϋκαηνο πξνθχπηεη απφ απηφλ αθξηβψο ηνλ πξνβιεκαηηζκφ. ζν πεξλνχλ ηα ρξφληα, νη λεφηεξεο γεληϋο επεξεϊδνληαη νινϋλα θαη πεξηζζφηεξν, κε απνηϋιεζκα λα απνθιέλνπλ απφ ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν δηαηξνθάο θαη λα πηνζεηνχλ Ϋλα «δπηηθνπνηεκϋλν» κνληϋιν δηαηξνθάο. ΔπηπιΫνλ, ε ππνβϊζκηζε ηνπ πεξηβϊιινληνο πνπ παξαηεξεέηαη λα ζπκβαέλεη ζάκεξα, επεξεϊδεη αξλεηηθϊ ηελ πνηφηεηα ηεο δηαηξνθάο ησλ ζχγρξνλσλ αλζξψπσλ. Ζ δηαηξνθηθά αιπζέδα εέλαη επεξεαζκϋλε ηφζν απφ ηηο πεξηβαιινληηθϋο θαηαζηξνθϋο, φζν θαη απφ ηηο αλζξψπηλεο παξεκβϊζεηο ζηε θχζε π.ρ. θπηνθϊξκαθα ζε ηϋηνην βαζκφ, ψζηε ε αλϊγθε γηα αιιαγά λννηξνπέαο ζηα ζϋκαηα δηαηξνθάο λα ζεσξεέηαη επηηαθηηθά. Ππιψλαο κηα ηϋηνηαο πξνζπϊζεηαο νθεέιεη λα θαηϋρεη ε εθπαέδεπζε. Σα ζϋκαηα δηαηξνθάο θαιχπηνπλ Ϋλα επξχ πιαέζην κϊζεζεο, φπσο ε πηνζϋηεζε ελφο ζσζηνχ θαη πγηεηλνχ ηξφπνπ δηαηξνθάο, ν εκπινπηηζκφο ησλ γλψζεσλ ζρεηηθϊ κε ηα ζξεπηηθϊ ζπζηαηηθϊ ησλ ηξνθψλ θαη ηελ αμέα ηνπο, ε ζχλδεζε ηεο πγηεηλάο δηαηξνθάο κε πεξηβαιινληηθϋο επηπηψζεηο ζην Ϋδαθνο, ζηνλ πδξνθφξν νξέδνληα θ.η.ι. ΣΫινο, κϋζα απφ ηα ζϋκαηα δηαηξνθάο, εκπινπηέδνληαη νη γλψζεηο ζρεηηθϊ κε ηνπηθϊ δηαηξνθηθϊ άζε θαη Ϋζηκα θαη κε ηελ ηζηνξέα θϊζε ηφπνπ. ΔπνκΫλσο, ε εθπαέδεπζε Ϋρεη ππνρξϋσζε λα δψζεη Ϋκθαζε ζε ζϋκαηα δηαηξνθάο θαη κϊιηζηα ε πξνζϋγγηζε ζα πξϋπεη λα γέλεηαη απφ πξψηκε θηφιαο ειηθέα θαη λα ζπλερέδεηαη δηα βένπ, κε ηελ ζπλερά ελεκϋξσζε ηνπο ζε ζϋκαηα πνπ πξνθχπηνπλ δηαξθψο. Σα παηδηϊ απφ ηελ πξψηκε θηφιαο ειηθέα ηνπο ζα πξϋπεη λα Ϋξρνληαη ζε επαθά κε κηα εθπαέδεπζε, ε νπνέα ζα εέλαη ηθαλά λα ηνπο θαζνξέζεη δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο θαη 102

103 θηινπεξηβαιινληηθϋο ζηϊζεηο ζπκπεξηθνξϊο, πνπ ζα ηνπο ζπλνδεχνπλ θαη ζηε κεηϋπεηηα ελάιηθε δσά ηνπο. Ζ πηνζϋηεζε ηϋηνησλ ζηϊζεσλ θαη αληηιάςεσλ ζα απνδεηρζνχλ επσθειεέο γηα ηελ πγεέα ηνπο ζην κϋιινλ. Αδηακθηζβάηεηα, ηα ζρνιεέα απνηεινχλ Ϋλα ζεκαληηθφ ρψξν, φπνπ ηϋηνηνπ εέδνπο πξνγξϊκκαηα πγεέαο εέλαη ηθαλϊ λα πξναζπέζνπλ θαη λα πξνϊγνπλ ηε ςπρηθά, ζσκαηηθά θαη θνηλσληθά πγεέα ησλ καζεηψλ. ΚΪηη ηϋηνην ζα επηηεπρζεέ κϋζα απφ ηελ αλϊπηπμε ησλ θαηϊιιεισλ δεμηνηάησλ θαη ηεο θξηηηθάο ζθϋςεο ηνπο. Οη παξαπϊλσ ζηφρνη ζα επηηεπρζνχλ κϋζα ζε Ϋλα ελεξγνπνηεκϋλν ζρνιεέν, ην νπνέν ζα δηαζϋηεη ελεκεξσκϋλνπο εθπαηδεπηηθνχο, πνπ ζα εέλαη πξφζπκνη λα θαιιηεξγάζνπλ ζηα παηδηϊ ηεο πξνζρνιηθάο θηφιαο ειηθέαο, ζσζηϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο θαη λα απνηειϋζνπλ Ϋλα ζεηηθφ πξφηππν πξνο κέκεζε ησλ καζεηψλ ηνπο. Ο Ϊμνλαο πϊλσ ζηνλ νπνέν βαζέδεηαη ε παξνχζα Ϋξεπλα, εέλαη λα πξνζεγγέζεη ζϋκαηα δηαηξνθάο ζε παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο ζην πιαέζην ηεο πεξηβαιινληηθάο εθπαέδεπζεο. κσο ε Ϋξεπλα απηά απνθηϊ θαη ηνπηθφ ραξαθηάξα θαζψο επηρεηξεέ λα εληνπέζεη ηηο γλψζεηο παηδηψλ πξνζρνιηθάο ειηθέαο γηα Ϋλα δηαηξνθηθφ κνληϋιν, φπσο εέλαη απηφ ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο. Γη απηφ ην ιφγν, πξνηεέλεη project ζρεηηθφ κε ηε ζεκαηηθά απηά, γηα λα κπνξϋζεη λα κειεηάζεη ηα απνηειϋζκαηα ζηηο απφςεηο θαη ζηηο γλψζεηο ησλ κηθξψλ παηδηψλ, πνπ δνπλ θαη κεγαιψλνπλ ζην λεζέ ηεο Κξάηεο πξηλ θαη κεηϊ ηελ εθαξκνγά ηνπ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν πξνζθϋξνληαη επθαηξέεο ζηα παηδηϊ γηα βησκαηηθά, δηαζεκαηηθά, θξηηηθά θαη δεκηνπξγηθά πξνζϋγγηζε ηνπ ζϋκαηνο θνπόο θαη ζηόρνη πξνγξάκκαηνο θνπφο ηνπ ζπγθεθξηκϋλνπ πξνγξϊκκαηνο εέλαη ε επαηζζεηνπνέεζε θαη ε ελεκϋξσζε καζεηψλ πξνζρνιηθάο ειηθέαο, γνλϋσλ ηνπο θαη ηνπηθάο θνηλσλέαο γηα ηελ αμέα θαη ηελ αλαγθαηφηεηα κηαο ζσζηάο δηαηξνθάο γηα ηελ πγεέα καο, θαζψο θαη ε απφθηεζε γλψζεσλ γηα ηελ θξεηηθά δηαηξνθά πνπ ζρεηέδεηαη Ϊκεζα κε ηελ ηζηνξέα θαη ηελ παξϊδνζε ηνπ ηφπνπ ηεο Κξάηεο. ΜΫζα απφ κηα ελεξγεηηθά θαη βησκαηηθά κϊζεζε επηδηψθεηαη ε βαζκηαέα αιιαγά ζηϊζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ καζεηψλ ζρεηηθϊ κε ην εέδνο ηεο δηαηξνθάο ηνπο. Σν πξφγξακκα πξαγκαηνπνηάζεθε θαηϊ ην ζρνιηθφ Ϋηνο 103

104 , ζε ηδησηηθφ παηδηθφ ζηαζκφ ζην ΖξΪθιεην ηεο Κξάηεο, απφ καζεηϋο 4-5 εηψλ, κε ζϋκα: «Γηαηξνθά θαη Κξεηηθά θνπδέλα». Βαζηθνέ ζηφρνη ηνπ πξνγξϊκκαηνο εέλαη λα ελεκεξσζνχλ ηα παηδηϊ γηα ηηο ζσζηϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο πνπ πξϋπεη απφ κηθξνέ λα πηνζεηάζνπλ, θαζψο θαη γηα ηε βηνπνηθηιφηεηα, ηε ρισξέδα, ηελ παλέδα πνπ επηθξαηνχλ ζην λεζέ πνπ κεγαιψλνπλ, ηελ Κξάηε. Δπέζεο, ην πξφγξακκα ζηνρεχεη λα θαηαλνάζνπλ ηα παηδηϊ απφ κηθξά ειηθέα φηη ε παξαδνζηαθά θξεηηθά δηαηξνθά ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ ηξφπν δσάο ησλ θαηνέθσλ, εέλαη ππεχζπλε εδψ θαη αηψλεο γηα ηε καθξνδσέα θαη γηα ηελ πγεέα ησλ θαηνέθσλ ηνπ λεζηνχ. Αθφκα, ζηφρνο εέλαη λα γλσξέζνπλ ηηο βαζηθϋο αξρϋο θαζψο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο θαη λα θαηαλνάζνπλ φηη νη Κξεηηθνέ παξάγαγαλ νη έδηνη ηηο ηξνθϋο πνπ θαηαλϊισλαλ, ρσξέο λα ρξεζηκνπνηνχλ θπηνθϊξκαθα θαη ιηπϊζκαηα, δηακνξθψλνληαο Ϋηζη θηινπεξηβαιινληηθϋο αμέεο θαη ζηϊζεηο θαη λα απνθηάζνπλ θέλεηξα γηα ελεξγά ζπκκεηνρά πϊλσ ζε δεηάκαηα ζρεηηθϊ κε ην ζϋκα. ΔπηπιΫνλ, βαζηθφο ζηφρνο ηνπ πξνγξϊκκαηνο, εέλαη λα βνεζάζεη θαη λα θαζνδεγάζεη ηα παηδηϊ, ψζηε λα γέλνπλ νη απξηαλνέ ελεκεξσκϋλνη πνιέηεο ζε ζϋκαηα ζσζηάο δηαηξνθάο θαη πγεέαο θαη λα αλαπηχμνπλ αληέζηνηρεο δεμηφηεηεο θαη ηθαλφηεηεο. Να ζπλδπϊζνπλ ηε ζρϋζε ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο κε νηθνινγηθϊ πξντφληα θαη κε ηελ Ϊζθεζε γηα θαιά πγεέα ηνπ ζψκαηνο. ΣΫινο, ην πξφγξακκα απηφ ζηεξέδεηαη ζηηο ζχγρξνλεο παηδαγσγηθϋο πξνζεγγέζεηο θαη Ϋρεη ηελ ελεξγά ζπκκεηνρά ησλ καζεηψλ θαζψο ραξαθηεξέδεηαη θαη απφ δεκηνπξγηθφηεηα θαηϊ ηε δηαδηθαζέα ηεο κϊζεζεο. 6.3 Αλαγθαηόηεηα- επηθαηξόηεηα θαη πξσηνηππία ηεο έξεπλαο Αλαληέξξεηα, ε ζρϋζε αιιειεπέδξαζεο κεηαμχ πεξηβϊιινληνο θαη δηαηξνθάο, εέλαη αιιειϋλδεηε θαη βξέζθεηαη ηα ηειεπηαέα ρξφληα ζην επέθεληξν ησλ ζπδεηάζεσλ, ηφζν ζε ηνπηθφ φζν θαη ζε παγθφζκην επέπεδν. Οη επηπηψζεηο αθνξνχλ θπξέσο ηελ πνηφηεηα ησλ ηξνθέκσλ πνπ θαηαλαιψλνπκε θαη θαη επϋθηαζε ηελ έδηα ηελ πγεέα καο. Οη πεξηβαιινληηθϋο επηπηψζεηο ηεο ρξάζεο ιηπαζκϊησλ θαη θπηνθαξκϊθσλ, ηεο εληαηηθνπνέεζεο ηεο γεσξγέαο θαη ηεο θηελνηξνθέαο θαη ησλ κεηαιιαγκϋλσλ ηξνθέκσλ, 104

105 ζεσξνχληαη ππαέηηνη γηα αζζϋλεηεο πνπ πξνθχπηνπλ φπσο νη θαξδηνπϊζεηεο, ε ππϋξηαζε, ν δηαβάηεο, ε παρπζαξθέα θαη ν θαξθέλνο. Δπέζεο, ε αλζξσπφηεηα άξζε αληηκϋησπε κε ηηο ζπλϋπεηεο ησλ πξϊμεσλ ηεο κϋζα απφ επηθέλδπλεο λφζνπο πνπ πξνϋθπςαλ, φπσο ε λφζνο ησλ «ηξειψλ αγειϊδσλ», ησλ «πνπιεξηθψλ» θαη ησλ «ρνέξσλ». Ο ζχγρξνλνο ηξφπνο δσάο πνπ Ϋρεη πηνζεηεζεέ ζηηο κϋξεο καο, Ϋρεη σο απνηϋιεζκα ηελ πνιχσξε εξγαζέα θαη ζπλϊκα ηελ Ϋιιεηςε ειεχζεξνπ ρξφλνπ. Άκεζε ζπλϋπεηα, ε εκπνξεπκαηνπνέεζε ηεο ηξνθάο, ιφγσ ηεο νινϋλα θαη κεγαιχηεξεο θαηαλϊισζεο Ϋηνηκνπ θαγεηνχ. Οη λϋεο γεληϋο απνκαθξχλνληαη απφ ηα παξαδνζηαθϊ θαη πγηεηλϊ πξφηππα δηαηξνθάο θαη θαζηεξψλνπλ δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο, νη νπνέεο ραξαθηεξέδνληαη σο ππαέηηεο γηα ηελ εθδάισζε ρξφλησλ παζάζεσλ ζε κεηαγελϋζηεξα ζηϊδηα δσάο. Αθξνγσληαέν ιέζν ζηνλ πεξηνξηζκφ απηνχ ηνπ θαηλνκϋλνπ Ϋρεη ε εθπαέδεπζε, ε νπνέα κπνξεέ λα ζπκβϊιιεη ζηελ αιιαγά ηεο λννηξνπέαο ησλ λϋσλ γελεψλ πϊλσ ζηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο. Απψηεξνο ζηφρνο ζα εέλαη ε πηνζϋηεζε ελφο λϋνπ ηξφπνπ ζθϋςεο γηα ηε δηαηξνθά, ν νπνένο ζα ζηεξέδεηαη πϊλσ ζε θηινπεξηβαιινληηθϋο αμέεο κε ηζρπξφ γλψκνλα ηελ αεηθφξν αλϊπηπμε. ΔπνκΫλσο, ζα πξϋπεη λα ζρεδηαζηνχλ θαη λα πινπνηεζνχλ ζρεηηθϊ πξνγξϊκκαηα παξϋκβαζεο πνπ ζα ζηνρεχνπλ θπξέσο ζε παηδηϊ πξψηκεο ειηθέαο, ψζηε λα γλσξέζνπλ αξρηθϊ ηελ ρισξέδα, ηελ παλέδα, ηε δηαηξνθηθά ηζηνξέα θαη ηελ παξϊδνζε ηνπ ηφπνπ ηνπο. Δέλαη ζεκαληηθφ λα εληνπέζνπκε ηηο άδε ππϊξρνπζεο γλψζεηο ησλ κηθξψλ παηδηψλ γηα ηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη λα εξεπλάζνπκε πσο κπνξεέ Ϋλα εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα λα εκπινπηέζεη ηηο γλψζεηο ηνπο θαη λα αιιϊμεη ηηο δηαηξνθηθϋο ηνπο ζπλάζεηεο. Ζ ζεκαληηθφηεηα ηεο παξνχζαο Ϋξεπλαο εζηηϊδεηαη αθξηβψο πϊλσ ζε απηά ηελ θαηεχζπλζε. Να εξεπλάζεη θαη λα θαηαγξϊςεη ηηο γλψζεηο καζεηψλ πξψηκεο ειηθέαο πνπ θαηνηθνχλ θαη κεγαιψλνπλ ζην λεζέ ηεο Κξάηεο ζρεηηθϊ κε ην δηαηξνθηθφ πξφηππν ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο θαη λα εξεπλάζεη αλ κπνξεέ Ϋλα εθπαηδεπηηθφ πξφγξακκα, λα ζπκβϊιιεη ζηελ αιιαγά λννηξνπέαο θαη ηξφπνπ δσάο ησλ παηδηψλ θαη ηεο νηθνγϋλεηαο ηνπο. Σελ αλαγθαηφηεηα λα δνζεέ Ϋκθαζε θαη πξνζνρά ζε ηϋηνηνπ εέδνπο ζϋκαηα, επηβεβαηψλνπλ θη Ϊιιεο Ϋξεπλεο θαη κεηαπηπρηαθϋο εξγαζέεο πνπ Ϋρνπλ αλαπηπρζεέ ζηα πιαέζηα ηνπ Μεηαπηπρηαθνχ πξνγξϊκκαηνο ηεο «Πεξηβαιινληηθάο Δθπαέδεπζεο» ηεο ρνιάο Αλζξσπηζηηθψλ Δπηζηεκψλ ηνπ Παλεπηζηεκένπ Αηγαένπ. 105

106 ζνλ αθνξϊ ηελ πξσηνηππέα ηεο Ϋξεπλαο απηά εληνπέδεηαη ζηε κϋζνδν project πνπ ζα ρξεζηκνπνηεζεέ γηα ηνλ εκπινπηηζκφ ησλ γλψζεσλ πϊλσ ζην ζϋκα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο Μέζα ζπιινγήο δεδνκέλσλ: Γηαγλσζηηθή αμηνιόγεζε Γηα ηελ Ϋξεπλα, ρξεηϊζηεθε λα θαηαζθεπϊζνπκε Ϋλα ζελϊξην κε κεηαβαηηθφ αληηθεέκελν, ηνλ Πνληηθνχιε. ΜΫζα απφ δηαγλσζηηθά δηαδηθαζέα επηρεηξάζακε λα θϊλνπκε πξνϋξεπλα γηα λα αληρλεχζνπκε ηηο αλαπαξαζηϊζεηο θαη ηηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ηελ θξεηηθά παξαδνζηαθά δηαηξνθά. Σα παηδηϊ θαινχληαη λα απαληάζνπλ ζηα εξσηάκαηα κϋζα απφ ηα ηρλνγξαθάκαηα ηνπο θαη λα παξνπζηϊζνπλ- επεμεγάζνπλ φζα δσγξϊθηζαλ κϋζα απφ κηα κηθξά ζπλϋληεπμε. Σν ζελϊξην- ζπλϋληεπμε πξνζειθχεη πεξηζζφηεξν ηελ πξνζνρά ηνπο θαη ηνπο επηηξϋπεη λα ρξεζηκνπνηάζνπλ ηε θαληαζέα θαη ηε δεκηνπξγηθφηεηϊ ηνπο. Ο Πνληηθνχιεο εέλαη γλψξηκνο ζηα παηδηϊ, θαζψο εέλαη ε θνχθια ηεο ηϊμεο ηνπο. Γη απηφλ αθξηβψο ην ιφγν δε ρξεζηκνπνηάζεθε κεραληζκφο πξνβνιάο θαη δφζεθε ζηα παηδηϊ Ϋλαο ζεκαληηθφο βαζκφο ειεπζεξέαο γηα λα εθθξαζηνχλ κϋζα απφ ηνλ άξσα ηεο ηζηνξέαο, ηνλ θχξην Πνληηθνχιε θαη ηνπο θέινπο ηνπ. Σν ζελϊξην- ζπλϋληεπμε εέλαη ην εμάο: - Ο κπακπϊο Πνληηθφο θαη ε κακϊ Πνληηθνχια μχπλεζαλ πξσέ θαη θϊζηζαλ ζην ηξαπϋδη ηεο θνπδέλαο λα θϊλε. Ξχπλεζε θαη ν Πνληηθνχιεο θαη ηξψλε φινη καδέ. Ση λνκέδεηε φηη ηξψλε; -ΚΪπνηα θαγεηϊ,φκσο, ν Πνληηθνχιεο δελ πξϋπεη λα ηα θϊεη θαη ηα ηξψεη ζηα θξπθϊ. ΠνηΪ λνκέδεηε φηη εέλαη απηϊ; - Έπεηηα ν Πνληηθνχιεο πάξε ην θαιαζϊθη ηνπ θαη πάγε ζρνιεέν. Γηα δσγξαθέζηε, ηη λνκέδεηε φηη Ϋρεη κϋζα ην θαιαζϊθη; - Ο Πνληηθνχιεο θαη νη θέινη ηνπ ηα πνληηθϊθηα, φηαλ πϊλε ζρνιεέν γέλνληαη πνλεξνχηζηθα. ΜεξηθΪ θαγεηϊ ηα ηξψλε θαη κεξηθϊ φρη. Γηα δσγξαθέζηε ηη λνκέδεηε φηη δελ Ϋθαγαλ θαη πνπ ην πϋηαμαλ; -Έθηαζε ε Κπξηαθά θαη ν Πνληηθνχιεο Ϋρεη γελϋζιηα. Ζ κεηϋξα ηνπ, ε θπξέα Πνληηθνχια θαιεέ ηνπο θέινπο ηνπ ζπέηη. Ση λνκέδεηε φηη καγεηξεχεη γηα λα θϊλε; 106

107 - Ήξζε θαη κηα ζεέα ηνπ Πνληηθνχιε απφ ην ρσξέν. Ση λνκέδεηε ζα καγεηξϋςεη εθεέλε; - Έλαο θέινο ηνπ ξσηϊεη ηνλ Πνληηθνχιε, πνηφ εέλαη ην αγαπεκϋλν ηνπ θαγεηφ. Πνηφ λνκέδεηε εζεέο φηη εέλαη; - Ο Πνληηθνχιεο γθξηληϊδεη φηη ε κακϊ ηνπ επηκϋλεη λα θϊεη θϊπνηα θαγεηϊ πνπ δελ ηνπ αξϋζνπλ. ΠνηΪ ιϋηε λα εέλαη απηϊ; - Ήξζε ε Κπξηαθά θαη ε νηθνγϋλεηα ησλ Πνληηθνχιεδσλ εηνηκϊδνληαη λα θϊλε κεζεκεξηαλφ. Γηα δσγξαθέζηε πψο ηνπο θαληϊδεζηε λα ηξψλε; ινη καδέ ά Ϋλαο- Ϋλαο κφλνο ηνπ; 6.5 Project: «ΓΗΑΣΡΟΦΖ ΚΑΗ ΚΡΖΣΗΚΖ ΚΟΤΕΗΝΑ» Τπνζέκαηα ΑλεμΪξηεηα απφ ηνλ θχξην ζθνπφ ηνπ project, επηρεηξεέηαη λα εμεηαζηνχλ θαη λα αλαδεηρζνχλ θη Ϊιια ππνζϋκαηα ηα νπνέα ζρεηέδνληαη κε ηελ αμέα ηεο παξαδνζηαθάο θξεηηθάο δηαηξνθάο ηφζν ζηελ πγεέα ηνπ αλζξψπνπ, φζν θαη ζηελ πνιηηηζηηθά θιεξνλνκηϊ ηνπ λεζηνχ. ΜΫζα απφ ην project επηδηψθεηαη ηα παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο λα ελεκεξσζνχλ γηα ηα ραξαθηεξηζηηθϊ ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο, λα εθηηκάζνπλ ηηο σθϋιεηεο ηεο ζηελ πγεέα θαη λα εκπινπηέζνπλ ηηο γλψζεηο ηνπο γηα ηα ηνπηθϊ πξντφληα πνπ πεξηιακβϊλεη θαη γηα ηηο παξαδνζηαθϋο θξεηηθϋο ζπληαγϋο Μεζνδνινγία Τινπνίεζεο Σν πξφγξακκα «Γηαηξνθά θαη Κξεηηθά θνπδέλα» ζρεδηϊζηεθε κε γλψκνλα ηε δηεπηζηεκνληθά κϋζνδν project, Σν ε νπνέα απνηειεέ ηελ θπξηφηεξε θαη πιεξϋζηεξε κϋζνδν πνπ αμηνπνηεέηαη ζηελ Πεξηβαιινληηθά Δθπαέδεπζε. Γελ εέλαη κηα απιά κϋζνδνο, θαζψο ζηα πιαέζηα ηεο κπνξεέ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ θη Ϊιιεο (Παπαβαζηιεένπ, 2011:224). ΚαηΪ ηελ πινπνέεζά ηνπ ζπγθεθξηκϋλνπ project ρξεζηκνπνηάζεθαλ θαη αμηνπνηάζεθαλ θη 107

108 Ϊιιεο κϋζνδνη θαη ηερληθϋο, φπσο ηα παηρλέδηα ξφισλ, ε δξακαηνπνέεζε, ε εξγαζέα ζε νκϊδεο, ε ζπδάηεζε, ε κειϋηε πεδένπ, ε αμηνπνέεζε ησλ κνξθψλ ηϋρλεο, ε αθάγεζε θαη ε αμηνπνέεζε ησλ ηερλνινγηψλ πιεξνθνξέαο θαη επηθνηλσλέαο. Βαζηθά επηδέσμε άηαλ ε γλψζε λα κεηαιακπαδεπηεέ ζηα παηδηϊ ρσξέο έρλνο δηδαθηηζκνχ, αιιϊ κε ηξφπν εμ νινθιάξνπ παηγληψδε. Οη δξαζηεξηφηεηεο εκπιϋθνληαη δεκηνπξγηθϊ κϋζα ζε παξακχζη, ην νπνέν εμηζηνξεέ ην ηαμέδη ηνπ Πνληηθνχιε ζε κϋξε ηεο Κξάηεο θαη ζηελ θξεηηθά παξϊδνζε θαη δηαηξνθά. Ο Πνληηθνχιεο καδέ κε ηνπο θαηλνχξηνπο ηνπ θέινπο αλαιακβϊλνπλ ξφινπο θαη θαινχλ ηα παηδηϊ λα ζπκκεηϋρνπλ δηαδξαζηηθϊ ζηηο πεξηπϋηεηεο ηνπ θαη ζην ηαμέδη ηνπ. Σα παηδηϊ θαινχληαη λα πξνβιεκαηηζηνχλ, λα εθθξαζηνχλ, λα δεκηνπξγάζνπλ, λα πεηξακαηηζηνχλ θαη λα επαηζζεηνπνηεζνχλ κϋζα απφ ηε ρξάζε ηεο γιψζζαο, ηεο ινγνηερλέαο, ηεο κπζνινγέαο, ησλ πξνκαζεκαηηθψλ ελλνηψλ θαη ησλ ηερλψλ (ΞαλζΪθνπ & Καΐια, φ.π.: 155). ε αξρηθφ ζηϊδην Ϋγηλε ε αλέρλεπζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ ζηϊζεσλ ησλ καζεηψλ ζρεηηθϊ κε ηελ θξεηηθά παξαδνζηαθά δηαηξνθά. Σα παηδηϊ απϊληεζαλ ζηηο εξσηάζεηο κϋζα απφ ηα ηρλνγξαθάκαηϊ ηνπο θαη Ϋπεηηα ηα επεμάγεζαλ θαη ηα παξνπζέαζαλ ζε θαη ηδέαλ ζπλϋληεπμε. Έπεηηα Ϋγηλε ε δηεμαγσγά ηνπ project πνπ ζρεδηϊζηεθε πϊλσ ζην ζϋκα θαη αθνινχζεζε Ϋξεπλα κε ην έδην ζελϊξην ζπλϋληεπμε, φπσο θαη ζηε δηαγλσζηηθά δηαδηθαζέα γηα λα γέλεη επαιάζεπζε θαη αμηνιφγεζε ησλ γλψζεσλ ζηϊζεσλ ησλ καζεηψλ πξηλ θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ project Κξηηήξηα επηινγήο ηνπ ζέκαηνο Σν ζϋκα επηιϋρζεθε κϋζα απφ ηα ελδηαθϋξνληα ησλ παηδηψλ θαη κϋζα απφ ηα ζπρλϊ θαηλφκελα παρπζαξθέαο πνπ παξνπζηϊδνληαη ζηα ζρνιεέα. Οη λϋεο γεληϋο απνκαθξχλνληαη απφ ηελ παξαδνζηαθά θξεηηθά δηαηξνθά κε ην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ. Ζ δηαπέζησζε απηά ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αιινέσζε ησλ δηαηξνθηθψλ ζπλεζεηψλ (Ϋηνηκα θαγεηϊ θαη γξάγνξνο ξπζκφο δσάο), νδάγεζαλ ζηελ επηινγά ηνπ ζϋκαηνο. Αθφκα, πξφθεηηαη γηα Ϋλα βαηφ θαη ελδηαθϋξνλ ζϋκα γηα ηα παηδηϊ κε ηνπηθφ θαη πνιπδηϊζηαην ραξαθηάξα. πλδπϊδεη, ζπλ ηνηο Ϊιινηο, κϊζεζε θαη δεκηνπξγηθφηεηα, ψζηε λα επηηεπρζνχλ νη θαζνξηζκϋλνη ζηφρνη. 108

109 6.5.4 Γηάξθεηα πξνγξάκκαηνο Σν project θαζνξέζηεθε λα Ϋρεη ρξνληθά δηϊξθεηα δεθαπϋληε (15) εκϋξεο θαη ζπκκεηϋρνπλ 20 καζεηϋο πξνζρνιηθάο ειηθέαο, 4-5 εηψλ. Καζ φιε ηε δηϊξθεηα πινπνέεζεο θαη εθαξκνγάο ηνπ πξνγξϊκκαηνο ηα παηδηϊ ελζαξξχλνληαη, ζρεδηϊδνπλ, Ϋρνπλ ελεξγφ ζπκκεηνρά θαη εξγϊδνληαη ζπιινγηθϊ πϊλσ ζην ζϋκα Σν πξνηεηλόκελν Project Ο/ε εθπαηδεπηηθφο αθεγεέηαη: Μηα θνξϊ θη Ϋλαλ θαηξφ Ϋλαο φκνξθνο θαη γθξη Πνληηθνχιεο, ν νπνένο δνχζε ζε κηα κεγϊιε πφιε κε πνιιϊ απηνθέλεηα θαη κε ηεξϊζηηεο πνιπθαηνηθέεο. Δηθόλα 1, Γηώξγνο, 4 εηώλ 109

110 Σνλ εέρε θνπξϊζεη πνιχ ε θαζαξέα απηά ηεο πφιεο θαη απνθϊζηζε λα πϊεη δηαθνπϋο ζε Ϋλα λεζέ πνπ ιϋγεηαη Κξάηε. Δέρε δηαβϊζεη ζε πνιιϊ βηβιέα φηη ην λεζέ απηφ Ϋρεη κεγϊιε ηζηνξέα, φηη εέλαη ην κεγαιχηεξν λεζέ ηεο ΔιιΪδα θαη φηη νη θϊηνηθνη ηνπ δνπλ πνιιϊ ρξφληα εμαηηέαο ηεο δηαηξνθάο ηνπο. Ήηαλ βιϋπεηε νιέγνλ ιηρνχδεο Δηθόλα 2, Δύα, 4 εηώλ Γηα ειάηε παηδηά λα βξνύκε ζηνλ ράξηε ηεο Διιάδαο ηελ Κξήηε ( Σα παηδηά καζαίλνπλ λα εληνπίδνπλ ηελ Κξήηε) Ο Πνληηθνχιεο άζειε λα εμεξεπλάζεη φιν ην λεζέ, λα κϊζεη ηελ ηζηνξέα ηνπ, λα γλσξέζεη ην θπζηθφ πεξηβϊιινλ ηνπ, λα δνθηκϊζεη ηα ηνπηθϊ πξντφληα ηνπ. Ζ Κξάηε Ϋρεη 4 λνκνχο: ην ΖξΪθιεην, ηα ΥαληΪ, ην ΡΫζπκλν θαη ην Λαζέζη. πσο 4 πφδηα Ϋρεη ην ηξαπϋδη, 4 πφδηα ην βφδη. Γηα πείηε κνπ παηδηά ηη άιιν ζαο έξρεηαη ζην κπαιό πνπ λα έρεη ζρέζε κε ηνλ αξηζκό 4; Γηα ειάηε λα γξάςνπκε ηώξα ηνλ αξηζκό 4 Ο θέινο καο κπάθε ζην πινέν ηεο γξακκάο θαη άηαλ πξαγκαηηθϊ ελζνπζηαζκϋλνο κε ην ηαμέδη ηνπ. Με ηελ Αλαηνιά ηνπ άιηνπ Ϋθηαζε ζην λεζέ. Δθεέ ζα ζπλαληνχζε θαη ηνλ θέιν ηνπ ην άθε πνπ εέρε ρξφληα λα ηνλ δεη. 110

111 Γηα πάξηε παηδηά ην κέηξν λα κεηξήζεηε ην δηθό ζαο ύςνο θαη λα ην ζεκεηώζνπκε Οη δπν θέινη μεθέλεζαλ γηα ην ζπέηη εθεέ φπνπ ηνπο πεξέκελε ε γπλαέθα ηνπ άθε, ε Λεληψ. Καζψο πιεζέαδαλ ην ζπέηη Ϊθνπζαλ ην γηφ ηνπ ην Γησξγά λα ηξαγνπδϊεη: Μνπ αξέζεη ην ζπαλάθη Καη ην ηξώσ κε κεξάθη Αγαπάσ θαη ηα βιίηα Καη ηα βξάδσ κεο ζηε ρύηξα Πάληα ζπλνδεύσ ηνπο ρνριηνύο 111

112 Με ηνπο ληάθνπο ηνπο θξεηηθνύο Βνύηπξν δε ρξεζηκνπνηώ Καη ην ιάδη πξνηηκώ Σηε γξαβηέξα βάδσ κέιη Πνπ αξέζεη ζην θνπέιη Τελ θξεηηθή δηαηξνθή αθνινπζώ Γηα λα έρσ γεξό νξγαληζκό Γηα λα βξνύκε παηδηά θη εκείο από απηόλ ηνλ πίλαθα πνηεο εηθόλεο έρνπλ ηελ ίδηα θαηάιεμε; 112

113 - Πάλσ ζηελ ώξα ήξζαηε. Μόιηο εηνίκαζα πξσηλό» εέπε ε θπξέα Λεληψ. Γηα δσγξαθίζηε παηδηά ηη ιέηε λα έθαγαλ γηα πξσηλό; Ο θέινο καο ν Πνληηθνχιεο δελ Ϋβιεπε ηελ ψξα λα μεθηλάζεη ην ηαμέδη ηνπ ζην λεζέ. Ήζειε λα πϊεη παληνχ θαη λα αλαθαιχςεη ηνλ πινχην ηνπ. Αθνχ πάξε δπλϊκεηο ηελ επφκελε κϋξα ην πξσέ Ϋβαιε κϋζα ζηε ηζϊληα ηνπ ιέγε γξαβηϋξα, κεξηθϋο θξηζαξνθνπινχξεο (παμηκϊδηα δειαδά) θαη ειηϋο. Σξχπσζε ζε Ϋλα ιεσθνξεέν θαη ρσξέο λα ην θαηαιϊβεη Ϋθηαζε ζε Ϋλα κϋξνο κε πνιινχο ηνπξέζηεο γχξσ ηνπ. Άθνπγε μϋλεο γιψζζεο λα κηινχλ θαη Ϋλαλ μελαγφ λα θσλϊδεη: Κλσζόο Κλσζόο Γηα ειάηε παηδηά λα θηηάμνπκε ηε γξακκή ηνπ ρξόλνπ από ηελ επνρή πνπ δνύζαλ νη Μηλσίηεο κέρξη ζήκεξα. 113

114 Ρέρλεη κηα καηηϊ θαη βιϋπεη κπξνζηϊ ηνπ λα μεδηπιψλεηαη Ϋλα ππϋξνρν παιϊηη. Σν παιϊηη ηνπ βαζηιηϊ Μέλσα. Μα πνηνέ Ϋκελαλ εδψ ; Πνηφο άηαλ ν βαζηιηϊο Μέλσαο; Γελ εέρε ηδϋα. Κνέηαδε γχξσ ηνπ ρακϋλνο κϋρξη πνπ Ϊθνπζε κηα θσλά λα ηνπ κηιϊεη: - «Δη Πνληηθέ, ηη δνπιεηά έρεηο εδώ; Πξόζερε ζα ζε παηήζνπλ ηόζνη ηνπξίζηεο πνπ πάλε θη έξρνληαη». Σνπ εέπε Ϋλα φκνξθν παγψλη. - «Τη είλαη εδώ;» ξψηεζε ν Πνληηθνχιεο - Γελ έρεηο αθνύζεη γηα ηελ Κλσζό, γηα ηνλ κηλσηθό πνιηηηζκό, γηα ηνπο Μηλσίηεο, γηα ηνλ Μηλώηαπξν; - Όρη ηη είλαη όια απηά; -Δηνηκάζνπ ηόηε γηα έλα ηαμίδη ζην ρξόλν. Δγώ είκαη ε Αληηγόλε ην παγώλη. Δζέλα πσο ζε ιέλε; -Δγώ είκαη ν Πνληηθνύιεο θαη είκαη παλέηνηκνο γηα ην ηαμίδη καο. - Ξεθηλάκε. Έια λα εδώ. Εσ ρξόληα ζηελ Κλσζό θαη μέξσ ηελ ηζηνξία θάζε πέηξαο. Έρσ κάζεη ηα πάληα από ηνπο μελαγνύο πνπ ηα ιέλε ζηνπο ηνπξίζηεο. Πξηλ πνιιά πνιιά ρξόληα ζηελ Κξήηε δνύζαλ νη Μηλσίηεο. Ο Μίλσαο ήηαλ ν βαζηιηάο ηνπο. Δδώ ππήξρε έλα κεγαινπξεπέο παιάηη πνπ ην είρε ζρεδηάζεη θαη ρηίζεη ν Γαίδαινο

115 -Ο Γαίδαινο έρηηζε επίζεο εδώ έλαλ ιαβύξηλζν. Όπνηνο έκπαηλε δε κπνξνύζε λα μαλαβγεί. Μέζα ζε απηόλ ηνλ ιαβύξηλζν δνύζε ν Μηλώηαπξνο. Ζ ηζηνξία καο μεθηλάεη όηαλ έλαο από ηνπο γηνπο ηνπ Μίλσα, πνπ ιεγόηαλ Αλδξόγεσο, πήγε ζηελ Αζήλα γηα λα ζπκκεηάζρεη ζε αζιεηηθνύο αγώλεο. Δθεί αλαδείρηεθε πξώηνο ζ' όια ηα αγσλίζκαηα, κε απνηέιεζκα ν βαζηιηάο ηεο Αζήλαο Αηγέαο λα ηνλ κηζήζεη. Γηέηαμε ηνπο αλζξώπνπο ηνπ λα ζθνηώζνπλ ηνλ Αλδξόγεσ όπσο θαη έγηλε. Μόιηο ν Μίλσαο πιεξνθνξήζεθε ην ζάλαην ηνπ γηνύ ηνπ, ζύκσζε πάξα πνιύ θαη δηέηαμε θάζε ρξόλν εθηά λένη θη εθηά λέεο από ηελ Αζήλα λα επηιέγνληαη θαη λα ζηέιλνληαη ζηελ Κξήηε, όπνπ παγηδεύνληαλ ζην ιαβύξηλζν κε ηνλ Μηλώηαπξν. Απηό γηλόηαλ ώζπνπ ν Θεζέαο, γηνο ηνπ Αηγέα, πξνζθέξζεθε λα πάξεη ηε ζέζε θάπνηνπ από ηνπο εθηά λένπο, πηζηεύνληαο όηη ζα έβξηζθε ηνλ ηξόπν λ' απαιιάμεη ηνπο Αζελαίνπο από ηνλ ηαπεηλσηηθό θόξν. Μόιηο έθηαζε ζην λεζί ζπλάληεζε ηελ Αξηάδλε, θόξε ηνπ Μίλσα, πνπ ηελ εξσηεύηεθε από ηελ πξώηε ζηηγκή. Ζ Αξηάδλε γνεηεπκέλε από ην Θεζέα, ζέιεζε λα ηνλ βνεζήζεη θαη ηνπ έδσζε έλα θνπβάξη. Απηό πνπ θξαηάο Πνληηθνύιε. Θα έδελε ηελ άθξε ηνπ λήκαηνο ζηελ πόξηα θαη ζα ην μεηύιηγε ελώ πεξπαηνύζε κέζα ζην ιαβύξηλζν. Ο Θεζέαο αθνινύζεζε ηηο νδεγίεο κέρξη πνπ ζπλάληεζε ηνλ Μηλώηαπξν θαη ηνλ ζθόησζε. Τπιίγνληαο μαλά ην θνπβάξη, βξήθε εύθνια ην δξόκν πξνο ηελ έμνδν. Πήξε καδί ηνπ ηελ Αξηάδλε θαη γξήγνξα έθπγαλ γηα ηελ Αζήλα. Υξεζηκνπνηώληαο ηελ ηερληθή ηεο «πξνζσπηθήο αλαινγίαο» ην θάζε παηδί αλαιακβάλεη ξόιν θαη πξνκεζεύεηαη κε αληηθείκελα πνπ ζεσξεί όηη ηαηξηάδνπλ ζην ξόιν ηνπ. Γίλεηαη αλαπαξάζηαζε ηνπ κύζνπ. - Πνιύ σξαίνο απηόο ν κύζνο Αληηγόλε. Αιιά απηά εθεί ηα βαξέιηα ηη είλαη; - «Πξόζερε Πνληηθνύιεεεεεεεε» θψλαμε ε Αληηγφλε. 115

116 -Σνπ είπα πξόζερε. Απηά είλαη πηζάξηα πνπ νη Μηλσίηεο απνζήθεπαλ ηεο ηξνθέο ηεο. Έια πηάζε ην ρέξη κνπ θαη ζα ζε ηξαβήμσ έμσ. - Οπθ ηη πήγα λα πάζσ ν θνπθαξάο. Μα θαιά ηη ηα ήζειαλ ηα πηζάξηα νη Μηλσίηεο; Φκκ ρκκ κα πσο; Έρσ ζην ζηόκα κνπ κηα γεύζε ζαλ ζαλ.. κέιη; - Φαραρα ζηα πηζάξηα απηά Πνληηθνύιε νη Μηλσίηεο απνζήθεπαλ κέιη, ιάδη, θξαζί. Τεο, από ηα ζθεύε πνπ έρνπλ αλαθαιύςεη νη αξραηνιόγνη θαίλεηαη όηη νη Μηλσίηεο έηξσγαλ όζπξηα, ιαραληθά, ςάξηα, δεκεηξηαθά, θαξπνύο. Δμέηξεθαλ ή θπλεγνύζαλ πξόβαηα, θαηζίθεο, ιαγνύο, ρνίξνπο. Οη μελαγνί ιέλε ηεο ηνπξίζηεο όηη ην ειαηόιαδν από εθείλα θηόιαο ηα ρξόληα είρε ζεκαληηθή ζέζε ζηε δσή ηεο. Καη αθνύ δελ είραλ ςπγεία έθηηαρλαλ πηζάξηα πνπ όια απηά ηα πξντόληα ηα ζπληεξνύζαλ θαη ηα απνζήθεπαλ. Ο/ε λεπηαγσγόο παξνηξύλεη ηα παηδηά λα δσγξαθίζνπλ θη απηά κηλσηθά πηζάξηα θαη λα ην ζηνιίζνπλ ηεο εθείλα ηα θαληάδνληαη. - Ση ιέηε λα έρνπλ κέζα ηα πηζάξηα; Γηα δσγξαθίζηε. 116

117 -Γηα ειάηε παηδηά λα θηηάμνπκε θη εκείο από πειό πηζάξηα ηεο απηά πνπ έθηηαρλαλ νη Μηλσίηεο γηα λα ζπληεξήζνπλ ηα ηξόθηκα θαη ηα πξντόληα ηεο. - Πνιύ ελδηαθέξνληα όια απηά γηα ηεο Μηλσίηεο Αληηγόλε. Μα έρσ κηα εξώηεζε αθόκα. Πνηνο ην θαηέζηξεςε όιν απηό ην παιάηη; - Τεο ζεηζκόο πνπ έγηλε ζην λεζί ηεο Σαληνξίλεο καδί κε έλα παιηξξντθό θύκα ηα θαηέζηξεςε όια. Μεηά από πάξα πνιιά ρξόληα ηεο αξραηνιόγνο ν Άξζξνπξ Έβαλο έθεξε ζην θσο πάιη ηνλ κηλσηθό πνιηηηζκό. - Μαθάξη λα κπνξνύζα λα κείλσ θη άιιν ηώξα πνπ ζε γλώξηζα θηόιαο Αληηγόλε αιιά πξέπεη λα θύγσ. Φάξεθα πνιύ θαη ζε επραξηζηώ γηα όια όζα κνπ έκαζεο. Ο Πνληηθνχιεο κπάθε μαλϊ ζην ιεσθνξεέν θαη αθνχ θνηκάζεθε ιέγν μχπλεζε θαη βξϋζεθε ζην θαξϊγγη ηεο ακαξηϊο, ζην λνκφ Υαλέσλ. - Δδώ δεηο; Δγώ είκαη ν Πνληηθνύιεο θαη είκαη ηνπξίζηαο. Θέισ λα γλσξίζσ ηελ Κξήηε, ηεο παξαδόζεηο ηεο θαη ηα θαγεηά ηεο. 117

118 - «Εσ κόλν εδώ ζην θαξάγγη ηεο Σακαξηάο θαη είκαη είδνο πξνο εμαθάληζε». ΑπΪληεζε ην θξη-θξη - Τν κέξνο πνπ δεηο είλαη θαληαζηηθό. Ο/ε λεπηαγσγόο θαιεί ηα παηδηά λα θαληαζηνύλ όηη θξαηνύλ καδί ηνπο κηα θσηνγξαθηθή κεραλή θαη πεξπαηνύλ ζην θαξάγγη ηεο ακαξηάο. Εσγξαθίδνπλ απηό πνπ ηνπο θάλεη πεξηζζόηεξν εληύπσζε θαη ζα ην θσηνγξάθηδαλ. - Δίλαη ππέξνρν κέξνο, αιιά εζύ πξόζερε κελ πέζεηο ην έδαθνο εδώ είλαη αλώκαιν. Έια έρνπκε πνιύ δξόκν κπξνζηά καο γηα λα ην δηαζρίζνπκε. - «Αο θόςσ απηό εδώ ην ινπινύδη. Θα ην πάξσ γηα ελζύκην καδί κνπ» εέπε ν Πνληηθνχιεο θαη Ϋζθπςε λα πηϊζεη ην ινπινχδη - Με απαγνξεύεηαη λα ην θόςεηο. Σ απηό ην θαξάγγη ππάξρνπλ 450 είδε θπηώλ θαη πξνζηαηεύνληαη. Γε κπνξνύλ νη επηζθέπηεο λα ην θόβνπλ - «Σπγλώκε θίιε κνπ θξη-θξη έρεηο δίθην» απϊληεζε ν Πνληηθνχιεο θαη Ϊξρηζε λα πξνρσξϊεη πην γξάγνξα γηαηέ Ϋλησζε ηελ θνηιηϊ ηνπ λα γνπξγνπξέδεη. ΜεηΪ απφ πνιιϋο ψξεο πεξπϊηεκα βξϋζεθε ζηα θαθηϊ. Δθεέ Ϋθαγε ηηο γλσζηϋο ζθαθηαλϋο πέηεο κε μηλνκπδάζξα θαη κπφιηθν κϋιη απφ πϊλσ. 118

119 - «Γηα ειάηε παηδηά λα γξάςνπκε ηε ζπληαγή γηα ηηο ζθαθηαλέο πίηεο θαη λα ηηο θηηάμνπκε θη εκείο λα ηηο θάκε». Σα παηδηά εμαζθνύληαη ζηε κέηξεζε ησλ πιηθώλ όπσο έρνπλ θαηαγξάςεη ζηε ζπληαγή. Αθνχ Ϋθαγε ηηο πέηεο ηξχπσζε πϊιη ζ Ϋλα ιεσθνξεέν θαη Ϋθηαζε κπξνζηϊ ζε Ϋλα ςειφ βνπλφ. Βξηζθφηαλ ζην ΡΫζπκλν θαη κπξνζηϊ ηνπ Ϋβιεπε ηνλ Φεινξεέηε. Γελ πξφιαβε θαιϊ θαιϊ λα θαηϋβεη θαη Ϊθνπζε δέπια ηνπ Ϋλα ζφξπβν. Έλαο πειψξηνο γππαεηφο πξνζγεηψζεθε δέπια ηνπ: - Μελ θνβάζαη πνληηθέ. Γε ζα ζνπ θάλσ θαθό ςνθίκηα ηξώσ κόλν. - «Πνηνο είζαη πάιη εζύ;» ξψηεζε ν Πνληηθνχιεο. - Δίκαη ν έλαο ν κνλαδηθόο ν μαθνπζηόο θξεηηθόο γππαεηόο. Κη εζύ βξίζθεζαη ζην ςειόηεξν βνπλό ηεο Κξήηεο, ηνλ Χεινξείηε. Έια αλέβα ζηελ πιάηε κνπ θαη ζα ζε μελαγήζσ εγώ ζηνλ ηόπν κνπ. 119

120 -Γηα ειάηε παηδηά λα γίλνπκε θη εκείο γππαεηνί θαη λα πεηάμνπκε. Αο θαληαζηνύκε ηώξα όηη βάδνπκε πάλσ καο θη εκείο έλαλ Πνληηθνύιε (καμηιάξη) θαη ηνλ μελαγνύκε ζηνλ Φεινξείηε. Αθνχ πϋξαζαλ πϊλσ απφ νξνπϋδηα, θαξϊγγηα, ξεκαηηϋο, πεγϋο, πνηϊκηα πξνζγεηψζεθαλ κπξνζηϊ ζε κηα ζπειηϊ. -«Τη είλαη εδώ;» απφξεζε ν Πνληηθνχιεο. - Δδώ είλαη ην Ηδηαίνλ Άληξνλ πνπ αλαηξάθεθε ν Γίαο ζύκθσλα κε ηνλ κύζν. Οη Κνπξήηεο θπινύζαλ ηελ είζνδν θαη θάζε θνξά πνπ έθιαηγε ν Γίαο ρηππνύζαλ ηα ζπαζηά ηνπο πάλσ ζε αζπίδεο γηα λα κελ αθνύζεη ην θιάκα ν Κξόλνο. Αθνχ Ϋθαλαλ κηα βφιηα ζην βνπλφ ν γππαεηφο γλψξηζε ζηνλ Πνληηθνχιε ην ζεζαπξφ ηεο Κξάηεο πνπ δελ εέλαη Ϊιιν απφ ηα βφηαλα πνπ ππϊξρνπλ ζην βνπλφ Γέθηακνο, θαζθνκειηϊ, ζπκϊξη, καινηάξαο, ρακνκάιη, ξέγαλε εέλαη ιέγα απφ απηϊ. -«Θα πϊξσ καδέ κνπ λα πέλσ φπνηε ζα κε πνλϊεη ν ιαηκφο κνπ» εέπε ν Πνληηθνχιεο θαη Ϋβαιε ζηε βνχξγηα ηνπ δέθηακν, καινηάξα θαη θαζθνκειηϊ. 120

121 Ο/ε εθπαηδεπηηθόο θαιεί ηα παηδηά λα θαληαζηνύλ ζπζθεπαζίεο γηα απηά ηα πνιύηηκα βόηαλα θαη λα ηηο δσγξαθίζνπλ. Έπεηηα θόβνπλ βόηαλα από ηνλ βνηαλόθεπν ηνπ ζρνιείν θαη ηα ζπζθεπάδνπλ. Σα παηδηά παξαηεξνύλ θσηνγξαθίεο από βόηαλα θαη θαινύληαη λα ηα αλαγλσξίζνπλ «Γηα ειάηε παηδηά λα κπξίζνπκε ηα βόηαλα απηά θαη λα ηα βξάζνπκε λα θηηάμνπκε ηζάη λα ην πηνύκε κε ηνπο θίινπο καο» Ζ επφκελε κϋξα βξάθε ηνλ Πνληηθνχιε παξϋα κε ηνλ θξεηηθφ γππαεηφ λα θϊλνπλ βφιηα ζην θϋληξν ηνπ Ρεζχκλνπ. Δθεέ ζπλϊληεζαλ Ϋλαλ παιηφ θέιν ηνπ γππαεηνχ καο πνπ ιϋγεηαη ΣΪθεο ΓππαεηΪθεο. Γλάζηνο θξεηηθφο αθνχ Ϋρεη θαηϊιεμε ζε Ϊθε ην φλνκα ηνπ. - Λεθηηθό παηρλίδη θαηαιήμεσλ ζε άθη Π.ρ. θαζόιη- θαζνιάθη, ηπξί-ηπξάθη, παμηκάδη- παμηκαδάθη Ο ΣΪθεο ΓππαεηΪθεο ηνπο θϊιεζε ζπέηη ηνπ λα ηνπο θϊλεη ην ηξαπϋδη θαη λα δνπλ καδέ Ϋλα ληνθηκαληϋξ γηα ηε δσά ησλ γππαεηψλ πνπ ζα άηαλ πξσηαγσληζηάο. Πάγαλ φινη καδέ ζηε ιατθά αγνξϊ γηα λα ςσλέζνπλ θαη αγφξαζαλ ζηακλαγθϊζη, ξαδέθη, παπνχιεο, ρνριηνχο, ληνκϊηεο, παμηκϊδη, απϊθη, ινπθϊληθν θαη κπδάζξα. - Γηα δσγξαθίζηε παηδηά ηη θαγεηά κπνξεί λα θηηάμεη ν Σάθεο ν Γππαεηάθεο κε απηά ηα πξντόληα πνπ αγόξαζαλ από ηε ιατθή; 121

122 Αθνύ ηα παηδηά παξαηεξήζνπλ ηελ εηθόλα (Ξαλζάθνπ & Καΐια, 2011:191) ηνπο ηίζεηαη ην εξώηεκα- πξνβιεκαηηζκόο αλ νη άλζξσπνη ηξώλε πεηξέιαηα θαη πιαζηηθά ζηελ πξαγκαηηθόηεηα. Σα παηδηά κε ην ζώκα ηνπο αλαπαξηζηνύλ ηελ ηξνθηθή αιπζίδα θαη πξνβιεκαηίδνληαη ηη ζπκβαίλεη κεηά από έλα αηύρεκα όπνπ πεηξέιαην πέθηεη κέζα ζηε ζάιαζζα. Μήπσο επηζηξέθνπλ ζην ζηνκάρη καο κε ηα ςάξηα πνπ ηξώκε; Ζ επφκελε κϋξα βξάθε ηνλ Πνληηθνχιε θαη ηνλ θξεηηθφ γππαεηφ ζην νξνπϋδην ηνπ Λαζηζένπ. 122

123 Δθεέ ζαχκαζαλ ηνπο αλεκφκπινπο πνπ ν Ϊλεκνο ηνπο γχξηδε γχξσ γχξσ θαη Ϋηζη νη Ϊλζξσπνη αληινχλ λεξφ γηα λα πνηέδνπλ ηηο παηϊηεο, ηα φζπξηα, ηα κάια, ηα αριϊδηα θαη ηα θαξχδηα πνπ θαιιηεξγνχληαη ζ απηά ηελ πεξηνρά. Μέζα από ζεαηξηθό παηρλίδη θάπνηα παηδηά ζα αλαιάβνπλ ην ξόιν ησλ αλεκόκπισλ πνπ ηνπο γπξίδεη ν άλεκνο (θίλεζε κε ηα ρέξηα ηνπο γύξσ γύξσ) θαη ηα ππόινηπα ζα αλαιάβνπλ ην ξόιν ησλ ζπόξσλ θαη ησλ γεσξγώλ. Οη γεσξγνί θπηεύνπλ ηνπο ζπόξνπο, νη αλεκόκπινη ηνπο πνηίδνπλ θαη νη ζπόξνη θπηξώλνπλ θαη κεγαιώλνπλ. Ο Πνληηθνχιεο αλϋβεθε ζηελ πιϊηε ηνπ γππαεηνχ θαη Ϋθηαζαλ ζηνλ Άγην Νηθφιαν, ηελ πξσηεχνπζα ηνπ Λαζηζένπ. Ήζειαλ λα πϊεη ζηε γηνξηά Λαδηνχ πνπ ζα γηλφηαλ ην βξϊδπ ζε Ϋλα ρσξηφ εθεέ δέπια. «Ηεξφ δϋληξν ε ειηϊ» εέρε αθνχζεη ν θέινο καο λα ιϋλε ζε Ϋλα θαθελεέν ζην ΡΫζπκλν. Δθεέ Ϋκαζαλ γηα ηελ ηζηνξέα ηεο ειηϊο θαη γηα ηε δηαδηθαζέα παξαγσγάο ηνπ ιαδηνχ ζηα ειαηνηξηβεέα. Γνθέκαζαλ παξαδνζηαθϊ θαγεηϊ θαη Ϊθνπζαλ θξεηηθά κνπζηθά. Δέραλ πηεέ κπφιηθν θξαζέ θαη Ϊξρηζαλ λα κπεξδεχνπλ ηα θαγεηϊ κεηαμχ ηνπο. - «Ψξαίν ςσκόέιαην ηξώκε» ειεγε ν Πνληηθνχιεο. 123

124 - «Διηόςσκν ην ιέλε» ηνλ Γηφξζσλε ν γππαεηφο. Με ηε βνήζεηα ηεο ηερληθήο ηεο κνξθνινγηθήο αλάιπζεο ηα παηδηά θαηαγξάθνπλ κε κηα θαξδνύια ζην αληίζηνηρν ηεηξάγσλν ηνπο πηζαλνύο ζπλδπαζκνύο ησλ ηξνθίκσλ (ζύλζεηεο ιέμεηο) π.ρ ηπξόςσκν. Μ απηόλ ηνλ ηξόπν θαιιηεξγείηαη ζην παηδί ην εξεπλεηηθό θαη ζπζηεκαηηθό πλεύκα (Ξαλζάθνπ & Καΐια, ό.π.: 194). ΠΫξαζαλ πνιχ φκνξθα ζην γιϋληη, αιιϊ άξζε ε ψξα λα θχγνπλ. Καζψο πεηνχζαλ ζηνλ νπξαλφ Ϋραζαλ ην δξφκν θαη βξϋζεθαλ ζε κηα Ϊιιε πφιε ηεο Κξάηεο ηα ΥαληΪ. Δθεέ ζην παιηφ ιηκϊλη αγλϊληεςαλ ηε ζϊιαζζα θαη αθνχ μεθνπξϊζηεθαλ ιέγν πάξαλ ην δξφκν γηα ηελ παιηϊ αγνξϊ. - «Τη παξάδεηζνο είλαη απηόο;» αλαξσηάζεθε ν Πνληηθνχιεο. - Δδώ ζα βξεηο Πνληηθνύιε όινπο ηνπο ζεζαπξνύο ηεο Κξήηεο. Δγώ ζα πάσ λα αγνξάζσ ιίγν ραξνππάιεπξν. Μνπ ην έρεη παξαγγείιεη έλαο θίινο κνπ γππαεηόο κάγεηξαο γηα λα θηηάμεη θνπινπξάθηα. 124

125 Ο Πνληηθνχιεο φκσο πάξε Ϊιιν δξφκν. Ζ κχηε ηνπ ζαλ γλάζηνο πνληηθφο ηνλ νδάγεζε ζε Ϋλα ηπξνθνκεέν. ΓξαβηΫξα, καιϊθα, ηπξνδνχιη, αλζφηπξνο θαη κπδάζξα. Έλαο ηπξνθφκνο, ν Μαλσιηφο ηνλ ηζϊθσζε λα ηζηκπϊεη ηα ηπξηϊ ηνπ. - «Έπ ηη θάλεηο εθηά;» ηνλ ξψηεζε. - «Δ ε ε δνθηκάδσ ηα ηπξηά ηνπ ηόπνπ ζαο» απϊληεζε ν Πνληηθνχιεο. - Σνπ αξέζνπλ κπξε θνπκπάξε; - Γελ έρσ μαλά θάεη θαιύηεξα. Ξέξεηο σο πνληηθόο είκαη πνιύ έκπεηξνο ζηα ηπξηά. Απηό εδώ είλαη ην αγαπεκέλν κνπ. Πσο ιέγεηαη; - Δίλαη γξαβηέξα. Βάιε θαη ιίγν κέιη ληόπην από πάλσ λα δεηο λνζηηκηά. Αιιά λνκίδσ όηη κόιηο δνθηκάζεηο ηα θαιηηζνύληα κε ηε γιπθηά κπδήζξα ζα κείλεηο κε ην ζηόκα αλνηρηό. Καη κελ παξαιείςεηο λα θαο καθαξόληα κε αλζόηπξν. Παξαδνζηαθό θαγεηό ηεο Κξήηεο. - «Έρεηο απόιπην δίθην. Δζείο νη Κξεηηθνί έρεηε ζπλδπάζεη πνιύ λόζηηκα ηηο γεύζεηο κεηαμύ ηνπο». Δέπε ν Πνληηθνχιεο θαη Ϊξρηζε λα ςϊρλεη ηνλ θέιν ηνπ ηνλ γππαεηφ. - Δπεηδή ζε ζπκπάζεζα πάξε απηό εδώ καδί ζνπ. Έλα δώξν από κέλα. Δίλαη μηλόρνληξνο. Τνλ θηηάρλνπκε κε μηληζκέλν γάια θαη ρνληξό-αιεζκέλν ζηηάξη πνπ εδώ ιέγεηαη ρόληξνο. - «Δπραξηζηώ πνιύ» θψλαμε ν Πνληηθνχιεο, ν νπνένο Ϋβαιε κϋζα ζηε βνχξγηα ηνπ ην μηλφρνληξν θη πάγε λα βξεη ην γππαεηφ. 125

126 Διάηε λα γίλνπκε θη εκείο ηπξνθόκνη. Θα θαηαγξάςνπκε ηε ζπληαγή θαη ζα θηηάμνπκε ην δηθό καο ηπξνδνύιη. Οη δπν θέινη βξϋζεθαλ αιιϊ ν γππαεηφο Ϋπξεπε λα γπξέζεη πέζσ ζηα βνπλφ. ΑλΫβεθε ζηελ πιϊηε ηνπ θαη ηνλ Ϋθεξε κϋρξη ην ΖξΪθιεην ζην ζπέηη ηνπ θέινπ ηνπ, ηνπ άθε. Ο Πνληηθνχιεο εέρε πϊξεη πνιιϊ θηιϊ έζα πνπ ρσξνχζε λα κπεη κϋζα ζην Πνληηθφζπηην ηεο νηθνγϋλεηαο ηνπ θέινπ ηνπ. ιν ην βξϊδπ ηνπο εμηζηνξνχζε ηηο εκπεηξέεο ηνπ απφ ηελ πεξηπιϊλεζε ηνπ ζην λεζέ. Μφιηο μεκϋξσζε φκσο Ϊξρηζε λα ηξϋρεη θαη λα θϊλεη γπκλαζηηθά γηα λα ρϊζεη ηα θηιϊ πνπ εέρε πϊξεη. ΚαηΪιαβε φηη πξϋπεη λα ηξψκε πγηεηλϊ, αιιϊ φκσο γηα λα εέλαη ν νξγαληζκφο καο γεξφο ζα πξϋπεη λα γπκλαδφκαζηε θηφιαο. 126

127 Βγαίλνπκε ζηελ απιή θαη θάλνπκε θη εκείο αζθήζεηο γπκλαζηηθήο Καη αθνχ γπκλϊζηεθε θαιϊ ν θέινο καο ν Πνληηθνχιεο απνθϊζηζε φηη άξζε ε ψξα λα γπξέζεη πέζσ. Δέρε θϊλεη ηηο δηαθνπϋο ηνπ, εέρε θϊλεη θαηλνχξηνπο θέινπο, εέρε κϊζεη πνιιϊ γηα ηελ ηζηνξέα θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ λεζηνχ, επηζθϋθζεθε πνιιϊ κϋξε θαη θπζηθϊ εέρε εμεξεπλάζεη ηελ πεξηβφεηε θξεηηθά δηαηξνθά. Πξηλ θχγεη φκσο άζειε λα καγεηξϋςεη ζηνλ θέιν ηνπ ην άθε θαη ηελ νηθνγϋλεηα ηνπ γηα λα ηνπο επραξηζηάζεη γηα ηε θηινμελέα ηνπο. Πάγε ζην ζνππεξκϊξθεη γηα λα ςσλέζεη. Θα καγεέξεπε ην μηλφρνληξν πνπ ηνπ εέρε θϊλεη δψξν ν ηπξνθφκνο απφ ηα ΥαληΪ θαη ζα ηνλ Ϋθαλε ζνχπα, ην γλσζηφ ρνληξνδνχκη. ην ζνππεξκϊξθεη ν Πνληηθνχιεο πξηλ ηα ςψληα ηνπ Ϋιεγρε φιεο ηηο εηηθϋηεο θαη ηα Δ πνπ εέραλ πϊλσ νη ζπζθεπαζέεο ησλ πξντφλησλ. Ήζειε λα εέλαη ζέγνπξνο φηη απηϊ πνπ ζα αγφξαδε δε ζα πεξηεέραλ ζπληεξεηηθϊ, ρξψκαηα θαη ρξσζηηθϋο. πδεηάκε γηα ηηο πιεξνθνξίεο πνπ καο δίλνπλ νη εηηθέηεο ησλ πξντόλησλ θαη γηα ηα βηνινγηθά πξντόληα. Σα παηδηά θέξλνπλ ζπζθεπαζίεο από ην ζπίηη ηνπο θαη ηηο επεμεξγαδόκαζηε καδί. 127

128 Αθνχ Ϋθαγαλ, θνηκάζεθαλ θαη ην επφκελν κεζεκϋξη ν Πνληηθνχιεο εηνέκαζε ηε βαιέηζα ηνπ γηα λα γπξέζεη πέζσ. Έβαιε κϋζα φιεο ηηο εηθφλεο θαη ηηο εκπεηξέεο πνπ εέρε απφ ην ηαμέδη ηνπ ζηελ Κξάηε θαη ν άθεο ηνλ πάγε ην ιηκϊλη. «Απηφ ην λεζέ ζέγνπξα ζα ην επηζθεθηψ μαλϊ» ζθϋθηεθε θαη κε Ϋλα Ϊζπξν καληάιη απνραηξεηνχζε ην λεζέ πνπ αγϊπεζε θαη ζηγνηξαγνπδνχζε Ϋλα ηξαγνχδη πνπ εέρε αθνχζεη θϊπνπ δε ζπκφηαλ πνπ. «Κξάηε κνπ φκνξθν λεζέ» ιεγφηαλ πϊλησο. Μαζαίλνπκε θαη ηξαγνπδάκε θη εκείο καδί κε ηνλ Πνληηθνύιε ην ηξαγνύδη «Κξήηε κνπ όκνξθν λεζί» 128

129 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 7 Ο 7.1. Απνηειέζκαηα δηαγλσζηηθήο δηαδηθαζίαο Με κηα ελδειερά αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ πνπ πξνϋθπςαλ απφ ηε δηαγλσζηηθά δηαδηθαζέα πξνθχπηνπλ ρξάζηκα ζπκπεξϊζκαηα γηα ηηο γλψζεηο ησλ παηδηψλ πϊλσ ζηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη ηηο ζηϊζεηο ηνπο γεληθϊ πϊλσ ζε δηαηξνθηθϊ ζϋκαηα θαη ζπλάζεηεο. ην πξψην εξψηεκα ζρεηηθϊ κε ην ηη ηξψλε γηα πξσηλφ ηα πνληηθϊθηα επηθξαηεέ ε απϊληεζε ηπξέ, απϊληεζε πνπ Ϋρεη ινγηθϊ θξηηάξηα θαζψο αλαθεξφκαζηε ζε πνληηθϊθηα. Απφ κέα (1) απϊληεζε εέραλ ην γηανχξηη, ηπξέ κε θϋηθ, θξϋαο, ζνθνιϊηα, ηξνθά πνπ ηξψλε νη Πνληηθνχιεδεο, θαθϋο θαη καθαξφληα κε ηπξέ. Σν δεχηεξν εξψηεκα ζρεηέδεηαη κε ηη δελ πξϋπεη λα θϊλε θαη ηα πνληηθϊθηα ην ηξψλε θξπθϊ. Ζ απϊληεζε πνπ επηθξαηεέ εέλαη ην γιεηθηηδνχξη, ελψ Ϋλα παηδέ απϊληεζε ηα ρνξηαξϊθηα. Δπέζεο, ζην εξψηεκα 3 ζρεηηθϊ κε ην ηη Ϋρεη κϋζα ην θαιϊζη πνπ πάξαλ ηα πνληηθϊθηα καδέ ηνπο ζην ζρνιεέν, νη επηθξαηνχζεο απαληάζεηο άηαλ κάιν- κπαλϊλα, ςσκέ, ηπξέ γηανχξηη, θνπινχξη θαη ζνθνιαηϊθηα. Απφ κηα κφιηο απϊληεζε εέραλ ηα ζηαθχιηα θαη ην κάιν. ΚαλΫλα παηδέ δελ αλαθϋξεη θϊπνην παξαδνζηαθφ θξεηηθφ θαγεηφ (π.ρ ληϊθνο). Ζ ηϋηαξηε εξψηεζε άηαλ ζρεηηθά κε ην ηη δελ Ϋθαγαλ ηα πνληηθϊθηα θαη πνπ ην πϋηαμαλ. Οη θπξέαξρεο απαληάζεηο άηαλ θξϋαο πνπ ην πϋηαμαλ ζηνλ θϊδν θαη θαξπνχδη πνπ ην πϋηαμαλ ζην πϊησκα. Αθνινπζεέ ε εξψηεζε ζρεηηθϊ κε ην ηη καγεηξεχεη ε κακϊ Πνληηθνχια γηα ηα γελϋζιηα ηνπ θαθϋ Πνληηθνχιε ηεο. ηελ εξψηεζε απηά ε απϊληεζε ηεο ηνχξηαο Ϋρεη θπξέαξρε ζϋζε θαη αθνινπζνχλ αιιϊ κε ιηγφηεξεο απαληάζεηο νη ηεγαλεηϋο παηϊηεο. Ζ Ϋθηε εξψηεζε ζρεηέδεηαη κε ην ηη καγεηξεχεη ε ζεέα απφ ην ρσξηφ γηα λα θϊλε ηα πνληηθϊθηα. Οη επηθξαηνχζεο απαληάζεηο εέλαη καθαξφληα θαη ηεγαλεηϋο παηϊηεο, γεγνλφο πνπ επηβεβαηψλεη ηε κε πηνζϋηεζε ηνπ θξεηηθνχ δηαηξνθηθνχ κνληϋινπ απφ ηα παηδηϊ. Έπεηηα, ζηελ εξψηεζε πνην εέλαη ην αγαπεκϋλν θαγεηφ ηνπ Πνληηθνχιε επηθξαηνχλ νη απαληάζεηο ηπξέ θαη καθαξφληα κε ηπξέ. Ζ φγδνε εξψηεζε Ϋρεη λα θϊλεη κε ην πνηα θαγεηϊ 129

130 επηκϋλεη ε κακϊ ηνπ Πνληηθνχιε λα θϊεη πνπ δελ ηνπ αξϋζνπλ. Σα παηδηϊ απϊληεζαλ φηη ηα θαγεηϊ πνπ πηζηεχνπλ πσο δελ αξϋζνπλ ζηνλ Πνληηθνχιε εέλαη ην ςϊξη θαη αθνινπζνχλ ηα καθαξφληα θαη ε ληνκϊηα. ΣΫινο, ε εξψηεζε πσο ηξψλε νη Πνληηθνχιεδεο φινη καδέ ά Ϋλαο- Ϋλαο καο Ϋδσζε Ϋλα ζεηηθφ απνηϋιεζκα θαζψο ε πιεηνςεθέα ησλ παηδηψλ απϊληεζαλ φινη καδέ, ελψ απφ ηα παηδηϊ πνπ απϊληεζαλ Ϋλαο- Ϋλαο ππϊξρεη Ϋλα δεχηεξν πνζνζηφ, θαζψο Ϋλα παηδέ Ϋδσζε θαη δηθαηνινγέα φηη ν Πνληηθνχιεο ηξψεη κφλνο ηνπ, γηαηέ νη Ϊιινη θνηκνχληαη. Δλ θαηαθιεέδη, ε δηαπέζησζε απφ ηε δηαγλσζηηθά δηαδηθαζέα πνπ Ϋγηλε κε ζθνπφ λα αληρλεχζνπκε αλ ηα παηδηϊ Ϋρνπλ εμνηθεησζεέ κε παξαδνζηαθϊ πξντφληα θαη θαγεηϊ, εέλαη φηη ηα παηδηϊ δελ Ϋδσζαλ απαληάζεηο ζρεηηθϋο κε παξαδνζηαθϊ θαγεηϊ θαη πξντφληα. Σα πεξηζζφηεξα παηδηϊ δέλνπλ απαληάζεηο πνπ αλαθϋξνληαη ζε κηα ζπλάζεο δηαηξνθά, πνπ εέλαη γλσζηά ζε φιν ηνλ θφζκν φπσο π.ρ. παηϊηεο ηεγαλεηϋο θαη καθαξφληα Καηαγξαθή θαη αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ Ζ αξρά Ϋγηλε κε ηε δηαγλσζηηθά Ϋξεπλα πνπ ζπληϋιεζε ζηελ πξνζθφκηζε ρξάζηκσλ πιεξνθνξηψλ γηα ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ πϊλσ ζηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη γηα ηηο απφςεηο ηνπο γεληθϊ ζε δηαηξνθηθϊ ζϋκαηα θαη αθνινχζεζε ε νξγϊλσζε θαη ε δηεμαγσγά ηνπ project «Γηαηξνθά θαη Κξεηηθά θνπδέλα». Αθνινχζεζε ε κεηϊ- Ϋξεπλα, ηα απνηειϋζκαηα ηεο νπνέαο παξνπζηϊδνληαη αλαιπηηθϊ παξαθϊησ. Ζ επεμεξγαζέα ησλ απαληάζεσλ εέλαη πνηνηηθά θαη επηθεληξψλεηαη ζην «πξηλ» ηε δηδαζθαιέα θαη ζην «κεηϊ». ηνλ πέλαθα 1 παξνπζηϊδνληαη ηα απνηειϋζκαηα ηεο πξψηεο εξψηεζεο απφ ην ζελϊξην ζπλϋληεπμε πνπ θιάζεθαλ ηα παηδηϊ λα απαληάζνπλ κϋζα απφ ην ηρλνγξϊθεκα ηνπο θαη ζρεηέδεηαη κε ην ηη πηζηεχνπλ φηη ν Πνληηθνχιεο θαη ε νηθνγϋλεηα ηνπ ηξψλε γηα πξσηλφ. 130

131 Πίνακας 1: Καηαγξαθά ησλ απαληάζεσλ ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ην πξσηλφ Πξηλ Μεηά ΚαηΪιιειν γηα πξσηλφ 85 % 75 % Αζπλάζηζην/ αθαηϊιιειν γηα πξσηλφ 15 % 25 % Παξαηεξεέηαη φηη ηα παηδηϊ παξνπζηϊδνπλ, ζε αληέζεζε κε φηη αλακϋλακε Ϋλα πνζνζηφ ηξνθψλ (25 %) αζπλάζηζησλ γηα πξσηλφ φπσο ςϊξη, κπϊκηεο, καθαξφληα κε θηκϊ. Αμηνζεκεέσην σζηφζν εέλαη, φηη ε πνηφηεηα ησλ ηξνθψλ απηψλ δελ αλάθεη ζε αθαηϊιιειεο ζπλζεηηθϋο. Αληέζεηα, νη απαληάζεηο πνπ ζρεηέδνληαη κε ηξνθϋο θαηϊιιειεο γηα πξσηλφ παξνπζηϊδνπλ κεγαιχηεξε πνηθηιέα. Αμέδεη λα ζεκεησζεέ, φηη φηαλ κηιϊκε γηα θαηϊιιειεο ηξνθϋο ελλννχκε ηηο ηξνθϋο πνπ εέλαη απνδεθηϋο γηα ηε δηαηξνθηθά ηνπο αμέα θαη δελ Ϋρνπλ ππνζηεέ βηνκεραληθά επεμεξγαζέα. ΣΫινο, θαλεξά εέλαη ε Ϋιιεηςε απαληάζεσλ απφ κϋξνπο ησλ παηδηψλ πνπ ζρεηέδνληαη κε ην παξαδνζηαθφ θξεηηθφ πξσηλφ. Ο πέλαθαο 2 παξνπζηϊδεη ηα απνηειϋζκαηα ζρεηηθϊ κε ηηο αθαηϊιιειεο ηξνθϋο γηα πξσηλφ πνπ ν Πνληηθνχιεο ηξψεη θξπθϊ. Πίνακας 2: ΑλαθνξΪ ηνπ δεέγκαηνο ζρεηηθϊ κε ηηο αθαηϊιιειεο ηξνθϋο γηα πξσηλφ Πξηλ Μεηά Γιεηθηηδνχξηα/ θαξακϋιεο 50% 9% ΠαηαηΪθηα 30% 9% νθνιϊηεο/ παγσηϊ 20% 82% 131

132 Απφ ηελ αλϊγλσζε ηνπ πέλαθα 2, παξαηεξνχκε φηη ηα παηδηϊ ηνπ δεέγκαηνο αλαθϋξνπλ σο αθαηϊιιειεο ηξνθϋο γηα πξσηλφ ηα γιεηθηηδνχξηα, ηηο θαξακϋιεο, ηα παηαηϊθηα, ηηο ζνθνιϊηεο θαη ηα παγσηϊ ηφζν πξηλ, φζν θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα. ΓηαθΫξνπλ πνηνηηθϊ απφ ην γεγνλφο φηη «κεηϊ» ηε δηδαζθαιέα επηθεληξψλνληαη θπξέσο ζε ζνθνιϊηεο θαη παγσηϊ ζε αξθεηϊ απμεκϋλν πνζνζηφ (82%), γεγνλφο πνπ θαλεξψλεη φηη ηα παηδηϊ Ϋρνπλ ζην κπαιφ ηνπο ηηο ζνθνιϊηεο θαη ηα παγσηϊ σο αλζπγηεηλϋο ηξνθϋο. Ο πέλαθαο 3 αλαδεηθλχεη ηηο απφςεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ην ηη πηζηεχνπλ φηη Ϋρεη κϋζα ην θαιαζϊθη ηνπ Πνληηθνχιε πνπ παέξλεη καδέ ηνπ ζην ζρνιεέν. Πίνακας 3: Απαληάζεηο ζρεηηθϋο κε ην πεξηερφκελν ηνπ θαιαζηνχ Πξηλ ΜεηΪ ΚαηΪιιειν 80% 100% ΑθαηΪιιειν 20% 0% Απφ ηελ αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ ηνπ πέλαθα 3, παξαηεξεέηαη φηη πξηλ ηε δηδαζθαιέα ην 80% ησλ παηδηψλ αλαθϋξνπλ θαηϊιιειεο ηξνθϋο πνπ ν Πνληηθνχιεο παέξλεη κϋζα ζην θαιϊζη ηνπ ζην ζρνιεέν θαη 20% αλαθϋξεη αθαηϊιιειεο ηξνθϋο, ΔληππσζηαθΪ εέλαη ηα απνηειϋζκαηα κεηϊ ηε δηδαζθαιέα, θαζψο φια ηα παηδηϊ (100%) ηνπνζεηνχλ κϋζα ζην θαιαζϊθη ηνπ Πνληηθνχιε κφλν θαηϊιιειεο ηξνθϋο ζε αξκνλέα κε ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ησλ Κξεηηθψλ. ΔλδεηθηηθΪ εδϋζκαηα ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο αλαθϋξνληαη απφ ηα παηδηϊ φπσο θαιηηζνχληα θαη ληϊθνο, ελψ δελ παξαιεέπνληαη ηα θξνχηα (κάια, κπαλϊλεο θαξπνχδη, αριϊδη) θαη ηα δαξδαβαηηθϊ (ληνκϊηεο, αγγνχξηα). ηνλ πέλαθα 4 παξνπζηϊδνληαη νη απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ην πνηα θαγεηϊ πηζηεχνπλ φηη ν Πνληηθνχιεο θαη νη θέινη ηνπ δελ Ϋθαγαλ θαη πνπ λνκέδνπλ φηη ην πϋηαμαλ. 132

133 Πίνακας 4: Απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ηηο ηξνθϋο πνπ ζα πϋηαγαλ Πξηλ Μεηά ΚαηΪιιειεο 95% 80% ΑθαηΪιιειεο 5% 20% χκθσλα κε ηνλ πέλαθα 4, παξαηεξνχκε φηη ηα παηδηϊ ηνπ δεέγκαηνο ζα πϋηαγαλ ηξνθϋο κε δηαηξνθηθά αμέα θπξέσο θαη πξηλ θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα, ελψ πνιχ ιέγα παηδηϊ ζα πϋηαγαλ θαξακϋιεο, ζνθνιϊηεο, παηαηϊθηα. Οκφθσλα ηα παηδηϊ απνθαζέδνπλ λα πεηϊμνπλ ζηνλ θϊδν ηα θαγεηϊ ηνπ θχξηνπ Πνληηθνχιε θαη ησλ θέισλ ηνπ θαη παξϊ ηελ θαηαιιειφηεηα ηνπο σο ηξνθϋο θαέλεηαη λα ζϋινπλ λα πεηϊμνπλ νηηδάπνηε Ϋρεη ζρϋζε κε θξνχηα, ιαραληθϊ, ςϊξη θαη θξϋαο. Ζ εξψηεζε 5 πνπ ηα παηδηϊ θιάζεθαλ λα απαληάζνπλ κϋζα απφ ηα ηρλνγξαθάκαηα ηνπο, αθνξνχζε ζρεηηθϊ κε ην ηη θαγεηϊ πέζηεπαλ φηη ε θπξέα Πνληηθνχια ζα καγεέξεπε γηα ηα γελϋζιηα ηνπ Πνληηθνχιε. Πίνακας 5: Απαληάζεηο γηα ην κελνχ ηεο Κπξηαθάο ησλ γελεζιέσλ ηνπ άξσα ηνπ παξακπζηνχ Πξηλ Μεηά Σξνθά πνπ επηθξαηεέ ηνχξηα Σνχξηα ζε παξαιιαγϋο, ηπξνδνχιη Σξνθά κε αξεζηά ΦΪξη, ζαιηγθϊξηα, θνινθχζηα ΦαθΫο. θαζνιϊθηα ηνλ πέλαθα 5 θαηαγξϊθεηαη ε ηξνθά πνπ Ϋρεη ηηο πεξηζζφηεξεο απαληάζεηο ησλ παηδηψλ θαη ε ηξνθά πνπ Ϋρεη ηηο ιηγφηεξεο. Απφ ην πιάζνο ησλ δηαηξνθηθψλ πξνηϊζεσλ δειαδά γηα γελϋζιηα θαηαγξϊθνπκε απηϋο κε ηελ πςειφηεξε ζπρλφηεηα θαη απηϋο κε ηε ιηγφηεξε. ΚαηαγξΪθνληαο πνηνηηθϊ ην κελνχ ησλ γελεζιέσλ παξαηεξνχκε, φηη ζηηο 133

134 απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ηφζν πξηλ φζν θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα επηθξαηεέ ε ηνχξηα (κε πνηθηιέα ζπλδπαζκψλ), ελψ απνξξέπηνληαη θαγεηϊ φπσο ςϊξη, ζαιηγθϊξηα, θνινθχζηα θαθϋο. Θεσξνχκε, φηη εέλαη ινγηθφ γηα Ϋλα κελνχ γελεζιέσλ λα επηθξαηεέ ε ηνχξηα ζηηο πξνηηκάζεηο ησλ παηδηψλ. Τπάξμαλ κεξηθϊ παηδηϊ πνπ αλαθϋξζεθαλ ζην ηπξνδνχιη, έζσο απφ ην γεγνλφο φηη εέρακε ηελ επθαηξέα λα παξαζθεπϊζνπκε απηφ ην πξντφλ ζηελ ηϊμε. Ζ ζεέα ηνπ Πνληηθνχιε Ϋξρεηαη απφ ην ρσξέν θαη ηα παηδηϊ θαινχληαη λα απνηππψζνπλ ηη πηζηεχνπλ φηη ζα καγεηξϋςεη. Ζ εξψηεζε απηά ζρεηέδεηαη Ϊκεζα κε ηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη αλαδεηθλχεη πσο ελδερνκϋλσο ηα παηδηϊ ζρεηέδνπλ ην ρσξέν κε ην παξαδνζηαθφ θαη ζηε ζπγθεθξηκϋλε πεξέπησζε ηελ θξεηηθά παξαδνζηαθά δηαηξνθά. Πίνακας 6: Απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ηελ «θνπδέλα» απφ ην ρσξέν Πξηλ Μεηά ΚξεηηθΫο ζπληαγϋο- πξντφληα 70% 100% ΓπηηθνπνηεκΫλα θαγεηϊ 30% 0% Απφ ηελ επεμεξγαζέα ηνπ πέλαθα 6 θαέλεηαη, φηη πξηλ ηε δηδαζθαιέα ππάξμε Ϋλα πνζνζηφ παηδηψλ 30 % ην νπνέν αλϋθεξε φηη ε ζεέα απφ ην ρσξηφ ζα καγεηξϋςεη θϋηθ, πέηζα, παηϊηεο ηεγαλεηϋο. Αληέζεηα, κεηϊ ηε δηδαζθαιέα φια ηα παηδηϊ ηαχηηζαλ ηελ Ϊθημε ηεο ζεέαο απφ ην ρσξηφ κε ηηο παξαδνζηαθϋο θξεηηθϋο ζπληαγϋο. Ζ αλαθνξϊ ζε απηϋο ηηο ζπληαγϋο εέρε κεγϊιε πνηθηιέα γεγνλφο ην νπνέν δεέρλεη, φηη ηα κηθξϊ παηδηϊ γλψξηζαλ κϋζα απφ ην project ηα παξαδνζηαθϊ θξεηηθϊ θαγεηϊ Ϋζησ θη αλ θϊπνηεο θνξϋο αλαθϋξνληαη ζε πξντφληα φπσο πέηζα, θξνπαζϊλ κε ζνθνιϊηα, παηαηϊθηα θ.ι.π. Ο πέλαθαο 7 θαηαγξϊθεη πνην θαγεηφ ζεσξνχλ ηα παηδηϊ φηη εέλαη ην αγαπεκϋλν ηνπ θχξηνπ Πνληηθνχιε ηφζν πξηλ, φζν θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα. 134

135 Πίνακας 7: Απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ην αγαπεκϋλν θαγεηφ ηνπ Πνληηθνχιε Πξηλ ΜεηΪ Κξεηηθφ 95% 90% ΓπηηθνπνηεκΫλν 5% 10% Σα ζπκπεξϊζκαηα πνπ αληινχκε απφ ηνλ πέλαθα 7 εέλαη φηη νη απαληάζεηο ησλ παηδηψλ δε δηαθνξνπνηνχληαη ζρεηηθϊ κε ην πνην πηζηεχνπλ φηη εέλαη ην αγαπεκϋλν θαγεηφ ηνπ Πνληηθνχιε. Σα παηδηϊ εέλαη ζηξακκϋλα ηφζν πξηλ, φζν θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα ζε πνιχ κεγϊιν πνζνζηφ ζε θξεηηθϊ θαγεηϊ κε απαληάζεηο απφ ηελ θξεηηθά θνπδέλα φπσο ρνριηνέ, γξαβηϋξα. Σα παηδηϊ ζηελ εξψηεζε 8 θαινχληαη λα απαληάζνπλ πνηα θαγεηϊ λνκέδνπλ φηη δελ αξϋζνπλ ζηελ θχξην Πνληηθνχιε θαη ηα ηξψεη επεηδά επηκϋλεη ε κακϊ ηνπ. ΜΫζα απφ απηά ηελ εξψηεζε αλαδεηθλχνληαη πνηα θαγεηϊ απνξξέπηνπλ ηα έδηα ηα παηδηϊ. Πίνακας 8: Απαληάζεηο ησλ παηδηψλ ζρεηηθϊ κε ην θαγεηφ πνπ απνξξέπηνπλ Πξηλ Μεηά ΦΪξη 25% 45% Άιιεο ηξνθϋο 75% 55% Σα απνηειϋζκαηα ηνπ πέλαθα 8 απνδεηθλχνπλ φηη ην θαγεηφ πνπ απνξξέπηνπλ ηα παηδηϊ εέλαη ην ςϊξη θαη πξηλ θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα. Οη ππφινηπεο ηξνθϋο πνπ απνξξέπηνπλ Ϋρνπλ λα θϊλνπλ θπξέσο κε θξνχηα θαη ιαραληθϊ ζε πνζνζηφ 75% πξηλ ηε δηδαζθαιέα, ελψ κεηϊ ηε δηδαζθαιέα ην πνζνζηφ κεηψζεθε ζην 55 %. Σν γεγνλφο φηη ηα παηδηϊ βξέζθνληαη θαη κεγαιψλνπλ κϋζα ζε κηα λεζησηηθά πεξηνρά Ϋξρεηαη ζε πιάξε αληέζεζε κε ηελ επηινγά ηνπο λα απνξξέπηνπλ ην ςϊξη, ην νπνέν απνηειεέ Ϋλα ζξεπηηθφ θαη πγηεηλφ πξντφλ πνπ αηψλεο ηψξα Ϋρεη ζξϋςεη ηνπο θαηνέθνπο ηνπ λεζηνχ ηεο Κξάηεο. 135

136 ΣΫινο, ε εξψηεζε 9 επηδηψθεη λα καο δψζεη ζπκπεξϊζκαηα ζρεηηθϊ κε ην πψο αληηιακβϊλνληαη ηα παηδηϊ ην θπξηαθϊηηθν, νηθνγελεηαθφ θαη κεζεκεξηαλφ ηξαπϋδη κϋζα απφ ηελ νηθνγϋλεηα ηνπ άξσα ηεο ηζηνξέαο καο, ηελ νηθνγϋλεηα δειαδά ησλ Πνληηθνχιεδσλ. Πίνακας 9: Απαληάζεηο ζρεηηθϊ κε ην θπξηαθϊηηθν κεζεκεξηαλφ θαγεηφ ηεο νηθνγϋλεηαο Πξηλ Μεηά ινη καδέ 65% 70% Έλαο-Ϋλαο 35% 30% Απφ ηελ αλϊγλσζε ηνπ πέλαθα 9, παξαηεξνχκε φηη ηα παηδηϊ αλαθϋξνληαη ζην θπξηαθϊηηθν κεζεκεξηαλφ σο κηα επθαηξέα ζπγθϋληξσζεο ηεο νηθνγϋλεηαο θαηαγξϊθνληαο ηελ εκπεηξέα ηνπο κϋζα ζηελ νηθνγελεηαθά δσά. Σν γεγνλφο απηφ δελ παξνπζηϊδεη αιιαγϋο νχηε πξηλ, νχηε κεηϊ ηε δηδαζθαιέα. Σν γεγνλφο απηφ απνδεηθλχεη φηη ην θπξηαθϊηηθν κεζεκεξηαλφ ηξαπϋδη εέλαη θαζηεξσκϋλν ζηε ζπλεέδεζε θαη ζηε δσά ησλ παηδηψλ. 136

137 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 8 Ο 8.1.πκπεξάζκαηα- Πξνηάζεηο Σν παξψλ θεθϊιαην θαιεέηαη λα ζπλνςέζεη ηα απνηειϋζκαηα ηεο Ϋξεπλαο πνπ δηεμάρζε πξηλ θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ δεκηνπξγηθνχ project, ην νπνέν ζρεδηϊζηεθε θαη πινπνηάζεθε ζε παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο. Σα παηδηϊ θιάζεθαλ λα απαληάζνπλ ζε εξσηάζεηο κϋζα απφ ηρλνγξϊθεκα, δηαδηθαζέα πνπ επϋηξεςε λα αληρλεπζνχλ νη γλψζεηο ηνπο πξηλ αιιϊ θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ project κϋζα ζηελ ηϊμε. Έπεηηα επεμάγεζαλ ηηο απαληάζεηο ζηα ηρλνγξαθάκαηα ηνπο ζε κηα θαη ηδέαλ ζπλϋληεπμε, νη νπνέεο θαηαγξϊθεθαλ θαη αλαιχζεθαλ σο απνηειϋζκαηα ζε παξαπϊλσ θεθϊιαην. Ζ παξνχζα Ϋξεπλα εέρε σο ζηφρν λα ειϋγμεη αλ ηα παηδηϊ πνπ κεγαιψλνπλ ζην λεζέ ηεο Κξάηεο Ϋρνπλ γλψζε ηνπ θξεηηθνχ δηαηξνθηθνχ κνληϋινπ πνπ αηψλεο ηψξα θπξηαξρεέ θαη Ϋρεη θαηαζηεέ παγθνζκέσο γλσζηφ γηα ηηο επεξγεηηθϋο ηνπ ηδηφηεηεο. ΜΫζα απφ ηελ Ϋξεπλα φκσο απαληϊηαη θαη Ϋκκεζα αλ νη ζχγρξνλνη Κξεηηθνέ (γνλεέο) Ϋρνπλ παξαζπξζεέ απφ ηα δπηηθνπνηεκϋλα πξφηππα δηαηξνθάο. κσο, ε Ϋξεπλα δε ζηακαηϊεη εδψ θαζψο επηδηψθεη κϋζα απφ Ϋλα δεκηνπξγηθφ project θαηϊιιειν γηα ηα παηδηϊ ηεο πξνζρνιηθάο ειηθέαο λα ελεκεξψζεη θαη λα επαηζζεηνπνηάζεη ζπλϊκα ηα κηθξϊ παηδηϊ, ηφζν γηα ηε δηαηξνθά ηνπ ηφπνπ ηνπο, φζν θαη γηα ηελ αμέα ηεο πγηεηλάο δηαηξνθάο ζην ζχλνιφ ηεο. πλνπηηθϊ, απφ ηελ αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ πξνθχπηεη φηη ηα παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο πνπ δνπλ θαη κεγαιψλνπλ ζηελ Κξάηε εέλαη ζηξακκϋλα πξνο Ϋλα πξφηππν δηαηξνθάο επξϋσο γλσζηφ ζε φιεο ηηο ρψξεο πνπ πεξηιακβϊλεη ηεγαλεηϋο παηϊηεο, καθαξφληα θαη πέηζα. Σα εξεζέζκαηα πνπ δϋρνληαη γηα ην ηνπηθφ δηαηξνθηθφ ηνπο κνληϋιν δελ εέλαη ηθαλϊ θαη ηζρπξϊ γηα λα πηνζεηεζεέ ε θξεηηθά δηαηξνθά θαη ηα πξντφληα ηεο ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπο. Οη ζχγρξνλνη ξπζκνέ δσάο Ϋρνπλ νδεγάζεη ηνπο ελάιηθεο ζε γξάγνξεο θαη πξφρεηξεο επηινγϋο ζηε δηαηξνθά ηνπο. Ο δπηηθνπνηεκϋλνο ηξφπνο δηαηξνθάο Ϋρεη εηζβϊιεη ζηελ θαζεκεξηλφηεηα καο θαη ε 137

138 απφζηαζε απφ ηνπηθϊ πξντφληα θαη ηνπηθϋο ζπληαγϋο καγεηξηθάο Ϋρεη κεγαιψζεη Ϊξδελ. Οη επηινγϋο ησλ γνλϋσλ απηφκαηα πηνζεηνχληαη θαη γέλνληαη ηξφπνο δσάο θαη γηα ηα κηθξϊ παηδηϊ. Ζ νινϋλα απνκϊθξπλζε ηφζν απφ Ϋλαλ πγηεηλφ ηξφπν δηαηξνθάο, φζν θαη απφ Ϋλα ηνπηθφ δηαηξνθηθφ κνληϋιν πξνβιεκαηέδεη θαη θξνχεη ηνλ θψδσλα ηνπ θηλδχλνπ. Ζ ζπλνιηθά ζεψξεζε ησλ απνηειεζκϊησλ ηεο Ϋξεπλαο αληηθαηνπηξέδεη ηε ζεκεξηλά θαηϊζηαζε πνπ βηψλεη ε ζχγρξνλε θνηλσλέα θαη πνπ ην αληέθηππν ηεο δηαθαέλεηαη ζηε λϋα γεληϊ. Ζ Ϋξεπλα Ϋδσζε ηε δπλαηφηεηα λα ειϋγμνπκε γλψζεηο θαη ζηϊζεηο παηδηψλ ειηθέαο 4-5 ρξνλψλ ζρεηηθϊ κε ηελ θξεηηθά δηαηξνθά. Σα παηδηϊ ινηπφλ, δηαθαέλεηαη λα Ϋρνπλ ηφζν βαζηϋο πηνζεηεκϋλεο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο πνπ δχζθνια Ϋλα κφλν project 15 εκεξψλ κπνξεέ λα ηηο αιιϊμεη. Σα παηδηϊ αθφκα θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ project δε θαέλεηαη λα πηνζεηνχλ αβέαζηα ην θξεηηθφ πξφηππν δηαηξνθάο θαη απηφ δηαπηζηψλεηαη απφ ηηο απαληάζεηο ηνπο παξφιν πνπ Ϋδεημαλ λα Ϋρνπλ κϊζεη θαη λα εέλαη πεξηζζφηεξν ελεκεξσκϋλνη γηα ηελ θξεηηθά δηαηξνθά θαη γηα ηα θξεηηθϊ παξαδνζηαθϊ θαγεηϊ. ΑλαθΫξνληαη ηφζν πξηλ, φζν θαη κεηϊ ζε δπηηθνπνηεκϋλα θαγεηϊ φπσο καθαξφληα, πέηζα, παηϊηεο ηεγαλεηϋο πνπ ραξαθηεξέδνληαη σο επέ ην πιεέζηνλ «αλζπγηεηλϋο» ηξνθϋο. Οη εξσηάζεηο ηνπ ζελαξένπ- ζπλϋληεπμε πνπ ηα παηδηϊ θιάζεθαλ λα απαληάζνπλ πξνζπϊζεζαλ λα αληρλεχζνπλ ηηο πξνηηκάζεηο ησλ παηδηψλ ζε θαγεηϊ (εξσηάζεηο 1,3,7), πνηα θαγεηϊ ηα παηδηϊ απνξξέπηνπλ (εξσηάζεηο 2,4,8) θαη ηϋινο αλ ηα παηδηϊ ζπλδϋνπλ ην πξφηππν ηεο κακϊο θαη ηεο ζεέαο απφ ην ρσξηφ κε παξαδνζηαθϊ θαγεηϊ θαη πσο βηψλνπλ εθεέλα ζην ζπέηη ηνπο ην θπξηαθϊηηθν ηξαπϋδη (εξσηάζεηο 5,6,9). Μηα ελδειερά αλϊιπζε ησλ απνηειεζκϊησλ καο επηηξϋπεη λα βγϊινπκε ρξάζηκα ζπκπεξϊζκαηα. Οη εξσηάζεηο πνπ αθνξνχλ ηηο πξνηηκάζεηο ησλ παηδηψλ ζε θαγεηϊ (1,3,7), αλαδεηθλχνπλ ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ησλ παηδηψλ. Απφ ηηο απαληάζεηο ηνπο δηαθαέλεηαη, φηη ηα παηδηϊ δελ αλαθϋξνπλ αθαηϊιιειεο θαη ζπλζεηηθϋο ηξνθϋο σο πξψηε επηινγά γηα ηνλ Πνληηθνχιε θαη ηνπο θέινπο ηνπ, σζηφζν θαλεξά εέλαη ε Ϋιιεηςε θξεηηθψλ παξαδνζηαθψλ πξντφλησλ θαη θαγεηψλ. Σν γεγνλφο απηφ απνδεηθλχεη θαη ηελ Ϋιιεηςε γλψζεσλ πνπ Ϋρνπλ ηα κηθξϊ παηδηϊ ζρεηηθϊ κε ηε ρισξέδα θαη ηελ παλέδα ηνπ ηφπνπ ηνπο. Ζ εμαέξεζε ζηελ εξψηεζε 7 ζρεηηθϊ κε ην πνην πηζηεχνπλ φηη εέλαη ην αγαπεκϋλν θαγεηφ ηνπ Πνληηθνχιε εέλαη φηη ηα παηδηϊ, ηφζν πξηλ φζν θαη κεηϊ εέλαη ζηξακκϋλα πεξηζζφηεξν ζε θξεηηθϊ εδϋζκαηα. 138

139 Αληέζεηα, ζε εξσηάζεηο πνπ αλαθϋξνληαη γηα ηηο ηξνθϋο πνπ ηα παηδηϊ απνξξέπηνπλ (2,4,8) ηα απνηειϋζκαηα δηαθνξνπνηνχληαη. Γηα ηα θαγεηϊ πνπ ν Πνληηθνχιεο δελ πξϋπεη λα θϊεη θαη ηα ηξψεη θξπθϊ, ηα παηδηϊ εζηηϊδνπλ ζε αλζπγηεηλϋο ηξνθϋο φπσο εέλαη ηα γιεηθηηδνχξηα, ηα παηαηϊθηα, νη θαξακϋιεο, ηα παγσηϊ θαη νη ζνθνιϊηεο. Δπέζεο, ηα παηδηϊ δεέρλνπλ πξφζπκα λα πεηϊμνπλ ζηνλ θϊδν ηξνθϋο κε κεγϊιε δηαηξνθηθά αμέα φπσο θξνχηα, ιαραληθϊ, ςϊξη θαη θξϋαο θαη πξηλ θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα. ηελ εξψηεζε 8 ζρεηηθϊ κε ην θαγεηφ πνπ δελ αξϋζεη ζηνλ Πνληηθνχιε, αιιϊ ε κακϊ ηνπ επηκϋλεη λα ην θϊεη ηα απνηειϋζκαηα εέλαη παξφκνηα. Σν ςϊξη απνξξέπηεηαη θαηϊ θφξνλ απφ ηα παηδηϊ παξφιε ηε κεγϊιε δηαηξνθηθά ηνπ αμέα θαη παξφιν πνπ ηα παηδηϊ κεγαιψλνπλ ζε Ϋλα λεζέ πνπ ραξαθηεξέδεηαη απφ δξαζηεξηφηεηεο αιηεέαο. πκπεξαζκαηηθϊ, ηα παηδηϊ θαέλεηαη λα κελ ζηξϋθνληαη ζε πγηεηλϋο ηξνθϋο θαη λα πηνζεηνχλ θξπθϊ αλζπγηεηλϋο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο κε ηξνθϋο δπηηθνπνηεκϋλνπ ηχπνπ φπσο παηαηϊθηα, ζνθνιϊηεο θαη γιεηθηηδνχξηα. ΣΫινο, απφ ηηο εξσηάζεηο 5,6,9 βγαέλνπλ ρξάζηκα ζπκπεξϊζκαηα ζρεηηθϊ κε ην αλ θαη πσο ζπλδϋνπλ ηα παηδηϊ ην πξφηππν ηεο κακϊο θαη ηεο ζεέαο απφ ην ρσξέν κε παξαδνζηαθϋο ζπληαγϋο θαη θαγεηϊ θαη πσο βηψλνπλ εθεέλα ην θπξηαθϊηηθν ηξαπϋδη ηνπο. ηελ εξψηεζε 5 ζρεηηθϊ κε ην κελνχ ησλ γελεζιέσλ πνπ εηνηκϊδεη ε κακϊ ηνπ Πνληηθνχιε επηθξαηεέ ε ηνχξηα ζε δηϊθνξεο παξαιιαγϋο, ελψ ηα παηδηϊ απνξξέπηνπλ ηα ςϊξηα, ηα ζαιηγθϊξηα ά ηα θνινθχζηα θαη θαέλεηαη λα κε ζπλδϋνπλ ην πξφηππν ηεο κακϊο κε παξαδνζηαθϊ θαγεηϊ. Αληέζεηα, ζηελ εξψηεζε 6 ζρεηηθϊ κε ην ηη πηζηεχνπλ φηη καγεηξεχεη ε ζεέα απφ ηα ρσξέν, ηα παηδηϊ πξνζαλαηνιέδνληαη ζε παξαδνζηαθϋο ζπληαγϋο θαη ζπλδϋνπλ Ϊκεζα ην ρσξηφ κε ηελ θξεηηθά δηαηξνθά ρσξέο λα αλαθϋξνπλ κεηϊ ηε δηδαζθαιέα ηνπ project θαζφινπ δπηηθνπνηεκϋλεο ζπληαγϋο. Φαέλεηαη λα Ϋρνπλ γλψζε γηα ηα παξαδνζηαθϊ θξεηηθϊ θαγεηϊ θαη ζπλδπϊδνπλ ηελ θξεηηθά δηαηξνθά κε ηελ χπαηζξν. ΣΫινο, ηα παηδηϊ αληηκεησπέδνπλ ην θπξηαθϊηηθν ηξαπϋδη σο κηα επθαηξέα ζπγθϋληξσζεο ηεο νηθνγϋλεηαο κε ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ παηδηψλ λα θαληϊδνληαη ηελ νηθνγϋλεηα ησλ Πνληηθνχιεδσλ λα ηξψλε φινη καδέ θαη πξηλ θαη κεηϊ ηε δηδαζθαιέα ηνπ project. Αμέδεη λα παξαηεξάζνπκε ζην ζεκεέν απηφ, φηη ε παξνχζα εξγαζέα εέλαη κηα πηινηηθά αληρλεπηηθά κειϋηε γηα Ϋλα ηφζν ζεκαληηθφ ζϋκα θαη ηα απνηειϋζκαηα ηεο δε κπνξνχλ λα γεληθεπζνχλ ζην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ. Σα πνξέζκαηα απηάο ηεο κειϋηεο, ζα ζϋιακε λα εέλαη ε αξρά γηα πεξηζζφηεξε επαηζζεηνπνέεζε, ελεκϋξσζε θαη αιιαγά 139

140 λννηξνπέαο ζρεηηθϊ κε ζϋκαηα δηαηξνθάο γεληθϊ θαη ζρεηηθϊ κε ηελ πηνζϋηεζε ηεο θξεηηθάο δηαηξνθάο θαη ησλ ηνπηθψλ θξεηηθψλ πξντφλησλ εηδηθϊ. Ζ ζχγρξνλε επνρά επηηϊζζεη αιιαγά λννηξνπέαο θαη ζηξνθά ζε θηινπεξηβαιινληηθϋο πξαθηηθϋο. Σα παηδηϊ απφ κηθξά ειηθέα ζα πξϋπεη λα εθηέζεληαη ζε εξεζέζκαηα πνπ λα ηνπο πξνηξϋπνπλ λα πηνζεηνχλ Ϋλαλ πγηεηλφ ηξφπν δσάο, ν νπνένο λα ζπλδϋεηαη Ϊκεζα θαη κε ην πεξηβϊιινλ θαη κε ηελ ηζηνξέα ηνπ ηφπνπ ζηνλ νπνέν δνπλ θαη κεγαιψλνπλ. ηελ πξνζπϊζεηα απηά δελ εέλαη κφλν ππεχζπλνη νη γνλεέο, αιιϊ ε ηνπηθά θνηλσλέα ζην ζχλνιν ηεο θαζψο ην ζρνιεέν θαη νη εθπαηδεπηηθνέ, νη νπνένη νθεέινπλ λα πξνσζάζνπλ ζϋκαηα πγεέαο, πεξηβϊιινληνο θαη ζϋκαηα ζρεηηθϊ κε ηελ ηνπηθφηεηα. Ζ θξεηηθά δηαηξνθά εέλαη Ϋλα δηαηξνθηθφ κνληϋιν, ην νπνέν ζηεξέδεηαη εμ νινθιάξνπ ζε παξαδνζηαθϊ θαη ηνπηθϊ πξντφληα. Ζ δηαηάξεζε ηεο ζην πϋξαζκα ηνπ ρξφλνπ θαη απφ γεληϊ ζε γεληϊ δηαθπιϊζζεη ηνπο παξαδνζηαθνχο ηξφπνπο θαιιηϋξγεηαο θαη νδεγεέ ζε Ϋλα αεηθνξηθφ κνληϋιν δηαρεέξηζεο ησλ θπζηθψλ πφξσλ ηνπ λεζηνχ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν γέλεηαη απφξξηςε ησλ λϋσλ θαηαλαισηηθψλ πξνηχπσλ πνπ επηρεηξεέ λα επηβϊιιεη ην παγθνζκηνπνηεκϋλν εκπφξην θαη πξνβϊιιεηαη ν θπζηθφο πινχηνο ηεο ρισξέδαο θαη ηεο παλέδαο ελφο λεζηνχ πνπ αηψλεο ηψξα Ϋρεη αθάζεη ηε ζθξαγέδα ηνπ ζε δηαηξνθηθϊ ζϋκαηα. Σν ζϋκα ηεο εξγαζέαο εέλαη πνιπδηϊζηαην θαη κπνξεέ λα ιϊβεη πνιιϋο πξνεθηϊζεηο. Δπέζεο, ηα απνηειϋζκαηα ηεο Ϋξεπλαο ρξάδνπλ ζπδάηεζεο θαη πεξαηηϋξσ Ϋξεπλαο. Αμέδεη λα γέλνπλ πεξαηηϋξσ Ϋξεπλεο ζε πεξηζζφηεξα λεπηαγσγεέα ζηελ Κξάηε, ψζηε λα δηαπηζησζεέ θαιχηεξα αλ ηα παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο Ϋρνπλ γλψζε γηα ηε ρισξέδα θαη ηελ παλέδα ηνπ ηφπνπ ηνπο θη αλ εέλαη εμνηθεησκϋλα ζηελ θξεηηθά θνπδέλα θαη ζε Ϋλα πγηεηλφ πξφηππν δηαηξνθάο γεληθϊ. Δπέζεο, εέλαη ζεκαληηθφ λα γέλνπλ ζπγθξηηηθϋο Ϋξεπλεο ζε παηδηϊ πξνζρνιηθάο ειηθέαο (λεπηαγσγεέν) θαη ζε παηδηϊ δεκνηηθνχ. Αληέζηνηρα κπνξνχλ λα ζπγθξηζνχλ νη γλψζεηο θαη νη ζηϊζεηο καζεηψλ δεκνηηθνχ θαη κϋζεο εθπαέδεπζεο ζρεηηθϊ κε ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ηνπ ηφπνπ ηνπο. Αθφκα, πνιχ ρξάζηκα ζπκπεξϊζκαηα ζα δψζεη κηα Ϋξεπλα πνπ ζα εμεηϊζεη ηηο δηαηξνθηθϋο ζπλάζεηεο ησλ έδησλ ησλ γνλϋσλ θαη ησλ παηδηψλ ηνπο θαη θαηϊ πφζν θαη αλ ηα παηδηϊ επεξεϊδνληαη απφ ην πξφηππν δηαηξνθάο ησλ γνλϋσλ ηνπο. Δμέζνπ ζεκαληηθφ εέλαη λα γέλεη Ϋξεπλα κε παηδηϊ απφ ηελ ελδνρψξα ηεο Κξάηεο θαη κε παηδηϊ απφ ηελ πφιε θαη λα ζπγθξηζνχλ ηα απνηειϋζκαηα γηα λα αλαδεηρζεέ αλ θαη πφζν ηα παηδηϊ ηεο 140

141 ππαέζξνπ εέλαη πην θνληϊ ζηε δηαηξνθά ηνπ ηφπνπ ηνπο αιιϊ θαη ζηηο παξαδφζεηο ηνπ λεζηνχ πνπ αλαδεηθλχνληαη κϋζα απφ ηελ θξεηηθά θνπδέλα. πκπιεξσκαηηθϊ, πξνηεέλεηαη λα δνζεέ Ϋκθαζε ζε πξνγξϊκκαηα Αγσγάο Τγεέαο πνπ ζα πξνσζνχλ ηε ζχλδεζε ηεο γλψζεο κε ηε ρισξέδα θαη ηελ παλέδα ηνπ ηφπνπ ηεο Κξάηεο πνπ εέλαη πινχζηα θαη γεκϊηε εξεζέζκαηα γηα ηα παηδηϊ. Ζ ζηξνθά πξνο κηα θηινπεξηβαιινληηθά θαη ζπλϊκα ηαπηφζεκε κε ηελ ηνπηθφηεηα ζηϊζε δσάο ζα ζπκβϊιιεη α) ζηελ πξνψζεζε ηεο πγεέαο ησλ θαηνέθσλ, β) ζηελ αλϊδεημε ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο ηζηνξέαο θαη ηεο παξϊδνζεο ηνπ ηφπνπ θαη γ) ζηελ πηνζϋηεζε πξνηχπσλ δηαηξνθάο πνπ ζα κεηαιακπαδεπηνχλ απφ γεληϊ ζε γεληϊ θαη ζα δηαησλέζνπλ κηα καθξαέσλε ηζηνξέα θαη παξϊδνζε. Γηαηέ φπσο αλαθϋξεη ν Michael Crichton «Αλ δελ μϋξεηο ηελ ηζηνξέα ζνπ, δελ μϋξεηο ηέπνηα. Δέζαη ζαλ Ϋλα θχιιν πνπ δελ μϋξεη φηη εέλαη κϋξνο ελφο δϋληξνπ». 141

142 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΑγνξαζηΪθεο, Γ. (2007,20 Ηνπλένπ). Κξεηηθή θαη Μεζνγεηαθή δηαηξνθή - ζρέζεηο θαη δηαθνξέο. Δηζάγεζε πνπ παξνπζηϊζηεθε ζηελ Ζκεξέδα ΔΓΖΚ, «ΚΡΖΣΗΚΖ & ΜΔΟΓΔΗΑΚΖ ΓΗΑΣΡΟΦΖ». ΥαληΪ. ΑλαθηεκΫλν ζηηο απφ ην δηαδηθηπαθφ ηφπν ΑζαλαζΪθεο, Α. (1996). Οηθνπεξηβαιινληηθή Παηδαγσγηθή. Μηα επηζηεκνινγηθή κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε ηεο πεξηβαιινληηθήο αγσγήο γηα όιεο ηηο βαζκίδεο ηνπ εθπαηδεπηηθνύ καο ζπζηήκαηνο. Αζάλα: Γαξδαλφο. ΑζαλαζΪθεο, Α. (2004). Ζ Πεξηβαιινληηθή Αγσγή ζε όιεο ηηο βαζκίδεο εθπαίδεπζεο. Αζάλα: Γαξδαλφο. ΑιηκπΫξηεο, Α. (2010). Βόηαλα ηεο Κξήηεο. Ηδηόηεηεο θαη ρξήζεηο ησλ θπηώλ (2 ε Ϋθδ.). ΖξΪθιεην: Mystis Editions. Αλδξεφπνπινο, Α. (2015). Αμηνπνέεζε ησλ ηνπηθψλ ζπγθξηηηθψλ πιενλεθηεκϊησλ ζηνλ αεηθνξηθφ αλαπηπμηαθφ ζρεδηαζκφ. ην Π. Φψθηαιε, Αγ. ΞΪλζεο, Β. Παπαβαζηιεένπ, Αζ. Μφγηαο, Μ. Καΐια (Δπηκ.), Τνπηθόηεηα θαη βηώζηκε αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε, Βέδξα, Ν., & Νανχκε, Α. (2010). Ηζνξξνπεκέλε δηαηξνθή θαη Άζθεζε, έλαο κηθξόο νδεγόο γηα γνλείο θαη ππεύζπλνπο θξνληίδαο παηδηώλ. ΓηαζΫζηκν ζην δηαδηθηπαθφ ηφπν: ΒνπηπξΪθεο, Μ. (2005). Υπεξπιεζπζκόο θαη Γηαηξνθηθή Δπάξθεηα. ΑλαθηεκΫλνο ζηηο απφ ην δηθηπαθφ ηφπν mid=0. Γαιαλφο, Γ. (2001). Ζ δηαηξνθή καο ζήκεξα. Αζάλα: Δζληθφ Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηάκην Αζελψλ. 142

143 Γεσξγφπνπινο, Α. (1998α). Αεηθνξία: Πξνβιήκαηα θαη Πξννπηηθέο, 12,6-8. ΓηαζΫζηκν ζην δηθηπαθφ ηφπν %A0%CE%95%20%CE%A4%CE%B5%CF%8D%CF%87%CE%BF%CF%82% 2012.pdf. Γεσξγφπνπινο, Α. (1998β). Γε. Έλαο Μηθξόο θαη Δύζξαπζηνο Πιαλήηεο. Αζάλα: Gutenberg. ΓεξκηηδΪθεο, Μπ. (1993). Πεξηβάιινλ, δηαηξνθή θαη Πνηόηεηα δσήο: θνηλσληθέο θαη αηνκηθέο κνξθέο αληίζηαζεο ζηελ ππνβάζκηζε ηεο δσήο καο.(2 ε Ϋθδ.). Αζάλα: ΘπκΪξη. Γεκεηξένπ, Α. (2009). Πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε: Πεξηβάιινλ, Αεηθνξία. Θεσξεηηθέο θαη παηδαγσγηθέο πξνζεγγίζεηο. Θεζζαινλέθε: Δπέθεληξν. Γεκφπνπινο, Κ. (2001). ΜεηαιιαγκΫλα ηξφθηκα: ε εθαξκνγά ηεο βηνηερλνινγέαο ζηα γελεηηθϊ ηξνπνπνηεκϋλα ηξφθηκα. ην Γ. Γαιαλφο (Δπηκ.), Ζ δηαηξνθή καο ζήκεξα. Αζάλα. ΓηαθνγηαλλΪθε, Δ. (2007). ΓηαηξνθηθΫο ΑλΪγθεο. ην Αρ. Αλαγλσζηφπνπινο & Λ. Παπαδφπνπινο (Δπηκ.), Οηθνγελεηαθόο Ηαηξηθόο Οδεγόο. Θεζζαινλέθε: University Studio Press. Δκκαλνπειέδνπ, Κ. (2015). Απζεληηθή θξεηηθή θνπδίλα (2 ε Ϋθδ.). Θεζζαινλέθε: Μαιιηαξεο Παηδεέα. ΔΟΚ (Καλνληζκφο αξηζ. 2092/91). Πεξέ ηνπ βηνινγηθνχ ηξφπνπ παξαζθεπάο γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη ησλ ζρεηηθψλ ελδεέμεσλ ζηα γεσξγηθϊ πξντφληα θαη ζηα εέδε δηαηξνθάο. ΑλαθηεκΫλν ζηηο 1/09/2015 απφ ην δηθηπαθφ ηφπν ΕακπΫιαο, Α. (2003). Ζ Γηαηξνθή ζηα ζηάδηα ηεο δσήο. Αζάλα: ΗαηξηθΫο Δθδφζεηο Π.Υ. Παζραιέδεο. Εεξθπξέδεο, Γ. (1998). Γηαηξνθή ηνπ αλζξώπνπ. Θεζζαινλέθε: Γηαρνχδε-Γηαπνχιε. Θσκφπνπινο, Υ. (2006). Μαζαίλνληαο ηη είλαη νη ηξνθέο καο. Αζάλα: Παπαζσηεξένπ. 143

144 Καΐια, M., ΣαηαξΪθεο, Ν. (2009). ΓεσξγηθΫο ΠξαθηηθΫο θαη Αεηθνξέα. ΜειΫηε Πεξέπησζεο ησλ Αγξνηψλ ηνπ Γάκνπ ηεο Νφηηαο Ρφδνπ. ην Μ. Καΐια, Απ. Καηζέθεο, Π. Φψθηαιε, Α. Εαραξένπ (Δπηκ.), Δθπαίδεπζε γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αεηθόξν αλάπηπμε: λέα δεδνκέλα θαη πξνζαλαηνιηζκνί. Αζάλα: Αηξαπφο, Καθέζε-Παλαγνπνχινπ, Λ. (2006). Καη όκσο δσγξαθίδνπλ. Ζ δσγξαθηθή ησλ παηδηώλ θαη ν θόζκνο ηνπο. Αζάλα: πκκεηξέα. ΚαπαξΪθεο, Α. (2009). Γεσξγία, Καηαλαισηηθέο Σπλήζεηεο θαη Υδάηηλν Απνηύπσκα, 22, ΓηαζΫζηκν ζην δηθηπαθφ ηφπν Καξχδεο, Μ. (2015). ΘαιΪζζηα βηνηερλνινγέα: Ζ πξφθιεζε ηνπ 21 νπ αηψλα. ην Δ. Θενδσξνπνχινπ, Π. Φψθηαιε, Β. Παπαβαζηιεένπ, Μ. Καΐια (Δπηκ.), Πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε θαη αεηθόξνο αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε, ΚαθΪηνο, Α. (2007). Γηαηξνθή γηα πξναγσγή ηεο πγείαο θαη πξόιεςε ησλ ρξόλησλ αζζελεηώλ. ΡΫζπκλν: Σππφθξεηα. ΚαθΪηνο, Α., Μαληφο, Γ., ΥνπξδΪθε, Μ., αξξά, Κ., Υαηδάο, Υ., Φινπξά,., ΜΪξθαηδε, Δ. (2000). Γηαηξνθή θαη Υγεία: Οδεγφο γηα εθπαηδεπηηθνχο Α/ζκηαο θαη Β/ζκηαο Δθπαέδεπζεο, Βηβιέν Γξαζηεξηνηάησλ θαη Πιεξνθνξηψλ. ΖξΪθιεην: ΓεηνξΪθεο. Κνπηνχπα-ΡεγθΪθνπ, Δπ. (2008). Γίθαην ηνπ πεξηβάιινληνο. (3 ε Ϋθδ. ). Αζάλα: Ϊθθνπια. Κφθθαο, Α. (2002). Γεληθή θαη εηδηθή δηδαθηηθή κεζνδνινγία δξαζηεξηνηήησλ πξνζρνιηθήο αγσγήο. Αζάλα: Σζηξνβαζέιεο. ΚπξηηζΪθεο, Α. (2007). Τν ειαηόιαδν. Θεζζαινλέθε: Copy City. ΛακπξΪθε, Μ. (2000). Τα ρόξηα. (7 ε Ϋθδ.). Αζάλα: ΔιιεληθΪ ΓξΪκκαηα. Μαγνπιηψηεο, Α. (2002). Δηθαζηηθέο Γεκηνπξγίεο I. Μέζα από ηελ παξαηήξεζε. Ηδέεο-Σθέςεηο- Πξνηάζεηο δξαζηεξηνηήησλ. (2 ε Ϋθδ.). Αζάλα: Καζηαληψηε. ΜαιΪθεο, η., Υνχιε, Αγγ-Γ. (2015). Σνπηθφηεηα θαη θιηκαηηθά αιιαγά. Μηα ζπγθξνπζηαθά ζπλχπαξμε γηα ην λεζέ ηεο Ρφδνπ. ην Π. Φψθηαιε, Αγ. ΞΪλζεο, Β. Παπαβαζηιεένπ, Αζ. Μφγηαο, Μ. Καΐια (Δπηκ.). Τνπηθόηεηα θαη βηώζηκε αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε,

145 ΜειηΪδνπ, Γ., Παπαλαγηψηνπ, Δ. (2008). Ζ πξνζηαζέα ηνπ πεξηβϊιινληνο σο θέλεηξν γηα ηελ εθαξκνγά ηεο βηνινγηθάο θηελνηξνθέαο. ην Δ. Παπαδνπνχινπ & Α. ΓθηδΪξε (Δπηκ.). Πξνζηαζία, απνθαηάζηαζε θαη βηώζηκε αλάπηπμε θπζηθνύ θαη πνιηηηζηηθνύ πεξηβάιινληνο ζηελ Δπξώπε. Θεζζαινλέθε: Α.Π.Θ. Νηθνιαΐδεο, Δπ. (2010). Γεσξγία, πεξηβάιινλ, δηαηξνθή. Ζ ειιεληθή γεσξγία ζην παγθόζκην αγξνηξνθηθό ζύζηεκα. Αζάλα: Παπαδάζε. ΞαλζΪθνπ, Γ. (2011α). Γεκηνπξγηθόηεηα θαη Καηλνηνκία ζην Σρνιείν θαη ηελ Κνηλσλία. Αζάλα: ΓηΪδξαζε. ΞαλζΪθνπ, Γ., Καΐια, Μ. (2011β). Τν δεκηνπξγηθήο επίιπζεο πξόβιεκα. Αζάλα: ΓηΪδξαζε. ΞαλζΪθνπ, Γ., Καΐια, Μ., Παπαβαζηιεένπ, Β. (2015α). «Φαληαζία Νεθξή Φαληάζνπ» γηαηί «κε ηηο μόβεξγεο κπνξείο λα πηάλεηο πνπιηά, δελ πηάλεηο πνηέ ην θειαεδεηό ηνπο». Αζάλα: ΓηΪδξαζε. ΞαλζΪθνπ, Γ., ΥξηζηνδνπιΪθεο, Π.-Σζ., ΠεηαπξΪθε, Υ. (2015). Αεηθνξέα θαη ηνπηθφηεηα. Ζ εθαξκνγά ησλ αξρψλ ηεο βηνθιηκαηηθάο αξρηηεθηνληθάο θαη ε αμηνπνέεζε ησλ ΑΠΔ ζε παξαδνζηαθνχο νηθηζκνχο. Ζ πεξέπησζε ηνπ ΜεζαλΪγξνπ ζην λεζέ ηεο Ρφδνπ. ην Π. Φψθηαιε, Αγ. ΞΪλζεο, Β. Παπαβαζηιεένπ, Αζ. Μφγηαο, Μ. Καΐια (Δπηκ.). Τνπηθόηεηα θαη βηώζηκε αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε, ΞΪλζεο, Αγ. (2015). Ζ αεηθφξνο αλϊπηπμε, σο δάηεκα ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο θαη ηεο ηνπηθάο θνηλσλέαο. ην Δ. Θενδσξνπνχινπ, Π. Φψθηαιε, Β. Παπαβαζηιεένπ, Μ. Καΐια (Δπηκ.), Πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε θαη αεηθόξνο αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε, Παπαβαζηιεένπ, Β. (2009). Γηαζεκαηηθά πξνζϋγγηζε ησλ ηδησκαηηθψλ νλνκϊησλ ησλ θπηψλ θαη θπηψλπκσλ ηνπσλπκέσλ ηεο Ρφδνπ κε αλϊπηπμε θαη εθαξκνγά project γηα ην πεξηβϊιινλ. ην Αλ. Γεκεηξένπ, Γ. ΞαλζΪθνπ, Γ. ΛηαξΪθνπ, Μ. Καΐια (Δπηκ.), Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: δεηήκαηα ζεσξίαο, έξεπλαο θαη εθαξκνγώλ. Αζάλα: Άηξαπνο. Παπαδεκεηξένπ, Β. (2004). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θαη Σρνιείν. Αζάλα: Σππσζάησ - Γαξδαλφο. 145

146 Παπαιακπξηαλνχ, Ρ., ΑλαζηαζηΪδεο, Λ. (1994). Σσζηή δηαηξνθή θαη πγεία (2 ε Ϋθδ.). Λεπθσζέα: Σππνγξαθεέα ΒηνιΪξε Ληδ. ΠαπαληθνιΪνπ, Ρ. (1996). Ζ δσγξαθηθή ζην λεπηαγσγείν θαη ζην δεκόζην ζρνιείν (2 ε Ϋθδ.). Θεζζαινλέθε: Μηθξφο Πξέγθηπαο. ΠαπαληθνιΪνπ, Γ. (1997). Σύγρξνλε Γηαηξνθή & Γηαηηνινγία (4 ε Ϋθδ.). Αζάλα: ηνπ ηδένπ. Παξαζθεπφπνπινο, Η. (2004). Γεκηνπξγηθή ζθέςε ζην ζρνιείν θαη ηελ νηθνγέλεηα. Αζάλα: εθδ. ηδένπ. Παξαζθεπφπνπινο, η., ΚνξθηΪηεο, Κ. (2003). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε. Θεσξίεο θαη Μέζνδνη. Θεζζαινλέθε: Υξηζηνδνπιέδε. Παχινπ, Κ. (1992). Γηαηξνθή Φπζηνινγία θαη Άζιεζε. Αζάλα: Δζληθφ ΚΫληξν Αζιεηηθψλ Δξεπλψλ. ΠηπεξΪθεο, η., ΣζηιηκηγθΪθε κ. (2002). Δπέδξαζε ηεο Μεζνγεηαθάο Γηαηξνθάο ζηνλ Ϊλζξσπν. ην η. ΠηπεξΪθεο (Δπηκ.), Τξνθή, δηαηξνθή, αλαηξνθή. Αζάλα: Σππνζάησ, αξξάο, Μ. (2001). Κνηλσληνινγία ηεο Υγείαο θαη πνηόηεηα δσήο. Αζάλα: Παπαδάζε. ηϊξδνο, Γ., Κνπηζνχξεο. (2004). Αεηθνξηθή γεσξγία θαη αλάπηπμε (2 ε Ϋθδ.). Θεζζαινλέθε: Επγφο. ηνχηαο, Ν., Εεκηαλέηεο, Κ., ΚνπηαιΫιε., Παλαγνπνχινπ, Δ. (2008). Γεκηνπξγηθή Σθέςε- Παξαγσγή Καηλνηόκσλ θαη Πξσηόηππσλ ηδεώλ. ΑλαθηεκΫλν ζηηο απφ ην δηαδηθηπαθφ ηφπν θνχιινο, Μ., Μαισηέδε, Β. (2007). Ζ ηξνθή θαη ε δηαηξνθή ζηε Μεζόγεην. ΘΫκαηα Ηζηνξέαο, ΠεξηβΪιινληνο, Τγεέαο θαη Πνιηηηζκνχ. Αζάλα: MIO-ECSDE. ηαπξηδϊθεο, Κι. (2006). Ζ άγξηα βξώζηκε ρισξίδα ηεο Κξήηεο. ΡΫζπκλν: εθδ. ηδένπ. Σδακπεξάο, Ν., ΜαηδΪλνο, Γ., Παπαβαζηιεένπ, Β. (2015). Ζ δηακφξθσζε ελεξγψλ πνιηηψλ ζε ηνπηθφ επέπεδν θαη ε ζπκβνιά ηεο ζηελ πξνψζεζε ηεο αεηθνξέαο. ην Π. Φψθηαιε, Αγ. ΞΪλζεο, Β. Παπαβαζηιεένπ, Αζ. Μφγηαο, Μ. Καΐια (Δπηκ.). Τνπηθόηεηα θαη βηώζηκε αλάπηπμε. Αζάλα: ΓηΪδξαζε,

147 Σξηιηαλφο, Θ. (1997). Ζ θξηηηθή ζθέςε θαη ε δηδαζθαιία ηεο. ΣειΫζξηνλ: Αζάλα. Σξηρνπνχινπ, Α. (2010). Μεζνγεηαθά δηαηξνθά, παξαδνζηαθϊ κεζνγεηαθϊ ηξφθηκα θαη πγεέα. Διιεληθή Δπηζεώξεζε Γηαηηνινγίαο-Γηαηξνθήο, 1, ΓηαζΫζηκν ζην δηθηπαθφ ηφπν ΣζΫθνο, Υ., Μαηζφπνπινο, Γ. (2011). Αξρέο πεξηβαιινληηθώλ επηζηεκώλ. Θεζζαινλέθε: University Press. Σζηνχξεο,. (1999). Θέκαηα πξνζηαζίαο πεξηβάιινληνο. ΓαξηαγΪλε: Θεζζαινλέθε. ΦΫξκειε, Γ., ΡνπζζνκνπζηαθΪθε ΘενδσξΪθε, Μ., Υαηδεθψζηα, Κ., Γθαέηιηρ, Μ. (2008). Οδεγόο Αλάπηπμεο Γηαζεκαηηθώλ Γξαζηεξηνηήησλ Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο, ΤΠΔΠΘ. Αζάλα: ΛηβΪλε. Φινγαΐηε, Δ. (1998). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε. Αζάλα: ΔιιεληθΪ ΓξΪκκαηα. Φινγαΐηε, Δ. (2006). Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία. Αζάλα: ΔιιεληθΪ ΓξΪκκαηα. Υαζαπέδνπ, Μ., Φαραληέδνπ, Α. (2002). Γηαηξνθή γηα Υγεία, Άζθεζε & Αζιεηηζκό. Θεζζαινλέθε: University Studio Press. ΦηιΪθεο, Ν. (2003). Διαίαο Σηεθάλνο. Τα ζηεθάληα ησλ Οιπκπηνληθώλ. Σπκβνιηθό θαη εζηθό ππόβαζξν. Ζ ειηά θαη ηα ζηεθάληα ηεο ζηνλ πνιηηηζκό ησλ Διιήλσλ. ΖξΪθιεην: Σππφθξεηα. ΦηιΪθεο, Ν. Μεζνγεηαθή ή θξεηηθή δηαηξνθή;. ΑλαθηεκΫλν ζηηο απφ ην δηαδηθηπαθφ ηφπν: ΦηιΪθε, Μ., ΦηιΪθεο, Ν. (2001). Κξεηηθή παξαδνζηαθή θνπδίλα. ΖξΪθιεην: ΚαξκΪλσξ. ΦηιΪθεο, Ν., ΦηιΪθε, Μ. (2001). Τν ςσκί θαη ηα γιπθίζκαηα ησλ Διιήλσλ. ΖξΪθιεην: ΚαξκΪλσξ. ΦηιΪθε, Ν., ΦηιΪθεο, Μ. ΚαζηαλΪο, Ζ. (2003). Ο πνιηηηζκόο ηεο ειηάο. Τν ειαηόιαδν. ΖξΪθιεην: ΚαξκΪλσξ. 147

148 ΞΔΝΟΓΛΧΖ Barron, F., Harrington, D. (1989). Creativity, intelligence, and personality. Annual Review of Psychology, 32, Borlaug, N. (2000). Ending World Hunger. The Promise of Biotechnology and the Threat of Antiscience Zealotry. Plant Physiology, 124, Available on Brown, R. (1989). Creativity: what are we to measure?. In J.A. Glover, R.R., Ronning, C.R. Reynolds (Eds.), Handbook of Creativity. New York: Plenum Press. De Lorgeril, M., Renaud, S., Mamelle, N.. Salen, P., Martin, JL., Monjaud, I., Guidollet, J., Touboul, P., Delaye, J. (1994). Mediterranean alpha-linolenic acid-rich diet in the secondary prevention of coronary heart disease. Available on De Lorgeril, M., Salen, P., Martin, JL., Monjaud, I., Delaye, J., Mamelle, N. (1999). Mediterranean diet, traditional risk factors, and the rate of cardiovascular complications after myocardial infarction: final report of the Lyon Diet Heart Study. Available on Duffy, B. (2003). Υπνζηεξίδνληαο ηε δεκηνπξγηθόηεηα θαη ηε θαληαζία ζηελ πξνζρνιηθή ειηθία. (Α. Βεξγηνπνχινπ, Μεηαθξ.). Αζάλα: αββϊιαο. Ferro-Luzzi, A., James, WPT., Kafatos, A. (2002). The high-fat Greek diet: a recipe for all?. European Journal of Clinical Nutrition, 56, Available on Funke, J. (2009). On the psychology of creativity. In P. Meusburger, P. Funke, Ed, Wunder (Eds), Milieus of Creativity. An interdisciplinary approach to spatiality of creativity. Dordrecht: Springer, Hocevar, D., Bachelor, P. (1989). A taxonomy and critique of measurements used in the study of creativity. In R. Sternberg (Ed.). Handbook of creativity.cambridge: Cambridge University press, Kafatos, A., Verhagen, H., Moschandreas, J., Apostolaki, I., Van Westerop, JJ. (2000). Mediterranean diet of Crete: foods and nutrient content. Journal of the American Dietetic Association, 100, 12, Avalaible on 148

149 Kampylis, P. (2010). Fostering creative thinking: The role of primary teachers. Finland: University of Jyvaskyla. Keys, A. (1975). How to eat well, the Mediterranean way. New York: Doubleday Co. Kushi, L.H., Lenart, E.B., Willet, W.C. (1995). Health implications of Mediterranean diets in light of contemporary knowledge. 2. Meat, wine, fats, and oils. The American Journal of Clinical Nutrition, 61, 6, Available on Lampkin, N. (1990). Organic farming. UK: Farming Press Books. Massialas, B., Zevin, J. (1975). Γεκηνπξγηθή εξγαζία ζην ζρνιείν.( Η. Σζηκπνχθεο, Μεηαθξ). Αζάλα: εθδ. ηδέσλ. Mednick, S.A. (1962). The associative basis of the creative process. Ηn K. Holyoak (Ed.), Psychological Review, 69, Menotti, A1. Kromhout, D. Blackburn, H. Fidanza, F. Buzina, R. Nissinen, A. (1999). Food intake patterns and 25-year mortality from coronary heart disease: cross-cultural correlations in the Seven Countries Study. The Seven Countries Study Research Group. European Journal of Epidemiology, 6, Available on Renaud, S. (2001). H Μεζνγεηαθή δηαηξνθή: Κξεηηθή δίαηηα. Αζάλα: Σξαχινο. Senanayake1,S.G.J.N. (2006). Indigenous knowledge as a key to sunstainable development. The Journal of Agricultural Sciences, 2,1. Available on tainable+development%e2%80%9d%2c&btng=&hl=el&as_sdt=0%2c5&as_vi s=1. Simopoulos AP. (2001). The Mediterranean diets: What is so special about the diet of Greece? The scientific evidence. Αvailable on Strauss, M. (2000). Can biotechnology end hunger? When Malthus meets Mendel. Foreign policy, 119, UNCED (1992). Agenda 21: Programme of Action for Sustainable Development, 149

150 Rio Declaration on Environment and Development. UNCED, Rio de Janeiro, Brazil, φπσο αλαθϋξεηαη ζηε Φινγαΐηε (2006 : 81). UNESCO (1999). Δθπαίδεπζε: Ο ζεζαπξόο πνπ θξύβεη κέζα ηεο. Gutenberg: Αζάλα. UNESCO (2010). Indigenous knowledge & Sustainability. ΑλαθηεκΫλν ζηηο απφ ην δηαδηθηπαθφ ηφπν Vernon, P.E. (1989). The nature-nurture problem in creativity. Ηn J.A. Glover, R.R. Ronning, C.R. Reynolds (Eds.), Handbook of Creativity. New York: Plenum Press. Willett, WC., Sacks, F., Trichopoulou, A., Drescher, G., Ferro-Luzzi, A., Helsing, E., Trichopoulos, D. (1995). Mediterranean diet pyramid: a cultural model for healthy eating. The American Journal of Clinical Nutrition, 61, Available on World Commission on Environment and Development (WCED) (1987). Our Common Future. Oxford: Oxford University Press, 43. Wright, R.T. & Boorse, D. F. (2012). Πεξηβαιινληηθή Δπηζηήκε. Πξνο έλα βηώζηκν κέιινλ. ην Θ. Πεηαλέδνπ &. Ρηδνπνχινπ (Δπηκ.), (11 ε Ϋθδ.). ΔπηζηεκνληθΫο εθδφζεηο ΠαξηζηΪλνπ Απνθάζεηο ΑΠΦΑΖ αξηζ. 1350/2008/ΔΚ ΣΟΤ ΔΤΡΧΠΑΨΚΟΩ ΚΟΗΝΟΒΟΤΛΊΟΤ ΚΑΗ ΣΟΤ ΤΜΒΟΤΛΊΟΤ ηεο 16εο Γεθεκβξένπ 2008 ζρεηηθϊ κε ην Δπξσπατθφ Έηνο Γεκηνπξγηθφηεηαο θαη Καηλνηνκέαο (2009). ΑλαθηεκΫλν ζηηο απφ ην δηαδηθηπαθφ ηφπν: Ν. 1566/85 (ΦΔΚ 167η.Α ). Γνκά θαη ιεηηνπξγέα ηεο πξσηνβϊζκηαο θαη δεπηεξνβϊζκηαο εθπαέδεπζεο θαη Ϊιιεο δηαηϊμεηο. 150

151 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ ην παξϊξηεκα παξνπζηϊδνληαη ελδεηθηηθϊ ηρλνγξαθάκαηα ησλ παηδηψλ ηφζν πξηλ, φζν θαη κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ project πνπ απνηϋιεζαλ ην εξγαιεέν γηα ηε δηεμαγσγά ηεο Ϋξεπλαο. Δηθόλα 3. ππξηδνύια, 4 εηώλ: ηπξί σο απάληεζε ζηελ εξώηεζε 1 151

152 Δηθόλα 4. Βαζίιεο, 4 εηώλ: Γιεηθηηδνύξη γηα απάληεζε ζηελ εξώηεζε 2 152

153 Δηθόλα 5. ηέιηνο, 4 εηώλ: Καξόηα, κήια, αριάδη θαη κπαλάλα ζηνλ θάδν. Απάληεζε ζηελ εξώηεζε 4 153

154 Δηθόλα 6. Κσλζηαληίλνο 4 εηώλ: ηνύξηα γηα απάληεζε ζηελ εξώηεζε 5 154

155 Δηθόλα 7. ηέιηνο, 4 εηώλ: ζνύπα κε θξέαο σο απάληεζε ζηελ εξώηεζε 6 155

156 Δηθόλα 8. Γηώξγνο 4 εηώλ: ςάξη σο απάληεζε ζηελ εξώηεζε 8 156

157 ΔλδεηθηηθΪ ηρλνγξαθάκαηα απφ ηελ Ϋξεπλα κεηϊ ηε δηεμαγσγά ηνπ project, φπνπ ηα παηδηϊ θιάζεθαλ λα δσγξαθέζνπλ ηηο απαληάζεηο ηνπο ζηηο εξσηάζεηο ηνπ ζελαξένπ- ζπλϋληεπμε. Δηθόλα 9: Μαλώιεο, 9 εηώλ. Μαθαξόληα σο απάληεζε ζηελ εξώηεζε

158 Δηθόλα 10: Μηράιεο, 4 εηώλ. Σνύξηα κε ζαληηγί θξάνπια γηα απάληεζε ζηελ εξώηεζε 5 Δηθόλα 11: Γηώξγνο, 4 εηώλ. νύπα γηα απάληεζε ζηελ εξώηεζε 6 158