ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΑ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΤΟΠΙΑ: ΔΑΣΗ ΚΑΙ ΔΑΣΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ

Transcript

1 ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΑ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΜΕΝΑ ΤΟΠΙΑ: ΔΑΣΗ ΚΑΙ ΔΑΣΙΚΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ Leopoldo Rojo Serrano Alejandro Valdecantos Ramon Vallejo Calzada Σειρα Φυλλαδιων: Γ Aριθμος: 1

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΠΙΣΚΌΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΏΝ ΔΑΣΙΚΏΝ, ΔΑΣΩΔΏΝ ΚΑΙ ΘΑΜΝΩΔΏΝ ΕΚΤΆΣΕΩΝ 1 ΙΣΤΟΡΙΚΈΣ ΜΕΤΑΒΟΛΈΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΆ ΤΟΠΊΑ 1 Ο ΡΌΛΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΔΆΣΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΈΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΊΗΣΗΣ 2 ΣΎΓΧΡΟΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΈΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΑΣΙΚΉ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ: ΣΥΝΔΥΆΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΈΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΊΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΤΉΡΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΌΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΈΣΜΕΥΣΗ ΤΟΥ ΆΝΘΡΑΚΑ 3 ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΈΣ ΠΡΟΣΕΓΓΊΣΕΙΣ ΔΑΣΙΚΉΣ ΔΙΑΧΕΊΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗΣ, ΤΕΧΝΙΚΈΣ ΔΥΝΑΤΌΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΉΜΑΤΑ 5 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΜΕΛΈΤΗΣ: ΠΙΛΟΤΙΚΌ ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ ΑLBATERA (ΑΛΙΚΆΝΤΕ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΉ ΙΣΠΑΝΊΑ) 9 ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ ΜΕΛΈΤΗΣ: Η ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΉ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΆΣΟΥΣ «EL PICARCHO». 11 ΣΥΜΠΕΡΆΣΜΑΤΑ 13 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΔΑΣΙΚΩΝ, ΔΑΣΩΔΩΝ ΚΑΙ ΘΑΜΝΩΔΩΝ ΕΚΤΑΣΕΩΝ Η φυσική βλάστηση της λεκάνης της Μεσογείου παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία λόγω της μεγάλης υψομετρικής μεταβολής. Η χαρακτηριστική διαδοχή της δυνητικής βλάστησης σε διαφορετικές υψομετρικές ζώνες είναι: υποαλπική ζώνη κωνοφόρων δασών, ζώνη ορεινών δασών φυλλοβόλων και κωνοφόρων, υπό μεσογειακή ζώνη φυλλοβόλων και κωνοφόρων δασών, Μεσογειακή ζώνη αειθαλών και κωνοφόρων δασών και τέλος, διάσπαρτα δάση και θάμνοι στην κατώτερη και ξηρότερη υψομετρική ζώνη. Eικόνα 1. Τυπικά Μεσογειακά δάση, δασώδεις περιοχές και θάμνοι. Από αριστερά προς τα δεξιά: δάσος δρυός, πυκνό δάσος χαλεπίου πεύκης, και ημιξηρη θαμνώδης έκσταση. ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΑ ΤΟΠΙΑ Τα παραδοσιακά μεσογειακά τοπία στις λοφώδεις περιοχές χαρακτηρίζονται από ένα μωσαϊκό χρήσεων γης. Τα τοπία αυτά έχουν χρησιμοποιηθεί εξαντλητικά από τον αγροτικό πληθυσμό καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας με ένα πολυσύνθετο τρόπο, με συχνές αλλαγές στη χρήση γης ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές απαιτήσεις. Επομένως, η διάκριση μεταξύ των δασών και άλλων τύπων βλάστησης είναι συχνά ασαφής. Οι μεταβατικοί σχηματισμοί μεταξύ των πυκνών δασών και των καθαρών θάμνων είναι συχνοί. Για παράδειγμα, η θαμνώδη φρυγανώδη βλάστηση είναι κοντά στα δάση δρυός στα κατώτερα σημεία των κοιλάδων, όπου τα δέντρα και οι μεγάλοι θάμνοι είναι παρόμοιου ύψους. Επιπλέον, τεχνητά οικοσυστήματα έχουν διαμορφωθεί μέσω των αιώνων, π.χ. οι χαρακτηριστικές ημιφυσικές αγροδασικες περιοχές.(dehesa, montado, pascolo arbolato. Τα πολύ λειτουργικά σύνθετα συστήματα χρήσης γης ήταν κυρίαρχα στις ευρωπαϊκές μεσογειακές χώρες μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα. Από τότε, η ανάπτυξη της βιομηχανίας έχει οδηγήσει σε μια γενικευμένη διαδικασία αγροτικής εγκατάλειψης, δραστικής μείωση των βοσκών, παραγωγής ξυλείας 1

3 και την επακόλουθη ανάκαμψη της φυσικής βλάστησης. Ως αποτέλεσμα της αύξησης του όγκου της βιομάζας και της καύσιμης ύλης, τα μεσογειακά τοπία υφίστανται μια σημαντική επίδραση από τις μεγάλες πυρκαγιές από το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. Ιστορική υποβάθμιση των φυσικών οικοσυστημάτων στη Μεσόγειο οποία υπόκεινται σε ραγδαίες βροχοπτώσεις. Τα μεγάλα προγράμματα αναδάσωσης αναπτύχθηκαν κατά την διάρκεια του 20ου αιώνα στις περισσότερες από τις μεσογειακές χώρες. Στην Ισπανία, για παράδειγμα, περισσότερα από 4 εκατομμύρια εκτάρια αναδασώθηκαν, τα οποία είναι περίπου 9% της συνολικής έκτασης της χώρας και 18% της δυνητικής δασικής γης. Οι διαφορετικές τάσεις όπως η αύξηση πληθυσμών, η αύξηση στις ανάγκες ξύλου και ξυλείας και η σημαντική επέκταση των βοσκοτόπων και καλλιεργημένων εκτάσεων έχουν οδηγήσει στην υπερεκμετάλλευση και την υποβάθμιση της γης για αιώνες. Το κάψιμο χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργήσει και να διατηρήσει τα χλοώδη λιβάδια και ως καύσιμος ύλη χρησιμοποιήθηκαν οι θάμνοι και τα δέντρα. Τα δάση υποβαθμίστηκαν και η απογύμνωση τους οδήγησε σε συχνές μεγάλες πλημμύρες και καταστροφές. 2 Εικόνα 2. Αποψιλωμένη περιοχή στην κεντρική Ισπανία Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΔΑΣΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ Μαθήματα από το παρελθόν: η Μεσογειακή εμπειρία στην αποκατάσταση της δασικής υδρολογίας Από τα μέσα του 19ου αιώνα, οι δασολόγοι αντελήφθησαν την μεγάλη υποβάθμιση των μεσογειακών δασών και τις συνέπειες στη διάβρωση των εδαφών και την αύξηση των καταστροφικών πλημμυρών. Η προφανής λύση του προβλήματος ήταν η ανάκτηση των δασών, με την προώθηση της αναδάσωσης, ιδιαίτερα στα ανώτερα τμήματα των υδρολογικών λεκανών μεγάλου υψομέτρου τα Εικόνα 3. Λεκανη Brusquet (Alpes de Haute Προβηγκία, Γαλλία) πριν από την έναρξη του προγράμματος αναδάσωσης (1877) και περισσότερο από ένα αιώνα μετά από την αναδάσωση (1995) (φωτογραφίες από D. Vallauri). REACTION project: Παραδειγμα μελετησ: Η αναδάσωση στην Sierra Espuna, Murcia (Νοτιοανατολική Ισπανία) Oι συχνές μεγάλες πλημμύρες, προκαλούσαν σοβαρά θύματα και μεγάλες οικονομικές απώλειες στις παράκτιες πεδινές περιοχές της ανατολικής Ισπανίας, από τους μεγάλους χείμαρρους που ξεκινούσαν από τους γειτονικούς ορεινούς όγκους. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ορεινούς όγκους έχουν απογυμνωθεί από τα δέντρα, ως αποτέλεσμα της μακρόχρονης υπερεκμετάλλευσης και των

4 μεγάλης έκτασης δραστηριοτήτων του ναυτικού για την κατασκευή σκαφών, ειδικά κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Στη λεκάνη SEGURA (Murcia), μετά από τις καταστροφικές πλημμύρες τον Οκτώβριο 1879 (761 θύματα), η δασική υπηρεσία προώθησε ένα πρόγραμμα αναδάσωσης το 1886, αποκαλούμενο: Πρόγραμμα αντιμετώπισης των πλημμυρών στην περιοχή Segura. O Δασολόγος R. Codorniu, ένας από τους διευθυντές αυτού του προγράμματος αποκατάστασης, έγραψε ότι το 1889 δεν είδε ούτε ένα δέντρο όταν διέσχισε την λοφώδη περιοχή της λεκάνης. Αυτό το πρόγραμμα άρχισε το 1892 και περιλάμβανε την αναδάσωση σχεδόν 5000 εκταρίων, που συνοδεύθηκε με φράγματα ελέγχου πλημμυρών, τις ζώνες πυρασφαλείας, και τους προσωρινούς επιτόπιους δασικούς σταθμούς. Μετά από την μελέτη των οικολογικών συνθηκών της περιοχής, τα είδη που φυτεύτηκαν ήταν συνήθως τα εγγενή κωνοφόρα, Pinus halepensis, P. nigra, P. pinaster, P. pinea, αλλά και σε μικρό ποσοστό με δρυς (Quercus faginea, Ulmus minor) και μερικά εξωτικά είδη όπως Pinus canariensis, Acacia sp. και Abies pinsapo. Το 1902, περίπου 2 εκατομμύρια σπορόφυτα παρήχθησαν για το πρόγραμμα. Εκείνα τα χρόνια, το μεγαλύτερο μέρος της εργασίας φύτευσης ήταν χειρωνακτικό και κράτησε σχεδόν 30 έτη! (Αυτό θα ήταν δύσκολο να επαναληφθεί σήμερα). Κάθε έτος συμπλήρωναν τα κενά διαστήματα προκειμένου να επιτευχθεί η πλήρης επιβίωση των νέων φυτών. Σήμερα, η περιοχή καλύπτεται με όμορφα δάση πεύκων που έχουν φθάσει στη δεύτερη γενεά (Εικόνα 4), με ένα πλούσιο υποοροφο και μερικές διάσπαρτες κηλίδες μεμονωμένων δένδρων, συνήθως δρυών. (Quercus ilex). Οι πλημμύρες στη περιοχή έχουν μειωθεί σημαντικά από την εγκατάσταση του δάσους. Η περιοχή χαρακτηρίστηκε ως περιφερειακό πάρκο το Aποτελεί μια κηλίδα πράσινου που περιβάλλεται από γεωργικές καλλιέργειες και ερημοποιημενους λόφους χρησιμοποιούμενη ως μοναδικός χώρος αναψυχής σε ολόκληρη την περιοχή. Οι οικονομικές δραστηριότητες της περιοχής σχετίζονται συνήθως με τον οικοτουρισμό για ολόκληρο τον τοπικό πληθυσμό. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΑΣΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ: ΣΥΝΔΥΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΑΚΑ Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, οι περιοχές που καλύπτονται με δάση και θάμνους και χαρακτηρίζονται από κοινού ως "φυσικές περιοχές", υπόκεινται σε νέες απειλές. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας και η δέσμευση του διοξειδίου του άνθρακα αποτελούν τους κυρίους σκοπούς αυτών των περιοχών, ενώ οι πυρκαγιές και η ερήμοποιηση είναι οι κύριες απειλές. Οι περιοχές αυτές υπόκεινται σε παράλληλη μεταβολή στις χρήσεις, από εκείνους που στρέφονται στην εκμετάλλευση των άμεσων πόρων ως ξυλείας, και σε εκείνους που δίνουν προτεραιότητα στις πολιτιστικές και ψυχαγωγικές αξίες. Συνεπώς, οι τρέχουσες στρατηγικές της δασικής αποκατάστασης πρέπει να δώσουν τις απαντήσεις σε αυτές τις απαιτήσεις αποτρέποντας τις παρούσες απειλές. Η αποκατάσταση της γης στοχεύει να διακόψει την υποβάθμιση και να προωθήσει την αναγέννηση του οικοσυστήματος μετά από απότομες ή συνεχείς διαταραχές που οδηγούν στην υποβάθμιση της γης. Επίσης η αποκατάσταση έχει σκοπό να επαναφέρει την αρχική κατάσταση προ διαταραχής του οικοσυστήματος. Όλα τα οικοσυστήματα έχουν μια ορισμένη ικανότητα να ανακτήσουν μόλις διακοπεί η διεργασία υποβάθμισης (προσαρμοστικότητα), αλλά όπου αυτή η αποκατάσταση είναι πάρα πολύ αργή ή απίθανο να γίνει, τότε η αποκατάσταση δεν αναμένεται. Αρχές της αποκατάστασης φυσικών περιοχών στην περιοχή της Μεσογείου Προτεραιότητα στη συντήρηση εδάφους και την διαχείριση ύδατος. Η απώλεια εδάφους από τη διάβρωση είναι μια από τις κρισιμότερες διεργασίες υποβάθμισης γης δεδομένου ότι το έδαφος είναι ουσιαστικά ένας μη ανανεώσιμος πόρος. Οι ενέργειες αποκατάστασης για τη προστασία του εδάφους (δηλ. σπορά έκτακτης ανάγκης, κορμο πλέγματα) πρέπει να γίνουν αμέσως μετά από τη διαταραχή και πάντα πριν από την εμφάνιση των ισχυρών βροχών που μπορούν να διαβρώσουν το έδαφος και να επιταχύνουν τη μεταφορά ιζημάτων. 3

5 4 Χρήση των εγγενών ειδών. Τα εξωτικά φυτά στερούνται κανονικά του φυσικού ελέγχου, όπως από τα παράσιτα ή ανταγωνιστές, και μπορούν έπειτα να απειλήσουν την τοπική βιοποικιλότητα. Μόλις εγκατασταθούν τα εξωτικά φυτά, μπορούν να ανταγωνιστούν και να εκτοπίσουν εγγενή είδη διακόπτοντας τις φυσικές οικολογικές διεργασίες και υποβαθμίζοντας τις φυτοκοινωνίες, και, ακόμη χειροτέρα, καλύπτοντας την ευρύτερη περιοχή. Διατήρηση και ανάπτυξη της βιοποικιλότητας. Η αποκατάσταση πρέπει να συνεισφέρει στη βελτίωση της ποικιλότητας των ειδών σε διάφορες χωρικές κλίμακες σε υποβαθμισμένες και αναβαθμισμένες σε είδη γαίες. Ανάπτυξη στην ποικιλομορφία και την ετερογένεια τοπίων. Οι διαφορετικές ενότητες σε μια κλίμακα τοπίου δημιουργούν διαφορετική ευαισθησία και επικινδυνότητα στην διατάραξη και επίσης στην ικανότητα αποκατάστασης. Σχεδιασμός αναδάσωσης σύμφωνα με τις αρχές πρόληψης πυρκαγιάς. Η αποκατάσταση πρέπει να επανεισαγάγει τα τμήματα οικοσυστήματος που έχουν χαθεί και να ανακτηθούν οι λειτουργίες του οικοσυστήματος που μπορεί να είχαν επιβραδυνθεί. Οι διαδικασίες αποκατάστασης πρέπει να αναπαραγάγουν τη διαδοχή, σε συνδυασμό με την πρόληψη πυρκαγιάς. Οι ενδιάμεσοι διαδοχικοί τύποι βλάστησης μπορούν να αποφευχθούν λόγω της μεγάλης εύφλεξιμοτητας σε μερικά τμήματα. Ενίσχυση των πολλαπλών χρήσεων των δασών και της παραγωγικότητάς τους. Οι κοινωνικές αλλαγές έχουν δημιουργήσει νέες απαιτήσεις και προκλήσεις για τα δάση. Η δέσμευση του άνθρακα, η αναψυχή ή τα προϊόντα που δεν είναι δασικής προέλευσης, είναι σημαντικές αξίες που η κοινωνία επιζητά. Eικόνα 4. Αναδάσωση στη Sierra Espuρa.Επάνω: οι εργασίες της φύτευσης δέντρων και γενική άποψη της περιοχής το 1895 (φωτογραφία από το περιφερειακό Υπουργείο γεωργίας, ύδατος και περιβάλλοντος, περιοχής Murcia) Κάτω: παρούσα κατάσταση (2004). Λεπτομέρειες στο cite

6 ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΔΑΣΙΚΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ, ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Η διαχείριση της φυσική αναγέννησης μετά από διαταραχές Στα μεσογειακά κλίματα, οι διαταραχές της φυσικής βλάστησης απαιτούν συχνά την επέμβαση για την αποφυγή μη αντιστρεπτής υποβάθμισης της γης, ιδιαίτερα στις απότομες κλίσεις. Σήμερα, η σημαντικότερη και πιο διαδεδομένη διαταραχή στα μεσογειακά δάση και σε θαμνώδεις περιοχές είναι οι πυρκαγιές. Ανάλογα με την ικανότητα αναγέννησης των οικοσυστημάτων, (προσαρμοστικότητα) οι δράσεις αποκατάστασης που θα απαιτηθούν είναι ο έλεγχος της διάβρωσης και της απορροής μετά την πυρκαγιά, ο έλεγχος των παράσιτων και η ενίσχυση της δευτεροβάθμιας διαδοχής προωθώντας μεγαλύτερης ποιότητας και μικρής αναφλεξιμότητας οικοσυστήματα. Σε πολλές περιπτώσεις, τα δάση αναπαράγονται φυσικά μετά από τις πυρκαγιές. Αυτή είναι η συνήθης περίπτωση των μεσογειακών πεύκων που τα κουκουνάρια ανοίγουν και διασκορπίζουν τους σπόρους αμέσως μετά από την πυρκαγιά. Τέτοια περίπτωση είναι το είδος της Χαλεπιου Πεύκης, της Κουκουναριάς και της Μαύρης Πεύκης. Συχνά, η βλάστηση σπόρων πεύκων είναι υπερβολική, με αποτέλεσμα τον μεταξύ τους μεγάλο ανταγωνισμό, την περιορισμένη ανάπτυξη των δένδρων. Αυτό έχει ως συνέπεια την συσσώρευση μεγάλης ποσότητας βιομάζας με υψηλή αναφλεξιμοτητα. Με τον ίδιο τρόπο τα Μεσογειακά φυλλοβόλα ανακτούν αποτελεσματικά μετά από την πυρκαγιά, αλλά, σε αυτή την περίπτωση, με αναβλαστηση. Συχνά πολλοί μίσχοι βλαστάνουν από τον κορμό, προκαλούν μεταξύ τους εσωτερικό ανταγωνισμό, μικρή ανάπτυξη, χαμηλή παραγωγή βελανιδιών και μεγάλο φορτίο καύσιμης ύλης. Και στα δύο παραδείγματα αναγέννησης μετά από την πυρκαγιά απαιτείται η επιλεκτική αραίωση νεαρών φυτωρίων για να υποβοηθηθεί η φυσική αναγέννηση. Το αραίωμα των φυταρίων πρέπει να γίνει μερικά έτη μετά από μια πυρκαγιά, για να μειωθεί ο εσωτερικός ανταγωνισμός, και να επιλεχθούν τα καλύτερα φυτά ή οι καλύτεροι βλαστοί. Επιπλέον, η δημιουργία των κάθετων και οριζόντιων ασυνεχειών στη παραγόμενη βιομάζα βοηθάει τη μείωση του κινδύνου πυρκαγιάς και τη μετάδοση της. Το ελεγχόμενο κάψιμο του υποορόφου μπορεί να είναι μια κατάλληλη τεχνική για τον έλεγχο του κινδύνου πυρκαγιάς. Στην περίπτωση της φτωχής αναγέννησης μετά από την πυρκαγιά ή σε μια υποβαθμισμένη γη μετά από τη μακροχρόνια υπερεκμετάλλευση, μπορεί να απαιτείται η εισαγωγή συγκεκριμένων φυτικών ειδών (για περισσότερες πληροφορίες δείτε το βιβλιάριο B2 του LUCINDA). Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί άμεσα, με τη σπορά ή τη φύτευση, ή έμμεσα, μέσω της διευκόλυνσης της μη ελεγχόμενης αναγέννησης και της φυσικής αποίκισης. Αποκατάσταση έκτακτης ανάγκης μετά την πυρκαγιά Οι τεχνικές κάλυψης του εδάφους με διάφορα προστατευτικά υλικά προσομοιάζουν το ρόλο των φυτικών υπολειμμάτων. Χρησιμοποιούνται στην αποκατάσταση μετά την πυρκαγιά για την άμεση προστασία του εδάφους από την ενέργεια της βροχής, τη μείωση της επιφανειακής απορροής, την αποφυγή σχηματισμού εδαφικής κρούστας και την συμπίεση και συνεπώς την αύξηση της διήθησης του νερού. Τα κορμοδέματα ή άλλα εμπόδια παράλληλα προς τις ισοϋψείς είναι επίσης πρακτικές μετά την πυρκαγιά, που στοχεύουν στη μείωση της υποβάθμισης και της διάβρωσης. Ένα από τα πλεονεκτήματα αυτών των τεχνικών είναι ότι κανένα ξένο υλικό δεν απαιτείται, γιατί τα κορμοδέματα κατασκευάζονται από τους καμένους κορμούς και τους κλάδους δέντρων. Εικόνα 5. Κορμοδεματα, κατασκευασμένα από καμένους κλάδους, τοποθετημένα ως εμπόδια για την μείωση της διάβρωσης μετά την πυρκαγιά. Βαλέντσια, Ανατολική Ισπανία 5

7 Η άμεση σπορά προτείνεται για τον έλεγχο της διάβρωσης στις πλαγιές λόφων με περιορισμένη δυνατότητα αναγέννησης με διασπορά των σπόρων από τον αέρα και το έδαφος. Ο συνδυασμός σποράς και κάλυψη της επιφανείας με προστατευτικό υλικό είναι συνήθως αποτελεσματική. Στις πρόσφατα καμένες περιοχές της Βαλέντσια (Ισπανία), αυτή η τεχνική μείωσε την απώλεια του εδάφους και το σχηματισμό κρούστας στην επιφάνεια του εδάφους και αύξησε τη διήθηση του νερού, βελτιώνοντας βραχυπρόθεσμα τις φυσικές ιδιότητες του εδάφους. Η επιλογή των εγγενών ειδών στο μίγμα σπόρων είναι σημαντικός παράγοντας για την αποφυγή ανταγωνισμού κατά την φυσική αναγέννηση. Η αποτελεσματικότητα αυτής της τεχνικής εξαρτάται πολύ από τις κλιματικές συνθήκες μετά την σπορά και από τον ρυθμό εξαφάνισης των σπόρων από τα έντομα, τα μικρά θηλαστικά και τα πουλιά. Οι τεχνικές φύτευσης περίοδο (κλονισμός μεταφύτευσης). Αν και τα μεσογειακά φυτικά είδη έχουν τους μηχανισμούς αντίστασης στη ξηρασίας, η κατάλληλη μεταχείριση στο φυτώριο μπορεί να αναπτύξει νέους μηχανισμούς αντίστασης στην ξηρασία (εθισμός στην ξηρασία). Οι κοινές πρακτικές προσαρμογής των φυτωρίων είναι η μείωση της υπέργειας βιομάζας και του ρυθμού διαπνοής, μεγαλύτερη αναλογία ρίζας προς κόμη και η μεγαλύτερη κατανομή προϊόντων φωτοσύνθεσης στα ριζίδια. Η αποτελεσματικότητα της προσαρμογής σε συνθήκες ξηρασίας είναι χαρακτηριστική του είδους και μπορεί να ανταποκριθεί στις στρατηγικές ξηρασίας που αναπτύσσονται για κάθε είδος. Για παράδειγμα, ο σκίνος (Pistacia lentiscus) μπορεί να θεωρηθεί ως είδος που ανταποκρίνεται στις τεχνικές προσαρμογής στην ξηρασία σε σύγκριση με τη λιγότερο ανταποκρινομένη βελανιδιά (Quercus coccifera) και τον γιουνίπερο (Juniperus oxycedrus). 6 Στο παρελθόν, η αναδάσωση των υποβαθμισμένων μεσογειακών περιοχών με άλλα είδη εκτός πεύκων οδήγησαν συνήθως στη χαμηλή επιβίωση σπορόφυτων και σε χαμηλό σχετικά ρυθμό ανάπτυξης. Τα πεύκα (π.χ. Ρ. halepensis) έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές φορές στην αναδάσωση, επειδή είναι ανθεκτικά σε αντίξοες συνθήκες και αντιμετωπίζουν καλύτερα το κλονισμό (στρες) της μεταφύτευσης, την έλλειψη νερού το καλοκαίρι και το περιορισμένο ποσοστό θρεπτικών στοιχείων. Τα πλατύφυλλα είδη (π.χ. Quercus ilex) όχι μόνο δεν έχουν μεγάλες απαιτήσεις στην αύξηση τους, αλλά παρουσιάζουν επίσης και περιορισμένη ανάπτυξη φυταριων με δυσκολίες στις τεχνικές φύτευσης. Οι ανοικτές και υποβιβασμένες περιοχές δεν είναι, σε γενικές γραμμές, κατάλληλοι βιότοποι γι αυτά τα πλατύφυλλα, διότι είναι είδη μεταγενέστερης διαδοχής. Πρόσφατα, η καλύτερη γνώση της οικολογικής φυσιολογίας των φυτωρίων πλατύφυλλων ειδών έδωσε τη δυνατότητα καλύτερων γονοτύπων και τεχνικών φύτευσης, βελτιώνοντας έτσι την αποτελεσματικότητα τους σε συνθήκες υποβαθμισμένων περιοχών. Παραγωγή σπορόφυτων σε φυτώρια. Η παραγωγή υψηλής ποιότητας σπορόφυτων είναι το πρώτο βήμα για το φύτεμα. Στο φυτώριο τα σπορόφυτα αυξάνονται σε άριστες συνθήκες αλλά μόλις μεταφυτευθούν πρέπει να αντιμετωπίσουν τις αντίξοες συνθήκες, τουλάχιστον για μια μικρή Εικόνα 6. Μακρύ (30 εκατ.) σε σύγκριση με παραδοσιακό (βραχύ, 14 εκατ.) χάρτινο μέσο φύτευσης φυτικών ειδών με πασαλωδη ρίζα (βαλανιδιά φελλού, quercus suber). Ο τύπος υποστρωμάτων και το μέσο φύτευσης είναι επίσης παράγοντες σχετικοί στην παραγωγή σπορόφυτων. Τα υποστρώματα τύρφης χρησιμοποιούνται συνήθως στα δασικά φυτώρια. Αυτά τα υποστρώματα μπορούν να τροποποιηθούν με υλικά υψηλής απορροφητικότητας νερού, όπως τα υδρόφιλα πηκτώματα. Τα σπορόφυτα που αυξάνονται σε αυτά τα τροποποιημένα υποστρώματα παρουσιάζουν συνήθως καλύτερη φυσιολογική κατάσταση και το υπόστρωμα επιτρέπει την υψηλότερη συγκράτηση ύδατος κατά τη διάρκεια των περιόδων ξηρασίας. Επιπλέον, αυτά τα πρόσθετα υλικά μπορούν να εφοδιάσουν με

8 περισσότερο διαθέσιμο νερό το φυτό στο στάδιο μεταφύτευσης. Ο όγκος και το μέγεθος του μέσου φύτευσης εξαρτώνται από τα είδη που καλλιεργούνται. Εντούτοις, και ως γενικός κανόνας, τα μέσα φύτευσης πρέπει να είναι μεγάλου μήκους (30 εκατ.) για τα είδη με πασαλωδη ρίζα όπως η δρυς (εικόνα 6), και μεγάλου πλάτους για τα είδη που παράγουν θυσανωτή ρίζα. Οι οπές στο εσωτερικό μέρος του μέσου φύτευσης ευνοούν την κάθετη αύξηση των ριζών, και η διατήρηση στον αέρα διευκολύνει το κλάδεμα της ρίζας και την ανάπτυξη των δευτερογενών ριζών. Το δεύτερο βήμα στην σειρά φύτευσης είναι η προετοιμασία και η βελτίωση του εδάφους. Η προετοιμασία εδάφους Η προετοιμασία του εδάφους, για την εγκατάσταση των ξυλωδών σποροφύτων προκαλεί διατάραξη του εδάφους που μπορεί προσωρινά να αυξήσει τον κίνδυνο διάβρωσης. Οι περισσότερες από τις τεχνικές προετοιμασίας του αγρού σκοπεύουν να αυξήσουν τον ενεργό εδαφικό όγκο για την αύξηση ρίζας, να συγκρατήσουν μεγαλύτερα ποσά νερού απορροής και να την κατευθύνουν στο σπορόφυτο, βελτιώνοντας την υδατοχωρητικότητα του εδάφους. Στα μεσογειακά τοπία το νερό είναι ο πιο περιοριστικός παράγοντας για την επιτυχή αναδάσωση και οι τεχνικές προετοιμασίας των περιοχών πρέπει να μεγιστοποιήσουν τη διαθεσιμότητα νερού για το φυτεμένο σπορόφυτο. Η κατασκευή μικροαναχωματων συλλογής νερού είναι πολύ αποτελεσματική στα ημιξηρα και ξηρά μέρη της Μεσογείου. Αυτή η τεχνική συνίσταται στην κατασκευή μικρών και γραμμικών αυλάκων συλλογής νερού, που κατευθύνουν το νερό στη θέση φύτευσης. Βελτιωτικά εδάφους Τα βελτιωτικά εδάφους σκοπό έχουν να βελτιώσουν τις φυσικές, χημικές και μικροβιολογικές ιδιότητες του εδάφους και να δημιουργήσουν καλύτερο μέσο ανάπτυξης της ρίζας. Διακρίνονται τα βελτιωτικά σε φυσικά (υδρόφιλα πηκτώματα, προστατευτικά), χημικά (οργανικά και ανόργανα) ή μικροβιολογικά (βακτηριακό ή μυκητιακό εμβόλιο). Τα Hydrogels είναι συνθετικά προϊόντα (πολυμερείς ενώσεις πολυαιθυλενίου ή polyacrylamide) που απορροφούν και διατηρούν μεγάλες ποσότητες νερού διαθέσιμες στις ρίζες. Εκτός από την αύξηση της αποθηκευτικής ικανότητας του νερού, τα hydrogels μπορούν να εφοδιάσουν το έδαφος με θρεπτικά στοιχεία και να μεταβάλουν εδαφικές φυσικές ιδιότητες (πορώδες και μέγεθος συσσωματωμάτων). Τα υλικά αυτά βελτιώνουν τις συνθήκες κατά την μεταφύτευση στις δασικές εκτάσεις αλλά έχουν μικρή περίοδο δράσης. Στα λεπτόκοκκα εδάφη το νερό των hydrogel μπορεί να προσροφήθει από την άργιλο αντί τις ρίζες μειώνοντας έτσι την αποτελεσματικότητα των hydrogels. Οι στόχοι της εφαρμογής των οργανικών προστατευτικών (mulch) στην επιφάνεια του εδάφους στις θέσεις φύτευσης έχει περιορισμένη σημασία συγκρινόμενη με την ευρύτερη εφαρμογή σε όλη την καμένη περιοχή. Ο κύριος στόχος είναι να δημιουργηθούν καλύτερες συνθήκες για την εγκατάσταση των φυτών και την ανάπτυξη τους και να μειωθεί η απώλεια εδάφους. Οι καλύτερες συνθήκες που προκύπτουν με την εφαρμογή οργανικών σχετίζονται με την αύξηση της διαθέσιμης εδαφικής υγρασίας στα σπορόφυτα και την μείωση των ακραίων θερμοκρασιών που φθάνουν στην εδαφική επιφάνεια, ως εκ τούτου μείωση του ρυθμού εξάτμισης. Επομένως το προστατευτικό στρώμα αναμένεται να είναι πιο χρήσιμο για το σπορόφυτο κατά τη διάρκεια των ξηρών μηνών από ότι την υγρή περίοδο. Μεγάλου πάχους μονωτικά υλικά (περίπου 3 εκατ.) μπορούν να εμποδίσουν το διαδοχικό φύτρωμα και την ανάπτυξη ανεπιθύμητων ειδών όπως εκείνα που είναι ιδιαίτερα εύφλεκτα. Ένα σημαντικό χημικό βελτιωτικό του εδάφους είναι η ομάδα που σχηματίζεται με τα οργανικά απόβλητα όπως τα αστικά στερεά απόβλητα, ζωικά λιπάσματα ή λάσπη καθαρισμού λυμάτων (biosolids). Οι οδηγίες σχετικά με την απαλλαγή από ρύπους των απόβλητων υδάτων συνεχώς βελτιώνονται και ο όγκος ύδατος όπως και το ποσοστό λάσπης που παράγεται έχει αυξηθεί. Αυτό το υποπροϊόν λάσπης είναι πλούσιο σε οργανική ουσία και θρεπτικά συστατικά που απελευθερώνονται βραδέως (ανοργανοποιηση). Η δράση αυτή τα καθιστά περισσότερο αποτελεσματικά σε σχέση με τα ανόργανα λιπάσματα που έχουν μόνο βραχυπρόθεσμη δράση. Τα μεσογειακά δασικά εδάφη παρουσιάζουν συνήθως χαμηλή ποσότητα διαθέσιμου άζωτου και, ειδικότερα, χαμηλό διαθέσιμο φώσφορο που μπορούν τελικά να περιορίσουν την αύξηση σποροφύτων. Ευρέως αναφέρεται ότι τα οργανικά απόβλητα δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες μικροβιακής δραστηριότητας και βελτιώνουν τις εδαφικές φυσικές ιδιότητες όπως η 7

9 σταθερότητα συσσωματωμάτων και η υδατοχωρητικότητα. Αντίθετα η εφαρμογή οργανικών υλικών στις εργασίες αποκατάστασης συσχετίζονται με την πιθανή περιεκτικότητα σε βαρέα μέταλλα, η οποία μπορεί τελικά να μειώσει το ποσοστό εφαρμογής ή να απορρίψει τη χρήση τους λόγω της τοξικότητά τους. Μπορούν επίσης να προκαλέσουν απότομη αύξηση της αλατότητας. Στις ξηρές και υφυγρες μεσογειακές περιοχές η καλύτερη δόση εφαρμογής κυμαίνεται μεταξύ 15 έως 30 Mg (ξηρό βάρος) υλικού ανά εκτάριο, που ενσωματώνεται στα 30 εκατ. του εδάφους. ως βάση, για να αναπτυχθεί ή να διευκολυνθεί η φυσική αναγέννηση των υποβαθμισμένων περιοχών. Για παράδειγμα, οι καμένοι στύλοι μπορούν να διευκολύνουν τη δημιουργία φωλεών για τα πουλιά μεταδίδοντας τους σπόρους των δέντρων στην καμένη τοποθεσία. Προσεγγίσεις και εκτιμήσεις τοπίων στον σχεδιασμό αποκατάστασης Οι δράσεις αναδάσωσης πρέπει να αναλυθούν στο συγκεκριμένο τοπίο με την εξέταση των απαιτήσεων των φυτικών ειδών για την ποιότητα της θέσης, τις επιπτώσεις στο τοπίο, τις αρχές οικολογίας του τοπίου (κανονισμοί διαδοχής, συνδυαστικοτητα, μέγεθος κηλίδων και μορφή, ποικιλομορφία τοπίων) και την πρόληψη πυρκαγιάς (ζώνες πυρασφάλειας, ευφλεξιμοτητα των κηλίδων). Εικόνα 7. Προστατευτικά φυτών με είδη βαλανιδιάς 8 Προστατευτικά φυτών Προστατευτικά φυταρίων χρησιμοποιούνται πλαστικά, σκληρό χαρτί ή φυσικές ίνες, (εικόνα 7). Αυτά βελτιώνουν τις μικροπεριβαλλοντικες συνθήκες για τα σπορόφυτα, μειώνουν την ακτινοβολία και τις απώλειες νερού με την εξάτμιση. Η επιβίωση σποροφύτων μπορεί να βελτιωθεί και το ύψος τους αυξάνεται πάντα με τη χρήση των προστατευτικών. Για παράδειγμα το ύψος σποροφύτων που προστατεύονται (Quercus ilex) μπορεί να είναι διπλάσιο από αυτά που δεν προστατεύονται σε περίοδο δυο ετών. Στα θερμά κλίματα συστήνεται να χρησιμοποιηθούν αεριζόμενα προστατευτικά φυτών όπου η αύξηση στη θερμοκρασία μέσα στο προστατευτικό να είναι ανεκτή. Ένα πρόσθετο πλεονέκτημα για τα προστατευτικά είναι η μείωση της ζημίας από τη βοσκή των ζώων. Εικόνα 8. Μικρολεκάνη στο έδαφος για την συλλογή επιφανειακής απορροής Η επιλογή της παθητικής αποκατάστασης Η γνώση των περιορισμών και των παραγόντων που ελέγχουν την εγκατάσταση και εξάπλωση των επικρατέστερων φυτικών ειδών πρέπει να αναλυθεί

10 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΙΛΟΤΙΚΌ ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΑLBATERA (ΑΛΙΚΆΝΤΕ, ΑΝΑΤΟΛΙΚΉ ΙΣΠΑΝΊΑ) Το πιλοτικό πρόγραμμα Αlbatera είναι ένα παράδειγμα συνεργασίας και μεταφοράς της τεχνολογίας μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας και της τοπικής κοινωνίας. Οργανώθηκε από τη Γενική Διεύθυνση για τη Διατήρηση της Φύσης (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ισπανία), με τη συνεργασία της περιφερειακής κυβέρνησης της Βαλέντσια. Η διαχείριση του προγράμματος πραγματοποιήθηκε από την Δασική Υπηρεσία του Αλικάντε και οι επιστημονικές γνώσεις δόθηκαν από το CEAM, το πανεπιστήμιο του Αλικάντε και από το CIDE (CSIC). Τα προηγούμενα προγράμματα αναδάσωσης στην περιοχή που σκοπό είχαν τον έλεγχο της διάβρωσης και των πλημμυρών πραγματοποιηθήκαν με μοναδικό είδος φύτευσης την πεύκη, κατόπιν εντατικής προετοιμασία της περιοχής. Αυτές οι ενέργειες απέδωσαν μικρά αποτελέσματα σε σχέση με την επιβίωση και την αύξηση φυταρίων πεύκης. Η πιλοτική περιοχή Αlbatera είναι μια λεκάνη 25 εκταρίων, βρίσκεται στην επαρχία της Αλικάντε, στη νοτιοανατολική Ισπανία, μια περιοχή στην Ευρώπη που επηρεάζεται έντονα από την ερήμοποιηση. Η υποβάθμιση της γης είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού της προηγούμενης εκμετάλλευσης και της διαχείρισης βόσκηση, εκτατικη γεωργία, υλοτόμηση και των αντίξοων περιβαλλοντικών συνθηκών όπως οι σπάνιες και μεγάλης διακύμανσης βροχοπτώσεις (περίπου 280 χιλ. ανά έτος), και εδάφη με μεγάλη διαβρωσιμότητα. Οι περαιτέρω ανθρωπογενείς επιδράσεις, όπως η κατασκευή πεζουλών, οι δρόμοι, και τα συστήματα μεταφοράς ύδατος για άρδευση έχουν ριζικά μεταβάλει τα εδάφη και το τοπίο. Τρία κύρια προβλήματα εμφανίζονται στην περιοχή: Απώλεια λειτουργιών του οικοσυστήματος: η διήθηση ύδατος και η ανακύκλωση των στοιχειών δεν είναι πλήρως λειτουργικές στην υποβαθμισμένη περιοχή: η παραγωγικότητα επομένως μειώνεται πολύ. Το σύστημα έχει συνεχείς απώλειες των φυσικών πόρων. Έντονες μεταβολές στα χαρακτηριστικά του τοπίου λόγω των προηγούμενων και σημερινών χρήσεων γης: κατασκευή αναβαθμών, κατασκευή αρδευτικών συστημάτων με αποτέλεσμα έντονη χαραδρωτικη διάβρωση. Καταστροφές σε γειτονικές περιοχές λόγω πλημμυρών: σύμφωνα με το πρόγραμμα προστασίας από τις πλημμύρες στην περιοχή της Βαλέντσια, η οροσειρά Albatera Chevillente, που περιλαμβάνει την πιλοτική περιοχή, είναι μια από τις πλέον επικίνδυνες θέσεις για τη δημιουργία πλημμυρών στην επαρχία της Αλικάντε. Επομένως, οι κύριοι στόχοι του προγράμματος αποκατάστασης ήταν: Η βελτίωση των λειτουργιών του οικοσυστήματος με τη δημιουργία πλήρως λειτουργικών ζωνών βλάστησης που συμβάλλουν στην διεργασία συγκράτησης του νερού, των υλικών και των θρεπτικών στοιχειών και γενικά στην παραγωγικότητα του τόπου. Η αύξηση της ποικιλομορφίας, της σταθερότητας, και της ανθεκτικότητας του οικοσυστήματος Η αποτροπή της περαιτέρω υποβάθμισης του οικοσυστήματος και του τοπίου, της διάβρωσης του εδάφους, και των καταστροφών εκτός περιοχής. Οι σχεδιασμένες στρατηγικές αποκατάστασης για την επιτυχία αυτών των στόχων περιλάμβαναν: Την αναγνώριση των διαφόρων λειτουργικών μονάδων (τοπίων) και το σχεδιασμό ειδικών δράσεων για κάθε μονάδα, προκειμένου να επιτύχουν την ετερογένεια σε κάθε μια θέση,. Την εγκατάσταση της βλάστησης σύμφωνα με τη μικρής κλίμακας ετερογένεια και τα φυσικά χωρικά χαρακτηριστικά. Την αποφυγή κοπής της υπάρχουσας βλάστησης για να ενθάρρυνση της ελεύθερης ανάπτυξη των φυτών με την εφαρμογή οργανικών βελτιωτικών εδάφους. Την εισαγωγή των εγγενών αειθαλών δέντρων και των θάμνων, σύμφωνα με την δυνητική βλάστηση στην περιοχή, με μεγάλο δυναμικό φυτοκαλυψης, και ικανότητα ανάπτυξης κόμης και παραγωγής φυτικών υπολειμμάτων, με σκοπό την γρήγορη αποκατάσταση από τη διαταραχή και την αύξηση της ανθεκτικότητας σε ολόκληρο το οικοσύστημα. Την καθιέρωση ενός ευρέος φάσματος επιλεγμένων ειδών για να συνδυασθεί η πιθανή ποικιλομορφία των βιότοπων, των σταδίων υποβάθμισης και των διαχειριστικών στόχων. Τη βελτίωση της ποιότητας σποροφύτων. Τη βελτίωση της επιτυχίας φυτεύσεων, με την εκμετάλλευση των πρόσφατων ερευνητικών αποτελεσμάτων και την εφαρμογή της καλύτερης 9

11 διαθέσιμης τεχνολογίας. Συγκεκριμένα, η επιβίωση σποροφύτων και η αύξηση των επιτυγχάνεται με την καλύτερη συλλογή ύδατος, τα φυτώρια δέντρων, τα προστατευτικά φυτών, και τα βελτιωτικά εδάφους. Την πρόληψη της ζημίας από την κατάρρευση των αναβαθμών, με τη δημιουργία προστατευτικών συγκράτησης του εδάφους με βαθύρριζα φυτά και μεγάλης φυτοκαλυψης θάμνους και δένδρα. Την καθιέρωση ενός προγράμματος ελέγχου. Εικόνα 9. Γενική άποψη της πιλοτικής περιοχής Αlbatera, και το μηχάνημα "spider" κατασκευής λάκκων φυτεύματος Εικόνα 11. Αγριελιά δύο έτη μετά τη φύτευση στο πρόγραμμα Αlbatera. Αυτό το είδος έδωσε περισσότερο από 80% ποσοστό επιβίωσης και υψηλό ποσοστό αύξησης σε όλες τις μονάδες αποκατάστασης Η εμπειρία από την εφαρμογή 10 Εικόνα 10. Άποψη της μιας από τις φυσιογραφικές μονάδες του πιλοτικού προγράμματος της Albatera (χαράδρες που συγκεντρώνουν το νερό) πριν (πάνω) και τέσσερα έτη μετά από την αποκατάσταση 1. Η συνεργασία σε τοπικό επίπεδο μεταξύ επιστημόνων και χρηστών γης και η συμμετοχή της κοινωνίας είναι βασικά κύρια σημεία για την επιτυχή εφαρμογή των προγραμμάτων αποκατάστασης, και επομένως, πρέπει να ενθαρρύνονται πάντα. 2. Οι περιοριστικές συνθήκες που επικρατούν σε πολύ υποβαθμισμένη γη αυξάνουν το κόστος των ενεργειών αποκατάστασης. Οι χαμηλού κόστους τεχνικές αποκατάστασης εδάφους αποτυγχάνουν συχνά σε τέτοιες δύσκολες συνθήκες. Επομένως η ανάλυση κόστους κέρδους για τις ενέργειες καλύτερης τεχνολογίας αναμένεται να δώσει τα καλύτερα αποτελέσματα. 3. Η επεξεργασία βάσεων ελέγχου και δεδομένων πρέπει να λαμβάνει υπόψη την εμπειρία των προηγούμενων προγραμμάτων αποκατάστασης. Η καθιέρωση ενός συστήματος ελέγχου έχει θετική επίδραση ανατροφοδότησης στην ποιότητα του σχεδιασμού προγράμματος αποκατάστασης.

12 ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΜΕΛΕΤΗΣ: Η ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΉ ΑΠΟΚΑΤΆΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΑΣΙΚΉΣ ΠΕΡΙΟΧΉΣ «EL PICARCHO» Η οροσειρά "EL Picarcho", στη Μurcia της Ισπανίας φιλοξένησε ένα πειραματικό πρόγραμμα αναδάσωσης, για να καταπολεμηθεί η ερήμοποιση σε ένα ημιξηρο μεσογειακό περιβάλλον. Αναπτύχθηκε από το Υπουργείο περιβάλλοντος της Ισπανίας και την κυβέρνηση της περιοχής Μurcia στα πλαίσια της ευρωπαϊκής έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης με το πρόγραμμα MEDALUS ΙΙΙ, (Ιανουάριος 1996 Δεκέμβριος 1998). Οι στόχοι της έρευνας ήταν να σχεδιαστούν, να εξεταστούν και να διαδοθούν οι συγκεκριμένες μέθοδοι για την αποκατάσταση των ημιξηρων μεσογειακών ζωνών που επηρεάστηκαν σοβαρά από την ερημοποιηση. Οι μέθοδοι αποκατάστασης πρέπει να σχεδιάζονται έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικές, οικονομικά εφικτές, ενώ οι αρχικές επιπτώσεις των εργασιών αναδάσωσης να είναι ελάχιστες, με την μεγαλύτερη αποδοχή. Η περιοχή EL Picarcho επιλέχτηκε ως μια περιοχή με ημιξηρο κλίμα, (ετήσια βροχόπτωση 312 χιλ., PET 812 χιλ.) και υποβιβασμένο μεσογειακό περιβάλλον. Ήταν ανάγκη να διασωθεί η περιοχή από τις διεργασίες ερήμοποιησης που προκλήθηκαν από τις εκτενείς και συνεχείς πυρκαγιές, οι οποίες στα προηγούμενα έτη, ιδιαίτερα τον Ιούλιο του 1994, είχαν καταστρέψει σχεδόν εντελώς τη φυσική βλάστηση πεύκης της περιοχής (Pinus halepensis (Εικόνα 12). Τα πεύκα halepensis και quercus ήταν τα είδη που επιλέχτηκαν για αναδάσωση στη περιοχή. Η στρατηγική της αποκατάστασης βασίστηκε σε δύο στοιχεία. Αρχικά, μετά την φύτευση του πεύκου halepensis που έχει την ικανότητα να αυξηθεί χωρίς οποιοδήποτε προστατευτικό, και η γρήγορη ανάπτυξη και το ισχυρό ριζικό του σύστημα που εισχωρεί στο έδαφος κάτω από συνθήκες ξηρασίας, (εικόνα 13), και κατά δεύτερο η προετοιμασία στις θέσεις, στοχεύοντας στη συλλογή και την αποθήκευση της βροχής στο έδαφος για την επιβίωση των φυτών στην κρίσιμη περίοδο ξηρασίας κατά τη διάρκεια της φάσης εγκατάστασης. Η προετοιμασία στις θέσεις αποτελείται από ένα μωσαϊκό των μικρών λεκανών που καλύπτουν ολόκληρη την κλίση. Καθεμιά από αυτές τις λεκάνες αποτελείται από δύο μέρη: ένα ανώτερο τμήμα συλλογής και ένα κατώτερο τμήμα, αποθήκευσης και διήθησης του νερού. Το ανώτερο τμήμα παραμένει αμετάβλητο και η μόνη αποστολή του είναι να συλλέξει το νερό της απορροής που θα αποθηκευτεί στο κατώτερο τμήμα. 11 Εικόνα 13. Η γρήγορη ανάπτυξη, μεγάλου μήκους ριζικού συστήματος της Χαλεπιου πεύκης καταλαμβάνει το έδαφος, σε αναζήτηση του ύδατος και των θρεπτικών στοιχειών στα μεσογειακά ημιξηρα περιβάλλοντα. EL Picarcho, Αύγουστος 1997, φυτό που εκριζώθηκε μετά από οκτώ μήνες από την φύτευση. Εικόνα 12. EL Picarcho, Οκτώβριος Αυτή η περιοχή στο νοτιοανατολικό τμήμα της Ισπανίας είχε υποστεί εντατικές και εκτενείς πυρκαγιές στα προηγούμενα έτη, οι οποίες κατέστρεψαν το προϋπάρχουν δάσος χαλεπιου πεύκης. Μακριά στο μέσον της εικόνας ένα μεγάλο δέντρο μπορεί να δει κανείς από απόσταση. Η διεργασία της υποβάθμισης του εδάφους και του οικοσυστήματος που οδηγούν στην ερήμοποιηση είναι εμφανής. Το τμήμα αποθήκευσης και διήθησης είναι στο χαμηλότερο σημείο της λεκάνης και αποτελείται από ένα αυλάκι (κοίλο και πρισματικό στη μορφή με την τριγωνική βάση και τις οριζόντιες άκρες), και ένα ανάχωμα που διαμορφώνεται από το χώμα που αφαιρεθηκε από το αυλάκι (Εικόνα 14). Στο κατώτερο τμήμα της λεκάνης έχει γίνει προηγουμένως βαθιά υπεδάφειος άροση για την βελτίωση της διήθησης και αποθήκευσης του νερού

13 και την διευκόλυνση της ανάπτυξης της ρίζας. Δύο σπορόφυτα φυτεύονται σε ίσες αποστάσεις σε κάθε ανάχωμα. Εικόνα 14. Περιοχή αποθήκευσης και ανάχωμα φύτευσης 12 Ο αριθμός μικρο λεκανών παράλληλα προς τις ισουψεις προέκυψαν από τον υπολογισμό της συνολικής ελεγχόμενης απορροής και διήθησης σε κάθε περιοχή. Οι παράμετροι του υπολογισμού ήταν: η βροχόπτωση, η διήθηση του νερού στην περιοχή συλλογής και αποθήκευσης, και ο χωρισμός μεταξύ των λεκανών. Ο υπολογισμός έγινε σύμφωνα με την υπηρεσία προστασίας εδαφών USDA (Curve Number of Infiltration Method). Επομένως η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων εξαρτάται σημαντικά από τον υπολογισμό των καμπυλών διήθησης στην περιοχή μελέτης. Παρά τους αρχικούς προβληματισμούς για το μέγεθος της προετοιμασίας των περιοχών, οι παραδοχές και οι υπολογισμοί που έγιναν αποδείχθηκαν σωστοί. Οι μεγάλες βροχοπτώσεις το Σεπτέμβριο του 1997 απέδειξαν την αποτελεσματικότητα των μικρολεκανών για την συλλογή και την αποθήκευση του νερού (Εικόνα 15) Εικόνα 15. Μετά από σημαντικές βροχοπτώσεις την τελευταία εβδομάδα του Σεπτεμβρίου 1997, οι υποθέσεις της συλλογής και αποθήκευσης του νερού επιβεβαιώθηκαν Oι ασυνεχείς μικρο λεκάνες (DCC) έδωσαν σημαντικά και εντυπωσιακά ποσοστά επιβίωσης φυτών σε σχέση με θέσεις όπου δεν έγινε καμιά προετοιμασία στις ίδιες περιοχές. Όσον αφορά τη θέση φύτευσης στα αναχώματα DCC, δηλ. στην κορυφή, τη μέση, και το κατώτατο σημείο του αναχώματος, τα σπορόφυτα που τοποθετήθηκαν στην κορυφή παρουσίασαν καλύτερη ανάπτυξη, συμπεριλαμβανομένης της φυτοκαλυψης και της προστασίας του εδάφους. Επιπλέον, τα σπορόφυτα που βρέθηκαν στην κορυφή τού αναχώματος ανέπτυξαν ριζικό σύστημα στο συνολικό βάθος του αναχώματος, από την κορυφή μέχρι το κατώτατο σημείο, κατά τη διάρκεια των πρώτων επτά μηνών στον αγρό, φθάνοντας ακόμη στο βαθύτερο στρώμα υπεδάφους. Αντίθετα, το ριζικό σύστημα των σποροφύτων που τοποθετήθηκαν στη μέση ή στο κατώτατο σημείο παρουσίασαν διαφορετική συμπεριφορά: μικρότερη ανάπτυξη ρίζας, μικρότερο μήκος ρίζας, και εκμεταλλεύτηκαν μικρότερο όγκο εδάφους.

14 Σήμερα, μετά από 10 έτη από τη φύτευση (Εικόνα 16) χωρίς οποιοδήποτε είδος φυτοκομικής προστασίας,, τα ποσοστά επιβίωσης είναι σημαντικά υψηλότερα και πιο ικανοποιητικά, με 78% επιβίωση στις χαμηλότερες ομαλές κλίσεις και 40% επιβίωση στις ανώτερες απότομες κλίσεις. Η μέση αύξηση του ύψους των πεύκων ήταν 96 εκατ. (Εικόνα 17). Οι διαφορές στην επιβίωση και την αύξηση μεταξύ των κατωτέρων και ανώτερων περιοχών αποδίδονται στην διαφοροποίηση του βάθους του εδάφους που επηρέασε την ποσότητα του νερού που αποθηκεύτηκε ιδιαιτέρα στα φτωχά εδάφη, lithic leptosols, σε περιοχή με μεγάλο έλλειμμα νερού λόγω των ημιξηρων κλιματικών συνθηκών. Εικόνα 17. Μετά από 10 έτη το ποσοστό επιβίωσης φυτειών ήταν ικανοποιητικό στα χαμηλότερα μέρη και το μέσο ύψος δέντρων ήταν 96 εκατ. Εικόνα 16. Γενική άποψη της πειραματικής αναδάσωσης "EL Picarcho" τον Ιούνιο του Το ανώτερο τμήμα της αναδασωτέας περιοχής μπορεί να διαχωριστεί ευδιάκριτα σε σχέση με το ένα τρίτο του κατώτερου τμήματος ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η αναδάσωση των υποβαθμισμένων εδαφών έχει σκοπό να αντιστρέψει την διεργασία υποβάθμισης σε διεργασία αναβάθμισης σε περιοχές όπου η αναγέννηση του οικοσυστήματος δεν γίνεται κατά φυσικό τρόπο ή γίνεται πολύ βραδέως με αποτέλεσμα την περαιτέρω υποβάθμιση του. Οι αναμενόμενες κλιματικές αλλαγές στη νότια Ευρώπη δημιουργού αυξημένες ανάγκες νερού για τα υπάρχοντα οικοσυστήματα. Οι προβλέψεις για τις μεταβολές χρήσης γης συγκλίνουν προς μεγαλύτερους ρυθμούς εγκατάλειψης γης. Οι απαιτήσεις αποκατάστασης φυσικών περιοχών πιθανώς στο μέλλον να αυξηθούν επειδή περισσότερες επιφάνειες προηγουμένων γεωργικών γαιών θα είναι διαθέσιμες, και η συχνότητα πυρκαγιών θα αυξηθεί λόγω της αυξανόμενης εγκατάλειψης γης και της αλλαγής κλίματος. Διάφορες τεχνικές αποκατάστασης έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές σε αντίξοες συνθήκες, και ιδιαιτέρα οι τεχνικές που σχετίζονται με την ποιοτική παραγωγή φυταριων στα φυτώρια και οι τεχνικές συλλογής νερού στον αγρό. Η εμπειρία αποκατάστασης πιλοτικών περιοχών στο παρελθόν 13

15 και το παρόν αποδεικνύουν πόσο σημαντικές είναι στην καταπολέμηση της ερημοποιησης. Εντούτοις, οι μεγάλες αβεβαιότητες παραμένουν ακόμα ως προς την έκταση των προβλέψεων των κλιματικών μεταβολών και των αλλαγών χρήσεων γης, και πώς τα οικοσυστήματα και η κοινωνία να αντιδράσουν. Οι στρατηγικές και οι τεχνικές αποκατάστασης πρέπει να δώσουν τις απαντήσεις σε αυτές τις αβεβαιότητες χρησιμοποιώντας τις προσαρμοστικές διαχειριστικές προσεγγίσεις, συνδέοντας τη διαχείριση φυσικών περιοχών με συστήματα παρακολούθησης, έρευνας και ενέργειες ανάπτυξης. in the Euro Mediterranean region. Deliverable D p ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΟΔΗΓΟΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Mansourian, S., Vallauri, D. & Dudley, N., eds Forest Restoration in Landscapes: Beyond Planting Trees, Springer, New york. Reynolds, J.F. et al Global desertification: building a science for dryland development. Science 316: Robichaud, P.R. et al Evaluating the effectiveness of post fire rehabilitation treatments. USDA Forest Service. General Technical Report RMRS GTR p. Rojo Serrano, L., et al Management plan to combat desertification in the Guadalentin river basin. In Mediterranean Desertification: A Mosaic of Processes and Responses. Edited by N.A. Geeson, C.J..Brandt & J.B. Thornes. John Wiley & Sons, Ltd.ISBN London. England, pp: Rojo Serrano, L., et al 1999 Planning tools for the Segura and Guadalentin basins. MEDALUS III final report, volume III, Target Areas Vallejo et al Proceedings of Workshop on Restoration actions to combat desertification in the Northern Mediterranean (D4). Vallejo, R. et al Common methodologies and tools for restoring burned areas. In EUFIRELAB: Euro Mediterranean wildland fire laboratory, a wall less laboratory for wildland fire sciences and technologies