ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ ΑΝΑΛΥΣΗΣ. που συνοδεύει το έγγραφο

Transcript

1 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Βρυξέλλες, SWD(2012) 408 final ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ ΑΝΑΛΥΣΗΣ που συνοδεύει το έγγραφο ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ Προς ένα πλαίσιο ποιότητας της πρακτικής άσκησης Δεύτερο στάδιο της διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους σε ευρωπαϊκό επίπεδο δυνάμει του άρθρου 154 ΣΛΕΕ {COM(2012) 728 final} {SWD(2012) 407 final} EL EL

2 ΕΓΓΡΑΦΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ ΑΝΑΛΥΣΗΣ που συνοδεύει το έγγραφο ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ, ΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ, ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΩΝ Προς ένα πλαίσιο ποιότητας της πρακτικής άσκησης Δεύτερο στάδιο της διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους σε ευρωπαϊκό επίπεδο δυνάμει του άρθρου 154 ΣΛΕΕ Το έγγραφο εργασίας των υπηρεσιών της Επιτροπής συνοψίζει την ανάλυση που συνοδεύει το δεύτερο στάδιο της διαβούλευσης με τους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους για δυνητική πρωτοβουλία της ΕΕ σχετικά με ένα πλαίσιο ποιότητας της πρακτικής άσκησης. Η διαβούλευση θα συγκεντρώσει τις απόψεις των ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων, δυνάμει των άρθρων της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) σχετικά με το περιεχόμενο μιας δυνητικής πρωτοβουλίας της ΕΕ για το θέμα αυτό. Έπεται της δημόσιας διαβούλευσης που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 19 Απριλίου και 11 Ιουλίου 2012 και του πρώτου σταδίου διαβούλευσης με τους κοινωνικούς εταίρους για την ενδεχόμενη κατεύθυνση μιας πρωτοβουλίας της ΕΕ που πραγματοποιήθηκε μεταξύ 11 Σεπτεμβρίου και 23 Οκτωβρίου ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ Σήμερα πάνω από πέντε εκατομμύρια νέοι ηλικίας κάτω των 25 ετών στην ΕΕ δεν μπορούν να βρουν εργασία: σε ορισμένα κράτη μέλη η ανεργία μεταξύ των νέων υπερβαίνει το 50%. Σ αυτό το πλαίσιο, η αύξηση της πρόσβασης των νέων στην αγορά εργασίας και η ενίσχυση της μετάβασης από την εκπαίδευση στην εργασία είναι προτεραιότητα για την ΕΕ. Η πρακτική άσκηση οριζόμενη ως περιορισμένου χρόνου εργασία ασκούμενη σε επιχείρηση, δημόσιο οργανισμό ή μη κερδοσκοπικό ίδρυμα από σπουδαστές ή νέους που έχουν πρόσφατα ολοκληρώσει τις σπουδές τους, με σκοπό να αποκτήσουν πολύτιμη επαγγελματική πείρα σε εργασιακό περιβάλλον, προτού αποκτήσουν κανονική εργασία - μπορεί να διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στο πλαίσιο αυτό. Η πρακτική άσκηση μπορεί να αποτελέσει το εφαλτήριο για πιο παραγωγική σταδιοδρομία, να βοηθήσει στη δημιουργία βιώσιμων θέσεων εργασίας, να μειώσει την ανεργία των νέων και, ενδεχομένως, να συμβάλει στην αύξηση του ποσοστού απασχόλησης κάτι που αποτελεί κορυφαίο στόχο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η πρακτική άσκηση σε αντίθεση με τη μαθητεία δεν καλύπτεται από εργασιακές συμβάσεις στα περισσότερα κράτη μέλη, γεγονός που σημαίνει ότι είναι σε μικρότερο βαθμό κανονιστικά ρυθμισμένη. EL 2 EL

3 Παρά το γεγονός ότι η πρακτική άσκηση έχει ορισμένα οφέλη όχι μόνο για τους ασκουμένους αλλά και για τους εργοδότες και την κοινωνία συνολικά, ορισμένα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα έχουν εκφράσει προβληματισμό για την αποτελεσματικότητα και την ποιότητα ορισμένων θέσεων πρακτικής άσκησης. Η πρακτική άσκηση στην ελεύθερη αγορά (όπου εκτός από τον ασκούμενο και τον οργανισμό υποδοχής δεν εμπλέκεται άλλο όργανο στον ορισμό, την οργάνωση, την παρακολούθηση, ή το περιεχόμενο της άσκησης και σε άλλους όρους αυτή είναι η περίπτωση κατ εξοχήν αλλά όχι μόνο των θέσεων πρακτικής άσκησης των πτυχιούχων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης), λόγω έλλειψης κανονιστικού πλαισίου στις περισσότερες χώρες, αποτελεί αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής. Το 2010 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα με το οποίο ζητούσε καλύτερες και ασφαλέστερες δυνατότητες πρακτικής άσκησης καθώς και την κατάρτιση ευρωπαϊκού χάρτη ποιότητας όπου θα καθορίζονται οι ελάχιστες προδιαγραφές για την πρακτική άσκηση, ώστε να εξασφαλιστεί η εκπαιδευτική τους αξία και να αποφευχθεί η εκμετάλλευση. Το 2011, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανέφερε, στην πρωτοβουλία της για την παροχή ευκαιριών στους νέους, ότι θα δρομολογήσει ένα πλαίσιο ποιότητας για την πρακτική άσκηση έως τα τέλη του Επιπλέον, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Ιουνίου 2012 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αντιμετωπιστεί η ανεργία των νέων, ιδίως μέσω των πρωτοβουλιών της Επιτροπής για εγγυήσεις για τους νέους και ποιοτικό πλαίσιο για περιόδους πρακτικής άσκησης». Τέλος, οι ευρωπαίοι κοινωνικοί εταίροι που εκπροσωπούν διάφορους κλάδους (BusinessEurope, UEAPME, CEEP, ETUC) συμφώνησαν να «προωθήσουν περισσότερες και καλύτερες συμβάσεις μαθητείας και πρακτικής άσκησης» και «να εξασφαλίσουν τις σωστές συνθήκες εργασίας για την προσέλκυση και υποστήριξη νέων εισερχομένων στην επιχείρηση», ως δράσεις-κλειδιά στο πλαίσιο της συμφωνίας-πλαίσιο που υπέγραψαν το 2010 για αγορές εργασίας χωρίς αποκλεισμούς. Προβλήματα ποιότητας Οι μελέτες και οι έρευνες δείχνουν ότι τα προβλήματα ποιότητας που έχουν σχέση με την πρακτική άσκηση συνδέονται ως επί το πλείστον με την απουσία μαθησιακού περιεχομένου, την ανεπαρκή αποζημίωση/αποδοχές ή την πλήρη έλλειψή τους και τις μη ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας. Ένα ακόμη πρόβλημα που έχει σε μεγάλο βαθμό σχέση με τα προηγούμενα είναι το μικρό ποσοστό κινητικότητας των ασκουμένων εντός της ΕΕ. Οι σημαντικότερες συνιστώσες της ποιότητας στη μελέτη για την πρακτική άσκηση 1 Μια ποιοτική πρακτική άσκηση κανονικά πρέπει να δώσει τη δυνατότητα στον ασκούμενο να αποκτήσει πρακτικές δεξιότητες προσανατολισμένες στις ανάγκες της αγοράς, οι οποίες θα συμπληρώνουν τη θεωρητική κατάρτισή του ώστε να ενισχυθεί η απασχολησιμότητα του ασκουμένου. Η ποιοτική πρακτική άσκηση θα πρέπει να βασίζεται σε συμφωνία του ασκουμένου με τον οργανισμό υποδοχής. Η συμφωνία πρακτικής άσκησης θα πρέπει να καλύπτει τα εξής στοιχεία: Στόχους, περιεχόμενο και παρακολούθηση: η πρακτική άσκηση πρέπει να δίνει τη δυνατότητα στον 1 Μελέτη για μια εμπεριστατωμένη επισκόπηση των διευθετήσεων για την πρακτική άσκηση στα κράτη μέλη της ΕΕ, Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2012), στο εξής «μελέτη για την πρακτική άσκηση». EL 3 EL

4 ασκούμενο να αποκτήσει πρακτικές δεξιότητες οι οποίες συμπληρώνουν τη θεωρητική του/της κατάρτιση. Με βάση τις κατευθυντήριες γραμμές το εκπαιδευτικό περιεχόμενο εξασφαλίζεται αν υπάρχει ατομικός επόπτης ή μέντορας στον οργανισμό υποδοχής για κάθε ασκούμενο. Διάρκεια: Οι θέσεις πρακτικής άσκησης στην ελεύθερη αγορά πρέπει, σε κανονικέ συνθήκες, να μην ξεπερνούν τους 6 μήνες. Η υποχρεωτική πρακτική άσκηση γιατρών, δικηγόρων, εκπαιδευτικών και παρόμοιων επαγγελμάτων εξαιρούνται, δεδομένου ότι αυτά τα επαγγέλματα είναι συνήθως κανονιστικά ρυθμισμένα. Αποδοχές/αποζημίωση: Αν το όφελος είναι αμοιβαίο για τον οργανισμό υποδοχής και τον ασκούμενο όσον αφορά τη μεταφορά γνώσεων, ενδέχεται να ενδείκνυται η μη αμειβόμενη πρακτική άσκηση. Για τον λόγο αυτό, στις κατευθυντήριες γραμμές για την ποιότητα πρέπει μόνο να προβλέπεται ότι η γραπτή συμφωνία για την πρακτική άσκηση σαφώς ορίζει την αποζημίωση και τις αποδοχές που προσφέρονται, αν βεβαίως προσφέρονται. Κοινωνική ασφάλιση: Τα θέματα της κοινωνικής ασφάλισης πρέπει να ορίζονται σαφώς μεταξύ ασκουμένου και εργοδότη. Σ αυτά περιλαμβάνεται η ασφάλιση ασθενείας και η ασφάλιση έναντι ατυχημάτων στον χώρο εργασίας. Ανεπαρκές μαθησιακό περιεχόμενο μπορεί να σημαίνει ότι ο οργανισμός υποδοχής δεν παρέχει επιμορφωτικές συνεδρίες για τους ασκουμένους/τις ασκούμενες στις οποίες να εξηγεί τις εργασίες του ή δεν εξασφαλίζει μέντορα. Αυτό είναι συχνότατο φαινόμενο στην περίπτωση που οι ασκούμενοι/-ες εκτελούν εργασίες χωρίς ενδιαφέρον. Μια δεύτερη πηγή προβληματισμού είναι η παντελής έλλειψη ή η ανεπαρκής αποζημίωση. Από την έρευνα του ΕΦΝ φαίνεται ότι μόνο το 25 % των ασκουμένων έχουν λάβει ικανοποιητική αμοιβή για να καλύψουν τα έξοδα διαβίωσης. Η έλλειψη αποζημίωσης εξηγεί τις ανησυχίες για την ίση πρόσβαση και εγείρει ζητήματα όπως ότι οι εργοδότες χρησιμοποιούν την πρακτική άσκηση ως μια μορφή μη αμειβόμενης απασχόλησης όπου οι «φθηνοί» ασκούμενοι χρησιμοποιούνται για την πλήρωση κενών θέσεων τακτικού προσωπικού και/ή θέσεων εργασίας στα πρώτα κλιμάκια. Ωστόσο, έχει σημασία να επισημανθεί ότι τα θέματα αποδοχών/αποζημίωσης πρέπει να εξετάζονται σε επίπεδο κράτους μέλους ή από τους κοινωνικούς εταίρους, διότι οι Συνθήκες της ΕΕ δεν παρέχουν τη νομική βάση για δράση της ΕΕ σχετικά με αυτό (βλέπε επίσης τμήμα 4 Νομική βάση και επικουρικότητα) Μια τρίτη πηγή προβληματισμού αφορά τις συνθήκες εργασίας πλην της αποζημίωσης, όπως πολύωρη εργασία, υποβαθμισμένες εργασιακές συνθήκες, έλλειψη κάλυψης για την υγεία ή επαγγελματικοί κίνδυνοι, έλλειψη σαφήνειας ως προς το ποιο είναι το εφαρμοστέο νομικό καθεστώς, πτυχές δίκαιης μεταχείρισης και άλλα. Τέλος, μια τέταρτη κατηγορία προβλημάτων, σχετική με την ολοκλήρωση της αγοράς εργασίας της ΕΕ είναι το χαμηλό ποσοστό κινητικότητας των ασκουμένων εντός της ΕΕ. Αυτό έχει σημαντικές αρνητικές συνέπειες για την ολοκλήρωση των αγορών εργασίας της ΕΕ και στερεί από τους νέους που ζουν σε χώρες με κακή προσφορά θέσεων πρακτικής άσκησης τη δυνατότητα να επωφεληθούν από καλύτερες ευκαιρίες στην εσωτερική αγορά της ΕΕ. EL 4 EL

5 2. ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ ΜΕ ΤΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝΑ ΜΕΡΗ Δημόσια διαβούλευση και διαβούλευση με τους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους Ελήφθησαν 250 απαντήσεις από τη δημόσια διαβούλευση. Συνδικαλιστικές οργανώσεις, όπως και ΜΚΟ, οργανώσεις νέων, εκπαιδευτικά ιδρύματα, οργανισμοί που ασχολούνται με τη διακρατική πρακτική άσκηση και τα περισσότερα άτομα που απάντησαν συμφώνησαν με την ανάλυση της Επιτροπής, τον ορισμό των βασικών συνιστωσών μιας ποιοτικής πρακτικής άσκησης, τον ορισμό του προβλήματος και τους στόχους υποστηρίζουν ενδεχόμενη πρωτοβουλία της Επιτροπής στον τομέα αυτόν (μερικοί ζητούν δεσμευτική νομική πράξη, άλλοι προτιμούν τις μη δεσμευτικές συστάσεις) οι οργανώσεις εργοδοτών, τα εμπορικά και βιομηχανικά επιμελητήρια ενώ αναγνωρίζουν τον θετικό ρόλο της πρακτικής άσκησης στη μετάβαση από το σχολείο στην εργασία και στην απόκτηση δεξιοτήτων υιοθέτησαν μια πιο σκεπτική στάση, εξέφρασαν ανησυχίες ως προς το αν οι αποδοχές και η κοινωνική προστασία είναι θέματα που πρέπει να καλύπτονται στο πλαίσιο αυτό και μάλιστα μερικοί αμφισβήτησαν την ανάγκη ανάληψης πρωτοβουλίας σε επίπεδο ΕΕ. Τόσο οι οργανώσεις εργοδοτών όσο και τα κράτη μέλη αναφέρθηκαν στην ανάγκη να παραμείνει το πλαίσιο επαρκώς ευέλικτο ώστε να μπορεί να ληφθεί υπόψη η ποικιλία των εθνικών συστημάτων και πρακτικών. Οι αντίθετοι με την πρωτοβουλία της ΕΕ υποστήριξαν ότι οι ελάχιστες απαιτήσεις για την πρακτική άσκηση δεν πρέπει να διαμορφωθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο, λόγω της μη αρμοδιότητας της ΕΕ, ιδίως σε θέματα αποδοχών. Διατυπώθηκαν επίσης ανησυχίες για το ότι τα συστήματα πρακτικής άσκησης μπορεί να επιβαρυνθούν με νομικές και διοικητικές διαδικασίες που θα μπορούσαν να αποθαρρύνουν τις εταιρείες από την πρόσληψη ασκουμένων και, κατά συνέπεια, να στερήσουν από τους νέους πολύτιμη εργασιακή εμπειρία. Διέφεραν επίσης και οι απόψεις για την ανάληψη πρωτοβουλίας, ιδίως όσον αφορά τη δυνατότητα να περιοριστεί το πεδίο εφαρμογής στην προσφορά πρακτικής άσκησης μόνο στην «ελεύθερη αγορά». Οι απαντήσεις στο πρώτο στάδιο της διαβούλευσης με τους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους επιβεβαίωσαν τις παραπάνω θέσεις χωρίς να προσθέσουν νέα στοιχεία. 3. ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑΣ Οι γενικοί στόχοι μιας πρωτοβουλίας στον τομέα αυτόν είναι: 1) H διευκόλυνση της μετάβασης από την εκπαίδευση στην εργασία. Η πρακτική άσκηση υψηλής ποιότητας συμβάλλει στην αύξηση της απασχολησιμότητας των νέων. H πρακτική άσκηση ως μορφή εισόδου στην αγορά εργασίας για τους αποφοίτους της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θα πρέπει να λειτουργεί ως εφαλτήριο για την κατάκτηση μιας θέσης εργασίας, να εξασφαλίζει ταχεία αύξηση της παραγωγικότητας των εργαζομένων και να βοηθά στη μείωση της επισφαλούς απασχόλησης. Ο στόχος, επομένως, θα πρέπει να είναι EL 5 EL

6 η αύξηση του αριθμού των ποιοτικών θέσεων πρακτικής άσκησης και η μείωση της έκτασης της προσφοράς χαμηλής ποιότητας και κατάχρησης. 2) H προώθηση της κινητικότητας, ώστε να ελαχιστοποιηθεί η αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας. Η μείωση της διαρθρωτικής ανεργίας, η προώθηση της γεωγραφικής κινητικότητας εκπαιδευόμενων και εργαζομένων εντός της ΕΕ θα πρέπει να επιταχυνθούν, λόγω της ύπαρξης διαπιστωμένης αναντιστοιχίας ζήτησης και προσφοράς δεξιοτήτων στην αγορά εργασίας. Η ανάπτυξη δυνατοτήτων διακρατικής πρακτικής άσκησης είναι βασικό εργαλείο για το θέμα αυτό. Υποψήφιοι ασκούμενοι που φιλοδοξούν να πραγματοποιήσουν κατάρτιση σε άλλο κράτος μέλος θα πρέπει να έχουν ένα σαφές έγγραφο αναφοράς για να επαληθεύσουν αν τηρούνται τα κριτήρια ποιότητας και να μην αποθαρρύνονται λόγω αβεβαιότητας για διοικητικές διατυπώσεις, νομικά προβλήματα ή συμβατικές υποχρεώσεις. Για να επιτευχθούν αυτοί οι γενικοί στόχοι, διατυπώνεται ο εξής ειδικός στόχος: να βελτιωθεί η ποιότητα της πρακτικής άσκησης στην ΕΕ. Οι επιχειρησιακοί στόχοι πρέπει να είναι οι εξής: 1) Να ενθαρρυνθούν οι οργανισμοί υποδοχής να προσφέρουν πρακτική άσκηση με ποιοτικό μαθησιακό περιεχόμενο, αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και η οποία να λειτουργεί ως καλό εφαλτήριο για την είσοδο στην αγορά. 2) Να αυξηθεί η διαφάνεια και η ποιότητα των πληροφοριών για θέσεις ασκουμένων. 4. ΝΟΜΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με το άρθρο 153 ΣΛΕΕ, η Ένωση θα υποστηρίξει και θα συμπληρώσει τις δραστηριότητες των κρατών μελών στον τομέα, μεταξύ άλλων, των εργασιακών συνθηκών, της κοινωνικής ασφάλισης και της κοινωνικής προστασίας των εργαζομένων, καθώς και την ενσωμάτωση των αποκλεισμένων από την αγορά εργασίας και την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού. Δυνάμει του άρθρου 153 παράγραφος 2 στοιχείο β) ΣΛΕΕ, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο μπορούν να θεσπίζουν οδηγίες στον τομέα της απασχόλησης και της κοινωνικής πολιτικής. Εναλλακτικά, σύμφωνα με το άρθρο 292 ΣΛΕΕ, το Συμβούλιο μπορεί να διατυπώνει συστάσεις βάσει πρότασης της Επιτροπής. Η νομοθεσία για την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία θεωρεί ότι οι ασκούμενοι/-ες και οι μαθητευόμενοι/-ες καλύπτονται από το πεδίο εφαρμογής των οδηγιών βάσει της οδηγίας-πλαισίου του 1989, η οποία έχει ως νομική βάση το άρθρο 153 ΣΛΕΕ. EL 6 EL

7 Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι οι διατάξεις του άρθρου 153 ΣΛΕΕ δεν εφαρμόζονται στις αμοιβές (άρθρο 153 παράγραφος 5 ΣΛΕΕ). Επομένως, τα προβλήματα που αφορούν τη χαμηλή αποζημίωση των ασκουμένων πρέπει να εξετάζονται σε άλλο επίπεδο, συγκεκριμένα από τα κράτη μέλη και τους κοινωνικούς εταίρους. Η κινητικότητα στην εκπαίδευση και κατάρτιση αποτελεί κεντρικό στόχο στην εκπαιδευτική πολιτική της ΕΕ και είναι αναπόσπαστο μέρος της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων που προβλέπεται από το άρθρο 45 ΣΛΕΕ μια θεμελιώδη ελευθερία που προστατεύεται από τη Συνθήκη. Επικουρικότητα Γενικά, η μεγάλη ποικιλία καταστάσεων στα κράτη μέλη, ή οι πολύ διαφορετικές κοινωνικές προτιμήσεις είναι επιχειρήματα υπέρ των αποκεντρωμένων λύσεων, διότι αυτές μπορούν να προσαρμόζονται στις εθνικές ή ακόμα και τοπικές ανάγκες και προτιμήσεις. Ωστόσο, στην περίπτωση της προσφοράς πρακτικής άσκησης, η διαφορά στους θεσμούς της αγοράς εργασίας δεν φαίνεται να έχει μεγάλο ρόλο, αφού η φύση των καταγγελιών και ο προβληματισμός που διατυπώνεται είναι πολύ παρόμοιος παντού και τα προβλήματα ποιότητας στην προσφορά πρακτικής άσκησης είναι συχνά ακόμη και στα κράτη μέλη όπου η κατάσταση της αγοράς εργασίας των νέων είναι ευνοϊκότερη. Επιπροσθέτως, μια λύση σε επίπεδο ΕΕ θα παρουσίαζε ορισμένα επιχειρησιακά πλεονεκτήματα. (1) Οι κατευθυντήριες γραμμές ποιότητας που έχουν μέχρι σήμερα υιοθετηθεί ή προταθεί μοιάζουν σε γενικές γραμμές πολύ, ανεξάρτητα από το ποιος οργανισμός τις έχει συντάξει. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει μεγάλη ανάγκη για προσαρμογή των προτύπων ποιότητας στις τοπικές συνθήκες. (2) Μια λύση σε επίπεδο ΕΕ θα είχε σαφή οφέλη για την ενδοενωσιακή κινητικότητα των ασκουμένων. Για τους νέους θα είναι ευκολότερο να αποδεχθούν μια θέση πρακτικής άσκησης σε μια άλλη χώρα, αν είχαν σαφή εικόνα από τυποποιημένους ή εναρμονισμένους κανόνες για το τι να περιμένουν στην άλλη χώρα. Μεγαλύτερη κινητικότητα των ασκουμένων θα συνέβαλε στην επίτευξη μιας πιο ολοκληρωμένης αγοράς εργασίας της ΕΕ με την καλύτερη αντιστοίχιση ζήτησης και προσφοράς και τη δημιουργία διατηρήσιμης απασχόλησης. (3) Η εμπειρία δείχνει ότι, λόγω προβλημάτων συντονισμού, ο ορισμός των διεθνώς αποδεκτών ποιοτικών προτύπων μπορεί να είναι ταχύτερος αν υπάρχει συντονισμός και υποστήριξη από υπερεθνικά όργανα. Η ΕΕ είναι η πλέον ενδεδειγμένη γι αυτό, καθώς φαίνεται να υπάρχουν ελάχιστες έως καθόλου εξελίξεις στον τομέα της ανάπτυξης διεθνών ποιοτικών προτύπων. Μέσω μιας τέτοιας πρωτοβουλίας, η ΕΕ θα μπορούσε να παρέχει συγκεκριμένη στήριξη στα κράτη μέλη, ώστε να υλοποιηθεί η κατευθυντήρια γραμμή 8 για την απασχόληση στο πλαίσιο της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Η παροχή επιχειρησιακών κατευθύνσεων στα κράτη μέλη, οι οποίες μπορούν να υλοποιηθούν σε εθνικό επίπεδο φαίνεται να είναι χρήσιμες, ακόμα EL 7 EL

8 περισσότερο επειδή υπάρχει οξεία κρίση και έχει σημειωθεί καθυστέρηση στην επίλυση των προβλημάτων στον τομέα της πρακτικής άσκησης. Η δράση αυτή είναι, επίσης, πλήρως σε ευθυγράμμιση με το πνεύμα του ευρωπαϊκού εξαμήνου. Παρά τις συχνές επικλήσεις για προώθηση πρακτικής άσκησης υψηλής ποιότητας, η δράση από τα κράτη μέλη είναι αποσπασματική και το κανονιστικό πλαίσιο παραμένει, γενικά, κατακερματισμένο και ατελέσφορο. Η παραδοσιακή ευρωπαϊκή στρατηγική προσέγγιση για την απασχόληση θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να ωθήσει τα κράτη μέλη στη μεταρρύθμιση των συστημάτων πρακτικής άσκησης, αλλά θα οδηγούσε σε μεγαλύτερη διαφοροποίηση του απορρέοντος πλαισίου σε σχέση με μέσα όπως είναι οι συστάσεις ή η νομοθεσία που διέπει το περιεχόμενο των συστημάτων πρακτικής άσκησης. Αυτό δεν θα ήταν η βέλτιστη λύση, ιδίως όσον αφορά την ανάγκη να καμφθούν τα εμπόδια στην κινητικότητα των ασκουμένων. Τέλος, μια λύση σε επίπεδο ΕΕ φαίνεται να είναι προαπαιτούμενο για την επέκταση του EURES στις μαθητείες και στην πρακτική άσκηση, όπως έχει ζητήσει το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Αυτό χρειάζεται για να προληφθεί το ενδεχόμενο να δοθεί βοήθεια μέσω των υπηρεσιών EURES σε θέσεις πρακτικής άσκησης χαμηλής ποιότητας που δεν βοηθούν στην ομαλή μετάβαση από την εκπαίδευση στον κόσμο της εργασίας. 5. ΔΥΝΗΤΙΚΕΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΕ Όσον αφορά την αυτονομία των κοινωνικών εταίρων, δεν έχει απορριφθεί, στο στάδιο αυτό, καμία πιθανή δράση/επιλογή, ούτε η εξέταση των θεμάτων έχει περιοριστεί σε συγκεκριμένα είδη πρακτικής άσκησης. Μπορούν να αναληφθούν πρωτοβουλίες, ανάλογα με τα είδη της πρακτική άσκησης, σε διαφορετικά επίπεδα, που εμπλέκουν διαφορετικούς συντελεστές και διαφορετικά μέσα. Για παράδειγμα, η ΕΕ θα μπορούσε: να βελτιώσει τη διαφάνεια του κανονιστικού πλαισίου για την πρακτική άσκηση μέσω πιο προσβάσιμων πληροφοριών, να ενθαρρύνει την εθελοντική ανάληψη πρωτοβουλιών από τους συντελεστές (οργανισμούς υποδοχής, κοινωνικούς εταίρους κ.λπ), ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα της πρακτικής άσκησης, για παράδειγμα με την καθιέρωση «σήματος ποιότητας», να δρομολογήσει ενέργειες, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την απασχόληση, ώστε να ενθαρρυνθούν τα κράτη μέλη να βελτιώσουν την ποιότητα της πρακτικής άσκησης, να εισηγηθούν μη δεσμευτικά μέσα (συστάσεις ή κατευθυντήριες γραμμές) ή να εισηγηθούν δεσμευτική νομοθεσία. Πεδίο εφαρμογής και μέτρα EL 8 EL

9 Η αποτυχία της αγοράς στον τομέα της επίτευξης ποιότητας μπορεί, γενικά, να αντιμετωπιστεί με δύο τρόπους, είτε με ενίσχυση της ποιότητας και της διάθεσης πληροφοριών για την αγορά, είτε με την επιβολή προτύπων ποιότητας. Είτε η μία είτε η άλλη προσέγγιση ενισχύουν την αποτελεσματικότητα της πρακτικής άσκησης, αφού εξασφαλίζεται καλή μετάβαση από την εκπαίδευση στην εργασία. Στη συνέχεια διερευνώνται ορισμένα μέτρα που βασίζονται στην πρώτη ή τη δεύτερη προσέγγιση. Η προσφορά πρακτικής άσκησης στην ελεύθερη αγορά είναι εμφανές ότι προσφέρεται για ανάληψη πρωτοβουλιών, αλλά υπάρχουν και εναλλακτικές οδοί: το πεδίο εφαρμογής των μέτρων θα μπορούσε να περιοριστεί κατά τρόπο ώστε να εφαρμόζεται μόνο σε θέσεις πρακτικής άσκησης, ή σε θέσεις πρακτικής άσκησης με διάρκεια άνω των τριών μηνών. Οι κοινωνικοί εταίροι ενδέχεται να επιθυμούν να εξεταστεί ένα ή περισσότερα από τα κατωτέρω μέτρα, που απαιτούν διαφορετικά επίπεδα δέσμευσης από τα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά θα μπορούσαν να συνδυαστούν μεταξύ τους. Η ανάλυση του αντικτύπου είναι ενδεικτική στο στάδιο αυτό και θα τύχει μεγαλύτερης επεξεργασίας μελλοντικά. i) Καμία πρωτοβουλία σε επίπεδο ΕΕ (βασικό σενάριο) Περιγραφή: Η Επιτροπή θα συνεχίσει να επιδιώξει τον στόχο της βελτίωσης της κινητικότητας και της μετάβασης στην αγορά εργασίας για τους νέους χωρίς ειδικό μέσο/εργαλείο που να εστιάζεται στην πρακτική άσκηση. Η μελέτη για την πρακτική άσκηση παρέχει μια πρώτη επισκόπηση των ρυθμίσεων για την πρακτική άσκηση στα κράτη μέλη και θέτει τις βάσεις για περισσότερη διαφάνεια των ρυθμίσεων αυτών. Συζήτηση: Ενώ είναι δυνατό να υπάρξουν περαιτέρω εθνικές πρωτοβουλίες για την ενίσχυση της ποιότητας της πρακτικής άσκησης, το συνολικό ποσοστό των προσφερόμενων θέσεων εργασίας χαμηλής ποιότητας ενδέχεται εύκολα να αυξηθεί: η κρίση μπορεί να ωθήσει τις επιχειρήσεις στην αναστολή νέων προσλήψεων, που είναι και ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους προσφέρεται πρακτική άσκηση υψηλής ποιότητας, και οι νεοεισερχόμενοι στην αγορά εργασίας ενδέχεται να αναθεωρήσουν προς τα κάτω τις προσδοκίες τους. ii) Δημιουργία ενημερωτικού δικτυακού τόπου Περιγραφή: Η δημιουργία ενός δικτυακού τόπου όπου θα παρέχεται πανοραμική εικόνα της προσφοράς πρακτικής άσκησης (θα περιέχει τακτικά πληροφορίες για τους όρους της πρακτικής άσκησης και το νομικό πλαίσιο σε κάθε κράτος μέλος) θα αποτελέσει μη κανονιστική προσέγγιση για την αύξηση των διαθέσιμων γενικών πληροφοριών σχετικά με την πρακτική άσκηση. Μια τολμηρότερη πρόταση: ο δικτυακός τόπος θα μπορούσε να δίνει τη δυνατότητα στους/στις ασκούμενους/-ες να τον τροφοδοτούν με τις δικές τους εμπειρίες από τον οργανισμό υποδοχής και, κατ αυτόν τον τρόπο, να μεταβάλουν τη φύση των πληροφοριών από καθαρά γενικές σε ειδικές. EL 9 EL

10 Συζήτηση: Ένας σωστά σχεδιασμένος, εύχρηστος δικτυακός τόπος θα δώσει εύκολα πρόσβαση στην πληροφόρηση για την εθνική νομοθεσία που διέπει την πρακτική άσκηση και για τη διαθεσιμότητα των διαφόρων ειδών πρακτικής άσκησης στα κράτη μέλη. Αυτό αναμένεται να μειώσει το κόστος αναζήτησης για τους/τις ασκουμένους(-ες, να βελτιώσει την αντιστοίχιση προσφοράς και ζήτησης και να έχει, επίσης, θετικό αντίκτυπο στην αύξηση των υποψηφίων για διακρατική πρακτική άσκηση. Με την επιλογή αυτή δεν υπάρχει κόστος συμμόρφωσης για τα κράτη μέλη ούτε για τους οργανισμούς υποδοχής, αλλά υπάρχουν δημοσιονομικές επιπτώσεις για τον οργανισμό που διαχειρίζεται τον δικτυακό τόπο. Με την επιλογή αυτή επιλύεται μερικώς το πρόβλημα της έλλειψης πληροφόρησης, δηλαδή η έλλειψη γενικών πληροφοριών για τα πρότυπα, αλλά δεν παρέχονται πληροφορίες για την ποιότητα των συγκεκριμένων θέσεων πρακτικής άσκησης που προσφέρονται. Συνεπώς, αν και θετικός, ο αντίκτυπος αυτής της επιλογής για την ποιότητα της πρακτικής άσκησης είναι μέτριος. Αντίθετα, αν δινόταν η δυνατότητα στους/στις ασκουμένους/-ες να αξιολογήσουν ή να βαθμολογήσουν την εμπειρία τους από την πρακτική άσκηση, οι οργανισμοί υποδοχής θα είχαν ένα ισχυρό κίνητρο για να βελτιώσουν την ποιότητα της πρακτικής άσκησης που προσφέρουν, διότι η φήμη τους θα μεγάλωνε χάρη στην προσφορά ποιοτικών θέσεων πρακτικής άσκησης. iii) Σήμα ποιότητας για την πρακτική άσκηση Περιγραφή: Θα μπορούσε να συμφωνηθεί ένα σύνολο ποιοτικών αρχών για την πρακτική άσκηση σε συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους, στο πλαίσιο του οποίου θα διευκρινίζονται ελάχιστες ποιοτικές κατευθυντήριες γραμμές για τη μορφή και το μαθησιακό περιεχόμενο της πρακτικής άσκησης (βλέπε τις συνιστώσες της ποιότητας που εντοπίστηκαν στη μελέτη για την πρακτική άσκηση). Εταιρείες, εκπαιδευτικά ιδρύματα, υπηρεσίες απασχόλησης και/ή άλλοι σχετικοί συντελεστές θα μπορούσαν να δεσμευτούν εθελοντικά για την τήρηση των κατευθυντήριων γραμμών για τους/τις ασκουμένους/-ες και, σε αντάλλαγμα, να διαφημίζονται ως οργανισμός δίκαιης μεταχείρισης για τους/τις ασκουμένους/-ες. Το σήμα ποιότητας για την πρακτική άσκηση θα μπορούσε, επίσης, να περιλαμβάνει δέσμευση από τον οργανισμό υποδοχής για τη χορήγηση αποδοχών και την κάλυψη κοινωνικής ασφάλισης. Επιπλέον, θα μπορούσε να δίνεται εξειδικευμένο σήμα ποιότητας για ορισμένους τομείς. Για την επίτευξη ελάχιστου κόστους συμμόρφωσης, το σήμα ποιότητας θα μπορούσε να δίνεται σε όλους τους οργανισμούς που επιθυμούν να δεσμευτούν χωρίς προηγούμενη επιθεώρηση ή έλεγχο. Ύστερα από έναν αριθμό τεκμηριωμένων καταγγελιών, το σήμα θα μπορεί να ανακαλείται. Αυτή η ήπια ρύθμιση θα δώσει τη δυνατότητα εύκολης διαχείρισης του σήματος από τις ενδιαφερόμενες εταιρείες ή από ένα μικρό, εξωτερικό γραφείο. Συζήτηση: Η λύση αυτή μπορεί να ενθαρρύνει και να καθοδηγήσει τους οργανισμούς υποδοχής αφού θα τους παρέχει ένα σημείο αναφοράς για την ποιότητα και το γεγονός ότι δεν είναι υποχρεωτική η συμμετοχή τους καθιστά τη λύση αποδεκτή. Μερικώς επιτυγχάνεται EL 10 EL

11 θετικό κίνητρο, δεδομένου ότι ένα από τα κίνητρα για την προσφορά πρακτικής άσκησης από τους οργανισμούς είναι η βελτίωση της φήμης τους, και σ αυτό θα μπορούσε να συντελέσει η απόκτηση σήματος ποιότητας. Η λύση αυτή θα μπορούσε ενδεχομένως να τονώσει και τη διακρατική πρακτική άσκηση. Η εθελοντική φύση της δέσμευσης φαίνεται να εγγυάται ότι το κόστος της συμμόρφωσης θα είναι ανεκτό για τις επιχειρήσεις. Ωστόσο, υπάρχει ο κίνδυνος να ζητήσουν το σήμα μόνο λίγοι οργανισμοί, ιδίως στην παρούσα φάση που η ζήτηση για θέσεις πρακτικής άσκησης είναι μεγαλύτερη της προφοράς. Επιπλέον, πολλοί από τους υποψήφιους για την απόκτηση του σήματος είναι αυτοί που ήδη προσφέρουν θέσεις πρακτικής άσκησης υψηλής ποιότητας. iv) Ευρωπαϊκό πλαίσιο ποιότητας για την πρακτική άσκηση Περιγραφή: Το μέτρο αυτό συνίσταται σε μια συμφωνία των κοινωνικών εταίρων ή σε πρόταση της Επιτροπής για τις συνιστώσες της ποιότητας, που θα μεταφερθεί από τα κράτη μέλη στην εθνική πρακτική και/ή την εθνική έννομη τάξη. Το πλαίσιο ποιότητας μπορεί να περιλαμβάνει τις παραμέτρους που απαριθμούνται στη μελέτη για την πρακτική άσκηση, να παρέχει ενδείξεις στους/τις ασκουμένους/-ες για τους στόχους, το περιεχόμενο και την παρακολούθηση τη διάρκεια την αποζημίωση και την κοινωνικοασφαλιστική κάλυψη. Συζήτηση: Η ισχύς της προσέγγισης αυτής έγκειται στο ότι θα είναι το ίδιο πλαίσιο ποιότητας για όλα τα κράτη μέλη που θα εγκρίνουν το πλαίσιο. Η επιλογή αυτή θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον αρνητικό αντίκτυπο από την ποικιλία των κανονισμών για την ανάπτυξη της διεθνούς κινητικότητας. Οι παράμετροι που εντοπίστηκαν στη μελέτη θα μπορούσαν να συμπληρωθούν με επιβολή ορίου στις διαδοχικές περιόδους πρακτικής άσκησης και/ή με απαίτηση για την καταχώριση των περιόδων πρακτικής άσκησης σε μητρώο. Παρόμοια μέτρα έχουν εγκριθεί σε ορισμένα κράτη μέλη. Η επιβολή ορίου σε επαναλαμβανόμενες περιόδους πρακτικής άσκησης από το ίδιο πρόσωπο στον ίδιο οργανισμό ή -κάτι ακόμη τολμηρότερο- η εισαγωγή υποχρέωσης για τον οργανισμό υποδοχής να προσλαμβάνει, μεσοπρόθεσμα, συγκεκριμένο (περιορισμένο) αριθμό από τους/τις ασκουμένους/-ες που έχει απασχολήσει, θα ήταν μια απάντηση στο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν οι νέοι που πρέπει να πραγματοποιήσουν πολλές περιόδους πρακτικής άσκησης προτού βρουν τακτική απασχόληση. Παρόμοια πλαίσια υπάρχουν ήδη στην ΕΕ (π.χ. ο κώδικας βέλτιστων πρακτικών στο ΗΒ για την ποιοτική πρακτική άσκηση). Συνολικά, θα μπορούσε να αναμένεται εύλογη βελτίωση της ποιότητας και της διαφάνειας της πρακτικής άσκησης μεσοπρόθεσμα από ένα πλαίσιο ποιότητας που θα θεσπιζόταν σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Ο περιορισμός στις διαδοχικές περιόδους πρακτικής άσκησης θα μπορούσε να αποτρέψει τον κίνδυνο υποκατάστασης. Επιπλέον, η υποχρεωτική καταχώριση των περιόδων πρακτικής άσκησης θα επέτρεπε καλύτερα στατιστικά στοιχεία για την πρακτική άσκηση και θα είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση της αποτελεσματικής επιβολής των δικαιωμάτων. Όσον αφορά τον αντίκτυπο στον αριθμό των προσφερόμενων θέσεων πρακτικής άσκησης, η επιλογή αυτή θα μπορούσε να έχει το αρνητικό ενδεχόμενο να EL 11 EL

12 αποθαρρύνονται ορισμένοι εργοδότες από την προσφορά θέσεων πρακτικής άσκησης, κυρίως επειδή συνειδητοποιούν ότι οι θέσεις πρακτικής άσκησης που προσφέρουν δεν είναι καλής ποιότητας. Ενώ το μεγαλύτερο μέρος του κόστους αυτής της επιλογής θα επιβάρυνε τους οργανισμούς υποδοχής, το κόστος συμμόρφωσης θα αφορούσε κυρίως την εξασφάλιση σωστού μαθησιακού περιεχομένου. Οι οργανισμοί υποδοχής που ήδη παρέχουν μαθησιακό περιεχόμενο θα χρειαστεί απλώς να το περιβάλλουν με κάποια τυπικά στοιχεία, απαριθμώντας τους μαθησιακούς στόχους και δίνοντας κάποια ακόμη βασικά χαρακτηριστικά της πρακτικής άσκησης εγγράφως. Συνεπώς, η μείωση των προσφερόμενων θέσεων πρακτικής άσκησης μπορεί να είναι σημαντικά περιορισμένη, αν παρουσιαστεί ως διαχειρίσιμος ο πρόσθετος φόρτος εργασίας για τις συμμορφούμενες επιχειρήσεις. Παραμένει, ωστόσο, αναπάντητο το ερώτημα για την αποτελεσματικότητα του αντικτύπου στις κακής ποιότητας θέσεις πρακτικής άσκησης, διότι οι κανονιστικές λύσεις μπορεί να λειτουργούν λιγότερο αποτελεσματικά στα κράτη μέλη με ασθενέστερους μηχανισμούς επιβολής. Όσον αφορά την αναλογικότητα, το πλαίσιο ποιότητας για τις θέσεις πρακτικής άσκησης μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη των επιδιωκόμενων στόχων, ενώ η δράση σε επίπεδο ΕΕ δεν είναι δυσανάλογη με τον επιδιωκόμενο σκοπό. 6. ΤΕΛΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ Μπορεί να γίνει συνδυασμός των επιλογών και των υποκατηγοριών τους, που παρουσιάστηκαν παραπάνω. Στον ακόλουθο πίνακα συνοψίζονται οι κατευθύνσεις για δράση στην ΕΕ που παρουσιάζονται παραπάνω, με τον αντίκτυπό τους και το κόστος συμμόρφωσης. Επιλογή Εθελοντική (Eθ.)/μη δεσμευτική πράξη (Μ )/κανονι στική λύση υνητικός αντίκτυπος για την ποιότητα της πρακτικής άσκησης Αντίκτυπος στη ζήτηση για θέσεις πρακτικής άσκησης (Ε εγχώριες Κ διακρατικές) Αντίκτυπος για το κόστος συμμόρφωσης για τις επιχειρήσεις= αντίκτυπος για την προσφορά θέσεων πρακτικής άσκησης Αντίκτυπος για το κόστος συμμόρφωσ ης για τις ΜΜΕ Ευέλικτη λύση Ενημερωτικός δικτυακός τόπος για τους/τις ασκουμένους/- ες άνευ αντικειμένο υ 0 Ε: 0 Κ: Ναι Σήμα ποιότητας. Εθ./Μ 0/+ Ε: + Κ: Αρκετά EL 12 EL

13 Σήμα ποιότητας+απ οδοχές Πλαίσιο ποιότητας για την πρακτική άσκηση. Πλαίσιο ποιότητας για διακρατική, μεγαλύτερης διάρκειας πρακτική άσκηση Εθ./Μ 0/+ Ε: + Κ: ++/ Ε: ++ Κ: ++/+++ +/++ D: ++ Κ: ++/+++ 0/(-) 0(-) Αρκετά 0/(-) -/-- Όχι 0/(-) -/-- Όχι Επεξηγήσεις: 0 : μηδενικός ή αμελητέος αντίκτυπος (+) / (-) : ελαφρά θετικός (αρνητικός) αλλά αβέβαιος αντίκτυπος + / -: δυνητικός θετικός/ αρνητικός αντίκτυπος ++ / -- : μάλλον θετικός/ αρνητικός αντίκτυπος +++/--- : πολύ πιθανός θετικός/ αρνητικός αντίκτυπος EL 13 EL