Γεωπολιτική - Γεωστρατηγική Διάσταση των Καταστροφών. Μελέτη της Περίπτωσης του Τυφώνα «Κατρίνα» (ΗΠΑ, 2005)

Transcript

1 Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Γεωπολιτική - Γεωστρατηγική Διάσταση των Καταστροφών. Μελέτη της Περίπτωσης του Τυφώνα «Κατρίνα» (ΗΠΑ, 2005) Geopolitical-Geostrategic Dimension Of Disasters. A Study Of The Case Of Hurricane Katrina (USA, 2005) ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ / SOTIRIOS PAPADIMITROPOULOS Α.Μ. / R.N. : Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Οκτώβριος 2017 Athens, October 2017

2 Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Γεωπολιτική - Γεωστρατηγική Διάσταση των Καταστροφών. Μελέτη της Περίπτωσης του Τυφώνα «Κατρίνα» (ΗΠΑ, 2005) Geopolitical-Geostrategic Dimension Of Disasters. A Study Of The Case Of Hurricane Katrina (USA, 2005) ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ / SOTIRIOS PAPADIMITROPOULOS Α.Μ. / R.N. : Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Δρ. Ε. Λέκκας, Καθηγ. ΕΚΠΑ Εξειδικευμένη Επιστημονική Καθοδήγηση: Δ. Ρούκας Ψυχίατρος - Ψυχοθεραπευτής Δρ. Σ. Λόζιος, Επικ. Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Ν. Βούλγαρης, Καθηγ. ΕΚΠΑ Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Οκτώβριος 2017 Athens, October 2017

3 Περιεχόμενα Περιεχόμενα... ii Περίληψη... iii Abstract... iv Ευχαριστίες... v Κατάλογος Πινάκων... vi Κατάλογος Εικόνων... vii Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή... 1 Κεφάλαιο 2. Τύποι Καταστροφών Ορισμός της έννοιας της Καταστροφής Κατηγορίες καταστροφών Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τον τρόπο εκδήλωσης Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τις συνέπειες Λοιπές κατηγοριοποιήσεις... 9 Κεφάλαιο 3. Η Γεωπολιτική θεωρία Η Γερμανική Σχολή της Γεωπολιτικής Η Αγγλοσαξωνική Γεωπολιτική Σχολή Η Γαλλική Σχολή Κριτική Σχολή Γεωπολιτική και Γεωστρατηγική Κεφάλαιο 4. Μέθοδοι Ανάλυσης - Γεωπολιτική Ανάλυση Γενική Μέθοδος Ανάλυσης Γεωπολιτική Ανάλυση Οι προτάσεις του Hartshorne και του Cohen H μέθοδος του Thual και η πρόταση του Μάζη Κεφάλαιο 5. Μελέτη περίπτωσης - Ο τυφώνας Κατρίνα Το συμβάν Οικονομική επίδραση Κοινωνική επίδραση Πολιτική επίδραση Ασφάλεια Κεφάλαιο 6. Συμπεράσματα Κεφάλαιο 7. Επίλογος Βιβλιογραφία ii

4 Περίληψη Η μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία με θέμα: «Γεωπολιτική-γεωστρατηγική διάσταση των καταστροφών. Μελέτη της περίπτωσης του τυφώνα «Κατρίνα» (ΗΠΑ, 2005)», έγινε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών «Στρατηγικές Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων» του τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του ΕΚΠΑ. Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας είναι να διερευνηθεί εάν οι καταστροφές και ειδικότερα οι φυσικές καταστροφές, αποτελούν γεωπολιτικό παράγοντα ικανό να διαδραματίσει ρόλο στην πολιτική και στρατηγική ενός έθνους. Ως αντικείμενο μελέτης επιλέχθηκε η περίπτωση του Τυφώνα «Κατρίνα», ο οποίος έπληξε τις νοτιοανατολικές ακτές των ΗΠΑ τον Αύγουστο του Η περίπτωση αυτή επιλέχθηκε ως χαρακτηριστική, καθώς ενέπλεξε ένα ισχυρό και καλά προετοιμασμένο κράτος, με την εκδήλωση ενός φυσικού φαινομένου για το οποίο υπήρχε θεωρητικά ικανοποιητική ετοιμότητα αντιμετώπισης. Ο βασικός στόχος αυτής της ανάλυσης είναι να διαπιστώσουμε αν η επίδραση αυτού του συμβάντος είχε καταρχήν ληφθεί υπόψη και εάν στη συνέχεια διαμόρφωσε και μετέβαλλε την γεωπολιτική κατάσταση στην περιοχή, ως κύριος παράγοντας. Επιπλέον, ζητούμενο είναι αν αυτή η διαφοροποίηση, εφόσον υπήρξε, μετέβαλλε την στρατηγική της χώρας, προκειμένου να αντιμετωπίσει και να μετριάσει τις όποιες συνέπειες. Με αυτά τα δεδομένα επιχειρείται να διαφανεί η ανάγκη εξέτασης παρόμοιων φαινομένων, υπό το πρίσμα της γεωπολιτικής ανάλυσης. Προκειμένου να καλυφθούν οι σκοποί της εργασίας παρουσιάζονται οι βασικές έννοιες των φυσικών καταστροφών και της επιστήμης της Γεωπολιτικής ανάλυσης, παράλληλα με μια σύντομη αναδρομή στην εξέλιξη της εν λόγω επιστήμης. Επιπλέον εξετάζονται τα στοιχεία που διαμορφώθηκαν μετά την εκδήλωση του τυφώνα Κατρίνα, στους τομείς της οικονομίας, της πολιτικής, της κοινωνίας και της ασφάλειας οι οποίοι αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της Γεωπολιτικής ανάλυσης. Λέξεις κλειδιά: Καταστροφές, Φυσικές Καταστροφές, Γεωπολιτική, Γεωπολιτική Ανάλυση, Γεωστρατηγική, Τυφώνας Κατρίνα iii

5 Abstract This postgraduate dissertation on "Geopolitical-geostrategic dimension of disasters. A study of the case of Hurricane Katrina (USA, 2005) " was conducted within the framework of the Postgraduate Program of Strategies for Disaster and Crisis Management Strategies of the Faculty of Geology and Geoenvironment of the University of Athens. The purpose of this diploma thesis is to investigate whether natural disasters are a geopolitical factor capable of playing a role in a nation's policy and strategy. The case of Hurricane Katrina, which hit the southeastern US coasts in August 2005, was selected as the subject of study. This case was chosen as a feature of a strong and wellprepared state, with the occurrence of a natural phenomenon for which it was theoretically Satisfactory preparedness. The main objective of this analysis is to determine whether the effect of this event has shaped and changed the geopolitical situation in the region as a major factor. What's more, it is a question of whether this diversification, if any, has changed the country's strategy to address and mitigate any consequences. With this data, it is attempted to see the need to examine such phenomena in the light of geopolitical analysis. We have to mention that the lack of a sufficient data base on events that have similar characteristics has played an important role in choosing the way of analysis among the existing ones. In order to meet the goals of the work, the basic concepts of natural disasters and the science of geopolitical analysis are presented. Additionally, the evidence that has emerged since the Hurricane Katrina, in the areas of economy, politics, society and security, which are the main pillars of geopolitical analysis, is presented, but also the PEST analysis of organizations in general. Keywords: Natural Disasters, Geopolitics, Geopolitical Analysis, Geostrategy, Katrina Typhoon iv

6 Ευχαριστίες Αποφοιτώντας από το Μεταπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών «Στρατηγικές Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων» του τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του ΕΚΠΑ θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους διδάσκοντες του τμήματος για τις πολύτιμες γνώσεις που μας προσέφεραν καθ όλη τη διάρκεια των σπουδών. Το υψηλό και ποιοτικό επίπεδο και περιεχόμενο αυτών των γνώσεων αυτών σε συνδυασμό με την εμπειρίες των φοιτητών θα αποτελέσει την βάση για την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση τους, αλλά και την μελλοντική συνεργασία μεταξύ όλων των εμπλεκομένων με το αντικείμενο, φορέων. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ψυχίατρο- Ψυχοθεραπευτή κ. Ρούκα Δημήτριο, συνεργάτη του Μεταπτυχιακού προγράμματος Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων για την υπόδειξη του θέματος, τη συμπαράσταση, την καθοδήγηση και τις πολύτιμες επιστημονικές του υποδείξεις. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω ιδιαίτερα την σύζυγο μου Διονυσία Μάρκου για την πολύτιμη υποστήριξή και την συμπαράσταση της σε όλη την διάρκεια των σπουδών μου και τα παιδιά μου Φώτη και Παναγιώτη για την ανοχή και την υπομονή τους καθώς τους στέρησα πολύτιμο ποιοτικό χρόνο σε αυτή την ηλικία που διανύουν. v

7 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 2.1. Κατηγοριοποίηση των καταστροφών κατά EMDAT... 7 Πίνακας 2.1. Κατανομή των γεγονότων σύμφωνα με την ομάδα καταστροφών την χρονική περίοδο Πίνακας 5.1. Ποσοστά πληθυσμού της Ν. Ορλεάνης κάτω από το όριο της φτώχιας το 2004 σε σχέση με το φύλλο και την φυλή Πίνακας 5.2. Ηλικιακή διαστρωμάτωση θυμάτων τυφώνα Κατρίνα Πίνακας 5.3. Πρόβλεψη κινδύνων που αφορούσαν παιδιά που επλήγησαν από τον τυφώνα Κατρίνα vi

8 Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 2.1. Κατανομή των γεγονότων σύμφωνα με την ομάδα καταστροφών την χρονική περίοδο Εικόνα 3.1. Οι ζώνες κυριαρχίας του Haushofer Εικόνα 3.2. Οι ζώνες του Mackinder Εικόνα 5.1. Πηγές πετρελαϊκής μόλυνσης στη περιοχή της Ν. Ορλεάνης Εικόνα 5.2. Ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης Η.Π.Α. ετών Εικόνα 5.3. Εικόνα 5.4. Ρυθμός δημιουργίας νέων εταιριών στην Νέα Ορλεάνη πριν και μετά τον τυφώνα Κατρίνα Πορεία των τεσσάρων βασικών οικονομικών δεικτών των Η.Π.Α. πριν και μετά τον τυφώνα Κατρίνα Εικόνα 5.5. Ακαθάριστο κατά εθνικό προϊόν Η.Π.Α. περιόδου λαμβάνοντας υπόψη τους τυφώνες Κατρίνα και Ρίτα και πρόβλεψη αν δεν είχαν εμφανιστεί Εικόνα 5.6. Εικόνα 5.7. Ποσοστά πληθυσμού της Ν. Ορλεάνης κάτω από το όριο της φτώχιας το Έκταση των ζημιών από πλημμύρες του τυφώνα Κατρίνα και φυλετική σύνθεση των εκτάσεων σύμφωνα με την απογραφή στη Νέα Ορλεάνη. 36 vii

9 Κεφάλαιο 1. Εισαγωγή Οι φυσικές καταστροφές είναι μία παράμετρος της ανθρώπινης ζωής ή για την ακρίβεια είναι συνυφασμένες με αυτή, καθώς στην περίπτωση που δεν επηρεάζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα εκλαμβάνονται και είναι στην ουσία φυσικές δραστηριότητες. Από τις απαρχές της ιστορίας υπάρχουν καταγραφές φυσικών καταστροφών οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις λόγω των επιπτώσεών τους και της αδυναμίας του ανθρώπου να τις ερμηνεύσει, αποδίδονταν σε αυτά τα φαινόμενα μεταφυσικά χαρακτηριστικά 1. Σε αντίθεση με τις ανθρωπογενείς καταστροφές, με χαρακτηριστική την περίπτωση των πολεμικών συρράξεων, οι φυσικές καταστροφές στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, εξετάζονταν μόνο ως προς τις κοινωνικές και τις οικονομικές συνέπειές τους. Σε ελάχιστες περιπτώσεις όπως το τσουνάμι που κατέστρεψε τον μινωικό και κυκλαδίτικο πολιτισμό, ή το λοιμό στην Αθήνα το 430 π.χ. που άλλαξε σε σημαντικό βαθμό την ροή του Πελοποννησιακού πολέμου, μια φυσική καταστροφή επηρεάζει ριζικά την ιστορία και επιδρά ως γεωπολιτικός παράγοντας, τουλάχιστον στην αντίληψη των περισσοτέρων από εμάς. Σκοπός αυτής της μελέτης είναι να εξετασθεί αυτή η πτυχή των φυσικών καταστροφών. Δηλαδή εάν και κατά πόσο τέτοια φαινόμενα επιδρούν στην γεωπολιτική ανάλυση που αφορά μια περιοχή, χωρίς να περιορίζεται απαραίτητα σε αυτή και κατ επέκταση στην γεωστρατηγική που επιλέγεται, ή δεν επιλέγεται, με βάση αυτή την ανάλυση. Ως μέσο για την διερεύνηση αυτής της πιθανής σχέσης επιλέξαμε την μελέτη της περίπτωσης του τυφώνα Κατρίνα, ο οποίος έπληξε τις νοτιοανατολικές ακτές των Η.Π.Α. στις 29 Αυγούστου 2005 και προκάλεσε τετραψήφιο αριθμό θανάτων, μεγάλες καταστροφές και επίσης μεγάλη οικονομική επιβάρυνση του κρατικού προϋπολογισμού. Η περίπτωση της συγκεκριμένης φυσικής καταστροφής κρίνεται ως χαρακτηριστική, καθώς δεν έπληξε ένα αδύναμο κράτος όπως είχαμε στην περίπτωση του σεισμού της Αϊτής το 2010, ή ένα κράτος που αντιμετώπιζε πολλαπλούς κινδύνους, όπως οι πλημμύρες στο βόρειο Βιετνάμ το 1971 που συνέβησαν κατά την διάρκεια του ομώνυμου πολέμου και ήταν και έως ένα βαθμό αναμενόμενη η επίδραση καθώς ήταν γνωστή η ευπάθεια της περιοχής σε αντίστοιχα φαινόμενα. Στην περίπτωση του τυφώνα Κατρίνα έχουμε ένα κατά τα φαινόμενα ισχυρό και καλά προετοιμασμένο κράτος, που δεν αντιμετωπίζει άλλα προβλήματα στη περιοχή και είναι αναμενόμενα τέτοια φαινόμενα, ακόμη και με αυτή την σφοδρότητα. 1 Ο Εγκέλαδος ήταν ο τιτάνας που είχε θαφτεί κάτω από την Αίτνα και ο κατακλυσμός ήταν η τιμωρία των θεών στους ανθρώπους

10 Προκειμένου να φτάσουμε στα συμπεράσματα θα εξετάσουμε κατ αρχήν την έννοια της φυσικής καταστροφής, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή και κατηγοριοποιείται από την επιστημονική κοινότητα και τους διεθνείς οργανισμούς που ασχολούνται με αυτό το πεδίο. Στη συνέχεια, θα κάνουμε μια συνοπτική αναδρομή στην πορεία της γεωπολιτικής επιστήμης και στο πως διαμορφώθηκε από τους βασικούς θεμελιωτές της και θα την διαχωρίσουμε από την γεωστρατηγική, παρουσιάζοντας τις διαφοροποιήσεις και την σχέση που συνδέει δύο έννοιες με κοινή ρίζα, οι οποίες όμως χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν πολλές φορές λανθασμένα την ίδια ουσία. Στο επόμενο κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε τις μεθόδους γεωπολιτικής ανάλυσης και θα επιλέξουμε τη βέλτιστη κατά την γνώμη μας, η οποία όπως θα δούμε έχει πολλά κοινά στοιχεία με αντίστοιχη μέθοδο ανάλυσης στη διοίκηση επιχειρήσεων. Στο 5 ο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στην περίπτωση της φυσικής καταστροφής που εξετάζουμε και θα προβούμε στην ανάλυσή της από γεωπολιτικής πλευράς, αλλά και θα ανιχνεύσουμε το αν και κατά πόσο επηρέασε στην γεωστρατηγική των Η.Π.Α., μετά την εκδήλωσή της. Στο 6 ο κεφάλαιο θα αναφερθούμε στα συμπεράσματα και ειδικότερα θα διαπιστώσουμε αν εν τέλει μπορεί μια φυσική καταστροφή να αποτελέσει έναν ισχυρό γεωπολιτικό παράγοντα, μέσα από την ανάλυση των στοιχείων του προηγούμενου κεφαλαίου. Τέλος, στον επίλογο μεταξύ άλλων θα διατυπώσουμε την πρόταση μας για μελλοντική μελέτη του θέματος, εφόσον τα συμπεράσματα της ανάλυσης το επιτάσσουν. 2

11 Κεφάλαιο 2. Τύποι Καταστροφών 2.1. Ορισμός της έννοιας της Καταστροφής Ο όρος καταστροφή αποτελεί μια διαδεδομένη έννοια, της οποίας η χρήση επεκτείνεται σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινων ή και μη δραστηριοτήτων. Σύμφωνα με το λεξικό του Cambridge είναι «ένα γεγονός που οδηγεί σε μεγάλη ζημιά, βλάβη, ή θάνατο, ή σοβαρή δυσκολία» (Cambridge, 2016). Αν και ως όρος είναι αντιληπτός και ευρέως χρησιμοποιούμενος, ο ορισμός του δεν είναι απόλυτος για κάθε περίπτωση και εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το πρόσωπο ή τον οργανισμό/φορέα που τον χρησιμοποιεί. Είναι γεγονός πως στην πραγματική ζωή, η έννοια της είναι δύσκολο να οριοθετηθεί, καθώς η υποκειμενική κρίση είναι συχνά το κριτήριο για την χρήση του όρου, με αποτέλεσμα αρκετές φορές να αγγίζονται τα όρια της υπερβολής και του εκφυλισμού του. Το παραπάνω δεδομένο έχει οδηγήσει διεθνείς οργανισμούς, κρατικές δομές και την ακαδημαϊκή κοινότητα στη προσπάθεια καθορισμού ενός κατά περίπτωση ορισμού, προκειμένου να υπάρχει μια όσον το δυνατόν κοινώς αποδεκτή αντίληψη της έννοιας καταστροφή, αλλά και ένας σαφής καθορισμός των ορίων, εντός των οποίων ένα φαινόμενο θα χαρακτηρισθεί ως καταστροφή. Με αυτό τον τρόπο επιτυγχάνεται το πρώτο βήμα για την μελέτη του φαινομένου αλλά και ο σχεδιασμός, η λήψη προληπτικών μέτρων και η επιλογή του βέλτιστου τρόπου αντιμετώπισης. Σύμφωνα με το UNISDR 2 ως καταστροφή ορίζεται «Μια σοβαρή διαταραχή της λειτουργίας μιας κοινότητας ή μιας κοινωνίας, που αφορά εκτεταμένες ανθρώπινες, υλικές, οικονομικές ή περιβαλλοντικές απώλειες και επιπτώσεις, η οποία υπερβαίνει την ικανότητα της πληγείσας κοινότητας ή της κοινωνίας να τις αντιμετωπίσει, χρησιμοποιώντας τους δικούς της πόρους» (UNISDR, 2009). Η FEMA 3 την ορίζει ως «ένα περιστατικό που έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή περιουσιών, θανάτους ή και τραυματισμούς σε μια κοινωνία» (FEMA, 1990), ενώ όσον αφορά την Ελλάδα στο σχέδιο ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ ως καταστροφή ορίζεται «κάθε ταχείας ή βραχείας εξέλιξης φυσικό φαινόμενο ή τεχνολογικό συμβάν στο χερσαίο, θαλάσσιο και εναέριο χώρο, το οποίο προκαλεί εκτεταμένες δυσμενείς επιπτώσεις στον άνθρωπο, καθώς και στο ανθρωπογενές ή φυσικό περιβάλλον» (ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, 2003). Όπως γίνεται κατανοητό οι παραπάνω ορισμοί, που προέρχονται όλοι από φορείς που σκοπό έχουν την αντιμετώπιση και τον μετριασμό των συνεπειών 2 United Nations Office for Disaster Risk Reduction 3 Federal Emergency Management Agency (U.S.A.) 3

12 των καταστροφών, παρουσιάζουν εν γένει μικρές μη ουσιαστικές παραλλαγές και χρησιμοποιούνται από τους περισσότερους διεθνείς οργανισμούς, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο WHO 4 και ο Ερυθρός Σταυρός. Επιπλέον σε κάποιους από αυτούς, δεδομένης της αδυναμίας της κοινωνικής ομάδας που πλήττεται να ανταποκριθεί, προστίθεται και η ανάγκη εξωτερικής βοήθειας, ως συνεπαγόμενη επίπτωση. Στον ακαδημαϊκό χώρο και κυρίως στις κοινωνικές επιστήμες, η προσπάθεια ορισμού της καταστροφής ξεκίνησε στις αρχές του 20 ου αιώνα, με τον Carr να ορίζει την καταστροφή μέσα από τις συνέπειες που προκαλεί, διατυπώνοντας την άποψη ότι αποτελεί την κατάσταση κατά την οποία καταρρέουν οι δομές προστασίας της κοινωνίας (Carr,1932). Αργότερα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, ξεκίνησε μια πιο συστηματική μελέτη και καταγραφή των καταστροφών, όπου χωρίς να διαφοροποιείται η ουσία του ορισμού, ο όρος περιλαμβάνει τόσο το συμβάν όσο και τις επιπτώσεις στο κοινωνικό σύστημα, αν και ο πυρήνας του ορισμού παρέμενε η κοινωνική επίπτωση και όχι η αιτία της καταστροφής (Rodriguez, Quarantelli and Dynes, 2007). Αργότερα ο Fritz ορίζει την καταστροφή ως «ένα συμβάν σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο στο οποίο η κοινωνία ή ένα τμήμα της, υφίσταται φυσική βλάβη και κοινωνική διαταραχή τέτοια ώστε όλες ή κάποιες από τις ζωτικές λειτουργίες της κοινωνίας ή τμήματός της επηρεάζονται σε δραστικό βαθμό» (Fritz, 1961). Με τον παραπάνω ορισμό έχουμε την σαφή αναφορά του συμβάντος τοποθετημένο σε χώρο και χρόνο και ενός δεύτερου κέντρου βάρους πέρα από τις κοινωνικές επιπτώσεις, αυτό των φυσικών βλαβών. Με την πάροδο του χρόνου, ακολουθήθηκαν προσεγγίσεις που εστίαζαν και στο γεγονός που προκαλούσε μια καταστροφή, φυσικό η ανθρωπογενές, όπως του Alexander που όρισε τις καταστροφές ως «ξαφνικά γεγονότα του φυσικού περιβάλλοντος με σημαντικές συνέπειες πάνω στο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα» (Alexander,1993), ή του Pearce, που τις περιγράφει ως γεγονότα έξω από την ρουτίνα, που υπερβαίνουν την δυνατότητα στην περιοχή που πλήττεται να προστατευτεί η ανθρώπινη ζωή και να διατηρηθεί η κοινωνική, οικολογική, οικονομική και πολιτική σταθερότητα (Pearce, 2000). Τις τελευταίες δεκαετίες έχει ενταθεί η συζήτηση και ο προβληματισμός για τους υφιστάμενους ορισμούς. Σύμφωνα με μια μελέτη του Κέντρου Ερευνών Καταστροφών στην Αδελαΐδα, σε 52 εγχειρίδια που υφίστανται παγκοσμίως, περιέχονται 128 διαφορετικοί ορισμοί του όρου (Mayner & Arbon, 2015). Σύμφωνα με τον Dombrowsky (Dombrowsky,1998), το φαινόμενο της πληθώρας των ορισμών είναι αναμενόμενο, καθώς εξαρτάται από την οπτική του μελετητή, φέρνοντας ως παράδειγμα τους κοινωνιολόγους, οι οποίοι ενδιαφέρονται κυρίως για τις επιδράσεις στην κοινωνία και όχι για την γενεσιουργό αιτία μιας καταστροφής, ή την μελέτη προληπτικών μέτρων, οπότε και ορισμοί που δίνουν κινούνται προς την αντίστοιχη κατεύθυνση. Tην ίδια προβληματική κατάσταση διαπιστώνει και ο Quarantelli (Quarantelli, 1995) σε σχετικό άρθρο του. Πλην όμως στο ίδιο άρθρο επισημαίνει πως είναι στοιχειώδης υποχρέωση της ακαδημαϊκής και όχι μόνο κοινότητας να υπάρχει κοινή ορολογία και κατανόηση στην περιγραφή των φαινομένων, των συνθηκών που τα προκαλούν και των αποτελεσμάτων τους, αλλά και τα φαινόμενα που είναι εν τη γενέσει ή θα προκύψουν μελλοντικά, να μπορούν να ενταχθούν ή να αποκλειστούν από την συγκεκριμένη κατηγορία, όπως έγινε στο πρόσφατο παρελθόν με τις na-tech καταστροφές. 4 World Health Organization 4

13 2.2. Κατηγορίες καταστροφών Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τον τρόπο εκδήλωσης Όπως προαναφέρθηκε, ο χαρακτηρισμός ενός φαινομένου ως καταστροφή στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών εστιάζει κυρίως στις συνέπειες τους σε μια κοινωνική ομάδα. Όμως, για τις θετικές επιστήμες και τους φορείς που καλούνται να τις διαχειριστούν, παίζει εξίσου σημαντικό ή και κύριο ρόλο, το γεγονός που προκάλεσε την καταστροφή. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι κρίσιμο να οριοθετηθεί το συμβάν που οδήγησε στην καταστροφή καθώς ανάλογα με τον χαρακτήρα του, επιδιώκεται: Η ανάλυση και η εκτίμηση του Kινδύνου (Hazard) δηλαδή της πιθανότητας εκδήλωσης του φαινομένου, της Τρωτότητας (Vulnerability) δηλαδή των συνθηκών και διεργασιών που επηρεάζουν την ευπάθεια ή την ικανότητα μιας κοινωνίας να ανταποκριθεί στην καταστροφή και της Διακινδύνευσης (Risk) δηλαδή της πιθανότητας εμφάνισης συνεπειών, η οποία είναι άμεσα εξαρτώμενη από τον Κίνδυνο και την Τρωτότητα. Η σχεδίαση, έλεγχος και εφαρμογή τρόπων μετριασμού και αντιμετώπισης των συνεπειών μέσα από μια σειρά ενεργειών τόσο των θεσμικά υπευθύνων, όσο και της ίδιας της κοινωνίας, πριν, κατά την διάρκεια και μετά την εκδήλωση του καταστροφικού συμβάντος. Η στατιστική καταγραφή και ταξινόμηση των συμβάντων και των συνεπειών τους. Η ταξινόμηση σύμφωνα με τον τρόπο εκδήλωσης, χρησιμοποιείται ως κύριος τρόπος ταξινόμησης των καταστροφών, καθώς διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό την προσέγγιση που περιγράφηκε στην προηγούμενη παράγραφο. Ως δύο βασικές κατηγορίες αναφέρονται οι φυσικές και οι ανθρωπογενείς καταστροφές. Στην πρώτη περίπτωση περιλαμβάνονται οι περιπτώσεις που η καταστροφή είναι αποτέλεσμα αποκλειστικά μιας φυσικής διεργασίας και στη δεύτερη περίπτωση περιλαμβάνονται οι περιπτώσεις όπου βασικός υπεύθυνος είναι ο ανθρώπινος παράγοντας, έμμεσα ή άμεσα (Λέκκας, 2015). Σύμφωνα με τον EM-DAT, που είναι μια βάση δεδομένων του CRED 5 για την καταγραφή των καταστροφών σε παγκόσμιο επίπεδο, οι καταστροφές χωρίζονται σε δύο βασικές διαφορετικές ομάδες, τις φυσικές και τις τεχνολογικές, όπου καταχωρούνται το σύνολο των καταστροφών που πληρούν τα κριτήρια που θέτει ο οργανισμός. Παρατηρούμε σε αυτή την περίπτωση πως αντί του όρου ανθρωπογενείς, χρησιμοποιείται ο όρος τεχνολογικές. Επιπλέον, πέρα από το βασικό διαχωρισμό, οι καταστροφές χωρίζονται σε υποομάδες και κάθε υποομάδα διαχωρίζεται περεταίρω ανάλογα με το τύπο της καταστροφής. Πρέπει να σημειωθεί πως η κατηγοριοποίηση του EM-DAT, είναι λεπτομερής και σαφής ως προς τους ορισμούς και τις επεξηγήσεις όσον αφορά τις φυσικές καταστροφές σε μεγάλο βαθμό, σε αντίθεση με τις τεχνολογικές όπου γίνεται μόνο ονομαστική 5 Centre for Research on the Epidemiology of Disasters 5

14 αναφορά χωρίς περεταίρω λεπτομέρειες και πως κάποιοι από τους τύπους φυσικών καταστροφών χωρίζονται σε επιπλέον υποτύπους, όπως οι σεισμοί που περιλαμβάνουν τις εδαφικές κινήσεις ground shaking και τα tsunamies (EMDAT, 2016). Σχηματική αναπαράσταση της κατηγοριοποίησης κατά EM-DAT φαίνεται στον πίνακα 2.1. Παρεμφερή κατηγοριοποίηση χρησιμοποιούν και άλλες μεγάλες βάσεις δεδομένων όπως η NatCatSERVICE και το GLIDE number. 6

15 Πίνακας 2.1. Κατηγοριοποίηση των καταστροφών κατά EMDAT(Πηγή: EMDAT, General (disaster) Classification. 2016). Κατηγορία καταστροφών Υποκατηγορία καταστροφών Κύριος τύπος καταστροφής Φυσική Γεωφυσική Σεισμός Μετακίνηση εδαφών Ηφαιστειακή δραστηριότητα Μετεωρολογική Ακραία θερμοκρασία Ομίχλη Καταιγίδα Υδρολογική Πλημμύρα Κατολισθήση Κυματική επίδραση (wave action) Κλιματολογική Ξηρασία Πλημμύρα από τήξη χιονιού και πάγου Πυρκαγιά Βιολογική Επιδημία Επιδρομή εντόμων Ζωικό ατύχημα Εξωγήινη Σύγκρουση Διαστημική κλιματολογία Τεχνολογική Βιομηχανικό ατύχημα Διαρροή χημικών, Κατάρρευση, Έκρηξη, Φωτιά,Διαρροή αερίων, Δηλητηρίαση, Ακτινοβολία, Άλλα Ατύχημα μεταφορών Αεροπορικό, Οδικό, Σιδηροδρομικό, Θαλάσσιο Διάφορα ατυχήματα Κατάρρευση, Έκρηξη, Φωτιά, Άλλα 7

16 Κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τις συνέπειες Όπως περιγράψαμε και σε προηγούμενη ενότητα, βασικός παράγοντας για ορισθεί ένα συμβάν ως καταστροφή, είναι ο βαθμός επίδρασης σε ανθρώπινες κοινότητες. Η ασάφεια στον ορισμό σε συνδυασμό με την υποκειμενική αντίληψη του όρου αλλά και την αναγκαιότητα καταγραφής, κάνουν απαιτητό καταρχήν την χάραξη ενός ορίου, πέρα από το οποίο ένα συμβάν θα ορισθεί ως καταστροφή. Μέχρι και σήμερα δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή οριοθέτηση. Σύμφωνα με το EMDAT προκειμένου να καταγραφεί ένα συμβάν ως καταστροφή, πρέπει να υφίσταται τουλάχιστον ένα από τα παρακάτω κριτήρια: Δέκα ή περισσότεροι θάνατοι. Εκατό ή περισσότεροι άνθρωποι που επηρεάζονται/τραυματίζονται/μένουν άστεγοι. Κήρυξη από τη χώρα που έχει υποστεί την καταστροφή, καταστάσεως εκτάκτου ανάγκης και/ή κλήση για διεθνή βοήθεια. Δευτερεύοντα κριτήρια κυρίως για φαινόμενα όπου δεν υπάρχει επιβεβαιωμένη ή επίσημη καταγραφή και αφορά κυρίως καταγραφές προγενέστερων της βάσης δεδομένων περιόδους. Αξίζει να σημειωθεί, πως όσον αφορά την EMDAT, αν και στην καταγραφή μιας καταστροφής συμπληρώνονται και αναφέρονται στοιχεία, όπως η οικονομική επίπτωση, ή ο αριθμός των οικημάτων που επηρεάστηκαν, αυτά τα στοιχεία δεν αποτελούν προϋποθέσεις εισαγωγής του συμβάντος στη βάση δεδομένων. Άλλες βάσεις δεδομένων όπως η NatCatSERVICE, δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στα οικονομικά δεδομένα, προκειμένου να εντάξουν στη βάση τους ένα συμβάν ως καταστροφή. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις διαφορές στον τρόπο κατηγοριοποίησης μεταξύ των δύο βάσεων όσον αφορά τον τύπο και υποτύπο των καταστροφών, έγινε αντιληπτό και οδήγησε σε μια από κοινού μελέτη των δύο οργανισμών που υποστηρίζουν τις εν λόγω βάσεις. Σε αυτή τη μελέτη (Wirtz and Below, 2009) συγκρίνοντας τα δεδομένα καταγραφών στην ίδια χρονική περίοδο, εμφανίζεται διαφορετική ποσόστωση των τύπων καταστροφών. Οφείλουμε να αναφέρουμε ότι η πρόταση που προκρίνεται και αφορά στην κατανομή με βάση τον γενεσιουργό συμβάν και όχι με το συμβάν ή τα συμβάντα εκδήλωσης, φέρνει πιο κοντά τις δύο βάσεις δεδομένων, χωρίς όμως να επιλύει πλήρως το πρόβλημα και χωρίς να προτείνει ανάλογη κατηγοριοποίηση για τις ανθρωπογενείς καταστροφές. 8

17 Εικόνα 2.1. Κατανομή των γεγονότων σύμφωνα με την ομάδα καταστροφών την χρονική περίοδο (Πηγή: Wirtz and Below, Working paper Disaster Category Classification and peril Terminology for Operational Purposes. 2009) Λοιπές κατηγοριοποιήσεις Η έλλειψη κοινής ορολογίας και τυποποίησης για την ταξινόμηση των καταστροφών που είδαμε παραπάνω, επηρεάζει την ακρίβεια των καταγραφών τους. Πέρα από αυτό, βλέπουμε ότι αποφεύγεται η εξέταση των ανθρωπογενών καταστροφών, ο περαιτέρω διαχωρισμός ανάλογα με την κλιμάκωση των συνεπειών, η χρονική οριοθέτηση, ακόμη και η εξέταση ανάλογα με τον φορέα που εξετάζει το συμβάν. Για την επίλυση αυτών των δυσχερειών έχουν προταθεί και ακολουθούνται διάφορα σχήματα, όπως μια βελτιωμένη πρόταση του IRDR 6 πάνω στην πρόταση των Wirtz και Below (IRDR, 2014), η κατηγοριοποίηση ανάλογα με τον αριθμό των θυμάτων όπως φαίνεται στον πίνακα 2.1 (Wirasinghe et al, 2013) και η μέθοδος που ακολουθείται κυρίως από τα κράτη όπως η περίπτωση των Η.Π.Α., όπου έχουμε διαχωρισμό σε κατάσταση ανάγκης (emergency), καταστροφή (disaster) και μεγάλη καταστροφή (major disaster) ανάλογα με το βαθμό που απαιτείται ή όχι πολιτειακή επέμβαση (US Congress, 2007). 6 Integrated Research on Disaster Risk (Program) 9

18 Πίνακας 2.2. Προτεινόμενη κατηγοριοποίηση με κριτήριο των αριθμό των θυμάτων κατά (Πηγή: Wirasinghe et al., Preliminary Analysis and Classification of Natural Disasters. 2013) 10

19 Κεφάλαιο 3. Η Γεωπολιτική θεωρία Η γεωπολιτική σκέψη και ανάλυση ξεκίνησε με την αυγή του ανθρώπινου πολιτισμού. Ακόμη και αν δεν αποτυπωνόταν ως όρος, μπορούν να εντοπιστούν στοιχεία της σε κείμενα που αφορούσαν την γεωγραφία, τον πολιτισμό, την πολιτική και την στρατιωτική τέχνη. Όμως σαν ξεχωριστό αντικείμενο μελέτης, έχει έρθει στο προσκήνιο, μόλις στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Παρά την σταθερή ανάπτυξη της, η μεθοδολογία της ακόμη εξελίσσεται, με την παρουσία διαφορετικών σχολών και προσεγγίσεων, αλλά και την αλληλεπίδραση ή και πολλές φορές ταύτιση της με την έννοια της γεωστρατηγικής, ενός όρου με κοινή ρίζα αλλά προφανώς διαφορετικού περιεχομένου, όπως θα παρουσιάσουμε παρακάτω. Το έργο της αποκρυστάλλωσης των νόμων της γεωπολιτικής και του τρόπου λειτουργίας τους είναι απαιτητικό, γιατί το αντικείμενο ασχολείται με την ουσία ενός μεγάλου εύρους θετικών, ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών όπως η Γεωγραφία, η Ιστορία, η Οικονομία, η Κοινωνιολογία, η Πολιτική και η Στρατιωτική Επιστήμη. Ο όρος γεωπολιτική, υποδηλώνει την αναφαίρετη σχέση ανάμεσα στη γεωγραφία και την πολιτική. Εξετάζει την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα χώρο και την διαμόρφωση του τελευταίου, μέσα από την μελέτη και ανάλυση του πρόσφατου παρελθόντος και του παρόντος. Αποτέλεσμα αυτής της ανάλυσης και των ορθών συμπερασμάτων που προκύπτουν, μπορούμε να οδηγηθούμε σε εναλλακτικές επιλογές και κατά συνέπεια σε ορθολογικές πολιτικές. Ως όρος, εμφανίστηκε πρώτη φορά στο άρθρο του Σουηδού πολιτικού επιστήμονα Rudolph Kjellen, στο γεωγραφικό περιοδικό Ymer το 1899, ενώ ήταν και ο πρώτος που τον όρισε ως τη μελέτη της επίδρασης των γεωγραφικών παραγόντων στην συμπεριφορά των εθνών (Chapman, 2011). Οι μελέτες του Kjellen, αλλά και του Γερμανού γεωγράφου Friedrich Ratzel, ήταν οι πρώτες που θεμελίωσαν το όρο. Ειδικά ο Ratzel θεωρείται ως ο πατέρας της Γεωπολιτικής αλλά και της αντίστοιχης Γερμανικής σχολής που διαμορφώθηκε από τις αρχές του 20 ου αιώνα. Πέρα από τη γερμανική σχολή, και στο χρονικό διάστημα μεταξύ του 1 ου και του 2 ου Παγκόσμιου Πολέμου, εμφανίστηκε η Αγγλοσαξονική Σχολή με ιδρυτή τον Sir Halford J. Mackinder και η Γαλλική σχολή με ιδρυτές τους Albert Demangeon και Jaques Ancel. Για τις δύο τελευταίες η Γερμανική σχολή αποτέλεσε αντίστοιχα αφετηρία, είτε για εξέλιξη και διαφοροποίηση της θεωρίας που διατύπωνε, είτε για πλήρη διαφοροποίηση και αλλαγή προσέγγισης. Όμως, αξίζει να σημειωθεί πως και για τις τρεις σχολές, καταλυτικός παράγοντας της Γεωπολιτικής είναι η γεωγραφία είτε με την κλασσική προσέγγιση, είτε μέσα από την ανάλυση σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες όπως είναι η οικονομία, ο πολιτισμός και το περιβάλλον. Αν και η Γεωπολιτική εξελίσσεται και με την εμφάνιση νέων προσεγγίσεων, όπως η Κριτική Γεωπολιτική η οποία αποτελεί μετεξέλιξη της Γαλλικής Σχολής, η μελέτη των τριών 11

20 αυτών σχολών θα μας δώσει την δυνατότητα να κατανοήσουμε την πορεία της ως εργαλείο ανάλυσης αλλά και τον διαχωρισμό της από την Γεωστρατηγική, ο οποίος δεν είναι εύκολα διακριτός Η Γερμανική Σχολή της Γεωπολιτικής Όπως προαναφέραμε, πατέρας της Γερμανικής Σχολής της Γεωπολιτικής, είναι ο γεωγράφος Friedrich Ratzel ( ), ο οποίος θέλοντας να διαχωρίσει την επιστήμη από την πολιτική, διατύπωσε την θεωρεία της πολιτικής γεωγραφίας, διευρύνοντας το περιεχόμενο της κλασσικής γεωγραφίας με την υιοθέτηση της έννοιας της πολιτικής (Ratzel, 1987). O Ratzel στο έργο του τονίζοντας την σπουδαιότητα της γεωγραφικής γνώσης στην λήψη πολιτικών αποφάσεων, υποστήριξε ότι τα κράτη λειτουργούν όπως και οι ζωντανοί οργανισμοί άρρηκτα συνδεδεμένοι με το έδαφος. Έτσι κάθε τμήμα της ανθρωπότητας έχει μια υλική βάση και οι ικανότητές του εξαρτώνται ευθέως από αυτό. Η προσέγγιση του Ratzel έχει χαρακτηριστεί ως ντετερμινιστική, καθώς προέκρινε την άποψη, πως η πορεία των κρατών είναι προκαθορισμένη και ο ρόλος της πολιτικής γεωγραφίας είναι να ανακαλύψει και να περιγράψει αυτή τη πορεία σε κάθε στάδιο της. Στο ίδιο πνεύμα κινήθηκε και ο Rudolph Kjellen ( ), όπως εμφανώς φαίνεται και από τον τίτλο του έργου του Το κράτος ως μορφή Ζωής (Kjellen,1917), o οποίος θεωρεί ότι έργο της Γεωπολιτικής πρέπει να είναι η ανάλυση της φύσης του κράτους και η μελέτη των ανθρώπινων κοινωνιών, μέσα από το πρίσμα του γεωγραφικού χώρου που αποτελεί πηγή ζωτικότητας και ισχύος. Επίσης με αυτό το σκεπτικό ερμηνεύει τις συγκρούσεις μεταξύ των κρατών, ως προσπάθεια επιβίωσης τους 1 επιδιώκοντας την προστασία τους ή την απόκτηση νέων εδαφών. Ήταν ο πρώτος που ανέδειξε την σημασία του θαλάσσιου στοιχείου μιλώντας για την δυνατότητα πρόσβασης και την κυριαρχία σε αυτό, ενώ οραματιζόταν ένα μέλλον με λιγότερα και πιο ισχυρά κράτη των οποίων η ισχύς θα προερχόταν από την γεωγραφική θέση και τους φυσικούς πόρους και κεντρικός πυρήνας θα ήταν ένα αμιγές έθνος με κοινό πολιτισμό, γλώσσα και αξίες. Ο επίσης Γερμανός γεωγράφος και στρατιωτικός Karl Haushofer ( ), ήταν ο σπουδαιότερος συνεχιστής του έργου των Ratzel και Kjellen. Ως ακαδημαϊκός, στην προσπάθειά του να εξυπηρετήσει τα γερμανικά εθνικά ιδεώδη, διατύπωσε την θέση ότι η Γερμανία θα εύρισκε τον ζωτικό της χώρο ώστε το γερμανικό έθνος να αναπτυχθεί πλήρως και αβίαστα. Γενικεύοντας τον συλλογισμό (Haushofer, 1913), διατύπωσε τη θέση ότι «τα σύνορα διαστέλλονται τόσο όσο απαιτείται προκειμένου ο εντός αυτών περικλειόμενος Ζωτικός Χώρος να καλύπτει πλήρως τις ανάγκες του πληθυσμού του έθνους, στο οποίο ανήκουν τα σύνορα αυτά. Αργότερα, στην συλλογιστική του ενσωμάτωσε την προσέγγιση του Kjellen, υποστηρίζοντας πως η ανάλυση του, θα συνέβαλλε στην ανάδειξη ενός περιορισμένου αριθμού ισχυρών σε παγκόσμια κλίμακα κρατών, κάθε ένα από τα οποία θα κυριαρχούσε σε μια ζώνη επιρροής. Οι ζώνες που πρότεινε διατρέχουν την Γη από τον Βόρειο ως τον Νότιο πόλο (Εικόνα 3.1), με κυρίαρχη δύναμη σε κάθε ζώνη τις Η.Π.Α., την Γερμανία, την Ρωσία και την Ιαπωνία. Η στενή φιλία του Haushofer με τον συνεργάτη του Hitler, Rudolph Hess αλλά και οι σποραδικές 1 Αφού παραλληλίζονται με ζωντανούς οργανισμούς 12

21 επαφές του με το ίδιο τον Hitler,επέτρεψαν στον Haushofer να περάσει την ιδεολογία του στο ήδη πρόσφορο έδαφος της τότε ναζιστικής κυβέρνησης. Έδινε δηλαδή την ακαδημαϊκή εξήγηση για την προσπάθεια κυριαρχίας της Γερμανίας στο περιβάλλοντα χώρο 2 της και την μέσω συμμαχιών που επεδίωξε με τη Ρωσία και την Ιαπωνία, στο σύνολο του πλανήτη (Chapman, 2011). Εικόνα 3.1. Οι ζώνες κυριαρχίας του Haushofer (πηγή: Η επίδραση της ιδεολογίας κυρίως του Haushofer στην διαμόρφωση της ιμπεριαλιστικής πολιτικής της Γερμανίας και κατ επέκταση στην διεξαγωγή του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, ήταν αυτή που προξένησε και την μεγάλη κριτική και δαιμονοποίηση της Γερμανικής Σχολής. Η προσέγγιση του αναπόφευκτου της εξέλιξης ενός έθνους που πρότεινε ο Ratzel, σε συνδυασμό με την δυναμική της επεκτατικής πολιτικής που δικαιολογούσε ο Haushofer και βρήκε ευήκοα ώτα στο Χιτλερικό καθεστώς, έχει οδηγήσει στην απόρριψη της θεωρίας, κυρίως λόγω των αποτελεσμάτων της εφαρμογής της. Δεν πρέπει όμως σε καμία περίπτωση να παραβλέψουμε πως τόσο ο Ratzel όσο και ο Kjellen ήταν οι πρώτοι που αναγνώρισαν την επίδραση της Γεωγραφίας και παρουσίασαν μια προσπάθεια να την αναλύσουν, υποπίπτοντας όμως στο λάθος να συνδυάσουν την ανάλυση με την διαμόρφωση πολιτικής η οποία παρουσιάστηκε ως μονόδρομος και αναπόφευκτο επακόλουθο. Σε αυτό το σημείο οφείλουμε να παρουσιάσουμε πως όριζαν την γεωπολιτική οι εκπρόσωποι της Γερμανικής σχολής. Έτσι, σύμφωνα με τον Kjellen, Γεωπολιτική είναι η θεωρία του κράτους ως γεωγραφικός οργανισμός ή ως φαινόμενο στο χώρο (Cohen, 2003). Ο ορισμός αυτός περιέχει δύο στοιχεία που είναι κρίσιμα στην έννοια της γεωπολιτικής, τον χώρο ως περιφέρεια αλλά και έδαφος και την ανάδειξη του κεντρικού ρόλου του κράτους, καθώς κατά τον Kjellen ήταν η μόνη ισχυρή οντότητα που μπορεί να παίξει ρόλο. Ο Haushofer προσέθεσε και τις πολιτικές διαδικασίες στον ορισμό του, υποστηρίζοντας ότι γεωπολιτική είναι η νέα εθνική επιστήμη του κράτους, δηλαδή ένα δόγμα για το χωρικό ντετερμινισμό όλων των πολιτικών διεργασιών, με βάση τα γενικά θεμέλια της γεωγραφίας και ιδιαίτερα της πολιτικής 2 Τον «Ζωτικό χώρο» του Haushofer 13

22 γεωγραφίας (Cohen, 2003). Είναι προφανές πως ειδικά ο Haushofer δεν έμενε μόνο στο πεδίο της ανάλυσης αλλά προχωρούσε έστω και ντετερμινιστικά, χρησιμοποιώντας τον όρο δόγμα, στο να περιλαμβάνει και τις ενέργειες του κράτους που αφορούν την θέση του στον γεωγραφικό χώρο Η Αγγλοσαξωνική Γεωπολιτική Σχολή Ως πατέρας της Αγγλοσαξονικής Σχολής λογίζεται ο βρετανός γεωπολιτικός Halford Mackinder ( ), ο οποίος στη δημοσίευση του The Geographical Pivot of History το 1904 υποστήριξε την άποψη ότι η γεωγραφική θέση ενός κράτους ή η κυριαρχία μία κεντρικής περιοχής, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες ισχύος (Μάζης, 2002). Είναι γεγονός πως οι απόψεις του Mackinder, καθόσον δεν διέφεραν στην βάση τους από αυτές των υποστηρικτών της Γερμανικής Σχολής, έτυχαν αρχικά μεγαλύτερης αποδοχής στη Γερμανία, έναντι των Η.Π.Α. και της Αγγλίας. Παρόλα αυτά, διαφοροποιούνταν και σε αρκετά σημεία, καθώς αφενός υποστήριζε πως ο καταμερισμός της γεωπολιτικής σφαίρας δεν γίνεται σε κατακόρυφους άξονες, αλλά σε ζώνες με κέντρο την Ευρασία Heartland (Εικόνα 3.2) και αφετέρου θεωρούσε κρίσιμης σημασίας τις χερσαίες και θαλάσσιες οδούς μεταφοράς, ερχόμενος σε απευθείας διαφωνία με τον Haushofer. Επιπλέον σε μεταγενέστερα έργα του, υποστήριξε την ανάγκη για συμμαχίες μεταξύ των κρατών της Heartland ξεφεύγοντας από τις αναφορές μόνο σε κρατικές οντότητες. Αυτές τις συμμαχίες τις θεωρούσε ως απαραίτητη συνθήκη για κυριαρχία σε αυτό το τμήμα του κόσμου και κατ επέκταση σε ολόκληρη τη γήινη σφαίρα. Εικόνα 3.2. Οι ζώνες του Mackinder (πηγή: 14

23 Η θεωρία του Mackinder εξελίχθηκε με την πάροδο των ετών, με κυριότερο εκφραστή τον Nickolas Spykman ( ) ο οποίος αν και διαφωνούσε με τον Mackinder στο αξίωμα «αυτός που ελέγχει την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει τον κόσμο», διατυπώνοντας την παραλλαγή «αυτός που ελέγχει τον Rimland ελέγχει τον κόσμο, συμφωνούσε με την βασική αρχή ότι η γεωγραφική θέση είναι παράγοντας ισχύος (Spykman, 1944). Παράλληλα αναγνώριζε τις τεχνολογικές εξελίξεις στις χερσαίες και θαλάσσιες μεταφορές και μετακινήσεις ως καταλυτικούς παράγοντες, όχι όμως αντιμαχόμενες όπως ο Mackinder, αλλά ως αλληλοσυμπληρώμενες. Επιπλέον όμως, διατύπωσε και την θέση ότι οι γεωγραφικοί παράγοντες και η ανάλυση τους θα οδηγήσουν στην λήψη πολιτικών αποφάσεων που θα επιτύχουν αρχικά την ασφάλεια ενός λαού και γενικότερα την επίτευξη δίκαιων στόχων. Με αυτό το σκεπτικό διαφοροποιήθηκε ξεκάθαρα από την νομοτελειακή προσέγγιση της Γερμανικής Σχολής, θέτοντας σε διαφορετική βάση την ερμηνεία των τεκταινομένων στην διεθνή σκηνή, καθώς οι λάθος προσεγγίσεις των διεθνών προβλημάτων είναι αποτέλεσμα κακής ανάλυσης και όχι αναπόφευκτη πορεία που την καθορίζει μια υπεράνθρωπη δύναμη. Οι απόψεις του Spykman επηρέασαν καταλυτικά την πολιτική των Η.Π.Α. κατά την διάρκεια του 2 ου Παγκοσμίου Πολέμου μετατρέποντας την παθητική στάση που κρατούσε αρχικά σε άκρως ενεργητική, αλλά συνεχίζουν να την επηρεάζουν και σήμερα, γεγονός που γίνεται αντιληπτό από την προσέγγιση σε θέματα πολιτικής όσον αφορά χώρες όπως η Γερμανία, η Ρωσία και η Κίνα (Μάζης, 2002). Ο Mackinder αν και θεωρείται ο «πατέρας» της εν λόγω Σχολής, ποτέ δεν αναφέρθηκε στον όρο Γεωπολιτική και συνεπώς δεν έδωσε και αντίστοιχο ορισμό της. Οι απόψεις του πέρα από την διατύπωση της θεωρίας κατανομής της ισχύος στην γήινη σφαίρα αποσκοπούσαν στην διατήρηση της βρετανικής κυριαρχίας έναντι μιας πιθανής πολιτικής συνένωσης της Ευρασίας (Μάζης, 2002). Αργότερα ο Spykman έδωσε έναν έμμεσο και περιγραφικό ορισμό αναφέροντας ότι: πεδίο δράσης της Γεωπολιτικής είναι αυτό της εξωτερικής πολιτικής των κρατών. Με τις ιδιαίτερες αναλυτικές της μεθόδους κάνει χρήση των γεωγραφικών δεδομένων για να καταλήξει στην επιλογή πολιτικής συμπεριφοράς η οποία θα επιτρέπει την επίτευξη δίκαιων στόχων (Spykman, 1944). Παρατηρούμε πως οι δύο προαναφερόμενοι γεωπολιτικοί και πιο ξεκάθαρα ο Spykman επεκτείνουν την Γεωπολιτική πέρα από την ανάλυση των δεδομένων στην καταγραφή πολιτικών επιλογών οι οποίες θα οδηγήσουν σε επίτευξη στόχων. Αυτή η σύγχυση μεταξύ θεωρίας ανάλυσης και εθνικής στρατηγικής που υπάρχει και στις δύο Σχολές είναι ένα από τα στοιχεία που προκάλεσαν την διαφοροποίηση της Κριτικής Γεωπολιτικής, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα Η Γαλλική Σχολή Κριτική Σχολή Κύριοι αρχικοί εκφραστές και ιδρυτές της Γαλλικής θεωρούνται ο Albert Demangeon ( ) και ο Jaques Ancel ( ). Και οι δύο ήταν γεωγράφοι οι οποίοι αν και αναγνώριζαν ως θετική την συνεισφορά της Γερμανικής Σχολής όσον αφορά στην διάνοιξη νέων οριζόντων αλλά και στη σημασία της Γεωγραφίας, διαφωνούσαν όμως ριζικά στην υπόλοιπη προσέγγιση, θεωρώντας την γεωπολιτική ως μια μέθοδο ανάλυσης που λαμβάνει τα κυριότερα δεδομένα από την επιστήμη της Γεωγραφίας και όχι ως έναν αυτοτελή επιστημονικό τομέα (Μάζης, 2002). Επιπλέον ειδικά ο Demangeon ήταν ιδιαίτερα επικριτικός απέναντι στην Γερμανική Σχολή, υποστηρίζοντας, κατ ουσίαν, ότι οι θέσεις της ήταν ένα ψευδο-επιστημονικό 15

24 κέλυφος που έδινε άλλοθι στην επεκτατική πολιτική της Γερμανίας κατά την διάρκεια των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Οι απόψεις του Ancel ήταν πιο μετριοπαθείς όσον αφορά στην κριτική του προς την Γερμανική Σχολή καθώς υιοθετούσε παρόμοιες θεωρίες για την δυναμική των συνόρων και των κινητήριων δυνάμεων για την διαμόρφωσή τους (Ancel, 1936), εντούτοις επικέντρωσε και αυτός στην σημασία της λεπτομερούς ανάλυσης του φυσικού και ανθρωπογενούς χώρου, προκειμένου να ακολουθήσει η σύνθεση εάν είναι δυνατή. Το γεγονός της άρνησης των Γεωγράφων της Γαλλικής σχολής να αποδεχθούν την Γεωπολιτική ως μια επιστήμη με αξιώματα και σταθερές, σε αντίθεση με την Γερμανική και την Αγγλοσαξονική Σχολή, αλλά να την βλέπουν ως μια μεθοδολογία προσέγγισης της πολιτικής, προκάλεσε την δημιουργία της Κριτικής Γεωπολιτικής Σχολής, που αποτελεί σήμερα ουσιαστικά το έτερο παρακλάδι της Γεωπολιτικής έναντι της Κλασσικής Γεωπολιτικής που αποτελεί η Αγγλοσαξονική Σχολή, με δεδομένο ότι οι θέσεις της Γερμανικής Σχολής ελάχιστα υποστηρίζονται, κυρίως λόγω της ενοχοποίησης για τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους, αλλά και της νομοτελειακής τους θεώρησης. Αντικείμενο της Κριτικής Γεωπολιτικής Σχολής είναι η ανάλυση πολιτικών πρακτικών μέσα από τις οποίες οι πολιτικοί δρώντες δικαιολογούν εδαφικές διεκδικήσεις ( Tuathail et al, 1998). Ακολουθώντας μια διαφορετική προσέγγιση από αυτή των κλασσικών συναδέλφων τους, οι υποστηρικτές της Κριτικής Γεωπολιτικής επιχειρούν να ερμηνεύσουν κατά περίπτωση τις πολιτικές αποφάσεις στρατηγικές που οδηγούν σε εξελίξεις στο παγκόσμιο πολιτικό οικονομικό περιβάλλον και τις διεθνείς σχέσεις, μεταξύ των οποίων είναι και οι πραγματοποιηθείσες ή επαπειλούμενες γεωγραφικές ανακατατάξεις. Έτσι η γεωπολιτική δεν είναι ένα εργαλείο προερχόμενο από μια αξιωματική ή θεωρητική βάση που θα οδηγήσει στις σωστές αποφάσεις, αλλά μια τεχνική ανάλυσης των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στον φυσικό χώρο (Lacoste, 1991). Όσον αφορά τους Κριτικούς γεωπολιτικούς προφανής είναι η προσπάθεια τους να αποδομήσουν την αναγωγή της Γεωπολιτικής σε επιστήμη. Έτσι κατά τον Foucher γεωπολιτική είναι μια σφαιρική μέθοδος γεωγραφικής ανάλυσης συγκεκριμένων κοινωνικών και πολιτικών καταστάσεων οι οποίες προσεγγίζονται από χωρική άποψη και των συνηθισμένων περιγραφών τους (Foucher, 1991), ενώ κατά τον Lacoste ο όρος γεωπολιτική, o οποίoς γίνεται στις μέρες μας ένας όρος πολλαπλών χρήσεων, στην πραγματικότητα αναφέρεται σε όλα όσα αφορούν την αντιπαλότητα των εξουσιών και την επιρροή επί των εδαφών και των πληθυσμών που ζουν εκεί. αντιπαλότητες μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων όλων των ειδών - και όχι μόνο μεταξύ των κρατών αλλά και μεταξύ των πολιτικών κινημάτων αλλά και περισσότερο ή λιγότερο των παράνομων ένοπλων ομάδων, για τον έλεγχο ή την κυριαρχία των μεγάλων και των μικρών περιοχών (Lacoste, 2006). Σε πολλές περιπτώσεις προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα οι αναλύσεις της Κριτικής Γεωπολιτικής προσπαθούν να απονομιμοποιήσουν την Κλασσική Γεωπολιτική τοποθετώντας την στο ιστορικό πλαίσιο και συνδυάζοντας την με ορισμένες από τις πιο πολύνεκρες στρατιωτικές επεμβάσεις του προηγούμενο και του παρόντος αιώνα. Ένα από τα βασικά επιχειρήματα των υποστηρικτών της κριτικής γεωπολιτικής για αυτή την προσέγγιση είναι πως τις περισσότερες φορές ο κλασσικός γεωπολιτικός αναλυτής, είναι κομμάτι της κρατικής 16

25 οντότητας για την οποία διατυπώνει τη θεωρία του και όχι ένας αντικειμενικός παρατηρητής που στέκεται έξω από τα τεκταινόμενα και συνεπώς η εργασία και τα συμπεράσματά του στην καλύτερη περίπτωση επηρεάζονται από τα βιώματά του, ή ακόμη και μορφοποιούνται προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα συγκυριακά συμφέροντα του κράτους του. Έτσι περιπτώσεις όπως η δημιουργία κρατών της Βαλτικής όπως η Λευκορωσία ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της διαμάχης μεταξύ δύο υπερδυνάμεων, της Ρωσίας και των Η.Π.Α. και όχι ως αποτέλεσμα της προσπάθεια του λαού της Λευκορωσίας να αποκτήσει την ανεξαρτησία του. Εν γένει οι θέσεις της Κριτικής Γεωπολιτικής είναι να συμβάλουν με ένα νέο τρόπο στη γεωπολιτική συζήτηση, καθώς δηλώνουν ότι μια ουδέτερη, αντικειμενική γεωπολιτική ανάλυση είναι πολύ δύσκολο να υλοποιηθεί, όταν κάθε άτομο είναι μέρος μιας συγκεκριμένης γεωπολιτικής αλήθειας. Επίσης μπορούμε να αντιληφθούμε πως, ενώ οι κλασσικοί γεωπολιτικοί, ακριβώς επειδή έχουν ανάγει την γεωπολιτική σε επιστήμη, τείνουν στο να διατυπώνουν μια κεντρική θεωρεία χρησιμοποιώντας τα κατάλληλα εργαλεία ανάλυσης, η οποία θα είναι κοινώς αποδεκτή από την διεθνή επιστημονική και όχι μόνο κοινότητα, από την άλλη πλευρά οι κριτικοί γεωπολιτικοί αναλύουν ιστορικά γεγονότα και σύγχρονες εξελίξεις, χρησιμοποιώντας τα ίδια πολλές φορές αναλυτικά εργαλεία, προκειμένου να αναδείξουν το γεγονός πως η γεωπολιτική προσαρμόζεται στις επιταγές της υψηλής στρατηγικής ενός κράτους ή οργανισμού, προκειμένου να δώσει το επιστημονικό άλλοθι για τις ενέργειές αυτών των κρατών ή οργανισμών Γεωπολιτική και Γεωστρατηγική Η δημιουργία διαφορετικών σχολών Γεωπολιτικής στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, οι οποίες την ανήγαγαν σε ξεχωριστό επιστημονικό κλάδο, αλλά και η διαφορετική προσέγγιση που εμφανίστηκε στα τέλη του 20 ου αιώνα, που την καθόριζε ως μια μέθοδο ανάλυσης έχουν ως αποτέλεσμα να υφίστανται πολλοί διαφορετικοί ορισμοί για το τι είναι η Γεωπολιτική και πως συνδέεται με την Γεωστρατηγική. Πριν εξετάσουμε την συσχέτιση των δύο αυτών όρων, εκτιμούμε ότι θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνίσουμε τους αντίστοιχους όρους χωρίς το κοινό πρώτο συνθετικό, δηλαδή τις έννοιες πολιτική και στρατηγική. Ως πολιτική ορίζεται ως το σύνολο των δραστηριοτήτων μιας κυβέρνησης ή μιας οργανωμένης ομάδας ανθρώπων με σκοπό να επηρεάσουν τον τρόπο που το κράτος, ή η ομάδα, κυβερνάται (Cambridge Dictionary, 2016). Συνήθως όσον αφορά στα κράτη καλείται εθνική πολιτική και ετυμολογικά προέρχεται από την λέξη πόλις που εκτός από την προφανή έννοια σημαίνει και κοινωνία. Αναλύοντας περαιτέρω τον όρο μπορούμε από την κοινή πείρα να αντιληφθούμε πως περιγράφει όλες εκείνες τις μεθοδευμένες προσπάθειες ενός κράτους να διαμορφώσει μια προφανώς ευνοϊκότερη, ή να συντηρήσει μια υφιστάμενη ευνοϊκή κατάσταση, να πετύχει συνεπώς έναν ή περισσότερους στόχους. Αφορά κυρίως τη διαδρομή από την εκτίμηση των δεδομένων και του περιβάλλοντος μέχρι την απόφαση της ηγεσίας να χρησιμοποιήσει τις πληροφορίες και τα μέσα που έχει για να πετύχει τους στόχους της, όποιοι κι αν είναι αυτοί, εφόσον επηρεάζουν το κράτος συνολικά. Επίσης αναλύει και αποτυπώνει τα εθνικά κέντρα βάρους, δηλαδή τα σημεία ισχύος σε διπλωματικό, οικονομικό, στρατιωτικό, τεχνολογικό, και πολιτισμικό επίπεδο. 17

26 Η στρατηγική ορίζεται ως το σχέδιο δράσης που δημιουργήθηκε για να επιτευχθεί ένας μακροπρόθεσμος ή γενικός στόχος (Oxford dictionaries, 2016). Η στρατηγική είναι ένα επίπεδο της επιστήμης ή της τέχνης της επιχειρησιακής σχεδίασης, της οποίας τα υπόλοιπα επίπεδα είναι ή υψηλή στρατηγική, η επιχειρησιακή σχεδίαση και η τακτική σχεδίαση. Χωρίς να θέλουμε να επεκταθούμε περαιτέρω, οφείλουμε να παρατηρήσουμε πως η υψηλή στρατηγική δηλαδή ο σχεδιασμός επί θεμάτων που συνδέονται με τη διατήρηση της ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας, καθώς και με την επιδίωξη επίτευξης ευρύτερων εθνικών συμφερόντων και τον καθορισμό των Εθνικών αντικειμενικών σκοπών, συγχέεται πολλές φορές με την εθνική πολιτική. Αυτό συμβαίνει κυρίως γιατί αποφασίζεται στο ανώτατο επίπεδο ηγεσίας ενός κράτους το οποίο αποφασίζει και την εθνική πολιτική και αυτή η γειτνίαση που εξαλείφεται καθώς κατεβαίνουμε στα άλλα επίπεδα επιχειρησιακής σχεδίασης, φέρνει και την σύγχυση ανάμεσα στους δύο όρους. Παρ όλα αυτά ακόμη και σε αυτό το επίπεδο τα όρια πρέπει να είναι διακριτά, εφόσον η πολιτική αφορά την ανάλυση και κυρίως τους στόχους που τίθενται, ενώ η στρατηγική λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, διαμορφώνει το εθνικό σχέδιο, δηλαδή την λεπτομερή, στο βαθμό που την αφορά, μεθοδολογία επίτευξής του. Αυτό βέβαια δεν αποκλείει τα πρόσωπα που αποφασίζουν την πολιτική να συμμετέχουν στην σχεδίαση της στρατηγικής. Τουναντίον, επιβάλλεται τουλάχιστον στο επίπεδο της στρατηγικής σχεδίασης, γιατί έτσι ευνοείται ο διάλογος και η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των δύο πλευρών, αλλά και η θέσπιση ρεαλιστικών και επιτεύξιμων στόχων. Όσον αφορά στην Γεωπολιτική και στην Γεωστρατηγική οι συσχετίσεις παραμένουν οι ίδιες με κοινό στοιχείο την ευρύτερη έννοια της γεωγραφίας, ή πιο σωστά της γεωγραφικής προσέγγισης, ενός όρου που επικεντρώνεται σύμφωνα με τον Jacob στην διερεύνηση των πολλαπλών διαρθρώσεων του χώρου σε συνάρτηση με τις δεδομένες χρήσεις του και την ερμηνεία της διαπλοκής των διαφόρων επιπέδων οργάνωσής του (Jacob, 1977). Αναλύοντας περαιτέρω τον όρο γεωγραφία υπό το πρίσμα της Γεωπολιτικής ο καθηγητής Ι. Μάζης την χωρίζει σε επιμέρους πρωτεύοντες και δευτερεύοντες χώρους και κατ επέκταση πεδία μελέτης που είναι: Ο φυσικός χώρος που περιλαμβάνει την χλωρίδα, πανίδα, το έδαφος με το ανάγλυφο και το υπέδαφος, το κλίμα, τους φυσικούς πόρους και τα διαθέσιμά τους. Ο στοιχειώδης ανθρωποχώρος που αφορά φυλές, συγκεντρώσεις πληθυσμού και πληθυσμιακές συνθέσεις. Ο πολιτικός χώρος που αφορά την αλληλεπιδράσεις συντήρησης, αναπαραγωγής και εξέλιξης των συστημάτων παραγωγής με τις εκάστοτε κοινωνίες. Ο οικονομικός χώρος που προκύπτει από την αλληλεπίδραση του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος με τον φυσικό χώρο. χώρου Ο πολιτισμικός χώρος ως η σύνθεση του οικονομικού και του πολιτικού Ο εθνοκρατικός χώρος ως η σύνθεση του πολιτικού και του πολιτισμικού χώρου όπου ως χαρακτηριστικά της εθνικότητας μιας κοινωνικής ομάδας λογίζονται η κοινή γλώσσα, η κοινή θρησκεία, τα κοινά ήθη και έθιμα και η κοινή αντίληψη του συλλογικού συμφέροντος (Μάζης, 2002). 18

27 Με την παραπάνω οπτική της γεωγραφίας είναι ξεκάθαρο ότι η ισχύς μιας χώρας καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τη γεωγραφική θέση, από τους ενεργειακούς πόρους που η χώρα κατέχει, αλλά και άλλους παράγοντες και τους οποίους εξετάζει η Γεωπολιτική. Τόσο οι οπαδοί της Κριτικής Σχολής όσο και αυτοί της Κλασσικής, εντοπίζουν ως βασικό συστατικό της Γεωπολιτικής την ανάλυση, έστω και αν οι πρώτοι υποστηρίζουν την δυσκολία στην αντικειμενική διατύπωσή της. Η εντός εισαγωγικών διαμάχη μεταξύ των σχολών, όπως προαναφέραμε, περιστρέφεται γύρω από την διαφορετική θεώρηση της κάθε Σχολής σχετικά με την αντικειμενικότητα του Γεωπολιτικού αναλυτή. Συνεπώς οι δύο σχολές εν τέλει δεν διαφέρουν στο βασικό στοιχείο της Γεωπολιτικής που είναι η ανάλυση και τα εργαλεία της. Παρ όλα αυτά, οφείλουμε να σημειώσουμε πως η επικάλυψη των δύο όρων Γεωστρατηγική και Γεωπολιτική έχει να κάνει με την σύνδεση της Γεωστρατηγικής με την ασφάλεια ενός κράτους ή εν γένει μιας κοινωνικής ομάδας και η οποία αποτελεί μέριμνα της κυβέρνησης ή της ηγεσίας, καθώς είναι αντικείμενο πολιτικής και στρατηγικής σε υψηλό επίπεδο. Συνεπώς η σύγχυση μεταξύ πολιτικής και στρατηγικής μεταφέρεται και στο ζεύγος Γεωπολιτική Γεωστρατηγική. Σε αυτή όμως την περίπτωση ο διαχωρισμός είναι περισσότερο αναγκαίος καθώς περιορίζει την Γεωπολιτική στην ανάπτυξη μιας θεωρίας και αναλυτικής μεθοδολογίας, χωρίς να την εμπλέκει με την λήψη απόφασης που οδήγησε στο παρελθόν στην καταδίκη και απόρριψη μιας ολόκληρης ομάδας θεωρητικών, ακόμα και αν οι ίδιοι συνέβαλλαν σα αυτή την εξέλιξη. Τα παραπάνω βεβαίως δεν αποκλείουν ο γεωπολιτικός να δύναται να προβεί σε γεωστρατηγικές προτάσεις κατόπιν γεωπολιτικής εκτίμησης, αρκεί ο ίδιος να διαχωρίζει ευκρινώς τις δύο προσεγγίσεις προς αποφυγή παρεξηγήσεων και παρελθόντων φαινομένων σαν αυτά που περιγράφησαν παραπάνω. 19

28 Κεφάλαιο 4. Μέθοδοι Ανάλυσης - Γεωπολιτική Ανάλυση 4.1. Γενική Μέθοδος Ανάλυσης Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας και προκειμένου να φτάσουμε σε αξιόπιστα συμπεράσματα θα πρέπει να επιλέξουμε την βέλτιστη μέθοδο. Σύμφωνα με τον Lipjhart η επιλογή της γενικής μεθόδου ανάλυσης γίνεται μεταξύ της Στατιστικής, της Πειραματικής, της Συγκριτικής μεθόδου και της Μελέτης Περιπτώσεων (Lipjhart, 1971). Τα κριτήρια που πρέπει να χρησιμοποιήσουμε προκειμένου να επιλέξουμε την κατάλληλη μέθοδο είναι δύο. Πόσο ικανή είναι να επιτύχει τον στόχο της έρευνας και πόσο εφικτό είναι να συλλέξουμε τα στοιχεία που απαιτούνται για την έρευνα. Προκειμένου να προβούμε σε αυτή την επιλογή ακολουθεί μια σύντομη παρουσίαση της κάθε μεθόδου: Η Στατιστική μέθοδος δίνει την δυνατότητα εξέτασης μιας θεωρίας μέσα από την μελέτη διαφορετικών περιπτώσεων χρησιμοποιώντας κοινά στατιστικά δεδομένα. Με αυτό τον τρόπο δίνει αντικειμενικά αποτελέσματα μόνο εφόσον το δείγμα είναι αρκετά μεγάλο ώστε να κριθεί επαρκές, συνεπώς μπορεί να απαιτήσει πολύ χρόνο και πόρους ώστε να επιτύχει το σκοπό της. Η Πειραματική μέθοδος έχει το πλεονέκτημα ότι παρέχει ισχυρά κριτήρια για την κατάρριψη μιας θεωρίας μέσα από την διεξαγωγή πειραμάτων. Από την άλλη πλευρά δεν παρέχει εξίσου ισχυρά κριτήρια για την απόδειξη μιας θεωρίας, ενώ σε αρκετά πεδία επιστημών όπως εν προκειμένω στην μελέτη της γεωπολιτικής επίδρασης των φυσικών καταστροφών είναι μη εφαρμόσιμη. Η Μελέτη Περιπτώσεως αφορά στην διεξοδική μελέτη μιας περίπτωσης και ακολουθείται όταν οι προαναφερθείσες μέθοδοι δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν. Εφαρμόζεται όταν για μία έρευνα υπάρχει περιορισμός χρόνου και πληροφοριών και χρησιμοποιείται για την δημιουργία, την ενίσχυση ή την εξασθένιση μιας θεωρίας, όμως δεν μπορεί απόλυτα να επιβεβαιώσει, να καταρρίψει μια υφιστάμενη θεωρία ή να κάνει αποδεκτή την δημιουργία μιας νέας θεωρίας, λόγω της μοναδικότητας της. Η Συγκριτική Μέθοδος αφορά την συστηματική ανάλυση ενός περιορισμένου αριθμού περιπτώσεων, τουλάχιστον δύο, που όμως μοιράζονται κοινές μεταβλητές. Αποτελεί ουσιαστικά μια επέκταση της μελέτης περιπτώσεως που εξάγει συμπεράσματα συγκρίνοντας τις περιπτώσεις που εξετάζει. Απαιτεί σαφώς μεγαλύτερο πλήθος στοιχείων από την μελέτη περιπτώσεων αλλά σαφώς λιγότερα από την Στατιστική και την Πειραματική μέθοδο. Για κάθε αντικείμενο όπως σημειώνει και ο Lipjhart η πιο αξιόπιστη μέθοδος είναι η Στατιστική καθώς τα εξαγόμενα αποτελέσματα είναι πιο ισχυρά. Επιπλέον η Πειραματική μέθοδος τείνει να χρησιμοποιείται κυρίως για την απόρριψη μιας θεωρίας, ενώ όσον αφορά στην επιβεβαίωση είναι της ίδιας ή μικρότερης δυναμικότητας από την Μελέτη Περιπτώσεων και την Συγκριτική μέθοδο αντίστοιχα. 20

29 Στην περίπτωση της μελέτης της γεωπολιτικής επίδρασης καταστροφών και ειδικότερα φυσικών καταστροφών όπως είδαμε και στο πρώτο κεφάλαιο υπάρχουν διαφορετικές βάσεις που δεν παρέχουν επαρκές πλήθος δεδομένων τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για στατιστική προσέγγιση της γεωπολιτικής ανάλυσης και να αναλυθούν στην συνέχεια. Η Πειραματική ανάλυση και ειδικότερα υπό το πρίσμα της γεωπολιτικής όπως προαναφέραμε είναι μη εφαρμόσιμη συνεπώς καλούμαστε να επιλέξουμε μεταξύ της Μελέτης Περιπτώσεων και της Συγκριτικής μεθόδου. Η τελευταία αν και είναι εν γένει πιο αξιόπιστη είναι γεγονός ότι δεν χρησιμοποιείται από τους γεωπολιτικούς αναλυτές, οι οποίοι προσφεύγουν κατά κανόνα στην Μελέτη Περιπτώσεων. Στην ίδια μέθοδο θα καταφύγουμε και στην παρούσα μελέτη, καθώς δεν αρκεί ο παράγοντας (φυσική καταστροφή τυφώνας) υπό το πρίσμα του οποίου θα αναλύσουμε γεωπολιτικά, να είναι κοινός και με παραπλήσια αποτελέσματα αλλά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και το περιβάλλον στο οποίο εφαρμόστηκε. Για να γίνει περισσότερο κατανοητό, μπορούμε χωρίς δυσκολία να αντιληφθούμε πως δεν θα οδηγούσε σε ασφαλή συμπεράσματα η σύγκριση περιπτώσεων παραπλήσιων φυσικών καταστροφών με κοινή γενεσιουργό αιτία και για τις οποίες υφίστανται επαρκή στοιχεία, όπως στις περιπτώσεις του τσουνάμι του 2004 στον Ινδικό Ωκεανό και του τσουνάμι του 2011 στην Ιαπωνία, όπου τα αποτελέσματα των δύο αντίστοιχων καταστροφών διέφεραν κατά πολύ σε κάθε περίπτωση Γεωπολιτική Ανάλυση Η επιλογή της κατάλληλης στρατηγικής ερευνητικής μεθόδου πέρα από την γενική μεθοδολογία, ακολουθεί και την εξειδικευμένη του επιστημονικού πεδίου που αφορά. Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενες παραγράφους η Γεωπολιτική είναι ταυτισμένη με την έννοια της ανάλυσης. Αυτή η ανάλυση έχει στόχο να βελτιώσει την λήψη πολιτικών αποφάσεων, παρέχοντας όλες τις πληροφορίες που απαιτούνται για την λήψη αυτής της απόφασης ή, να συνδράμει στην εξακρίβωση των λόγων που οδήγησαν σε ένα σύνολο αποφάσεων που διαφοροποίησαν την πολιτική ενός κράτους. Σήμερα δεν υπάρχει μία κοινώς αποδεκτή μέθοδος Γεωπολιτικής ανάλυσης. Αντιθέτως έχουν προταθεί και συνεχίζουν να αναπτύσσονται τέτοιες μέθοδοι προσπαθώντας να προσαρμοστούν στις ανάγκες ανάλυσης που προκύπτουν. Προκειμένου να επιλέξουμε την κατάλληλη μέθοδο θα αναφερθούμε στις επικρατέστερες όπως έχουν προταθεί από τον Hartshorne και τον Cohen αλλά και άλλοι αναλυτές και θα προτείνουμε την ενδεδειγμένη για την περίπτωση που εξετάζουμε Οι προτάσεις του Hartshorne και του Cohen Ο Hartshorne αναγνωρίζει τέσσερις διαφορετικές μεθόδους που είναι η ανάλυση της ισχύος, η ιστορική, η μορφολογική και η λειτουργική (Hartshorne, 1954). Αναλύοντας περαιτέρω και εν συντομία αυτές τις μεθόδους έχουμε τα παρακάτω: Ανάλυση της ισχύος: διαχωρίζει την εθνική ισχύ σε πέντε στοιχεία ανάλυσης το γεωγραφικό, το οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό και το στρατιωτικό διερευνώντας την μεταξύ τους αλληλεπίδραση και σε πιο βαθμό αυτοί οι παράγοντες επιδρούν στο πλαίσιο της μελέτης. Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης είναι χρήσιμα εφόσον εξετάζουμε περιπτώσεις μέσω της συγκριτικής μεθόδου. 21

30 Η ιστορική μέθοδος θεωρεί ότι η ιστορική πολιτική γεωγραφία μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη γνώση των σημερινών προβλημάτων. Σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο, το τι συμβαίνει τώρα μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο έχοντας κατά νου ότι η παρούσα κατάσταση είναι μια συνέπεια του παρελθόντος. Επιπλέον δίνεται και η δυνατότητα της γεωπολιτικής εκτίμησης μέσα από την προσαρμογή ιστορικών γεγονότων στην υπό εξέταση κατάσταση. Η μέθοδος δεν δίνει λύση σε κάθε πρόβλημα, αλλά περισσότερο παρέχει γενικές ιδέες, τάσεις, και προσανατολισμό και ως εκ τούτου, είναι χρήσιμη για τους ιθύνοντες υψηλού επιπέδου στο καθορισμό των γεωπολιτικών στόχων. Η μορφολογική μέθοδος αναλύει τις πολιτικές δομές και οργανώσεις όπως είναι οι εσωτερικές διοικητικές υπηρεσίες ενός έθνους ή εθνών-κρατών, οι περιφερειακοί συνασπισμοί ή παγκόσμιοι οργανισμοί, λαμβάνοντας υπόψη τη θέση τους, το μέγεθος και το σχήμα. Απαιτεί τον προσδιορισμό όλων των παραμέτρων ή των χαρακτηριστικών παραγόντων της χώρας, μέσω μεταβλητών και του θέματος που πρέπει να αναλυθεί. Στην συνέχεια αυτοί οι παράμετροι αναλύονται μέσα από την καταγραφή των μεταβολών των μεταβλητών που τις επηρεάζουν για κάθε πιθανό σενάριο. Η μέθοδος λειτουργεί καλά στην μελέτη μιας χώρας, αλλά όχι τόσο στη μελέτη μιας γεωπολιτικής περιοχής που αποτελείται από αρκετές χώρες. Η λειτουργική μέθοδος επινοήθηκε από Hartshorne και βασίζεται στην ανάλυση και λειτουργία ενός χώρου ως πολιτική οντότητα. Ειδικότερα υποδιαιρεί την πολιτική περιοχή σε μικρότερες περιοχές και αναλύει τους πολιτικούς δεσμούς μεταξύ κάθε μίας από τα δευτερεύοντες περιοχές και του συνόλου με το εξωτερικό. Εξετάζει τις δυνάμεις που εντείνουν ή αποδυναμώνουν την συνοχή κρατών με τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Είναι προφανές πως αυτή οι μέθοδος έχει εφαρμογή σε κρατικούς σχηματισμούς όπως οι Η.Π.Α., αλλά όχι στη μελέτη γεωγραφικών περιοχών. Στις παραπάνω μεθόδους ο Cohen πρόσθεσε δύο ακόμη, την μέθοδο της συμπεριφοράς και την συστηματική (Cohen, 1974). Η πολιτική γεωγραφία της συμπεριφοράς ασχολείται με τις περιπτώσεις στις οποίες ο χώρος δεν μπορεί να εκλαμβάνεται ως ανεξάρτητη μεταβλητή. Περιλαμβάνει την εμπειρική εξέταση των καταστάσεων μέσω κατάλληλων ελέγχων, και διερευνά πως οι αντιλήψεις, οι ιδέες και η συναισθηματική κατάσταση που έχει ο πληθυσμός μιας περιοχής, επηρεάζουν εν τέλει το πως ανταποκρίνονται σε αυτές τις καταστάσεις. Από αυτή την άποψη, η μέθοδος της συμπεριφοράς επιτρέπει την εξήγηση των διαφορετικών μοντέλων για την πολιτική συμπεριφορά των κοινωνιών σε μια συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Παρ 'όλα αυτά, η εμπειρική φύση της μεθόδου, καθώς και η δυσκολία να πραγματοποιηθεί μια ανάλυση της συλλογικής συμπεριφοράς, εμποδίζει την εφαρμογή της μεθόδου αυτής σαν εργαλείο εκτίμησης. Η συστηματική μέθοδος προέρχεται από τη Γενική Θεωρία των Συστημάτων η οποία, σύμφωνα με τον Rapoport (Rapoport, 1977) είναι μια μεθοδολογική προοπτική που σκοπεύει στη μελέτη με έναν ενοποιημένο τρόπο, διαφόρων πεδίων τα οποία από ακαδημαϊκής απόψεως έχουν διαχωριστεί. Παρ 'όλα αυτά, η μελέτη ενός τέτοιου ανοικτού συστήματος δημιουργεί ένα πολύπλοκο δίλημμα, που δεν είναι άλλο από τον καθορισμό των σχέσεων μεταξύ του περιβάλλοντος και του συστήματος και συγκεκριμένα η απάντηση στο ερώτημα που τελειώνει το ένα και ξεκινάει το άλλο, όπως ο Silverman έχει επισημάνει (Silverman, 1970). Σύμφωνα με τους Cohen και Rosenthal (Cohen and Rosenthal, 1971) το γεωπολιτικό σύστημα αντιμετωπίζεται ως κάτι ενιαίο, εντός του οποίου οι πολιτικές διαδικασίες αλληλεπιδρούν με τον γεωγραφικό χώρο. Βασικοί παράμετροι αυτής της αλληλεπίδρασης είναι οι πολιτικές δομές, οι κοινωνικές δυνάμεις και η γεωγραφική διαμόρφωση και θέση. Συνεπώς από αυτή την άποψη, η χρήση της ανάλυσης συστημάτων στην πολιτική γεωγραφία είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. 22

31 H μέθοδος του Thual και η πρόταση του Μάζη Οι μέθοδοι που προαναφέρθηκαν αν και έχουν κοινά σημεία ή μπορούν να αποδώσουν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, στερούνται γενικότητας στην εφαρμογή τους. Αυτό το επισημαίνει και εμμέσως ένας εκ των εκπροσώπων της Κριτικής σχολής ο Thual, ο οποίος διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει ενιαίο μοντέλο της γεωπολιτικής συμπεριφοράς, αλλά εξαρτάται από τα στοιχεία που επηρεάζουν κάθε κρίση 3. Ως εκ τούτου, η μελέτη της συμπεριφοράς του κράτους εξαρτάται από τις περιστάσεις και παράγοντες της στιγμής και αυτοί θα πρέπει να αναλύονται κατά περίπτωση (Thual, 1996). Η πρόταση του Thual είναι μια ευέλικτη μέθοδος που μπορεί να εισαγάγει ιστορικές πτυχές στη μελέτη, για να εμπλουτίσει την ανάλυση. Από την άλλη πλευρά μειονεκτεί στο γεγονός ότι σε μεγάλο βαθμό επικεντρώνεται στις διεθνείς σχέσεις, όταν υπάρχουν εσωτερικές πτυχές της κάθε χώρας που μπορεί να είναι δύσκολο να ανιχνευθούν μέσω της συγκεκριμένης ανάλυσης. Ως πιο κατάλληλη μέθοδο θα επιλέξουμε αυτή που προτείνει ο καθηγητής Μάζης η οποία προσεγγίζει την μορφολογική μέθοδο (Μάζης, 2007). Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την μέθοδο καταρχήν προσδιορίζεται το γεωγραφικό σύμπλοκο 4, ο εξωτερικός και εσωτερικός χώρος του Συμπλόκου το οποίο εξετάζουμε και τέλος ο γεωπολιτικός παράγοντας υπό το πρίσμα του οποίου επηρεάστηκε ή θα επηρεασθεί το Σύμπλοκο που εξετάζουμε. Στην περίπτωση μας θα γίνει μια εκ των υστέρων ανάλυση όπου το γεωγραφικό Σύμπλοκο είναι η ευρύτερη περιοχή της πολιτείας της Λουιζιάνα με εσωτερικό χώρο την περιοχή της Ν. Ορλεάνης που επλήγη από τον τυφώνα Κατρίνα το 2005 και εξωτερικό χώρο τις Η.Π.Α. την συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Προφανώς ο γεωπολιτικός παράγοντας είναι η καταστροφή που προκλήθηκε από τον τυφώνα Κατρίνα, καθώς θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τον βαθμό επίδρασης αυτού του παράγοντα στην πολιτική της χώρας. Ο ανωτέρω διαχωρισμός αποτελεί και την πρώτη φάση της ανάλυσης, η οποία ακολουθείται από την φάση της εξέτασης της επίδρασης του γεωπολιτικού παράγοντα σε κάθε ένα ή σε συνδυασμό των πυλώνων του συστήματος. Σύμφωνα με τον Μάζη οι πυλώνες ταυτίζονται με τους παράγοντες ισχύος και είναι: η Άμυνα η Οικονομία η Πολιτική ο Πολιτισμός/ κοινωνία 3 Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως χαρακτηριστικό της Κριτικής σχολής είναι η μελέτη της πολιτικής των κρατών υπό το πρίσμα του δόγματος της σχολής, ότι η γεωπολιτική είναι το εργαλείο για την δικαιολόγηση των στρατηγικών επιλογών τους. 4 αποτελεί το γεωγραφικό πεδίο που αφορά την ανάλυσή μας 23

32 Ως τελική φάση, για την γεωπολιτική ανάλυση ακολουθεί η σύνθεση, δηλαδή η εξεύρεση της συνισταμένης ισχύος του δεδομένου, ή του υπό εξέταση Γεωπολιτικού παράγοντα και η εξαγωγή συμπερασμάτων, όσον αφορά στην περιγραφή του βαθμού επίδρασης του Γεωπολιτικού παράγοντα στο σύστημα που εξετάζεται. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν είναι απαραίτητο να επηρεάζεται το σύνολο των πυλώνων για να προκύψει αντικείμενο ανάλυσης και σύνθεσης. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ένας γεωπολιτικός παράγοντας αρκεί να επηρεάζει έναν από τους παραπάνω παράγοντες ισχύος σε τέτοιο βαθμό, που να αλλάζει το γεωπολιτικό status. Από την άλλη πλευρά δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως αντικείμενο της ανάλυσης είναι και η διερεύνηση, εάν ένας παράγοντας ο οποίος ακόμη και αν προφανώς έχει επιπτώσεις στους ανωτέρω πυλώνες, έχει ταυτόχρονα και γεωπολιτική επίδραση στο Σύμπλοκο, όπως συμβαίνει και με την παρούσα μελέτη. Η γεωστρατηγική ανάλυση αποτελεί ένα επιπλέον και ταυτόχρονα ξεχωριστό στάδιο, το οποίο ανάλογα με το χρόνο υλοποίησής του, αφορά είτε στην ανεύρεση και υποβολή εισηγήσεων, είτε στην αιτιολόγηση και κρίση των στρατηγικών που ακολουθήθηκαν, λαμβάνοντας υπόψη την προγενέστερη γεωπολιτική ανάλυση. Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι η παραπάνω μεθοδολογία έχει πολλά κοινά σημεία με την μέθοδο PEST και την PESTLE που αποτελεί μια διευρυμένη παραλλαγή της. Αποτελεί ακρωνύμιο των όρων Political, Economic, Sociological, Technological, Legal, Environmental και αποτελεί ανάλυση των περιβαλλοντικών επιδράσεων ενός οργανισμού με σκοπό τη χρήση των πληροφοριών αυτών για να καθοδηγήσει τη λήψη στρατηγικών αποφάσεων (CIPD, 2016). Αποτελεί κατ ουσίαν ένα εργαλείο για τις επιχειρήσεις και εν γένει για τους οργανισμούς από το οποίο οι εν λόγω επιχειρήσεις ή οργανισμοί θα διερευνήσουν τους εξωτερικούς παράγοντες, που δύνανται να επηρεάσουν το εσωτερικό τους. Τα συμπεράσματα αυτής της ανάλυσης χρησιμοποιούνται για την επιλογή στρατηγικής, μέσω αντίστοιχων εργαλείων όπως η ανάλυση SWOT 5. Ειδικά για την ανάλυση SWOT μπορούμε να αναφέρουμε ότι είναι ένα εργαλείο στρατηγικού σχεδιασμού το οποίο χρησιμοποιείται για την ανάλυση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος μίας επιχείρησης όταν αυτή καλείται να λάβει μία απόφαση σε σχέση με τους στόχους που έχει θέσει. Η Ανάλυση SWOT εξετάζει τα Δυνατά (Strengths) και Αδύνατα σημεία (Weaknesses) μιας επιχείρησης, τις Ευκαιρίες (Opportunities) και Απειλές (Threats) από το περιβάλλον που δραστηριοποιείται. Χρησιμοποιείται από τις επιχειρήσεις προκειμένου να αξιολογήσουν την κατάσταση που βρίσκονται σήμερα με σκοπό να πάρουν αποφάσεις και να διαμορφώσουν έτσι την μελλοντική στρατηγική τους (EU, 2009). Παρατηρούμε πως οι παράγοντες τις ανάλυσης PESTLE ως επί τω πλείστον, ταυτίζονται με τους γεωπολιτικούς πυλώνες που αναφέραμε παραπάνω, αν αντικαταστήσουμε τον τεχνολογικό παράγοντα με την άμυνα και ενσωματώσουμε το περιβαλλοντικό στους υπόλοιπους πολιτικό και οικονομικό-, η δε ανάλυση αυτή καθ αυτή έχει την ίδια σκοπιμότητα για έναν οργανισμό με την γεωπολιτική ανάλυση μιας κρατικής οντότητας. Άλλωστε ένα κράτος αποτελεί έναν οργανισμό του οποίου η αρχή οφείλει να επιδιώκει την επιβίωση και την ανάπτυξή του. Η μοναδική διαφοροποίηση έγκειται στο νομικό παράγοντα. Σε αυτές τις περιπτώσεις και σύμφωνα με την θέση των ρεαλιστών και νεορεαλιστών των διεθνών σχέσεων, το διεθνές σύστημα είναι άναρχο δηλαδή αν και υφίσταται διεθνές δίκαιο, δεν υπάρχει μια 5 Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats 24

33 ανώτερη αρχή για να το επιβάλλει (Kenneth N. Waltz). Συνεπώς, μπορούμε να κάνουμε χρήση του μοντέλου ανάλυσης PEST, το οποίο εφάπτεται με μεγαλύτερη ακρίβεια στους τομείς της γεωπολιτικής ανάλυσης, προσαρμόζοντας το ανάλογα και όπου απαιτείται στους γεωπολιτικούς παράγοντες, εξετάζοντας επιπλέον τον νομικό και τον περιβαλλοντικό παράγοντα μέσα από αυτούς, εφόσον φυσικά επιδρούν στην περίπτωση που αναλύουμε. Με αυτό την μεθοδολογία θα μπορούσε καταλήξουμε στα απαιτούμενα συμπεράσματα, για το αν και κατά ποιο βαθμό έπαιξε ρόλο η φυσική καταστροφή που εξετάζουμε, ως γεωπολιτικός παράγοντας. 25

34 Κεφάλαιο 5. Μελέτη περίπτωσης - Ο τυφώνας Κατρίνα 5.1. Το συμβάν Η εμφάνιση τυφώνων δεν είναι σπάνια στην περιοχή της πολιτείας της Λουιζιάνα των Η.Π.Α. Αντιθέτως, την πολιτεία έχουν πλήξει 49 από τους 273 τυφώνες που έφτασαν στις αμερικανικές ακτές του Ατλαντικού μεταξύ 1851 και Επιπλέον, 18 από τους 92 μεγάλους τυφώνες, που σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση Saffir-Simpson ανήκουν στην κατηγορία 3 ή μεγαλύτερη, που έπληξαν την ηπειρωτική χώρα των ΗΠΑ, χτύπησαν και την Λουιζιάνα την ίδια περίοδο (McCarragher, 2016). Κατά μέσο όρο, μια μεγάλη καταιγίδα εμφανίζεται μέσα σε απόσταση 100 ναυτικών μιλίων από τη Νέα Ορλεάνη κάθε δεκαετία, με πιο μεγάλες καταγεγραμμένες στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν τον τυφώνα Betsy του 1965 και τον τυφώνα Camille του Ο τελευταίος ειδικά είναι ο ένας από τους τρεις τυφώνες κατηγορίας 5 που χτύπησαν τις ηπειρωτικές Η.Π.Α. τον 20 ο αιώνα. Τον Αύγουστο του 2005 ο τυφώνας «Κατρίνα» χτύπησε τις νοτιοδυτικές ακτές των ΗΠΑ προερχόμενος από τον κόλπο του Μεξικό, προξενώντας την απώλεια ζωών, τραυματισμούς και τεράστιες καταστροφές. Στις 28 Αυγούστου ο τυφώνας βρισκόταν 500 χιλιόμετρα νότια από τον ποταμό Μισισιπή έχοντας αναβαθμισθεί σε βαθμό 4 και αργότερα 5 της κλίμακας καταιγίδων, έχοντας αναπτύξει ανέμους ταχύτητας 235 χιλ.\ώρα, αναγκάζοντας τον Δήμαρχο της Ν. Ορλεάνης να διατάξει την εκκένωση της πόλης (Drye, 2005). Την επόμενη ημέρα ο τυφώνας έφτασε στην ακτή της πολιτείας της Λουιζιάνας με ανέμους εντάσεως από 145 ως 240 χιλ./ώρα σηκώνοντας τεράστια κύματα και πλημμυρίζοντας την ακτή αφού είχαν υπερχειλίσει και καταστραφεί τα φράγματα που είχαν στηθεί. Οι επιπτώσεις ήταν 1883 νεκροί, πάνω από 1 εκατομμύριο άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους, το 80% της πόλης της Ν. Ορλεάνης πλημμύρησε (CNN Library, 2015). Κατά μήκος της ακτής του κόλπου ισοπεδώθηκαν ολόκληροι οικισμοί, περιλαμβανομένων οικιών, επιχειρήσεων, ιστορικών και κυβερνητικών κτηρίων, ενώ σε πολλές περιπτώσεις τα συντρίμμια και το νερό απέκλεισαν δρόμους, δυσχεραίνοντας την πρόσβαση στις περιοχές που είχαν πληγεί. Στο τομέα της ενέργειας 2,5 εκατ. κάτοικοι στις πολιτείες Αλαμπάμα, Λουιζιάνα και Μισισιπή δεν είχαν ρεύμα, ενώ κατέρρευσαν και οι επικοινωνίες κατά μήκος της ακτής, καθώς καταστράφηκαν 1,477 κεραίες κινητής τηλεφωνίας, το μεγαλύτερο μέρος των κεραιών ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών (White House, 2006). Η κατάρρευση των φραγμάτων και τα καιρικά φαινόμενα προκάλεσαν την ανάμειξη γλυκού και θαλασσινού νερού με λάσπη, συντρίμμια και τοξικά υλικά. Ο κίνδυνος αγνοήθηκε κατά τη φάση της άντλησης και απομάκρυνσης των υδάτων, με αποτέλεσμα μολυσμένα νερά να χυθούν στο έδαφος, σε παραπλήσιες λίμνες και στο κόλπο του Μεξικού (Picou, 2009). Παράλληλα μεγάλες ποσότητες πετρελαίου και παραγώγων διέρρευσαν στο περιβάλλον, τα οποία προήλθαν από εγκαταστάσεις επεξεργασίας, δεξαμενές αλλά και οχήματα που καταστράφηκαν ή υπερχείλισαν κατά τη διάρκεια του τυφώνα. Συνολικά απελευθερώθηκαν 26

35 περισσότερα από 8 εκατομμύρια γαλόνια πετρελαίου σε όλο το εύρος της γεωγραφικής περιοχής που έπληξε ο τυφώνας. Στην εικόνα 5.1 φαίνονται οι θέσεις από τις οποίες διέρρευσαν παράγωγα πετρελαίου και αερίου μόνο στην πόλη της Ν. Ορλεάνης. Η διασπορά των μολυσμένων υδάτων είχε σαν αποτέλεσμα την διαρροή κυρίως πετρελαίου, αρσενικού (Picou, 2009), σίδηρου, μόλυβδου και αρωματικών υδρογονανθράκων (Reible et al, 2006). Το αρσενικό προϋπήρχε στο έδαφος της περιοχής, λόγω προηγούμενης βιομηχανικής δραστηριότητας και ήρθε στην επιφάνεια με τις πλημμύρες και τις εργασίες αποκατάστασης που ακολούθησαν. Υπήρξαν περιοχές στη Ν. Ορλεάνη όπου καταγράφηκαν συγκεντρώσεις αρσενικού στο έδαφος έως και 200 φορές πάνω από τα όρια επιφυλακής, ενώ σε δειγματοληψίες που έγιναν δύο χρόνια μετά το συμβάν σε αυλές σχολείων της Ν. Ορλεάνης, η συγκέντρωση αρσενικού στο 25% των περιπτώσεων απαιτούσε απομάκρυνση του χώματος. 2006). Εικόνα 5.1. Πηγές πετρελαϊκής μόλυνσης στη περιοχή της Ν. Ορλεάνης (Πηγή: Reible et al Πέρα από το αρσενικό το έδαφος και τα νερά παραπλήσιων ποταμών και θάλασσας μολύνθηκαν από τις μεγάλες ποσότητες πετρελαίου που διέρρευσαν, ενώ επίσης παρατηρήθηκε υψηλή συγκέντρωση ενός αρωματικού υδρογονάνθρακα, του βενζοπυρένιου (Benzo(a)pyrene), ο οποίος ενοχοποιήθηκε για καρκινογενέσεις και αναπνευστικές και δερματικές ασθένειες. Εκτός από τις άμεσα ορατές συνέπειες στην υγεία και στην καθημερινότητα των κατοίκων, υπήρξαν και πλήθος άλλων συνεπειών που επίσης επηρέασαν για μεγάλο χρονικό διάστημα την περιοχή της Νέας Ορλεάνης, την πολιτεία της Λουιζιάνα, αλλά και τις Η.Π.Α. συνολικά. Στις επόμενες παραγράφους θα προσπαθήσουμε να καταγράψουμε αυτή την 27

36 επίδραση στις πτυχές που επηρέασαν σε γεωπολιτικό επίπεδο τις Η.Π.Α., σε συνδυασμό με την αλλαγή πολιτικής της χώρας Οικονομική επίδραση Η οικονομική επίδραση ενός φαινομένου είναι φαινομενικά εύκολα υπολογίσιμη καθώς η καταγραφή γίνεται με μετρήσιμα μεγέθη, όπως το κόστος ή τα ποσοστά επί του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος 6. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα καταγεγραμμένα στοιχεία η επίδραση του τυφώνα Κατρίνα ήταν: Σε απόλυτα νούμερα η συνολική μετρήσιμη οικονομική ζημιά σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα άγγιξε με μετριοπαθείς προβλέψεις τα 125 δις. δολάρια. Μόνο το 2006 και 2007 η κρατική συνεισφορά που αφορούσε βοήθεια προς τα θύματα από την FEMA και φορολογικές ελαφρύνσεις έφτασε τα 97 δις. δολάρια (ESA, 2006). Σύμφωνα με τον Weinstein το συνολικό κόστος ανέρχεται στα 250 δις. δολάρια, αν συνυπολογιστούν οι επιδράσεις που υπήρξαν στην παραγωγή πετρελαίου και στην ανάδραση που προκάλεσε στον εθνικό ρυθμό ανάπτυξης ο οποίος από 3,8% στο τρίτο τρίμηνο του 2005, έπεσε στο 1,8% στο τέταρτο τρίμηνο, αλλά και στις ασφαλιστικές αποζημιώσεις (Αmadeo, 2016). Παρ όλη την αρνητική επίδραση o ρυθμός ανάπτυξης της χώρας επανήλθε σχετικά σύντομα όπως φαίνεται και στην εικόνα 5.2. Εικόνα 5.2. Ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης Η.Π.Α. ετών (Πηγή: 6 Α.Ε.Π. : το σύνολο της αγοραίας αξίας όλων των τελικών προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα στη διάρκεια μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου (συνήθως ένα έτος) 28

37 Στην περιοχή της πολιτείας της Λουιζιάνας το συμβάν επηρέασε το 19% της εθνικής παραγωγής πετρελαίου λόγω της καταστροφής εγκαταστάσεων επεξεργασίας και αγωγών μεταφοράς, προκαλώντας αύξηση της τιμής του πετρελαίου κατά 3 δολάρια το βαρέλι και αναγκάζοντας την κυβέρνηση να διαθέσει μέρος των στρατηγικών αποθεμάτων πετρελαίου για να αποτρέψει περαιτέρω αύξηση της τιμής (Αmadeo, 2016). Το 80% των εγκαταστάσεων πετρελαίου και το 66% των εγκαταστάσεων αερίου στην περιοχή του κόλπου του Μεξικό σταμάτησαν να λειτουργούν. Μέχρι τον Ιούνιο του 2006 τα ποσοστά των κλειστών εγκαταστάσεων είχαν διαμορφωθεί σε 15% για τις πετρελαϊκές και σε 10% για τις αερίου, σε σχέση με τα ποσοστά προ τυφώνα (ESA, 2006). Η ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων στην περιοχή της Νέας Ορλεάνης πριν την εκδήλωση του φαινομένου ήταν αρκετά χαμηλότερη του μέσου όρου της χώρας. Μετά την εκδήλωση της καταστροφής παρατηρήθηκε αύξηση της δραστηριότητας που αφορούσε αρχικά επιχειρήσεις μετακίνησης των συντριμμιών και κατασκευών. Δέκα χρόνια μετά την καταστροφή ο ρυθμός δημιουργίας νέων επιχειρήσεων στην περιοχή ήταν 64% πάνω από τον εθνικό μέσο όρο και επίσης ψηλότερα από πόλεις με παρόμοια βιομηχανικά χαρακτηριστικά στις Η.Π.Α., όπως φαίνεται στην εικόνα 5.3 και αφορά κυρίως εταιρίες κοινωνικής επιχειρηματικότητας (Nowakowski, 2015). Όπως έχει καταγραφεί, αυτή η «έκρηξη» της επιχειρηματικότητας δεν προήλθε από ελεύθερη διαμόρφωση της αγοράς, αλλά ήταν αποτέλεσμα της διάθεσης κονδυλίων για την αποκατάσταση της περιοχής και για την υποστήριξη κοινωνικών υπηρεσιών, από την κυβέρνηση των Η.Π.Α. σε ιδιωτικές εταιρίες, αντί κρατικών φορέων. Πάντως γεγονός είναι πως από την μελέτη της πορείας τεσσάρων δεικτών, αυτών της βιομηχανικής παραγωγής, των θέσεων εργασίας, των πωλήσεων και του πραγματικού εισοδήματος, όπως φαίνεται στην εικόνα 5.4, η οικονομία της χώρας ανέκαμψε μέχρι το τέλος του 2005, με εξαίρεση τις πωλήσεις ειδών. Εικόνα 5.3. Ρυθμός δημιουργίας νέων εταιριών στην Νέα Ορλεάνη πριν και μετά τον τυφώνα Κατρίνα (Πηγή: 29

38 Εικόνα 5.4. Πορεία των τεσσάρων βασικών οικονομικών δεικτών των Η.Π.Α. πριν και μετά τον τυφώνα Κατρίνα (Πηγή: η αλιεία στην περιοχή του κόλπου του Μεξικό αντιπροσώπευε το 20% της εμπορικής αλιείας της χώρας. Σύμφωνα με την μελέτη της Διεύθυνσης Οικονομικών και Στατιστικής του Υπουργείου Εμπορίου 7, είχαν υποστεί ζημιές ο αλιευτικός στόλος της περιοχής σε ποσοστό έως 70% και οι εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης της βιομηχανίας αλιείας σε ποσοστό 70% έως 80%. Αν και η αποκατάσταση και επισκευή πλωτών μέσων και εγκαταστάσεων δεν είχε ολοκληρωθεί τον Απρίλιο του 2006, την ίδια περίοδο τα επίπεδα αλιείας στην περιοχή είχαν επιστρέψει στα προ τυφώνα νούμερα (ESA, 2006). 7 Economics and Statistics Administration U.S. Department of Commerce 30

39 Ένας άλλος τομέας που αποτελούσε σπουδαία πηγή εσόδων για την περιοχή και υπέστη πλήγμα αλλά ανέκαμψε σχετικά σύντομα, ήταν ο τουρισμός. Η περιοχή της Νέας Ορλεάνης είναι γνωστή για το φεστιβάλ τζαζ και το καρναβάλι του Mardi Gras, που συγκεντρώνουν εκατομμύρια επισκέπτες κάθε χρόνο. Ένα χρόνο μετά τον τυφώνα, είχαν επαναλειτουργήσει 103 από 140 ξενοδοχεία της πόλης ενώ στο διεθνές αεροδρόμιο Luis Armstrong, το οποίο επίσης είχε πληγεί, ο αριθμός των επισκεπτών είχε φτάσει στο 59% του επιπέδου πριν την καταστροφή (ESA, 2006). Πέρα από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας πετρελαιοειδών, η μεγαλύτερη οικονομική καταστροφή που θα μπορούσε να υποστεί η περιοχή έχει να κάνει με τις εμπορικές συγκοινωνίες που εξυπηρετεί, όχι μόνο σε τοπικό, αλλά και σε εθνικό επίπεδο. Το λιμάνι της Νέας Ορλεάνης είναι το μεγαλύτερο της χώρας και το 5 ο μεγαλύτερο στον κόσμο βάσει χωρητικότητας που διακινείται, εξάγοντας ετησίως περισσότερους από 52 εκατομμύρια τόνους, κυρίως αγροτικών προϊόντων και εισάγοντας αντίστοιχο φορτίο πετρελαιοειδών και πρώτων υλών, όπως χημικά και μέταλλα (Friedman, 2005). Εξίσου σημαντική παράμετρος είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν αντίστοιχες εναλλακτικές λύσεις. Το σύστημα μεταφορών των ΗΠΑ χτίστηκε στην φτηνή ποτάμια μεταφορά των παραπάνω προϊόντων, λόγω χαμηλής αναλογία κόστους-βάρους. Έτσι τα εμπορεύματα ταξιδεύουν προς και από τη Νέα Ορλεάνη με φορτηγίδες, όπου φορτώνονται και εκφορτώνονται σε πλοία. Επιπλέον, εκτός από το λιμάνι της Νέας Ορλεάνης, δεν υπάρχει άλλο στις Ηνωμένες Πολιτείες αντιστοίχου μεταφορικής χωρητικότητας που να συνδυάζεται με χερσαίες μεταφορές (Friedman, 2005). Το γεγονός ότι ο τυφώνας δεν χτύπησε στην πλήρη ισχύ του τα κύρια λιμάνια της περιοχής, βοήθησε να περιοριστούν οι καταστροφές. Το λιμάνι της Νέας Ορλεάνης είχε ανοίξει εκ νέου μετά από δέκα ημέρες για να εξυπηρετήσει τα σκάφη που προσέφεραν βοήθεια, ενώ και ο ποταμός Μισισιπής δόθηκε εν μέρει στην κυκλοφορία στις 5 Σεπτεμβρίου, με το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου να εκτρέπεται σε άλλα λιμάνια πλησίον της Νέας Ορλεάνης. Μοναδική εξαίρεση ήταν η περίπτωση της διακίνησης γεωργικών προϊόντων, συμπεριλαμβανομένου του μισού των εξαγωγών σιτηρών των ΗΠΑ, που αποστέλλονταν από την ενδοχώρα μέσω του Μισισιπή με φορτηγίδες στα λιμάνια της Λουιζιάνα, όπου η ομαλοποίηση στην ροή καθυστέρησε. (Cashell and Labonte, 2005). Μελετώντας τα παραπάνω δεδομένα μπορούμε να παρατηρήσουμε πως αν και ο τυφώνας είχε μεγάλη οικονομική επιβάρυνση για τις κρατικές υπηρεσίες αλλά και για τομείς της οικονομίας που συνεισφέρουν σε μεγάλα ποσοστά στην κρατική και ιδιωτική παραγωγή όπως το εμπόριο, η βιομηχανία, οι μεταφορές, η αλιεία και ο τουρισμός, εν τέλει και σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα η κατάσταση έδειξε να εξομαλύνεται. Οι κρατικές παρεμβάσεις στην περιοχή και η γρήγορη αποκατάσταση μεγάλου τμήματος των γραμμών παραγωγής δημιούργησαν τις συνθήκες για να επιστρέψει η τοπική και η κρατική οικονομία σε επίπεδα παραπλήσια με αυτά προ τυφώνα. Σύμφωνα με τον ESA, 8 η αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος από το τρίτο τρίμηνο του 2005, όπου εμφάνιζε πτώση, μέχρι το τέλος του πρώτου τριμήνου του 2006 παρουσιάζεται έως και μισή ποσοστιαία μονάδα μεγαλύτερη από την πρόβλεψη σε περίπτωση που δεν εμφανίζονταν οι τυφώνες Κατρίνα και Ρίτα, όπως φαίνεται και στο διάγραμμα της εικόνας Economics and Statistics Administration (US Department of Commerce) 31

40 Γενικά φάνηκε να επιβεβαιώνεται η θέση ότι οι καταστροφές ακόμη και μεγάλης έκτασης, όπως αυτή της περίπτωσης του τυφώνα Κατρίνα, αν και επιφέρουν προσωρινό πλήγμα στην οικονομία μιας ανεπτυγμένης χώρας, όπως οι Η.Π.Α., σύμφωνα με την εικόνα των οικονομικών δεικτών, η πρότερη οικονομική κατάσταση γρήγορα επανέρχεται, ή και βελτιώνεται (Λέκκας, 2015). Στην περίπτωση του τυφώνα Κατρίνα έχουμε παρόμοια εικόνα με μοναδική εξαίρεση τα τοπικά ποσοστά απασχόλησης που έφτασαν στο 85% αυτών προ τυφώνα, που όμως δεν δείχνουν να έχουν αντίστοιχη επίδραση στην συνολική οικονομία της χώρας. Η γρήγορη όμως επαναφορά της οικονομίας της περιοχής και της χώρας δεν αποτελεί μια αυτόματη διαδικασία, αντιθέτως απαιτεί την διάθεση πολύ μεγάλων ποσών από τον δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα για την ταχύτερη δυνατή επαναφορά της οικονομίας σε προηγούμενα επίπεδα. Το ύψος των χρημάτων που διατέθηκαν από την κυβέρνηση των ΗΠΑ και σχετίζονται με τον τυφώνα, κυμάνθηκε στα δις δολάρια, ποσό τριπλάσιο από τον ετήσιο προϋπολογισμό της Λουιζιάνα (Alpert, 2015). Συνεπώς, μπορούμε εύκολα να αναγνωρίσουμε τον λόγο για τον οποίο η τοπική και η ομοσπονδιακή οικονομία ανέκαμψε σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, καθώς διατέθηκε ένα τεράστιο ποσό για την ταχύτερη δυνατή επαναφορά της οικονομίας της περιοχής στην προ τυφώνα κατάσταση. Εικόνα 5.5. Ακαθάριστο κατά εθνικό προϊόν Η.Π.Α. περιόδου λαμβάνοντας υπόψη τους τυφώνες Κατρίνα και Ρίτα και πρόβλεψη αν δεν είχαν εμφανιστεί (Πηγή: Economics and Statistics Administration U.S. Department of Commerce). 32

41 5.3. Κοινωνική επίδραση Η κοινωνική επίδραση μίας καταστροφής ουσιαστικά αποτυπώνει την αντίδραση των κατοίκων και της κοινωνίας της περιοχής που έχει πληγεί και της δυνατότητας της να απορροφήσει τις συνέπειες και να ανταποκριθεί σε αυτές (World Bank, 2011). Η ανάλυση αυτής της επίδρασης είναι κρίσιμη για την κατανόηση, την σχεδίαση και εν τέλει την επιτυχή παροχή βοήθειας στον πληγέντα πληθυσμό. Αρκετές φορές όμως η επίδραση δεν εξαντλείται στην περιοχή που έχει πληγεί, αλλά επεκτείνεται και επιδρά σε γειτονικές περιοχές αλλά και σε ολόκληρο το κράτος, είτε άμεσα είτε έμμεσα. Έρευνες από τα μέσα του προηγούμενου αιώνα έχουν τεκμηριώσει ότι οι φυσικές καταστροφές εκτός από απειλητικά για την ανθρώπινη ζωή συμβάντα, προκαλούν ταυτόχρονα και έντονη διαταραχή των κοινωνικών συστημάτων (Quarantelli et al. 2006). Επιπλέον, όσον αφορά στις τεχνολογικές καταστροφές, μια ανάλυση 130 καταστροφών στις Ηνωμένες Πολιτείες τεκμηρίωσε ότι, οι τεχνολογικές καταστροφές οδηγούν σε πιο σοβαρές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κοινωνικής και ψυχικής υγείας των επιζώντων, σε σχέση με τις φυσικές καταστροφές (Norris et al. 2001). Παράλληλα, οι τεχνολογικές καταστροφές προκαλούν κοινωνικές συγκρούσεις, χρόνιο κοινωνικό κατακερματισμό, μακροχρόνια επιδείνωση της ψυχικής υγείας των προσβαλλόμενων και χρόνια αβεβαιότητα σχετικά με την μελλοντική κοινωνική ευημερία (Picou, 2009). Σύμφωνα με τον Steven Picou ο τυφώνας Κατρίνα δεν ήταν μόνο φυσική καταστροφή αλλά και μια na-tech καταστροφή (Picou, 2009). Ως na-tech χαρακτηρίζονται οι τεχνολογικές καταστροφές που προκαλούνται από φυσικά φαινόμενα (Natural-hazard triggered technological accidents). Στην περίπτωση του τυφώνα Κατρίνα η κατηγοριοποίηση αυτή προκύπτει καταρχήν λόγω των συνεπειών που εκτείνονταν από τις άμεσα διαφαινόμενες συνέπειες, όπως η διαρροή πετρελαίου, μέχρι αυτές που έγιναν αργότερα αντιληπτές, όπως οι αναπνευστικές ασθένειες λόγω σπορίων μούχλας. Επιπλέον, εδράζεται και στην συνολική αποτίμηση των θανατηφόρων και συνεχιζόμενων στον χρονικό διάστημα που ακολούθησε παθήσεων και ασθενειών, που μοιάζουν περισσότερο με αυτές της τρομοκρατικής επίθεσης της 9/11, παρά με αυτές μιας παρόμοιας φυσικής καταστροφής, όπως ο τυφώνας Andrew (Picou, 2009). Η αποτύπωση μιας καταστροφής όπως ο τυφώνας Κατρίνα είναι μια διαδικασία που διήρκησε αρκετά και ενδεχομένως η συνολική εικόνα να μην έχει καταγραφεί. Σε προηγούμενες παραγράφους εξετάσαμε το πώς επηρεάστηκε η οικονομία της περιοχής και πως αντέδρασε η κυβέρνηση σε αυτό τον τομέα προκειμένου να αποκαταστήσει βασικές υποδομές, που είχαν σχέση με την επαναφορά σε κανονικούς ρυθμούς των οικονομικών δραστηριοτήτων της περιοχής. Στις επόμενες παραγράφους θα εξετάσουμε κοινωνικές ομάδες που έχουν πληγεί περισσότερο σε μία καταστροφή και τι συνέβη στην περίπτωση του πληθυσμού της Ν. Ορλεάνης. H οικονομική κατάσταση των ανθρώπων που ζουν σε μια περιοχή είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζει σε ευθεία αναλογία την προσαρμοστικότητά 9 της, δηλαδή την 9 Resilience 33

42 ικανότητά της να αντιστέκεται ή να προσαρμόζεται σε μια καταστροφή (Laska and Morrow, 2006). Αυτοί που κατέχουν περισσότερα υλικά μέσα, μπορούν να αντιμετωπίσουν καλύτερα ένα καταστροφικό συμβάν έναντι αυτών που τα στερούνται (Smith, 2005). H άσχημη οικονομική κατάσταση αναγκάζει τους ανθρώπους να ζουν σε σπίτια μικρού κόστους, που στερούνται δομικών ή πρόσθετων δυνατοτήτων να ανταποκριθούν σε μια καταστροφή και εν προκειμένω σε ένα τυφώνα. Επιπλέον το εισόδημα επηρεάζει την δυνατότητα απόκτησης και αποθήκευσης προμηθειών για τις πρώτες ημέρες μετά την εκδήλωση του συμβάντος και μέχρι να φτάσει εξωτερική βοήθεια, ή μέχρι να επαναλειτουργήσει η αγορά και αποκατασταθεί η ομαλή κυκλοφορία. Σε περίπτωση που η διαβίωση δεν είναι εφικτή στην υφιστάμενη κατοικία, τότε απαιτείται απομάκρυνση από την περιοχή, γεγονός που προϋποθέτει μεταφορικό μέσο και μετρητά (Laska and Morrow, 2006). Τέλος η οικονομική δυνατότητα επηρεάζει και την δυνατότητα επαναγκατάστασης σε μια νέα κατοικία εφόσον η προηγούμενη έχει καταστραφεί. Προφανώς, κάποιος που έχει την δυνατότητα, θα βρει πολύ πιο γρήγορα σπίτι καθώς έχει την επιλογή να επιβαρυνθεί του κόστους, έναντι αυτού που θα αναγκασθεί να ζήσει μεγαλύτερο διάστημα σε ένα καταυλισμό μέχρι να επισκευασθεί η οικία του, ή να του παραχωρηθεί μία νέα. Στην περίπτωση της Ν. Ορλεάνης το 23% του πληθυσμού ζούσε κάτω από το όριο της φτώχιας (εικόνα 5.6) την στιγμή που το αντίστοιχο ποσοστό στο σύνολο της χώρας ήταν 13% (U.S. Census Bureau, 2005). Επιπλέον, ένα στα πέντε νοικοκυριά δεν είχαν αυτοκίνητο και το 8% δεν είχε σταθερό τηλέφωνο. Επίσης, η πόλη καταλάμβανε την 2 η θέση στην χώρα όσον αφορά τον βαθμό που οι φτωχές οικογένειες ήταν συγκεντρωμένες στις φτωχότερες περιοχές της πόλης (Laska and Morrow, 2006). Εικόνα 5.6. Ποσοστά πληθυσμού της Ν. Ορλεάνης κάτω από το όριο της φτώχιας το 2004 (Πηγή: National Center for Children in Poverty). Έχει καταγραφεί ότι τα νοικοκυριά εθνικών και φυλετικών μειονοτήτων είναι πιο ευάλωτα στην διαχείριση μιας καταστροφής, ανεξαρτήτως εισοδήματος. Αναλυτικότερα, διαμένουν σε πιο υποβαθμισμένες περιοχές, η παροχή και η ποιότητα βοήθειας είναι κατώτερη, υπάρχουν ενδείξεις ότι έχουν μικρότερες πιθανότητες να λάβουν ασφαλιστική αποζημίωση και μικρότερη 34

43 κρατική βοήθεια (Laska and Morrow, 2006). Όπως βλέπουμε και στον πίνακα 5.1 το ποσοστό των αφροαμερικανών που ζούσαν στην επικράτεια της Ν. Ορλεάνης και ήταν κάτω από το όριο της φτώχιας, ήταν 67,3% έναντι των λευκών που κυμαινόταν στο 28,1%. Επίσης, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι το ποσοστό των αφροαμερικανών ήταν 67,5% του συνολικού πληθυσμού της πόλης (Fussell, 2007). Πίνακας 5.1. Ποσοστά πληθυσμού της Ν. Ορλεάνης κάτω από το όριο της φτώχιας το 2004 σε σχέση με το φύλλο και την φυλή (Πηγή: Gloria Simo. Poverty in New Orleans: Before and After Katrina. 2008). Μία επίσης κοινωνική ομάδα που μπορεί να υποστεί μεγαλύτερο πλήγμα είναι οι άνθρωποι που δεν έχουν την σωματική και ψυχική ικανότητα να κινηθούν και να αντιδράσουν χωρίς βοήθεια, όπως οι άτομα με κινητικές ανάγκες, οι ασθενείς, οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά. Ανεξάρτητα από τον χώρο που διαβιούν, η πρόβλεψη και η ικανότητα της πολιτείας να τους μεταφέρει με ασφάλεια σε κατάλληλες εγκαταστάσεις, είναι μέρος του σχεδίου αντιμετώπισης. 35

44 Συνθέτοντας τα παραπάνω και εξετάζοντας την περίπτωση της Ν. Ορλεάνης έχουμε τα εξής στοιχεία: Εφαρμόσθηκε σχέδιο εκκένωσης με αρκετή επιτυχία καθώς απομακρύνθηκε έγκαιρα το 80% του πληθυσμού (Laska and Morrow, 2006). Οι περιοχές που πλημμύρησαν ήταν αυτές των κατοίκων με χαμηλά εισοδήματα και με κακής ποιότητας ή μη επαρκώς εξοπλισμένα για να ανταπεξέλθουν στο συμβάν, σπίτια (Logan,2008). Επίσης, αναφορικά με τις πλημμυρισμένες περιοχές προκύπτει εμφανώς διαφοροποίηση με κριτήριο την φυλετική κατανομή του πληθυσμού. Όπως φαίνεται και στην εικόνα οι περιοχές που κατοικούνταν από αφροαμερικανούς σε ποσοστό πάνω από 75% ως επί τω πλείστον πλημμύρησαν. Εικόνα 5.7. Έκταση των ζημιών από πλημμύρες του τυφώνα Κατρίνα και φυλετική σύνθεση των εκτάσεων σύμφωνα με την απογραφή στη Νέα Ορλεάνη. (Πηγή: Logan, John R. Unnatural Disaster : Social Impacts and Policy Choices after Katrina. 2008). 36

45 Στην Νέα Ορλεάνη οι πέντε από τις συνολικά έξι περιοχές εργατικών κατοικιών καταστράφηκαν ολοσχερώς. Σε αυτές τις περιοχές το ποσοστό φτώχιας κυμαίνονταν μεταξύ 60% και 80%, η ανεργία ξεπερνούσε το 20% και το ποσοστό των αφροαμερικάνων ήταν μεγαλύτερο του 90%. Από την άλλη πλευρά, οι περιοχές με υψηλά εισοδήματα και χαμηλά επίπεδα φτώχειας που αντιμετώπισαν αντίστοιχα προβλήματα ήταν ελάχιστες και επιπλέον σε όλες αυτές τις περιοχές το ποσοστό των αφροαμερικανών κατοίκων ήταν εξαιρετικά χαμηλό (Logan,2008). Τα σχέδια εκκένωσης των νοσοκομείων και αντίστοιχων ιδρυμάτων ήταν παρωχημένα και δεν είχαν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν σχετικές ασκήσεις, ενώ κατά την εκκένωση ο αριθμός των οχημάτων που διατέθηκαν ήταν περιορισμένος και δεν επαρκούσε για την έγκαιρη μεταφορά των ασθενών και του προσωπικού (Laska and Morrow, 2006). Επιπλέον, αρκετοί κάτοικοι που φιλοξενούσαν ένα άνθρωπο στην κατοικία τους που απαιτούσε ειδική φροντίδα, επέλεξαν να μην εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, ενώ συνολικά 68 άτομα ανήμπορα να μετακινηθούν μόνα τους βρέθηκαν νεκρά, εγκαταλελειμμένα από το προσωπικό που τα φρόντιζε (White House, 2006). Ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων που έφτανε το 27% δεν είχε αυτοκίνητο να μετακινηθεί, ενώ στις φτωχότερες κοινωνικές ομάδες τα αυτοκίνητα που κατέχονταν ήταν σε κακή κατάσταση και σε κάποιες περιπτώσεις δεν επαρκούσαν να μεταφέρουν το σύνολο της οικογένειας (Logan,2008). Ρόλο στην αδυναμία μετακίνησης έπαιξε και το γεγονός ότι είχαν απομείνει δύο ημέρες για το τέλος του μήνα, οπότε και δίνονταν τα προνοιακά επιδόματα, συνεπώς οι φτωχές οικογένειες που ζούσαν με αυτά κατά κανόνα τα είχαν εξαντλήσει και δεν είχαν τους οικονομικούς πόρους να μετακινηθούν (Laska and Morrow, 2006). Οι ηλικιωμένοι κάτοικοι της περιοχής ήταν αυτοί που κατείχαν τα υψηλότερα ποσοστά σε θανάτους. Όπως βλέπουμε και στον πίνακα 5.2., σε ένα δείγμα 729 θυμάτων πάνω από το 57% των θυμάτων ήταν άνω των εβδομήντα ετών. Πίνακας 5.2. Ηλικιακή διαστρωμάτωση θυμάτων τυφώνα Κατρίνα (Πηγή: Bill Bytheway. The Evacuation of Older People: The Case of Hurricane Katrina. 2007). 37