ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ. 1. Εισαγωγικές σκέψεις ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΟΛΕΙΣ-ΚΡΑΤΗ 2. Απαρχές: Το φαινόμενο Uruk... 49

Transcript

1

2 ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Κατάλογος χαρτών Κατάλογος συζητήσεων Κατάλογος πλαισίων Κατάλογος κειμένων Πρόλογος Σημείωμα του συγγραφέα Εισαγωγικές σκέψεις Τι είναι η αρχαία Εγγύς Ανατολή; Πηγές Γεωγραφία Προϊστορικές εξελίξεις ΜΕΡΟΣ Ι ΠΟΛΕΙΣ-ΚΡΑΤΗ 2. Απαρχές: Το φαινόμενο Uruk Οι απαρχές των πόλεων Η εξέλιξη της γραφής και της διοίκησης Η «εξάπλωση της Uruk» Η εποχή μετά την Uruk Ανταγωνιζόμενες πόλεις-κράτη: Η Πρώιμη Δυναστική Περίοδος Οι γραπτές πηγές και η χρησιμότητά τους για την ιστορία Οι πολιτικές εξελίξεις στη νότιο Μεσοποταμία Η ευρύτερη Εγγύς Ανατολή Πρώιμη δυναστική κοινωνία... 95

3 8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 3.5 Η γραπτή παράδοση Πολιτικός συγκεντρωτισμός στην ύστερη 3η χιλιετία Οι βασιλείς της Ακκάδ Η τρίτη δυναστεία της Ur Η Εγγύς Ανατολή κατά την πρώιμη 2η χιλιετία Νομάδες και μόνιμα εγκατεστημένοι πληθυσμοί Η Βαβυλωνία Η Ασσυρία και η Ανατολή Το Μάρι και η Δύση Η ανάπτυξη των εδαφικών κρατών κατά την πρώιμη 2η χιλιετία Ο Shamshi-Adad και το Βασίλειο της Άνω Μεσοποταμίας Ο Χαμμουραμπί της Βαβυλώνας Το Παλαιοχεττιτικό Βασίλειο Οι «Σκοτεινοί Αιώνες» ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΤΑ ΕΔΑΦΙΚΑ ΚΡΑΤΗ 7. Η Λέσχη των Μεγάλων Δυνάμεων Το πολιτικό σύστημα Πολιτικές σχέσεις: Διπλωματία και εμπόριο Περιφερειακός ανταγωνισμός: Πόλεμος Κοινές ιδεολογίες και κοινωνικές οργανώσεις Τα δυτικά κράτη της ύστερης 2ης χιλιετίας Μιτάννι Το Χεττιτικό Νέο Βασίλειο Η Συροπαλαιστίνη Κασσίτες, Ασσύριοι και Ελαμίτες Η Βαβυλωνία Η Ασσυρία Το Μέσο Ελαμιτικό Βασίλειο Η κατάρρευση του περιφερειακού συστήματος και τα επακόλουθα Τα γεγονότα Η ερμηνεία Τα επακόλουθα

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΜΕΡΟΣ ΙΙI ΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΕΣ 11. Η Εγγύς Ανατολής στην αρχή της 1ης χιλιετίας Τα ανατολικά κράτη Η δύση Η άνοδος της Ασσυρίας Τα μοτίβα του ασσυριακού ιμπεριαλισμού Οι ιστορικές μαρτυρίες Η επέκταση του 9ου αιώνα Εσωτερική παρακμή της Ασσυρίας Η παγκόσμια κυριαρχία της Ασσυρίας Η δημιουργία της αυτοκρατορικής δομής Η ήττα των μεγάλων αντιπάλων Η διοίκηση και η ιδεολογία της αυτοκρατορίας Ο Ασσυριακός πολιτισμός Η πτώση της Ασσυρίας Οι Μήδοι και οι Βαβυλώνιοι Οι Μήδοι και τα κράτη της Ανατολίας Η νεοβαβυλωνιακή δυναστεία Η δημιουργία μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας: Περσία Οι πηγές και οι προκλήσεις τους Η άνοδος της Περσίας και η εξάπλωσή της Η διακυβέρνηση των υποτελών κρατών Η δημιουργία της αυτοκρατορικής υποδομής Η διακυβέρνηση μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας: Περσία Πολιτικές εξελίξεις Η διοίκηση της αυτοκρατορίας Τοπικές μορφές της περσικής διοίκησης Το τέλος της αυτοκρατορίας Επίλογος Κατάλογοι βασιλέων Οδηγός για περαιτέρω μελέτη Βιβλιογραφία Συνοπτικό χρονολόγιο Ευρετήριο

5 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ 1.1 Η αρχαία Εγγύς Ανατολή Η διασπορά των οικισμών στη Βαβυλωνία κατά τις περιόδους Ubaid και Uruk Η επέκταση της Uruk Οι πόλεις-κράτη της Βαβυλωνίας κατά την Πρώιμη Δυναστική Περίοδο Η Εγγύς Ανατολή γύρω στο Τα παλαιοακκαδικά κράτη και τα κράτη της δυναστείας Ur ΙΙΙ Η πολιτική διαίρεση της Βαβυλωνίας κατά τους πρώτους αιώνες της 2ης χιλιετίας Η Εγγύς Ανατολή κατά την πρώιμη 2η χιλιετία Εδαφικά κράτη της πρώιμης 2ης χιλιετίας Τα πολιτικά συστήματα στην Εγγύς Ανατολή κατά το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας Το κράτος του Μιτάννι Το χεττιτικό κράτος κατά τη διάρκεια του Νέου Βασιλείου Τα μεσο-ασσυριακά, κασσιτικά και μεσο-ελαμιτικά κράτη Η Εγγύς Ανατολή και η ανατολική Μεσόγειος γύρω στο Η Εγγύς Ανατολή κατά την πρώιμη 1η χιλιετία Φάσεις επέκτασης της ασσυριακής αυτοκρατορίας Η ασσυριακή προσάρτηση των δυτικών κρατών κατά τον 18ο αι Η Βαβυλωνία κατά την 1η χιλιετία Η Εγγύς Ανατολή κατά τον 6ο αιώνα Η περσική αυτοκρατορία

6 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΖΗΤΉΣΕΩΝ 1.1 Η χρονολόγηση της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής Γιατί πόλεις; Τι συνέβη στο Βασιλικό Νεκροταφείο της Ur; Μπορούμε να εμπιστευτούμε τις μεταγενέστερες μεσοποταμικές μαρτυρίες σχετικά με τη δυναστεία της Ακκάδ; Ποιοι ήταν οι Αμορίτες; Τι ήταν ο κώδικας του Χαμμουραμπί; Συγχρονισμός της ιστορίας των διαφόρων περιοχών της ανατολικής Μεσογείου κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ποιοι ήταν οι habiru; Γιατί ο Shutruk-Nahhunte μετέφερε βαβυλωνιακά μνημεία στα Σούσα; Τι συνέβη στο χεττιτικό κράτος γύρω στο 1200; Σχετικά με τη συγγραφή της αρχαίας ιστορίας του Ισραήλ Γιατί οι Ασσύριοι δημιούργησαν μια αυτοκρατορία; Ήταν ο Assurbanipal λόγιος; Πού ήταν οι Κρεμαστοί Κήποι της Βαβυλώνος; Πόσο σημαντικές ήταν για την παγκόσμια ιστορία οι νίκες των Ελλήνων κατά της Περσίας; Ήταν οι Πέρσες παρακμιακοί;

7 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΛΑΊΣΙΩΝ 1.1 Τι κρύβεται πίσω από ένα όνομα; Η χρήση της κεραμικής στην αρχαιολογική έρευνα Το αγγείο της Uruk Γλώσσες της αρχαίας Εγγύς Ανατολής Ο Σουμεριακός κατάλογος των βασιλέων Το όνομα του έτους Οι επιστολές από το Μάρι Το χρονολογικό σύστημα των επωνύμων Οι επιστολές της Αμάρνα Η χεττιτική ιστοριογραφία Τα ασσυριακά βασιλικά χρονικά Αλφαβητικές γραφές Οι Φοίνικες στη δυτική Μεσόγειο Η γλυπτική των ασσυριακών αναγλύφων Το Έπος του Γιλγαμές Οι κλασικές πηγές και η ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής Περσικές πρωτεύουσες Τα νομίσματα στην περσική αυτοκρατορία

8 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΕΊΜΕΝΩΝ 2.1 Λεξικογραφικοί κατάλογοι Η συνοριακή διαμάχη της Umma και του Lagash Απόσπασμα από έναν κατάλογο σιτηρεσίων Μεταγενέστερες παραδόσεις για τους βασιλείς της Ακκάδ Ύμνοι για τους βασιλείς της δυναστείας Ur III Απόσπασμα από το διάταγμα του βασιλιά Ammisaduqa της Βαβυλώνας Παλαιοασσυριακή αλληλογραφία: Παραδείγματα επιστολών που εγράφησαν από και προς γυναίκες Επιστολές του Zimri-Lim του Μάρι σχετικά με τον Χαμμουραμπί και την Eshnunna Μια πηγή πρώιμης χεττιτικής ιστορίας: Απόσπασμα από το διάταγμα του Telipinu Παραδείγματα από τις επιστολές της Αμάρνα Η βαβυλωνιακή λογοτεχνία στη μείζονα Εγγύς Ανατολή Τα χουρριτικά κείμενα Αποσπάσματα από τη συνθήκη μεταξύ του Tudhaliya IV του Χάττι και του Shaushga-muwa του Amurru Αποσπάσματα από τους Μεσοασσυριακούς νόμους Μεσοελαμιτικές επιγραφές Επιστολές από την Ουγκαρίτ Μεταγενέστερες αναμνήσεις από τους Σκοτεινούς Αιώνες Μια ασσυριακή περιγραφή των βουνών του Ζάγρου Η δίγλωσση, στα ακκαδικά και τα αραμαϊκά, επιγραφή του Hadad-yith i Ο βασιλιάς Σαργών και το Dur-Sharrukin

9 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ Απόσπασμα από το Χρονικό των επωνύμων Ο Assurbanipal και η Αίγυπτος Επιστημονικοί σχολιασμοί Απόσπασμα από την αυτοβιογραφία της Adad-guppi Νεοβαβυλωνιακά ιδιωτικά συμβόλαια Ο Κύλινδρος του Κύρου Η περσική βιβλιοθήκη στη Sippar Η επιγραφή του Bisitun του Δαρείου Οι φόροι από τις περσικές επαρχίες σύμφωνα με τον Ηρόδοτο.. 434

10 ΠΡΌΛΟΓΟΣ Τ Ο 334 π.χ. ένας νεαρός βασιλιάς από τη Μακεδονία και ο άριστα εκπαιδευμένος στρατός του πέρασαν από την Ευρώπη στην Ασία, αντιμετώπισαν την αχανή αυτοκρατορία της Περσίας και την κατέκτησαν εντός μιας δεκαετίας. Τα στρατεύματα του Αλεξάνδρου διέσχισαν έναν αρχαίο κόσμο όπου βρίσκονταν τα κατάλοιπα μιας ιστορίας πολλών χιλιάδων ετών. Η προηγούμενη επαφή τους με την Ελλάδα δεν μπορούσε να τους προετοιμάσει γι αυτό που αντίκρισαν στην Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο. Εισήλθαν σε πόλεις, όπως η Uruk (Ούρουκ), οι οποίες υπήρχαν επί τρεις χιλιετίες και επισκέφθηκαν πυραμίδες και ναούς που στέκονταν για ένα αντίστοιχο χρονικό διάστημα. Επρόκειτο για έναν κόσμο εμβαπτισμένο στην ιστορία, όχι για έναν κόσμο παρηκμασμένο, που περίμενε μια νέα πηγή έμπνευσης. Οι κάτοικοι των πόλεων γνώριζαν ότι οι παραδόσεις τους ήταν τόσο αρχαίες, κι έτσι ισχυρίζονταν ότι είχαν δημιουργηθεί ήδη από την αρχή του χρόνου. Οι άνθρωποι έγραφαν σε συστήματα γραφής που χρησιμοποιούνταν επί 30 αιώνες, διάβαζαν και αντέγραφαν κείμενα που ήταν εκατοντάδες χρόνια παλιά. Αυτοί οι ισχυρισμοί δεν ήταν ανυπόστατοι, αφού για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα οι χώρες τους όντως είχαν φιλοξενήσει τους πιο εξελιγμένους πολιτισμούς του κόσμου, πολύ πριν η Ελλάδα αναπτύξει τον δικό της μεγάλο κλασικό πολιτισμό. Πολλά από τα στοιχεία που συνδέουμε με τους προηγμένους πολιτισμούς, όπως η γεωργία, οι πόλεις, τα κράτη, η γραφή, οι νόμοι κτλ., εμφανίζονται για πρώτη φορά στην Εγγύς Ανατολή και τη βορειοανατολική Αφρική. Επειδή αυτή η περιοχή βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, πρακτικές και ιδέες από πολυάριθμους και διαφορετικούς μεταξύ τους λαούς ανεμείχθησαν εκεί, αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης, αλληλοσυμπληρώθηκαν και οδήγησαν τους κατοίκους της να επέμβουν στο περιβάλλον τους, να το διαμορφώσουν, και να μην προσαρμοσθούν απλά σ αυτό. Πρόκειται για μια διαδικασία η οποία διήρκεσε πολλούς αιώνες, ακόμη και χιλιετίες, που για κάποια διαστήματα ήταν

11 18 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ομαλή και άλλοτε σταματούσε, με πολλές ανατροπές και παλινωδίες. Σήμερα προσπαθούμε να βρούμε το πώς και το γιατί συνέβησαν όλα αυτά, αλλά και να εντοπίσουμε τα εμπλεκόμενα μέρη. Οι ερευνητές του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα συνήθιζαν να αναζητούν τις ρίζες του σύγχρονου πολιτισμού στην αρχαία ιστορία αυτής της περιοχής, αλλά μια τέτοια προσέγγιση δεν είναι πλέον αποδεκτή, καθώς γνωρίζουμε ότι η ιστορία δεν αποτελεί μια μακρά και αδιάκοπη εξέλιξη που είχε μία και μοναδική αφετηρία. Ωστόσο μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι στην Εγγύς Ανατολή και στη βορειοανατολική Αφρική είμαστε σε θέση να μελετήσουμε για πρώτη φορά στην ιστορία έναν τρόπο ζωής που παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με τον δικό μας πολιτισμό. Η μελέτη μπορεί να στηριχθεί σε γραπτά κείμενα, αλλά και στα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού, αφού σ αυτήν την περιοχή ανεπτύχθησαν οι πρώτες εγγράμματες κοινωνίες της παγκόσμιας ιστορίας. Και αυτή η μελέτη απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, καθώς συχνά αναγνωρίζουμε τα τοπικά πολιτισμικά στοιχεία, αλλά όχι εκείνα που προέρχονταν από άλλες περιοχές. Η Εγγύς Ανατολή και η Αίγυπτος αποτελούν μια τεράστια και πυκνοκατοικημένη καθ όλη την ιστορία της περιοχή που εκτείνεται από τη Μαύρη Θάλασσα έως και το φράγμα του Ασουάν (Aswan), και από την ακτή του Αιγαίου έως τα βουνά του Ιράν. Η ποικιλία των πολιτισμών και της ιστορίας κάθε επιμέρους περιοχής είναι τόσο μεγάλη, που είναι αδύνατο να περιγραφεί σ ένα βιβλίο. Γι αυτόν τον λόγο θα ασχοληθώ μόνο με την Εγγύς Ανατολή, δηλαδή το τμήμα της που βρίσκεται στην ασιατική ήπειρο, και δεν θα συμπεριλάβω την Αίγυπτο σ αυτήν την επισκόπηση. Και πάλι όμως πρέπει να παρουσιάσουμε πολυάριθμους λαούς, πολιτισμούς, γλώσσες και παραδόσεις. Ωστόσο, παρά τη μεγάλη ποικιλία, υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία που καθιστούν μια συνολική πραγμάτευση του θέματος προτιμητέα. Πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα οδήγησαν κατά καιρούς πολλούς απ αυτούς τους λαούς να βρεθούν εντός ενός κοινού συστήματος μπορούμε επίσης να διαπιστώσουμε ότι πολλές απ αυτές τις περιοχές συνδέονταν σχεδόν διαρκώς με ισχυρούς κοινωνικούς και πολιτισμικούς δεσμούς, οι οποίοι ήταν το αποτέλεσμα αλληλεπιδράσεων και ανταλλαγών. Η ιστορία της Εγγύς Ανατολής δεν πρέπει να εστιάζει μόνον στο ζήτημα των απαρχών ή να ενδιαφέρει τον ιστορικό μόνον επειδή προσφέρει τα πρωιμότερα δεδομένα για τα ερωτήματα που τον απασχολούν. Πρέπει να μελετηθούν επίσης πολλά ακόμη ζητήματα. Πρόκειται για μια ιστορία με διάρκεια περίπου ετών, μια περίοδο λίγο μεγαλύτερη από εκείνη που μας χωρίζει από τον Όμηρο. Αυτό το μεγάλο χρονικό διάστημα, με τους αναρίθμητους λαούς, μπορεί να μελετηθεί σε όλη του την έκταση μέσα από ιστορι-

12 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 κές πηγές που μας επιτρέπουν να διαπιστώσουμε τις αλλαγές των συνθηκών ζωής, αλλά και τις αντιδράσεις των ανθρώπων σ αυτές, με τόσες λεπτομέρειες όσο σε καμία άλλη περιοχή του αρχαίου κόσμου. Το παρελθόν έχει περιγραφεί ως μια ξένη χώρα, και η μελέτη του μοιάζει με ένα ταξίδι. Συναντούμε ανθρώπους που μας μοιάζουν, αλλά είναι επίσης σαφώς διαφορετικοί. Όπως όταν ταξιδεύουμε, δεν έχουμε πρόσβαση παντού, κι έτσι δεν μπορούμε να δούμε τα πάντα. Διαθέτουμε όμως, παρ όλα αυτά, μια πληθώρα πληροφοριών για την αρχαία Εγγύς Ανατολή, η οποία μας επιτρέπει να τη γνωρίσουμε καλύτερα από πολλούς άλλους πολιτισμούς του παρελθόντος. Όπως οι επισκέπτες μιας ξένης χώρας, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε όλα όσα βλέπουμε, επειδή δεν μετέχουμε πλήρως στις ζωές και τους πολιτισμούς που συναντούμε. Ευτυχώς όμως μαθαίνουμε να εκλαμβάνουμε τις όποιες διαφορές ως αντιδράσεις σε προκλήσεις και ευκαιρίες το ίδιο χαρακτηριστικά ανθρώπινες με τις δικές μας. Μαθαίνουμε ότι οι συνήθειες, η συμπεριφορά και ο τρόπος σκέψης μας δεν είναι οι μόνοι δυνατοί. Οι ιστορικοί μοιάζουν με τους ξεναγούς ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν καλύτερα τις ξένες χώρες από τους αναγνώστες τους, τους δείχνουν όλα όσα θεωρούν οι ίδιοι ότι παρουσιάζουν ενδιαφέρον και εκφράζουν τον ενθουσιασμό τους με τρόπο που οι ίδιοι θεωρούν λογικό. Ελπίζουν ότι θα πληροφορήσουν τους αναγνώστες τους, αλλά και ότι θα τους προξενήσουν το ενδιαφέρον για να μάθουν μόνοι τους περισσότερα. Αυτός είναι ο στόχος του παρόντος βιβλίου προσφέρει μια εισαγωγή σ ένα μεγάλο και συναρπαστικό γνωστικό αντικείμενο, το οποίο κάποιος μπορεί να προσεγγίσει με πολλούς τρόπους και να εξετάσει από πολλές οπτικές. Είναι μία ιστορία, όχι η ιστορία. Επειδή η ύλη είναι τόσο πλούσια και ποικίλη, ένα βιβλίο που τη συνοψίζει, όπως και το παρόν, παρουσιάζει αναγκαστικά την προσωπική θεώρηση του συγγραφέα πολλά από τα προσωπικά μου ενδιαφέροντα και προκαταλήψεις αντανακλώνται στα θέματα που εξετάζω και στις ερμηνείες που επιλέγω. Σκοπός μου δεν είναι η συγγραφή της απόλυτης ιστορίας αυτής της περιοχής και εποχής της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά να εμπνεύσω τους αναγνώστες να συνεχίσουν μόνοι τους το ταξίδι τους στον κόσμο της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Αυτή είναι η τρίτη έκδοση του βιβλίου, η οποία δημοσιεύεται μία δεκαετία μετά την πρώτη. Οι αναγνώστες των προηγούμενων εκδόσεων θα διαπιστώσουν μικρές και μεγάλες αλλαγές στο κείμενο. Αυτές οφείλονται εν μέρει στα πορίσματα της νεότερης έρευνας, η οποία συνεχίζεται παρά τα τραγικά γεγονότα στη σημερινή Μέση Ανατολή, τα οποία καθιστούν αδύνατο το ταξίδι σε πολλά μέρη της. Ορισμένες από τις αλλαγές οφείλονται εν μέρει στο γεγονός ότι αναθεώρησα κάποιες απόψεις, αλλά και στη μετατόπιση των ενδιαφε-

13 20 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ρόντων μου, αν και διατηρώ τη βασική προσέγγιση στο θέμα, κι έτσι η πολιτική ιστορία συνεχίζει να αποτελεί τον πυρήνα της αφήγησής μου. Ορισμένες αλλαγές οφείλονται σε βιβλιοκρισίες ή σχόλια από δασκάλους που χρησιμοποίησαν το βιβλίο στο μάθημά τους. Προσέθεσα ένα κεφάλαιο στο τέλος και εισήγαγα ένα νέο στοιχείο που ονομάζω «Συζήτηση» σε κάθε κεφάλαιο. Επειδή σε μια επισκόπηση όπως η παρούσα τα θέματα αναγκαστικά παρουσιάζονται με απόλυτο τρόπο, δίχως να γίνεται μνεία στις αντιπαραθέσεις των μελετητών σχεδόν για κάθε επιμέρους ζήτημα, προσέθεσα αυτά τα τμήματα έτσι ώστε να σκιαγραφηθούν εκεί οι διάφορες απόψεις που διατυπώνονται στην έρευνα, με αναφορά στις αντίστοιχες βιβλιογραφικές παραπομπές. Δεν είναι πολλά αυτά τα χωρία, ελπίζω όμως ότι θα δείξουν στους φοιτητές ότι οι ερευνητές εκφράζουν διαφωνίες και αλλάζουν απόψεις για διάφορα ζητήματα. Θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό του εκδοτικού οίκου Wiley Blackwell για τη συνεχή του στήριξη σ αυτό το βιβλίο. Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων σε μια σειρά ομάδων φοιτητών του Πανεπιστημίου Κολούμπια και για κάποιο διάστημα του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, οι οποίοι με αναγκάζουν να προσπαθώ να καταστήσω κατανοητή την ύλη που μελετώ, και που, ακόμη και με απλή παρουσία τους, κάνουν όλη αυτήν την προσπάθεια να αξίζει τον κόπο. Marc Van De Mieroop Νέα Υόρκη

14 ΣΗΜΕΊΩΜΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑ ΠΡΟΣΠΆΘΗΣΑ ΝΑ ΑΠΟΔΏΣΩ τα πολυάριθμα γεωγραφικά ονόματα και τα ανθρωπωνύμια σ αυτό το βιβλίο κατά τέτοιον τρόπο ώστε να είναι όσο πιο αναγνωρίσιμα γίνεται. Έτσι, όταν στα αγγλικά έχει καθιερωθεί κάποιος συγκεκριμένος τύπος, π.χ. Nebuchadnezzar (Νεμπουχαδνέζαρ = Ναβουχοδονόσωρ) αντί του ακριβέστερου Nabu-kudurri-usur (Νάμπου-κουντούρι-ούσουρ), ή Aleppo (Χαλέπι) αντί του Halab (Χάλαμπ), προτείνω αυτόν. Οι συνάδελφοί μου θα προσέξουν ότι υπάρχει μια ασυνέπεια σ αυτήν την πρακτική, αλλά γνωρίζουν τις διάφορες αποδόσεις αυτών των ονομάτων. Ελπίζω ότι έτσι θα διευκολυνθούν οι υπόλοιποι αναγνώστες του βιβλίου. Δεν προσπάθησα να αποδώσω κάποιους φωνητικούς τύπους των γλωσσών της αρχαίας Εγγύς Ανατολή, όπως το εμφατικό s, το οποίο προφέρεται ως ts, αλλά αποδίδεται με ένα απλό s εδώ. Τα μακρά φωνήεντα δεν επισημαίνονται, εκτός από την περίπτωση που ένας όρος αποδίδεται στα ακκαδικά. Προσπάθησα να χρησιμοποιώ όσο το δυνατόν λιγότερους όρους από τις αρχαίες γλώσσες της Εγγύς Ανατολής όταν όμως αυτό συμβαίνει, ακολουθώ την καθιερωμένη πρακτική σ αυτήν την επιστήμη, δηλαδή να αποδίδονται με πλάγια γράμματα, με εξαίρεση τους όρους στα σουμεριακά, οι οποίοι αποδίδονται με όρθια γράμματα. Στις μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων, τα σημεία που έχουν αποκατασταθεί δεν επισημαίνονται πάντοτε, έτσι ώστε το κείμενο να είναι πιο ευανάγνωστο. Όταν επισημαίνονται, τότε τοποθετούνται εντός αγκυλών. Όταν τοποθετείται κάποιο τμήμα μιας λέξης εντός αγκυλών, αυτό σημαίνει ότι το υπόλοιπο τμήμα της σώζεται στο πρωτότυπο κείμενο. Μια αβέβαιη μετάφραση αποδίδεται με πλάγια γράμματα. ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ: Επέλεξα να μη μεταγράψω τα ονόματα προσώπων, πόλεων και λαών στα ελληνικά, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Έτσι ο Έλληνας αναγνώστης θα μπορεί εύκολα να συσχετίσει όσα αναφέρονται στο παρόν σύγγραμμα με την ξένη βιβλιογραφία.

15

16 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 1.1 Τι είναι η αρχαία Εγγύς Ανατολή; ΛΊΓΟΙ ΆΝΘΡΩΠΟΙ χρησιμοποιούν πια τον όρο «Εγγύς Ανατολή». Επιβιώνει σήμερα στο γνωστικό αντικείμενο της αρχαίας ιστορίας, μιας επιστήμης που διαμορφώθηκε τον 19ο αιώνα, την εποχή που αυτός ο όρος αναφερόταν στα κατάλοιπα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην ανατολική Μεσόγειο. Σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο «Μέση Ανατολή» για να περιγράψουμε αυτήν τη γεωγραφική περιοχή, αλλά οι δύο όροι δεν ταυτίζονται πλήρως, κι έτσι οι ιστορικοί και αρχαιολόγοι προτιμούν το «Εγγύς Ανατολή». Υπάρχει έτσι μια ασάφεια για το τι πρέπει να συμπεριλάβουμε όταν μελετούμε την αρχαία ιστορία αυτής της περιοχής, ενώ τα γεωγραφικά της όρια συχνά διαφέρουν σημαντικά από δημοσίευση σε δημοσίευση. Είναι αναγκαίες λοιπόν κάποιες διευκρινίσεις σχετικά με την ύλη που καλύπτει το παρόν βιβλίο. Στην παρούσα ιστορική επισκόπηση ως Εγγύς Ανατολή εκλαμβάνεται η περιοχή που εκτείνεται από τις ακτές της ανατολικής Μεσογείου μέχρι το κεντρικό Ιράν, και από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα. Η Αίγυπτος, αν και η ιστορία της συχνά εφάπτεται με την ιστορία της Εγγύς Ανατολής, δεν συμπεριλαμβάνεται σε αυτήν την περιοχή, με εξαίρεση το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας, όταν δηλαδή η αυτοκρατορία της είχε επεκταθεί στην Ασία. Τα όρια της Εγγύς Ανατολής παραμένουν ασαφή επειδή πρόκειται κατ ουσίαν για μια σειρά από διακριτές γεωγραφικές περιοχές, η έκταση των οποίων μεταβαλλόταν από περίοδο σε περίοδο. Πρωτεύοντα ρόλο στη μελέτη της αρχαίας Εγγύς Ανατολής διαδραματίζει η Μεσοποταμία, δηλαδή η περιοχή μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη στο σύγχρονο Ιράκ και στη βόρεια Συρία. Αποτέλεσε την κοιτίδα πολλών πολιτισμών και πολιτικών σχηματισμών, για τους οποίους διαθέτουμε μια πληθώρα πληροφοριών. Κα-

17 24 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ τά περιόδους τα μεσοποταμιακά κράτη επεκτείνονταν πέραν αυτών των ορίων, φέρνοντας έτσι στη σφαίρα επιρροής τους άγνωστες κατά τα άλλα περιοχές, όπως η Αραβική Χερσόνησος. Το ίδιο ισχύει και για άλλες σημαντικές περιοχές στην κεντρική Ανατολία, το νοτιοδυτικό Ιράν κ.α. Ως ιστορικοί στηριζόμαστε στις γραπτές πηγές το εύρος των πηγών διαφέρει πολύ από περίοδο σε περίοδο, και ως προς τη γεωγραφική περιοχή, αλλά και ως προς τις εκφάνσεις της ζωής που αφορούν. Όταν μας πληροφορούν για κάποια δραστηριότητα σε μια περιοχή, τότε αυτή καθίσταται ουσιαστικά τμήμα της Εγγύς Ανατολής όταν αυτό δεν συμβαίνει, τότε λίγα μπορούν να ειπωθούν. Η αρχαία ιστορία της Εγγύς Ανατολής μοιάζει με ένα σκοτεινό δωμάτιο μέσα στο οποίο οι πηγές φωτίζουν κάποια επιμέρους σημεία λιγότερο ή περισσότερο έντονα. Λάμπουν με ιδιαίτερη φωτεινότητα για κάποιες περιοχές και περιόδους, αλλά αφήνουν στο σκοτάδι πολλές άλλες. Ο στόχος του ιστορικού είναι να προσπαθήσει να ανασυνθέσει την πλήρη εικόνα. Τα χρονολογικά όρια της ιστορίας της αρχαίας Εγγύς Ανατολής είναι πολύ ασαφή τόσο η αρχή όσο και το τέλος της δεν είναι σταθερά τοποθετημένα στον χρόνο. Αν θεωρήσουμε ότι η ιστορία βασίζεται σε γραπτές πηγές, όπως παραδοσιακά συμβαίνει, τότε η εμφάνιση της γραφής στη Βαβυλωνία γύρω στο 3000 π.χ. πρέπει να θεωρηθεί ότι αποτελεί την αρχή της ιστορίας. Η γραφή όμως ήταν μια από τις εφευρέσεις που είχαν τις ρίζες τους σε παλαιότερες εποχές, και επιπλέον από τα πρωιμότερα κείμενα δεν μπορούμε να αντλήσουμε κατανοητές «ιστορικές» πληροφορίες, πέρα από την αυτονόητη διαπίστωση ότι οι άνθρωποι πλέον μπορούσαν να γράφουν. Γι αυτόν τον λόγο οι περισσότερες ιστορίες της Εγγύς Ανατολής ξεκινούν από τη λεγόμενη Προϊστορική Περίοδο, συχνά ήδη από το π.χ., και περιγράφουν τις εξελίξεις που έλαβαν χώρα πριν από την εμφάνιση της γραφής. Κατά τη διάρκεια αυτών των επτά χιλιετιών πολλές σημαντικές αλλαγές συνέβησαν στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, που αξίζουν να παρουσιασθούν ενδελεχώς με βάση τα αρχαιολογικά δεδομένα και παρατηρήσεις. Όμως αυτό το βιβλίο στοχεύει στη διεξοδική παρουσίαση των ιστορικών περιόδων, κι έτσι δεν μπορούν εδώ να παρουσιασθούν ενδελεχώς όλες οι προϊστορικές εξελίξεις. Επομένως θα ξεκινήσουμε με την ύστερη 4η χιλιετία, δηλαδή το σημείο απόληξης πολλών προϊστορικών διεργασιών, αλλά και τη στιγμή εμφάνισης της γραφής, ενός γεγονότος που άλλαξε τη φύση των διαθέσιμων σ εμάς πηγών. Σ αυτήν την εισαγωγή θα περιγράψω πολύ συνοπτικά αυτές τις προγενέστερες διεργασίες. Στην ιστορία σπάνια υπάρχουν ξεκάθαρες χρονικές τομές. Ακόμη και στην περίπτωση της ολοκληρωτικής καταστροφής ενός κράτους, κάποιος απόηχος παραμένει, και η διάρκειά του εξαρτάται από το αν κάποιος εστιάζει στις

18 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 25 πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές ή άλλες όψεις της ιστορίας. Αλλά ο ιστορικός πρέπει να σταματά κάπου, και η επιλογή οποιασδήποτε χρονικής στιγμής πρέπει να αιτιολογηθεί. Διάφορες χρονολογίες χρησιμοποιούνται συχνά για το τέλος της αρχαίας ιστορίας της Εγγύς Ανατολής, συνήθως είτε η πτώση της τελευταίας γηγενούς μεσοποταμιακής δυναστείας το 539 είτε η ήττα της Περσίας το 331 από τον Μακεδόνα Αλέξανδρο. Επέλεξα τον Αλέξανδρο ως τον τελευταίο ηγεμόνα της πολιτικής μου ιστορίας επειδή, αν και οι αλλαγές που επέφερε μάλλον δεν επηρέασαν σημαντικά όλους τους ανθρώπους της εποχής, η πρόσβασή μας στα ιστορικά δεδομένα αλλάζει από την περίοδο της βασιλείας του και εξής. Η σταδιακή μετάβαση από τις γηγενείς πηγές σε εκείνες του κλασικού κόσμου καθιστά αναγκαία μια διαφορετική ιστοριογραφική προσέγγιση. Η αρχή της Ελληνιστικής Περιόδου αποτελεί ένα καλό χρονικό όριο, επειδή από τότε η πρόσβαση του ιστορικού στα γεγονότα αλλάζει σημαντικά. Είκοσι επτά αιώνες παρήλθαν μεταξύ του 3000 και του 331. Λίγα ιστορικά γνωστικά πεδία εστιάζουν σε μια τόσο μακρά χρονική περίοδο, που είναι συγκρίσιμη με την περίοδο που καλύπτουν μελέτες του ευρωπαϊκού πολιτισμού που συνδέουν την ομηρική Ελλάδα με τη σύγχρονη εποχή. Αν και στην περίπτωση της ευρωπαϊκής ιστορίας μπορούμε να διακρίνουμε χωριστές ιστορικές περιόδους και να μελετήσουμε διαχρονικά τις σημαντικές αλλαγές, είναι πιο δύσκολο να κάνουμε το ίδιο και στην περίπτωση της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής. Η χρονική και πνευματική απόσταση που μας χωρίζει από την Εγγύς Ανατολή καθιστά ενίοτε λιγότερο ευδιάκριτα τα όρια και κάνει την ιστορία της να μοιάζει με μια ενιαία και στατική μάζα. Από την άλλη πλευρά, κάποιος μπορεί να ακολουθήσει μια διαμετρικά αντίθετη προσέγγιση και να χωρίσει την ιστορία της σε μικρά, συμπαγή και διαχειρίσιμα τμήματα. Σ αυτήν την περίπτωση η ασυνέχεια γίνεται το κατεξοχήν χαρακτηριστικό της. Από αυτήν την τελευταία προσέγγιση προέκυψε η καθιερωμένη περιοδοποίηση της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής, η οποία αποτελεί ουσιαστικά μια αλληλουχία φάσεων που παίρνουν το όνομά τους συνήθως από κάποιες βασιλικές δυναστείες. Κάθε περίοδος χαρακτηρίζεται από έναν κύκλο γένεσης, ανάπτυξης και παρακμής, ως εάν επρόκειτο για έναν βιολογικό οργανισμό, ενώ οι ενδιάμεσες φάσεις μπορούν να χαρακτηρισθούν ως Σκοτεινοί Αιώνες, δηλαδή μια χρονική περίοδος ιστορικής σιωπής. Στο παρόν βιβλίο τηρώ μια ενδιάμεση στάση αν και ακολουθώ την παραδοσιακή περιοδοποίηση βάσει των δυναστειών, ενώνω αυτές τις περιόδους σε μεγαλύτερες ενότητες. Δεν πρέπει να δίνεται υπερβολική έμφαση στην ιστορική συνέχεια από περίοδο σε περίοδο, ωστόσο μπορούμε πράγματι να ανα-

19 26 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ γνωρίσουμε συγκεκριμένα μοτίβα. Παραδείγματος χάριν, η πολιτική εξουσία στην Εγγύς Ανατολή ήταν συχνά κατακερματισμένη, και ήταν λίγες μόνον και πρόσκαιρες οι στιγμές κατά τις οποίες υπήρξε μια ισχυρή κεντρική εξουσία κάποιων ηγεμόνων ή δυναστειών των οποίων η σφαίρα επιρροής επεκτεινόταν ολοένα και περισσότερο. Ωστόσο τείνουμε να εστιάζουμε την προσοχή μας κυρίως σε αυτές τις περιόδους με ισχυρή κεντρική εξουσία, επειδή κατά τη διάρκειά τους υπάρχουν πολλές διαθέσιμες γραπτές και αρχαιολογικές πηγές. Λαμβάνοντας υπόψιν μας το γεγονός ότι τα είδη των πολιτικών σχηματισμών σταδιακά αυξάνονται, η παρούσα ιστορία χωρίζεται αντίστοιχα στις περιόδους των πόλεων-κρατών, των εδαφικών (territorial) κρατών και των αυτοκρατοριών καθεμιά είχε στιγμές ακμής και παρακμής (αν θεωρήσουμε ότι η ακμή ταυτίζεται με την ισχύ). Η πόλη-κράτος αποτέλεσε τον κύριο πολιτικό σχηματισμό από το 3000 έως περίπου το 1600, τα εδαφικά κράτη κυριάρχησαν από το 1600 ως και την πρώιμη 1η χιλιετία, και οι αυτοκρατορίες χαρακτηρίζουν τις μεταγενέστερες περιόδους. Στην περίπτωση των μεσοποταμιακών κρατών, τα στάδια αυτά συνήθως διακρίνονται με σαφήνεια, ωστόσο σίγουρα εμφανίσθηκαν και αλλού στην Εγγύς Ανατολή. Η έρευνα της ιστορίας της Εγγύς Ανατολής εξαρτάται από τη διαθεσιμότητα και το πλήθος των σωζόμενων πηγών, οι οποίες επίσης μας επιτρέπουν να καθορίσουμε τις ιστορικές περιόδους της. Διαθέτουμε μεγάλο πλήθος γραπτών και αρχαιολογικών πηγών από διάφορες περιοχές και περιόδους οπότε το γνωστικό μας αντικείμενο εστιάζει αναγκαστικά σε αυτές τις περιοχές και περιόδους. Οι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο απ αυτήν την άποψη. Συχνά είχαν την πρωτοκαθεδρία και η επιρροή τους εκτεινόταν σε ολόκληρη την Εγγύς Ανατολή. Όταν επηρέαζαν ή είχαν υπό τον έλεγχό τους περιοχές που βρίσκονταν εκτός της Μεσοποταμίας, τότε αυτές συμπεριλαμβάνονται στην έρευνά μας όταν αυτό δεν συνέβαινε, τότε συχνά δεν γνωρίζουμε τι γινόταν έξω από τη Μεσοποταμία. Η αρχαιολογική έρευνα των τελευταίων δεκαετιών φανερώνει ότι και σε άλλα τμήματα της Εγγύς Ανατολής ο πολιτισμός αναπτυσσόταν ανεξάρτητα, και άρα δεν οφείλονταν όλοι οι πολιτισμικοί νεωτερισμοί στη Μεσοποταμία. Είναι δύσκολη όμως η συγγραφή της ιστορίας αυτών των περιοχών αν δεν δεχθούμε ως δεδομένο ότι η Μεσοποταμία αποτελούσε το πρότυπό τους. Η Μεσοποταμία μας επιτρέπει να μελετήσουμε την ιστορία της Εγγύς Ανατολής εντός ενός ενιαίου γεωγραφικού και χρονολογικού πλαισίου. Η χρήση συστημάτων γραφής με μεγάλη διάρκεια ζωής, η επιβίωση θρησκευτικών πρακτικών και η πολιτισμική ενότητα που παρατηρείται από την 3η έως και την 1η χιλιετία μάς επιτρέπουν να αντιμετωπίζουμε τη μακρά της ιστορία ως ένα ενιαίο σύνολο.

20 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 27 Η μελέτη των υπόλοιπων πολιτισμών της περιοχής γίνεται συχνά μέσα από την οπτική του μεσοποταμιακού πολιτισμού, αλλά δεν πρέπει να υποτιμούμε τη συνεισφορά τους στην ιστορία της Εγγύς Ανατολής. 1.2 Πηγές Τα χρονικά όρια της ιστορίας της αρχαίας Εγγύς Ανατολής εξαρτώνται από τις σωζόμενες γραπτές πηγές. Ευτυχώς είναι εξαιρετικά πολυάριθμες και με μεγάλη θεματική ποικιλία καθ όλη τη μακρά ιστορία της. Τα κείμενα, δηλαδή η κύρια πηγή του ιστορικού, σώζονται κατά εκατοντάδες χιλιάδες σύμφωνα με μια πρόσφατα δημοσιευμένη εκτίμηση του αριθμού τους, υπολογίζονται σε περισσότερα από ένα εκατομμύριο. Ήδη από πολύ νωρίς οι βασιλείς χάραζαν επιγραφές σε λίθινα μνημεία, και κάποια απ αυτά συγκαταλέγονται στα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μεσοποταμία τη σύγχρονη εποχή. Σημαντικότερες όμως για μας είναι οι πήλινες πινακίδες, δηλαδή το μέσο γραφής που επινοήθηκε στη νότια Μεσοποταμία και υιοθετήθηκε απ όλους τους πολιτισμούς της Εγγύς Ανατολής. Έχει αξιοθαύμαστη ανθεκτικότητα μέσα στο ξηρό χώμα της περιοχής, ενώ τα σωζόμενα κείμενα είναι πολυάριθμα και με μεγάλη θεματική ποικιλία φθάνουν από την απλή απόδειξη για ένα πρόβατο έως και το μακροσκελές Έπος του Γιλγαμές. Η επιβίωση τόσων πολλών κειμένων που αφορούν καθημερινά ζητήματα διαφοροποιεί την Εγγύς Ανατολή από τους υπόλοιπους αρχαίους πολιτισμούς. Στην Αίγυπτο, την Ελλάδα και τη Ρώμη καταγράφονταν επίσης παρόμοιες πληροφορίες, αλλά σε παπύρους ή άλλα υλικά που σώθηκαν μόνον όταν έτυχε να υπάρξουν οι κατάλληλες συνθήκες. Οι γραπτές πηγές της αρχαίας Εγγύς Ανατολής είναι πλούσιες όχι μόνον ως προς την ποσότητά τους, αλλά και ως προς το θεματικό εύρος που καλύπτουν: την οικονομία, τη βασιλική οικοδομική δραστηριότητα, τις στρατιωτικές εκστρατείες, τη διοίκηση, τη λογοτεχνία, την επιστήμη και πολλές άλλες εκφάνσεις της ζωής. Το αρχαιολογικό υλικό καθίσταται για τον ιστορικό ένα ολοένα σημαντικότερο εργαλείο. Παραδείγματος χάριν, οι ανασκαφές μάς επιτρέπουν όχι μόνο να διαπιστώσουμε την παρουσία των Χετταίων στη βόρειο Συρία κατά τον 14ο αιώνα, αλλά και να μελετήσουμε τις συνθήκες ζωής τους εκεί. Η Εγγύς Ανατολή είναι γεμάτη από τεχνητούς λόφους οι οποίοι σχηματίσθηκαν με την πάροδο των αιώνων από τη συσσώρευση των καταλοίπων της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ονομάζονται «tell» στα αραβικά, «tepe» στα περσικά και «hüyük» στα τουρκικά, όροι που συναντάμε στις ονομασίες των περισ-

21 28 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ Πλαίσιο 1.1 Τι κρύβεται πίσω από ένα όνομα; Όπως η χρήση του όρου «Εγγύς Ανατολή» δεν συνηθίζεται πλέον εκτός του γνωστικού πεδίου της αρχαίας ιστορίας και αρχαιολογίας, έτσι και άλλοι γεωγραφικοί όροι χρησιμοποιούνται με διαφορετική της συνηθισμένης σημασία. Συχνά η χρήση τους αποτελεί θέμα συνήθειας, και σπάνια κάποιος εξηγεί τι ακριβώς εννοεί όταν χρησιμοποιεί κάποια ονόματα. Συνήθως προέρχονται από αρχαίες πηγές, αλλά το νόημά τους έχει διαφοροποιηθεί, ενώ συχνά χρησιμοποιείται η ορολογία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας του 19ου αιώνα, της εποχής δηλαδή που ξεκίνησε η μελέτη της αρχαίας Εγγύς Ανατολής. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί ο όρος «Μεσοποταμία», μια αρχαιοελληνική λέξη που αναφερόταν στην περιοχή εντός του τόξου του Ευφράτη στη Συρία, που όμως πλέον χρησιμοποιείται για να περιγράψει ολόκληρη την περιοχή μεταξύ του Τίγρη και του Ευφράτη, μερικές δε φορές ακόμη και πέρα από αυτά τα όρια. Δύο ευδιάκριτες ζώνες συναποτελούν τη Μεσοποταμία: η Ασσυρία στον βορρά και η Βαβυλωνία στον νότο. Πρόκειται ουσιαστικά για δύο πολιτικούς όρους που αναφέρονται σε αρχαία κράτη που υφίσταντο μετά το 1450 π.χ., αλλά συχνά χρησιμοποιούνται ως καθαρά γεωγραφικοί προσδιορισμοί, ανεξάρτητα από την ιστορική περίοδο θα τους χρησιμοποιήσω εδώ με τον ίδιο τρόπο. Πολλοί ερευνητές χρησιμοποιούν και έναν άλλο πολιτικό όρο, το «Σουμέρ» (ενίοτε και τον ανύπαρκτο όρο «Σουμερία»), για να αναφερθούν στο νότιο μισό της Βαβυλωνίας κατά την 4η και 3η χιλιετία. Δεν ακολουθώ αυτήν την πρακτική. Έξω από τη Μεσοποταμία, τα βιβλία για την ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής συχνά μιλούν για το «Λεβάντε» (αγγλ. Levant),* δηλαδή τον τόπο απ όπου ανατέλλει ο ήλιος από την οπτική της Ευρώπης, για να περιγράψουν τη μεσογειακή ακτή μεταξύ της Τουρκίας και της Αιγύπτου. Στα βόρειά της, το ασιατικό τμήμα της σημερινής Τουρκίας συνήθως αναφέρεται ως «Ανατολία», ένας όρος που προέρχεται από την «ανατολή». Για την ίδια περιοχή χρησιμοποιείται επίσης ο όρος «Μικρά Ασία», από το ρωμαϊκό «Asia Minor». Ονόματα χωρών, όπως Ιράν, Συρία, Αίγυπτος και Ισραήλ, χρησιμοποιούνται συχνά, αλλά τα όριά τους δεν ταυτίζονται ακριβώς με τα σύνορα των σύγχρονων κρατών. Η χρήση του όρου «Ιράκ» είναι σπάνια, με εξαίρεση τις βρετανικές δημοσιεύσεις. Ο όρος «Συροπαλαιστίνη» και το επίθετο «συροπαλαιστινιακός» είναι καθαρά γεωγραφικά. Όλα αυτά δημιουργούν στην αρχή σύγχυση, αλλά συνήθως σύντομα γίνεται κατανοητό τι εννοεί κάποιος συγγραφέας σε κάθε περίπτωση. * Στα ελληνικά καλύτερα να χρησιμοποιείται ο όρος «Συροπαλαιστίνη». (Σ.τ.Μ.) σοτέρων αρχαιολογικών θέσεων. Οι δυνατότητες για ανασκαφή είναι τόσο πολλές, ώστε μπορεί κανείς να ισχυρισθεί ότι ως σήμερα έχουμε απλά ξύσει την επιφάνεια, παρά τα 150 χρόνια των ερευνών πεδίου. Μεγάλες πόλεις, όπως η Uruk, η Βαβυλώνα, η Νινευή και η Χάττουσα, ερευνούνται εδώ και πολλές δεκαετίες, κι έτσι ήλθαν στο φως πολλά κτίρια, μνημεία, αντικείμενα και κεί-

22 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 29 μενα. Αλλά, αν συγκρίνει κανείς το τι βρέθηκε και το τι παραμένει κρυμμένο, τότε γίνεται φανερό ότι βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή. Υπάρχουν χιλιάδες άλλες ανεξερεύνητες αρχαιολογικές θέσεις, και δεν μπορούν όλες να ερευνηθούν με συστηματικό τρόπο. Καθώς κατασκευάζονται διαρκώς νέα φράγματα, δρόμοι και αγροτικές εγκαταστάσεις, οι ανασκαφές αποκτούν συχνά σωστικό χαρακτήρα, κι έτσι αναγκαστικά επιλέγεται η θέση που θεωρείται ότι απειλείται περισσότερο. Δεν πρέπει να υποτιμάμε και την επίδραση που ασκούν στον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνουμε την ιστορία της Εγγύς Ανατολής τα σκαμπανεβάσματα της αρχαιολογικής έρευνας. Οι πολιτικές συνθήκες στη σύγχρονη Μέση Ανατολή καθορίζουν συχνά τον χώρο που μπορεί να πραγματοποιηθεί μια ανασκαφή. Ο αυτοκρατορικός ανταγωνισμός μεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας στα μέσα του 19ου αιώνα οδήγησε τους αντιπροσώπους τους στο να επικεντρωθούν σε μεγάλες αρχαιολογικές θέσεις του βορείου Ιράκ, στην περιοχή της Ασσυρίας. Εκεί ανακάλυψαν εντυπωσιακά μνημεία, κατάλληλα για έκθεση στα εθνικά τους μουσεία, κι έτσι γεννήθηκε ένα μεγάλο ενδιαφέρον για την ασσυριακή ιστορία. Μόνον αργότερα εκείνον τον αιώνα, όταν η διερεύνηση των απαρχών του πολιτισμού έφτασε στο αποκορύφωμά της, άρχισαν οι αρχαιολόγοι να ερευνούν συστηματικά και το νότιο Ιράκ, αναζητώντας τους πρωιμότερους Σουμερίους. Πιο πρόσφατα γεγονότα άσκησαν ακόμη δραματικότερη επίδραση στην αρχαιολογική έρευνα. Η ιρανική επανάσταση του 1979, οι πόλεμοι στο Ιράκ το 1991 και το 2003, ο πρόσφατος εμφύλιος πόλεμος στη Συρία καθώς και άλλες συρράξεις ανάγκασαν τους αρχαιολόγους να εγκαταλείψουν τα ερευνητικά τους προγράμματα, ιδίως στην καρδιά της Μεσοποταμίας. Αναζήτησαν ένα νέο πεδίο έρευνας σε περιοχές που μέχρι πρότινος θεωρούνταν περιφερειακές, ρίχνοντας έτσι φως στην ιστορία τους. Αυτό μας ανάγκασε να αναθεωρήσουμε την ιδέα της πρωτοκαθεδρίας και της κυριαρχίας της Μεσοποταμίας σε διάφορες περιόδους της ιστορίας. Ένα τελευταίο σημείο που πρέπει να τονισθεί αφορά τη διασπορά και τον χαρακτήρα των πηγών. Στην αρχαία Εγγύς Ανατολή η συγκέντρωση πολιτικής ισχύος είναι αλληλένδετη με την οικονομική ανάπτυξη, την κατασκευή μνημειακής αρχιτεκτονικής και την αύξηση της παραγωγής γραπτών πηγών διαφόρων ειδών. Έτσι λοιπόν οι αρχαιολογικές και γραπτές πηγές είναι αφθονότερες στις χρονικές στιγμές της συγκέντρωσης πολιτικής ισχύος. Η ιστορία από τη φύση της είναι μια θετικιστική επιστήμη (με την έννοια ότι μελετώνται μόνον τα σωζόμενα αντικείμενα) και αναγκαστικά εστιάζει στις περιόδους κατά τις οποίες οι πηγές είναι αφθονότερες. Στα ενδιάμεσα διαστήματα παρεμβάλλονται οι λεγόμενοι «Σκοτεινοί Χρόνοι». Παρ όλα αυτά κα-

23 30 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ λύπτεται σχεδόν ολόκληρο το εύρος της ιστορίας της αρχαίας Εγγύς Ανατολής για τρεις χιλιετίες, ενώ κατά διαστήματα οι πηγές είναι ιδιαίτερα πλούσιες. Παραδείγματος χάριν, τα σωζόμενα κείμενα από τον 21ο αιώνα στη Βαβυλωνία ξεπερνούν ως προς τον αριθμό τους και τον όγκο των πληροφοριών που μας παρέχουν τις γραπτές πηγές πολλών μεταγενέστερων ιστορικών περιόδων. Στην αρχαία Εγγύς Ανατολή βρίσκονται οι πρώτοι πολιτισμοί της παγκόσμιας ιστορίας για τους οποίους μπορεί να γίνει μια ουσιαστική και λεπτομερής ιστορική έρευνα. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε τον χαρακτήρα των διαθέσιμων πηγών. Επειδή προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τους θεσμούς και τα άτομα που κατείχαν την εξουσία, εστιάζουν στις δραστηριότητές τους και παρουσιάζουν τη δική τους οπτική. Πάντοτε αναφέρουν π.χ. τις επιτυχίες των βασιλέων, αλλά ποτέ τις αποτυχίες τους. Παρουσιάζουν τους κατόχους της εξουσίας ως τους πρωταγωνιστές στις κοινωνίες τους, αγνοώντας όλα όσα αντίβαιναν στις πράξεις τους ή μετρίαζαν την αποτελεσματικότητά τους. Είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς και να δει την ιστορία της αρχαίας Εγγύς Ανατολής ως μια διαδοχή ενδόξων βασιλέων με απόλυτη εξουσία. Αυτό σίγουρα δεν ίσχυε, αφού καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας υπήρξαν αποτυχημένες πολιτικές, αλλά και αντιδράσεις σ αυτές, ενώ κάποια μεμονωμένα άτομα ή ακόμη και ολόκληρες κοινότητες ξέφευγαν ενίοτε από τον έλεγχο της κεντρικής εξουσίας τον οποίο προπαγανδίζουν τα επίσημα κείμενα. Υπήρχαν αφηγήσεις που παρουσίαζαν την άλλη όψη του νομίσματος, ωστόσο οι σωζόμενες πηγές δεν μας επιτρέπουν να τις ανασυνθέσουμε πλήρως. Πρέπει λοιπόν να τηρούμε μια κριτική στάση απέναντι στις σωζόμενες πηγές, έτσι ώστε να εξισορροπούμε τα πράγματα. 1.3 Γεωγραφία Η Εγγύς Ανατολή αποτελεί μια τεράστια περιοχή που βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων: της Αφρικής, της Ασίας και της Ευρώπης. Τρεις τεκτονικές πλάκες συναντώνται εκεί και οι κινήσεις τους καθορίζουν τη γεωλογία της. Η Αραβική Πλάκα μετακινείται προς τα βόρεια κάτω από την Ιρανική Πλάκα, υψώνοντάς την και πιεζόμενη η ίδια προς τα κάτω. Στο σημείο που συναντώνται οι δύο πλάκες σχηματίζεται μια επιμήκης εκβάθυνση που εκτείνεται από τη Μεσόγειο ως και τον Περσικό κόλπο, μέσα στην οποία ρέουν ο Τίγρης και ο Ευφράτης, που μετατρέπουν μία καθ όλα άγονη περιοχή σε εξαιρετικά γόνιμη. Η Αφρικανική και η Αραβική Πλάκα συναντώνται στο δυτικό άκρο της Εγγύς Ανατολής και χωρίζονται από μια στενή κοιλάδα κατά

24 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 31 μήκος των βουνών του Αμανού και του Λιβάνου, τα οποία εκτείνονται παράλληλα προς τη μεσογειακή ακτή. Υπάρχει λίγος χώρος για παράκτιους οικισμούς, εκτός από τα νότια, όπου η πεδιάδα πλαταίνει. Ο βορράς και η ανατολή της Εγγύς Ανατολής κυριαρχούνται από ψηλές οροσειρές, τον Ταύρο και τον Ζάγρο, όπου εντοπίζονται οι πηγές όλων των ποταμών της περιοχής. Στο νότιο τμήμα της βρίσκεται μια τεράστια επίπεδη περιοχή, που σχηματίζει τη Συριακή και την Αραβική Έρημο. Αυτές γίνονται ολοένα και πιο ορεινές προς τον νότο, κι εκεί απουσιάζει σχεδόν τελείως το νερό. Γεωλογικά φαινόμενα, σεισμοί και εκρήξεις ηφαιστείων, καθώς και η επίδραση των ανέμων, της βροχής και του νερού, δημιούργησαν μια περιοχή που παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία. Σε αντίθεση με την ευρέως επικρατούσα άποψη ότι η Μέση Ανατολή αποτελεί μια μονότονα επίπεδη περιοχή, η ποικιλία ως προς τα φυσικά περιβάλλοντα είναι τεράστια. Περιλαμβάνει μεγάλα έλη, αχανείς άγονες ερήμους, χαμηλές αλουβιακές ζώνες και ψηλά βουνά. Αλλά και σε τοπικό επίπεδο παρατηρείται μεγάλη οικολογική ποικιλία στα διάφορα μικροπεριβάλλοντα. Δύο παραδείγματα το δείχνουν αυτό. Η Βαβυλωνία, η περιοχή μεταξύ του Περσικού κόλπου και της σύγχρονης Βαγδάτης, μοιάζει εκ πρώτης όψεως με μια περιοχή όπου υπήρχε μικρή ποικιλία και η ύδρευσή της γινόταν με τη βοήθεια αρδευτικών έργων στον Ευφράτη και τον Τίγρη. Αυτή η περιοχή όμως περιελάμβανε πολύ διαφορετικές μεταξύ τους οικολογικές ζώνες. Ο βορράς ήταν ένα άνυδρο υψίπεδο, όπου η γεωργία ήταν δυνατή μόνο στις στενές κοιλάδες των ποταμών. Λίγο νοτιότερα οι ποταμοί εισέρχονταν σε μια επίπεδη αλουβιακή ζώνη, ωστόσο οι κοίτες τους συνέχιζαν να έχουν σαφή όρια, που επέτρεπαν την άρδευση τετράπλευρων χωραφιών. Νότια της πόλης της Βαβυλώνας οι ποταμοί χωρίζονταν σε μικρότερους και διαρκώς μετακινούμενους παραποτάμους, ενώ πολυάριθμα τεχνητά κανάλια μετέφεραν νερό σε χωράφια με επίμηκες σχήμα. Τέλος, κοντά στον Περσικό κόλπο τα μεγάλα έλη καθιστούσαν αδύνατη τη γεωργία. Σε καθεμιά από αυτές τις ζώνες υπήρχαν μέρη όπου επικρατούσαν διαφορετικές οικολογικές συνθήκες, ακόμη και πολύ κοντά το ένα με το άλλο, ενώ, ανάλογα με την ευκολία πρόσβασης στο νερό και άλλους παράγοντες, καθεμιά προσέφερε διάφορους πόρους: ψάρια και καλάμια στα έλη, φορβή για τα πρόβατα στη βορειότερη στέπα κτλ. Η έκταση και η τοποθεσία αυτών των επιμέρους ζωνών άλλαζε λόγω των φυσικών παραγόντων και της ανθρώπινης δραστηριότητας, ενώ και το τοπίο μετασχηματιζόταν με τον καιρό. Η οικολογική ποικιλία πάντοτε χαρακτήριζε την περιοχή που συνοπτικά ονομάζουμε Βαβυλωνία. Στα βουνά του Λιβάνου υπήρχε ακόμη μεγαλύτερη ποικιλία οικοσυστημάτων. Η κοιλάδα Μπεκάα (Beqa a) μεταξύ των οροσειρών του Λιβάνου και

25 32 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ του Αντιλιβάνου έχει μήκος 100 χμ. και πλάτος 25 χμ. Στον χάρτη αυτή η μικρή περιοχή μοιάζει ενιαία, ωστόσο υπάρχουν τοπικές διαφοροποιήσεις. Τα ψηλά βουνά προκαλούν άφθονες βροχοπτώσεις στη δυτική πλευρά, κι έτσι η περιοχή στα ανατολικά είναι ξηρή. Οι πηγές, αν και πολυάριθμες, είναι ανομοιόμορφα σκορπισμένες στην περιοχή και ο Ορόντης δεν είναι τόσο κατάλληλος για την ύδρευση των χωραφιών. Υγρότοποι διαδέχονται ξηρές περιοχές, ενώ ζώνες πολύ κατάλληλες για εντατική καλλιέργεια γειτνιάζουν με άλλες όπου μόνον κτηνοτρόφοι μπορούν να επιβιώσουν. Η κοιλάδα αποτελείται λοιπόν από μια σειρά μικρο-οικολογικών ζωνών, που η καθεμιά επιβάλλει έναν διαφορετικό τρόπο ζωής στους κατοίκους της. Εντός αυτής της τεράστιας περιοχής υπάρχει μεγάλη διαφοροποίηση ως προς τα φυσικά περιβάλλοντα. Ωστόσο υπάρχουν μερικά βασικά χαρακτηριστικά με σημαντικές επιπτώσεις στον τρόπο βιοπορισμού των κατοίκων. Η γεωργία, που αποτελεί την προϋπόθεση για τη μόνιμη εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών, είναι δύσκολη. Οι βροχοπτώσεις σπανίζουν σχεδόν παντού, επειδή τα ψηλά βουνά στα δυτικά τις εμποδίζουν. Η γεωργία που εξαρτάται από τη βροχή, η λεγόμενη ξηροκαλλιέργεια, χρειάζεται τουλάχιστον 200 χιλιοστά ύψος βροχής ετησίως. Η ζώνη με τα 200 χιλιοστά ύψος βροχής ετησίως σχηματίζει ένα τόξο που ξεκινά από την Παλαιστίνη και φτάνει έως και τον Περσικό κόλπο. Τα βουνά και οι λόφοι δέχονται περισσότερη βροχή, οι πεδιάδες λιγότερη έως και καθόλου Αλλά αυτή η γραμμή στον χάρτη είναι παραπλανητική. Οι διακυμάνσεις από χρόνο σε χρόνο είναι μεγάλες, και υπάρχει μια μεγάλη περιφερειακή ζώνη η οποία άλλοτε δέχεται αρκετή βροχή και άλλοτε όχι. Η γεωργία που στηρίζεται στα όμβρια ύδατα είναι εγγυημένη μόνον όταν το ετήσιο ύψος βροχής φθάνει τα 400 χιλιοστά. Οι επιπτώσεις στον τρόπο ζωής των ανθρώπων είναι μεγάλες. Νότια της ζώνης των 400 χιλιοστών ύψους βροχής, η γεωργία είναι δυνατή μόνον εκεί όπου υπάρχουν ποταμοί, κι έτσι η ύδρευση μπορεί να γίνει μέσω της άρδευσης. Ο Τίγρης και ο Ευφράτης αποτελούν γραμμές ζωής για τη μεσοποταμιακή πεδιάδα, όπου οι βροχοπτώσεις είναι σπάνιες και γίνονται σε μη τακτά χρονικά διαστήματα. Αυτοί οι δύο ποταμοί και οι παραπόταμοί τους (Balikh, Habur, o Μικρός και ο Μεγάλος Ζαμπ, Diyala, Kerkheh και Karun) προέρχονται από τα βουνά της Τουρκίας και του Ιράν, όπου σχηματίζονται από τις βροχοπτώσεις και τα χιόνια. Πρόκειται για ποταμούς που ρέουν καθ όλη τη διάρκεια του έτους, και έτσι τα ύδατά τους μπορούν να αντληθούν για την άρδευση των καλλιεργειών εάν υπάρξει προσεκτική διαχείριση και χρησιμοποιηθούν συγκεκριμένες τεχνικές, τις οποίες θα συζητήσουμε αργότερα σ αυτό το κεφάλαιο. Εύκολα θα μπορούσαν να έχουν προκύψει μεγάλες περίοδοι ξηρασίας στην

26 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 33 υπό μελέτη χρονική περίοδο. Μολονότι μπορούμε να υποθέσουμε ότι κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών το κλίμα της Εγγύς Ανατολής δεν άλλαξε δραστικά, είναι βέβαιο ότι ακόμη και μικρές διαφοροποιήσεις είχαν σημαντικές συνέπειες για τους κατοίκους και επηρέασαν τις ιστορικές εξελίξεις. Ήταν μήπως οι λεγόμενοι Σκοτεινοί Χρόνοι το αποτέλεσμα μιας περιόδου ξηρασίας; Θα μπορούσε να κάνει την ξηροκαλλιέργεια αδύνατη σε κάποιες ζώνες που συνήθως θα εξαρτιόντουσαν από αυτήν, και να χαμηλώσει τη στάθμη των ποταμών σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μειωθούν σημαντικά οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις; Ή μήπως πρέπει να εστιάσουμε σε ανθρώπινους παράγοντες για να εξηγήσουμε αυτές τις περιόδους; Θα διαπιστώσουμε ότι οι λόγοι που οδηγούσαν στην παρακμή και κατάρρευση ήταν πάντοτε πολύπλοκοι, καθώς προκαλούνταν από μια πληθώρα παραγόντων. Το κλίμα πιθανώς διαδραμάτισε κάποιο ρόλο σε πολλές περιπτώσεις, δυστυχώς όμως τα διαθέσιμα σ εμάς δεδομένα σχετικά με το αρχαίο κλίμα είναι ανεπαρκή για να μας προσφέρουν μιαν εξήγηση για τις δραστικές πολιτικές και οικονομικές αλλαγές που παρατηρούμε. Ένα δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό της γεωγραφίας είναι τα όρια. Αυτά δημιουργούνται από τα βουνά, τις θάλασσες και τις ερήμους, τις οποίες μπορούσε κανείς να διασχίσει μόνο σε συγκεκριμένα σημεία και με τη βοήθεια ειδικής τεχνολογίας. Τα βουνά του Ζάγρου και του Ταύρου αποτελούσαν ένα σημαντικό εμπόδιο για τα κράτη της Μεσοποταμίας, ενώ κάποιος μπορούσε να εισέλθει σε αυτά μόνο διά μέσου των παραποτάμιων κοιλάδων. Η στρατιωτική επέκταση περιοριζόταν λοιπόν σε αυτές τις κοιλάδες, ακόμη και στην περίπτωση μεγάλων στρατιωτικών δυνάμεων όπως η Ασσυρία. Οι οροσειρές της Συροπαλαιστίνης άφηναν μόνον έναν στενό διάδρομο για την κίνηση από τη βόρεια Συρία προς την Αίγυπτο, και ο έλεγχος μιας και μόνο κοιλάδας μπορούσε να εμποδίσει τη μετάβαση από τη μια περιοχή στην άλλη. Τα βουνά αποτελούσαν επίσης την κατοικία πολλών πληθυσμιακών ομάδων τις οποίες τα υπό εξέτασιν κράτη δεν μπορούσαν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Οι κάτοικοι των πεδιάδων έβλεπαν έτσι συχνά τα βουνά ως επίφοβους και αφιλόξενους τόπους. Οι θάλασσες αποτελούσαν ένα διαφορετικό είδος ορίου η Μεσόγειος και ο Περσικός κόλπος είναι οι πιο σημαντικές. Αποτελούσαν όντως ένα σύνορο, αλλά, όταν τις διέσχιζε κανείς, τότε προσέφεραν πρόσβαση σε μακρινές περιοχές. Έτσι ο Περσικός κόλπος καθώς και τα έλη στην απόληξή του αποτελούσαν το νότιο όριο της Μεσοποταμίας, ωστόσο από την 5η χιλιετία και εξής οι Μεσοποτάμιοι έπλεαν με πρωτόγονα σκάφη κατά μήκος των ακτών του. Στα τέλη της 4ης χιλιετίας κάποιοι ναυτικοί πρέπει να είχαν φθάσει μέχρι και

27 34 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΑ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ Γιάφα Σινά ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ Κοιλάδα Μπεκάα Συριακή Έρημος Αραβική Έρημος ΑΣΣΥΡΙΑ Βαβυλώνα χμ. ΚΑΣΠΙΑ ΘΑΛΑΣΣΑ π. Καρούν ΒΑΒΥΛΩΝΙΑ ΕΛΑΜ ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ π. Άραξος όρ. Ζάγρος π. Τίγρης ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ π. Άλυς όρ. Ταύρος π. Ευφράτης ΣΥΡΟΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ ισοϋέτια 400 χιλ. ισοϋέτια 200 χιλ. ΑΙΓΥΠΤΟΣ ΕΡΥΘΡΑ Θ. λ. Βαν λ. Ουρμία π. Νταγιάλα π. Κερχέχ Ζαμπ π. Μεγ. π. Μικρός Ζαμπ όρ. Αμανός π. Μπαλίχ π. Χαμπούρ π. Ορόντης όρ. Λίβανος π. Νείλος Χάρτης 1.1 Η αρχαία Εγγύς Ανατολή

28 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ 35 την Αίγυπτο μέσω του Περσικού κόλπου, και κατά την 3η και την πρώιμη 2η χιλιετία τα ναυτικά ταξίδια στην κοιλάδα του Ινδού ήταν πλέον συνηθισμένα. Η Μεσόγειος αποτελούσε μια διαφορετική περίπτωση. Μόνο λίγα λιμάνια υπήρχαν κατά μήκος της ακτής της, κανένα νοτιότερα της Γιάφας (Jaffa). Στα τέλη της 3ης χιλιετίας όμως ναυτικοί από το Αιγαίο έπλευσαν στη συροπαλαιστινιακή ακτή, και κατά το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας τα ναυτικά ταξίδια στην ανατολική Μεσόγειο ήταν συνηθισμένα. Γύρω στο 1200 τεχνολογικές καινοτομίες επέτρεψαν στους κατοίκους των συροπαλαιστινιακών λιμανιών να ταξιδεύσουν σε μεγάλες αποστάσεις, και ολόκληρη η Μεσόγειος έγινε πλέον προσβάσιμη σε αυτούς. Οι Φοίνικες της 1ης χιλιετίας ίδρυσαν αποικίες στη δύση, φθάνοντας μέχρι την Ισπανία και την ακτή της βόρειας Αφρικής στον Ατλαντικό. Σημαντικότερο εμπόδιο αποτελούσε η έρημος που εκτεινόταν από τη Μεσοποταμία έως τη Συροπαλαιστίνη. Για χιλιετίες οι άνθρωποι μπορούσαν να ταξιδεύσουν μόνον κατά μήκος των κοιλάδων που σχημάτιζαν ο Τίγρης και ο Ευφράτης για να διασχίσουν τη στέπα της βόρειας Συρίας. Με την εξημέρωση της καμήλας γύρω στο 1000 π.χ., ήταν πλέον δυνατόν να διασχίζει κανείς την έρημο, αν και αυτό δεν γινόταν και τόσο συχνά. Ακόμη κι αν μικρές ομάδες ανθρώπων μπορούσαν πλέον να το κάνουν, η έλλειψη νερού συνέχιζε να υποχρεώνει τους στρατούς να ακολουθούν τον μακρύτερο δρόμο γύρω απ αυτήν, μέσω της Παλαιστίνης και της βόρειας Συρίας, για να μεταβούν από την Αίγυπτο στη Μεσοποταμία. Η έρημος, όπως και τα βουνά, έγινε καταφύγιο νομαδικών ομάδων που προξενούσαν φόβο και μίσος στους μόνιμα εγκατεστημένους ανθρώπους ο τρόπος ζωής των ανυπότακτων νομάδων τούς προξενούσε απέχθεια. Παρότι πλέον κάποιος μπορούσε να διασχίσει την έρημο, τα κράτη της Εγγύς Ανατολής δεν μπορούσαν να υποτάξουν τους κατοίκους της. Τα διαπερατά όρια επέτρεπαν όχι μόνον στους κατοίκους της Εγγύς Ανατολής να μετακινούνται προς τα έξω, αλλά και σε ανθρώπους από άλλες περιοχές να εισέρχονται σε αυτήν. Η θέση της περιοχής στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων είναι μοναδική στον κόσμο. Πληθυσμοί από την Αφρική, την Ευρώπη και την Ασία μετακινήθηκαν εκεί από τους πρώιμους προϊστορικούς χρόνους μέχρι και σήμερα, προκαλώντας αλληλεπιδράσεις, ανταλλαγές τεχνολογίας, και αυξάνοντας τον ανταγωνισμό για τους φυσικούς πόρους. Το γεγονός αυτό ίσως εξηγεί γιατί πραγματοποιήθηκαν εκεί τόσες «επαναστάσεις» στον τρόπο ζωής των ανθρώπων: η εμφάνιση της γεωργίας, των πόλεων και των αυτοκρατοριών. Είναι βέβαιο ότι μετακινήσεις πληθυσμών πραγματοποιούνταν καθ όλη τη διάρκεια της αρχαίας ιστορίας, ωστόσο είναι δύσκολη η μελέτη τους. Αν και γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι τα μογγολικά φύλα που

29 36 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΈΣ ΣΚΈΨΕΙΣ εισέβαλαν στο Ιράκ κατά τον 13ο αιώνα μ.χ. ήλθαν από την κεντρική Ασία, δεν είμαστε και τόσο σίγουροι για την καταγωγή π.χ. των Χετταίων. Ίσως προήλθαν από την ευρύτερη περιοχή στα βόρεια της Ινδίας και έφτασαν στην Ανατολία κατά την πρώιμη 2η χιλιετία, αφού μιλούν μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Αλλά η υποτιθέμενη πατρίδα των Ινδοευρωπαίων στα βόρεια της Ινδίας ίσως αποτελεί ένα δημιούργημα της φαντασίας μας είναι το ίδιο πιθανό οι άνθρωποι που μιλούσαν ινδοευρωπαϊκές γλώσσες να ζούσαν στην Ανατολία ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους και να έκαναν την εμφάνισή τους στις γραπτές πηγές μόλις κατά την πρώιμη 2η χιλιετία. Το ίδιο ισχύει και για πολλούς άλλους πληθυσμούς τους Σουμερίους, τους Χουρρίτες, τους Λαούς της Θάλασσας, τους Ισραηλίτες κτλ. για τους οποίους παλαιότερα πιστεύαμε ότι εισέβαλαν σε κάποιες περιοχές της Εγγύς Ανατολής. Για να ξαναχρησιμοποιήσουμε την προηγούμενη παρομοίωση, η Εγγύς Ανατολή αποτελεί μια περιοχή με φως σ έναν κόσμο που βρισκόταν βυθισμένος στο προϊστορικό σκοτάδι. Όταν κάποιοι άνθρωποι εμφανίζονται στο προσκήνιό της, τότε συχνά είναι αδύνατο να διαπιστώσουμε αν ήλθαν από κάποια μακρινή ή κοντινή περιοχή ή αν ζούσαν ανέκαθεν στην περιοχή στην οποία αναφέρονται για πρώτη φορά στις γραπτές πηγές. 1.4 Προϊστορικές εξελίξεις Πρέπει να μελετήσουμε τη μακρά πολιτισμική εξέλιξη της προϊστορίας από μια οπτική γωνία που θα μας επιτρέπει να έχουμε μια συνολική εικόνα της Εγγύς Ανατολής. Παρά τη μεγάλη οικολογική ποικιλία στην περιοχή, διαπιστώνουμε ταυτόχρονες εξελίξεις σε διάφορα σημεία της. Η απόλυτη χρονολόγηση των γεγονότων παραμένει ακόμη αβέβαιη, αλλά μπορούμε να σκιαγραφήσουμε τις γενικές τάσεις με αρκετά αξιόπιστο τρόπο. Ιδίως στην αρχή της Νεολιθικής Περιόδου, γύρω στο 9000, έλαβαν χώρα σημαντικές πολιτισμικές εξελίξεις, οι οποίες αποτέλεσαν το πλαίσιο για τους μεταγενέστερους ιστορικούς πολιτισμούς. Η κρισιμότερη τεχνολογική εξέλιξη ήταν η γεωργία, η οποία κατέστησε δυνατή την παραμονή μεγάλων ομάδων ανθρώπων στο ίδιο μέρος καθ όλη τη διάρκεια του έτους. Η Εγγύς Ανατολή ήταν το πρώτο μέρος στον κόσμο όπου ανακαλύφθηκε η γεωργία. Η διαδικασία διήρκεσε αρκετές χιλιετίες και σ αυτήν συμπεριλαμβάνεται η εξημέρωση φυτών, κυρίως δημητριακών, αλλά και ζώων. Οι αρχαιολογικές θέσεις όπου διαπιστώνουμε αυτές τις αλλαγές συνήθως βρίσκονται στα όρια διαφορετικών οικολογικών ζωνών, οι κάτοι-