Σκέψεις για την επανάληψη στο έργο του Φρόυντ Αριστέα Σκούλικα

Transcript

1 Σκέψεις για την επανάληψη στο έργο του Φρόυντ Αριστέα Σκούλικα...εδώ ακριβώς συναντούµε τη µεταβίβασή µας επί της ψυχαναλυτικής λειτουργίας, αυτής της κινήσεως που κυκλώνει κενά, ρήγµατα και ελλείψεις... ελπίζοντας πάντα ότι θα µπορέσει να φθάσει στο να συναντήσει και παλµούς νοήµατος. Ά. Ποταµιάνου Τα εναντίον εαυτού Εισαγωγή Σκοπός µας σε αυτή την εργασία είναι να σκεφθούµε ορισµένες πλευρές του ζητήµατος της επανάληψης στο φροϋδικό έργο. Η επανάληψη η οποία είναι ικανή να εξουδετερώνει την ψυχική διαδικασία, µας απασχολεί σε µεγάλο φάσµα ψυχοπαθολογιών, από τις οριακές παθολογίες των ενηλίκων έως τις εκφράσεις αναστολής της ψυχικής λειτουργίας των βρεφών. Οι σκέψεις για την κλινική αυτή εκδήλωση που ακολουθούν, αποτελούν µια πρώτη αντίδραση στην οµιλία της Άννας Ποταµιάνου µε τίτλο Αµνηµονικές διαδικασίες 1. Παρουσίαση της οµιλίας και του σχολιασµού της από τους συνοµιλητές της θα γίνει σε επόµενο τεύχος. Εδώ θα περιορισθούµε σε αυτή την προεργασία. Η πρώτη απορία από το κείµενο της Ά. Ποταµιάνου αναφέρεται στις ιδιότητες της επανάληψης. Το ερώτηµα που τίθεται αφορά την ενδεχόµενη θετική επίδραση ορισµένων φαινοµένων επανάληψης στην έκβαση της θεραπείας και τον ψυχικό µεταβολισµό στο σύνολό του. Στο Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του Εγώ (1995, ελλ. µτφρ. 1999, σ. 20) η Ά. Ποταµιάνου θεωρεί, όπως ο Φρόυντ, τις επαναλήψεις παράγωγα µιας καθολικής τάσης του έµβιου όντος επισηµαίνοντας ότι «... επαναφέρουν προηγούµενες καταστάσεις αντιστεκόµενες στην εξαφάνιση του παρελθόντος. Ως αποφορτίσεις εντάσεων νοητικά ακατέργαστων, οι κινήσεις της καταναγκαστικής επανάληψης σχεδιάζουν και ξανασχεδιάζουν τα κύρια χαρακτηριστικά ενός βιώµατος που αναδύεται αγνοώντας τον χρόνο και τον χώρο της προέλευσής του». 1 Διηµερίδα της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, στις 7 και 8 Μαρτίου 2014, στο Ινστιτούτο Παστέρ, η οποία διοργανώθηκε προς τιµήν της Άννας Ποταµιάνου. 1

2 Το χωρίο αυτό αποδίδει στην επανάληψη πλειάδα χρήσιµων λειτουργιών. Η λογική αυτή µιας δυναµικής λειτουργικής ενσωµάτωσης της επανάληψης στην ψυχική διαδικασία βρίσκεται σε διάσταση µε το γεγονός ότι µετά τη στροφή του Φρόυντ του 1920 µε το Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης τα φαινόµενα επανάληψης αντιµετωπίζονται ως παράγοντες που λειτουργούν αρνητικά για τον ψυχικό µεταβολισµό και την αναλυτική εργασία. Το ερώτηµα που τίθεται λοιπόν είναι αν πλάι στον καταναγκασµό επανάληψης ο οποίος θεωρείται ότι επαναφέρει το άτοµο σε βιώµατα ταυτόσηµα µε προϋπάρχουσες εγγραφές, αφαιρώντας του τη δυνατότητα να ανοιχθεί σε νέες προοπτικές και να µεταβληθεί, υπάρχουν επαναληπτικά φαινόµενα άλλης µορφής. Το δεύτερο ερώτηµα είναι αν µπορούµε να µιλάµε στην περίπτωση της επανάληψης για ειδική λειτουργία, η οποία έχει τις δικές της στοχεύσεις. Ο De M Uzan (1977) πρότεινε την ιδέα ότι υπάρχουν διαδικασίες επανάληψης οι οποίες οδηγούν σε κάτι που είναι «όµοιο» µε την ήδη υπάρχουσα ψυχική καταγραφή αλλά όχι «ταυτόσηµο», µια µικρή διαφορά, που δηµιουργεί όµως µια νέα εγγραφή της εµπειρίας, οδηγώντας σε µετεξέλιξη των µνηµονικών ιχνών. Στη µετεξέλιξη αυτή αναφέρεται ο Φρόυντ στην επιστολή του στον Fliess (1896, νο 52). Ο Φρόυντ επικεντρώνεται το 1914 στα θέµατα της επανάληψης συσχετίζοντάς την µε τη µνήµη και συγκεκριµένα µε τη λειτουργία των µνηµονικών ιχνών. Θα δώσει αργότερα µε το Ανοίκειο (1919) µια ιδέα για τη συµµετοχή του ψυχικού παράγοντα στα φαινόµενα επανάληψης, συµµετοχή που τοποθετείται στην εποχή θεµελίωσης του ναρκισσισµού και του ναρκισσικού αντικειµένου µέσω του διπλού. Το 1920 αναγορεύει τον καταναγκασµό επανάληψης σε καθολική ιδιότητα των εµβίων όντων και αναζητά τη βαθύτερη βιολογική λογική του. Αυτό που προσπαθούµε να καταδείξουµε εδώ είναι ότι η θεωρία του καταναγκασµού επανάληψης του 1920 δεν ενδιαφέρεται µόνο, ή κυρίως, για τις επιπτώσεις των επαναληπτικών διαδικασιών που απογυµνώνουν και καθιστούν στείρα την ψυχική λειτουργία. Με απαρχή το φαινόµενο της επανάληψης η θεωρία αυτή ενδιαφέρεται να αναδιφήσει στις θεµελιώδεις ιδιότητες της βιοψυχολογικής µορφοποίησης, θεωρούµενης ως µέρος ενός βιολογικού γίγνεσθαι, οι νοµοτέλειες του οποίου κυριαρχούν σε όλα τα σηµεία. Ακολουθώντας, νοµίζουµε, µια τέτοια λογική η Ά. Ποταµιάνου συσχετίζει την επανάληψη µε την «έµφυτη διάθεση του ανθρώπου να εικονίζει και να αναπαριστά τα βιώµατά του, εποµένως να επενδύει 2

3 ασταµάτητα τη δόµηση µορφών...» (όπ. π., σ. 22). Με τον τρόπο αυτό πλάθεται κατ αυτή το αντικείµενο, οι αναπαραστάσεις πραγµάτων και λέξεων. Με την επανάληψη της γνωστικής διαδικασίας και του παιγνιδιού το παιδί κατακτά γνωστικά αντικείµενα. Μνήµη, µνηµονικό ίχνος και επανάληψη Το 1914 ο Φρόυντ επεξεργάζεται το ζήτηµα της επανάληψης σε συνάρτηση µε την ενόρµηση και τη µνήµη. Στο πλαίσιο αυτό θεωρεί ότι εκείνο που δίνει ώθηση στις διαδικασίες επανάληψης είναι η ενόρµηση και διατυπώνει την ιδέα ότι ο ασθενής επαναλαµβάνει στην ανάλυση µε πράξεις εκείνο που δεν µπορεί να θυµηθεί. Καθώς η επανάληψη είναι από τη φύση της πράξη, το πράττειν αυξάνεται κατά την ανάλυση αναλογικά προς την αντίσταση στην αναµνηµόνευση (όπ. π., σ. 151). Η λειτουργία της µνήµης και η παραγωγή αναµνήσεων µέσω της αναµνηµόνευσης είναι εδώ σηµαντική µεταβλητή του ζητήµατος. Μια µορφή µνήµης η οποία µας διδάσκει πολλά κατά τον Φρόυντ (όπ. π., σ. 148) είναι η µνήµη της ύπνωσης. Πρόκειται για µια απλή µορφή αναµνηµόνευσης στο πλαίσιο µιας διάταξης σχεδόν πειραµατικής, κατά την οποία ο ασθενής τοποθετείται εντός µίας προγενέστερης κατάστασης χωρίς να συγχέει το παρόν µε το παρελθόν και είναι σε θέση να διακρίνει τις τότε ψυχικές διαδικασίες αφενός και αφετέρου να έλθει σε επαφή µε αναµνήσεις οι οποίες έχουν γίνει ασυνείδητες. Όµως τι είναι αυτό που δεν µπορούµε να θυµηθούµε. Είναι κάτι, λέει ο Φρόυντ, που αποκλείουµε από τα περιεχόµενα της συνείδησης, το οποίο όµως δεν παύει να παραµένει εκεί και να είναι οικείο, αφού όταν µας το αναφέρουν δεν αισθανόµαστε ότι δεν το γνωρίζουµε, αλλά ότι δεν το σκεφτήκαµε, ότι απλώς δεν µας πέρασε από τον νου. Είναι δηλαδή ψυχικά περιεχόµενα µε τα οποία έχουµε οικειότητα. Διαφορετική τύχη έχουν εµπειρίες που βιώθηκαν σε παλαιότερες εποχές, εµπειρίες που το άτοµο δεν µπόρεσε να σκεφθεί και να κατανοήσει και τις οποίες κατανόησε και ερµήνευσε σε δεύτερο χρόνο. Στοιχεία των εµπειριών αυτών εµφανίζονται στα όνειρα και τα συµπτώµατα της νεύρωσης (όπ. π., σ. 149). Όταν ο ασθενής επαναλαµβάνει αντί να θυµάται, εκείνο που έρχεται στην επιφάνεια µε την επανάληψη είναι «ένα κοµµάτι αληθινής ζωής», γράφει ο Φρόυντ, και προσθέτει ότι πρόκειται για ένα κοµµάτι αληθινής ζωής το οποίο µπορεί να καταστεί ακόµη και βλαπτικό κατά την 3

4 θεραπευτική αγωγή. Η επαναφορά αυτή, εντός της ανάλυσης, µοιάζει µε την επαφή του ατόµου, κατά την ύπνωση, µε ένα τµήµα της παρελθούσας ζωής του. Σε αυτό το σηµείο της επεξεργασίας η επανάληψη συνιστά στη σκέψη του Φρόυντ εµπόδιο για την αναλυτική διαδικασία. Ο αναλυόµενος δεν έχει καµία συνείδηση του γεγονότος ότι επαναλαµβάνει και αντί να σκέπτεται, να θυµάται και να κρατά την ψυχική του διακίνηση εντός του νοητικού χώρου, κάνει πράξεις και εκφορτίζει µέσω επαναλήψεων. Όµως, ταυτοχρόνως µε τη διαπίστωση ότι η επανάληψη συνιστά εµπόδιο στην αναλυτική διαδικασία, ανακύπτει στον Φρόυντ η σκέψη ότι η ανάδυση «κοµµατιών αληθινής ζωής» µπορεί να αποτελέσει ευκαιρία να προχωρήσει ο αναλυόµενος σε νέες αναγνώσεις της εµπειρίας και νέα ανοίγµατα. Τοποθετούνται µε τον τρόπο αυτό οι ψυχικές αυτές κινήσεις στον χώρο της µεταβίβασης. Σε τι όµως µπορεί να συνίσταται το «κοµµάτι αληθινής ζωής» που αναδύεται µε την επανάληψη του 1914; Εδώ υπάρχει ανάγκη περαιτέρω κατανόησης. Καταρχήν, γράφει ο Φρόυντ, ο ασθενής αισθάνεται ότι αυτό που επαναλαµβάνει ανήκει στο παρόν. Πρόκειται για µια κίνηση κατά την οποία µπορεί να καταστεί κάτι «ψυχικά παρόν», να κερδίσει δηλαδή ύπαρξη και παρουσία ακολουθώντας µια τροχιά από µέσα προς τα έξω και όχι το αντίθετο, όπως συµβαίνει συνήθως. Παρ όλα αυτά, γράφει ο Φρόυντ (1920, σ. 19) ο ασθενής δεν χάνει ποτέ την επίγνωση του γεγονότος ότι αυτό που εµφανίζεται ως πραγµατικότητα στο παρόν είναι µόνο µια αντανάκλαση ενός λησµονηµένου παρελθόντος. Είδαµε ότι η Ά. Ποταµιάνου στο χωρίο που παραθέσαµε υποστηρίζει ότι εκείνο που αναδύεται µε την επανάληψη είναι «εντάσεις νοητικά ακατέργαστες». Δίνει µε τον τρόπο αυτό µια απάντηση αναφορικά προς την φύση του «κοµµατιού αληθινής ζωής» της διατύπωσης του Φρόυντ που παραθέσαµε, αλλά δεν κλείνει το ερώτηµα, αντίθετα το ανοίγει ακόµη περισσότερο. Τα «κοµµάτια αληθινής ζωής» είναι ένα είδος ψυχικής παρουσίας. Σε τι συνίσταται και πώς πραγµατώνεται το γεγονός του να «καθίσταται κάτι ψυχικά παρόν» είναι νοµίζουµε σηµαντικό ερώτηµα για την κατανόηση γενικότερα της ψυχικής λειτουργίας όπως και της αναλυτικής διαδικασίας. Μας παραπέµπει σε εικόνες ποίησης, όπως αυτή του S. 4

5 Mallarmé, ο οποίος ανακαλεί µια εκδοχή της ψυχικής παρουσίας 2 «το απόλυτο παρόν των πραγµάτων», το οποίο στερείται οιουδήποτε νοήµατος 3. Κάπως έτσι κατανοεί η Khan (2001, σ. 25) παρουσίες όπως αυτές του ονείρου ή της ονειροπόλησης, στην κυριολεξία παρουσιάσεις (darstellung του Φρόυντ) στον εαυτό µας υλικών του ασυνειδήτου, ψυχικές παραγωγές οι οποίες επιτρέπουν να βιώνεται µια εµπειρία ως πραγµατική και παρούσα χωρίς να εντάσσεται σε οποιοδήποτε έλλογο πλαίσιο αναφοράς. Η έννοια του ψυχικά παρόντος εισάγει πολλά ζητήµατα που δεν θα εξετάσουµε εδώ. Ας πούµε µόνο ότι παραπέµπει στη διαδικασία µέσω της οποίας γεννιέται στη σκέψη του αναλυτή το «επιλεγµένο γεγονός» µε τον τρόπο που το εννοεί ο Bion (1963), µια ενότητα δηλαδή ψυχικού υλικού του αναλυοµένου που επιβάλλει την παρουσία της ως «συνεκτικός κόµβος» και ζητά να την λάβουµε υπόψη. Η ενότητα αυτή δεν είναι άλλο από ένα είδος ψυχικής παρουσίας ενεργής ταυτοχρόνως σε αναλυτή και αναλυόµενο, µε τις δύο αυτές καταβολές της στα δύο άτοµα να αλληλοδιαπλέκονται. Τα υλικά αυτά αποζητούν την ερµηνεία καθώς µεταφέρουν εντός τους εκείνο που η Ά. Ποταµιάνου ονοµάζει «παλµό νοήµατος» (Ποταµιάνου, 2008, σ. 164). Το στοιχείο της µνήµης λοιπόν αντί να γίνεται ανάµνηση βιώνεται µέσω της επανάληψης σαν να εκτυλίσσεται στο παρόν. Ο αναλυτής καλείται να το ερµηνεύσει και να το τοποθετήσει στην πραγµατική του θέση, δηλαδή στο παρελθόν. Αυτό µπορεί να υλοποιηθεί κατά τον Φρόυντ εφόσον η επανάληψη ενσωµατωθεί σε µεταβιβαστικές κινήσεις, οπότε όχι µόνο δεν είναι βλαπτική αλλά µπορεί να λειτουργήσει διευκολυντικά για την αναµνηµόνευση. Είναι φανερό ότι ο Φρόυντ ολισθαίνει στο κείµενο αυτό, όπως αναφέρει ο Donnet (2005), προς µια θετική άποψη για τη συµµετοχή της επανάληψης και της πράξης στην αναλυτική διαδικασία. Χωρίς αυτές δεν θα είχε εξάλλου ωθηθεί να συλλάβει τη µεταβίβαση. Τώρα το ερώτηµα που ανακύπτει, αφορά τη σχέση του «κοµµατιού αληθινής ζωής» ή των «νοητικά ακατέργαστων εντάσεων» της Ά. Ποταµιάνου που εµφανίζονται κατά την επανάληψη στη θέση της ανάµνησης, µε τα µνηµονικά ίχνη. Ή, αν το θέσουµε αλλιώς, για ποιο 2 faire le présent absolu des choses S. Mallarmé, Igitur, Divagations, Un coup de dès. Gallimard, 1976, σ dénué de toute signification que de présence S. Mallarmé όπ. π., σ

6 λόγο τα µνηµονικά ίχνη δεν εκδηλώνονται αυτά τα ίδια αλλά αντ αυτών µετασχηµατίζονται οι µνηµονικές εγγραφές σε παρόν; Μήπως έχει σχέση αυτό µε τη διατύπωση του Φρόυντ (1920, σ. 25) ότι «αντί για ανάδυση µνηµονικών ιχνών έχουµε την εµφάνιση του φαινοµένου της συνείδησης;» Ενός φαινοµένου που αποτελεί τη βάση της αµυντικής δραστηριότητας του εµβίου όντος έναντι των συντριπτικών ποσοτήτων ενέργειας που φθάνουν ως αυτό από τον εξωτερικό κόσµο, όπως γράφει ο Φρόυντ (όπ. π., σ. 24). Αυτό είναι το πρώτο ερώτηµα. Μοιάζει στην περίπτωση αυτή η επανάληψη να έχει αναλάβει µια αµυντική λειτουργία. Με την ανάδυση του «κοµµατιού αληθινής ζωής» είναι σαν να επανεµφανίζεται στο προσκήνιο µια εµπειρία συνείδησης µε τις διάφορες λειτουργικές της πτυχές, µεταξύ των οποίων και εκείνη που αµύνεται και προστατεύει. Ας σηµειωθεί ότι ο Φρόυντ (1920, σ. 25) διαχωρίζει τα µνηµονικά ίχνη από τη συνείδηση ακριβώς µέσω της ιδιότητας των ιχνών να εγγράφονται σε άλλα ψυχικά συστήµατα και όχι σε αυτό της συνείδησης, µε αποτέλεσµα συνείδηση και µνηµονικά ίχνη να αλληλοαποκλείονται αµοιβαία. Το «κοµµάτι αληθινής ζωής» είναι λοιπόν εγγραφή που δεν έχει γίνει ακόµη αναπαραστατικό µνηµονικό ίχνος, αφού µετέχει της συνειδήσεως. Αυτό που αποµένει να δεχθούµε είναι ότι έχει παραµείνει σε ένα επίπεδο αντιληπτικής εγγραφής. Ας δούµε όµως τα πράγµατα από την οπτική γωνία του µνηµονικού ίχνους. Τι είναι ένα µνηµονικό ίχνος. Στο Σχεδίασµα (1896) αλλά και το 1920 (σ. 26) ο Φρόυντ γράφει ότι πρόκειται για µείωση των αντιστάσεων στις συναπτικές συνδέσεις από µεταβολές που αφήνουν οι διεγέρσεις, δηµιουργώντας µε τον τρόπο αυτό διόδους για τη διέλευσή τους. Στο µνηµονικό ίχνος συναρθρώνονται κατά την Ά. Ποταµιάνου (2011) 4 η αντιληπτική εικόνα του αντικειµένου και η αντίστοιχη ερωτογόνος ζώνη 5 που ενεργοποιείται (όπ. π., σ. 65). Το µνηµονικό ίχνος είναι µε τον τρόπο αυτό αναπαράσταση και διαφοροποιείται από την απλή αντιληπτική εγγραφή. Θα λέγαµε ότι µοιάζει µε στοιχειώδη µονάδα ψυχικού «ιστού». Με κάθε νέα εµπειρία τα µνηµονικά ίχνη τίθενται στο 4 Αντίστοιχη εικόνα προτείνουν µεταξύ άλλων ο Green, 1993, η Khan, 2001, οι Botella, Σχετικά µε την ερωτογόνο ζώνη ο Winnicott στο Developing of the capacity for concern το 1963 αναφέρεται στη φαντασιωτική καταστροφή της στοµατικής ερωτογόνου ζώνης του βρέφους, που οδεύει παράλληλα µε τη δηµιουργία µιας φαντασιωτικής τρύπας στο σώµα της µητέρας, µετά από την χρήση του, η οποία βιώνεται µερικές φορές ως λεηλασία. 6

7 προσκήνιο και µετασχηµατίζονται (Φρόυντ, 1896, επιστολή αριθµ 52, Ποταµιάνου, 2011, σ. 49). Ο µετασχηµατισµός αυτός θα ανατρέψει, γράφει η Α. Ποταµιάνου, «την ισοδυναµία µεταξύ απουσίας και απώλειας». Η οργάνωση µνηµονικών ιχνών πιστοποιείται από την ικανότητα του ψυχισµού να συλλαµβάνει τη διαφορά µεταξύ απουσίας και απώλειας. Η επανάληψη και το ανοίκειο Αν αυτό που έχει ξεχασθεί ή απωθηθεί είναι οικείο, όπως γράφει ο Φρόυντ το 1914, στην ανθρώπινη εµπειρία παρατηρείται και το αντίθετό του, το αίσθηµα του ανοίκειου (Das Unheimiliche ). Στο κείµενο µε τον οµώνυµο τίτλο του 1919, το οποίο γράφτηκε παράλληλα µε το Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης (1920), ο Φρόυντ αναφέρεται εκτενώς στον καταναγκασµό επανάληψης. Η προβληµατική του «Ανοίκειου» φωτίζει µε ιδιαίτερο τρόπο το ζήτηµα της επανάληψης, αναδεικνύοντας καταρχήν την αδιάρρηκτη µίξη βιολογικού και ψυχικού. Στο κείµενο αυτό ο Φρόυντ εξετάζει την επανάληψη ως µια µορφή αναπόδραστης αναγκαιότητας, µερικές φορές ολοκληρωτικά ακατανόητης ή τυχαίας, επί της οποίας ο άνθρωπος δεν µπορεί να έχει κανέναν έλεγχο. Ένα παράδειγµα µε µεταφορική αξία είναι εκείνο του ανθρώπου που είναι χαµένος σε ένα δάσος µε οµίχλη και περιπλανάται στα ίδια µονοπάτια, µην µπορώντας να βρει εκείνο που θα τον οδηγήσει στην έξοδο, ή η περίπτωση του ίδιου του Φρόυντ που χάνεται ένα µεσηµέρι καλοκαιριού σε ένα σηµείο (µε ειδική σηµασία) µιας µικρής µεσογειακής πόλης, καθώς τα δροµάκια τον οδηγούν δύο και τρεις φορές στο ίδιο τετράγωνο και δεν µπορεί να ξεφύγει από τον φαύλο κύκλο. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει παράλληλα µε το αίσθηµα αδιεξόδου και το συναίσθηµα του φόβου που απορρέει από το ανοίκειο. Ο Φρόυντ συσχετίζει εδώ την επανάληψη µε τη λειτουργία του διπλού και θεωρεί την επαναφορά του όµοιου της επανάληψης αντίστοιχη µε την επαναφορά του όµοιου κατά τη λειτουργία του διπλού. Το διπλό είναι µια επινόηση, µέσω της οποίας µέρη του εαυτού αποδίδονται σε έναν άλλο, ούτως ώστε να κατέχει κανείς κάτι κοινό µε τον συγκεκριµένο άλλο. Το όµοιο κυκλοφορεί µεταξύ υποκειµένου και διπλού, και η επαναφορά του συνιστά για τον Φρόυντ (1919, σ. 234) πρότυπο επαναληπτικής λειτουργίας. Υπενθυµίζουµε ότι ο Φρόυντ σκέπτεται το διπλό ως ναρκισσιστική επινόηση, η οποία εξυπηρετεί στη µείωση της οδύνης 7

8 κατά την επαφή µε το αντικείµενο. Πρόκειται για µια διαπίστωση που επαληθεύεται συστηµατικά στην κλινική πράξη 6. Συνδέει λοιπόν την επανάληψη µέσω του διπλού µε τις διαδικασίες οι οποίες επιχειρούν να καλύψουν τις ναρκισσιστικές ανάγκες του ψυχισµού που δεν έχει ακόµη διαχωρισθεί µε σαφήνεια. Η αµυντική της λειτουργία είναι προφανής. Επιπλέον, η επανάληψη εξηγείται εδώ από ψυχικούς κυρίως συντελεστές και δεν υπάρχει ανάγκη να γίνει ειδική επίκληση βιολογικών παραγόντων. Η επανάληψη και το πέραν της αρχής της ευχαρίστησης ως λειτουργία Παράλληλα µε το Ανοίκειο ο Φρόυντ επεξεργάζεται το Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης (1920) το οποίο θα δηµοσιευθεί λίγο αργότερα. Στο έργο αυτό διερωτάται για τη διαφορά µεταξύ των επαναληπτικών διαδικασιών όπου αναζητάται η ενορµητική ικανοποίηση υπό µορφή ευχαρίστησης, όπως είναι για παράδειγµα το παιγνίδι, από τον καταναγκασµό επανάληψης που κινείται πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης, σε έναν χώρο πιο πρωτόγονο και ανεξάρτητο από αυτή την αρχή (1920, σ. 17). Πιο κάτω όµως (σ. 23) θέτει το ερώτηµα αν είναι θεµιτό να αναζητούµε αµιγείς καταναγκασµούς επανάληψης, καθώς είναι πιο πιθανό στην πραγµατικότητα να παρατηρούνται µίξεις καταναγκαστικού στοιχείου που κινείται στο πέραν της αρχής της ευχαρίστησης µε επαναλήψεις που λειτουργούν στον άξονα της ευχαρίστησης. Όµως τι είναι για τον Φρόυντ το περίφηµο πέραν της αρχής της ευχαρίστησης; Ίσως πριν προχωρήσουµε σε αυτό το ερώτηµα να πρέπει να δούµε τι είναι για τον Φρόυντ η ίδια η αρχή της ευχαρίστησης. Πρόκειται για µια τάση γράφει ο Φρόυντ (1920, σ. 62) εντός της οποίας αναπτύσσονται οι ψυχικές λειτουργίες. Το πέραν της αρχής της ευχαρίστησης είναι στη λογική αυτή ένας τύπος λειτουργίας. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; Ο Φρόυντ (όπ. π., σ. 33), διερωτώµενος για την ουσία της λειτουργίας και των ιδιοτήτων του, εκφράζει καταρχήν αµφιβολία σχετικά µε την ίδια την υπόστασή του «... αν πράγµατι υπάρχει ένα πέραν της αρχής της ευχαρίστησης...». Με δεδοµένη την αµφιταλάντευση αυτή προτείνει την ιδέα ότι είναι πιθανόν να υπάρχει µια περίοδος κατά την οποία η αρχή της ευχαρίστησης δεν έχει ακόµη 6 Α. Σκούλικα, «Οι προμορφές του πατρικού μορφοειδώλου και η τριαδικότητα», Ψυχαναλυτικό Συμπόσιο Δελφών, 2013 (υπό έκδοση). 8

9 εγκαθιδρυθεί στην ψυχική ζωή. Προϋπόθεση µιας τέτοιας συνθήκης είναι η ενέργεια των ερεθισµάτων που προσεγγίζουν τις πρωτογενείς διαδικασίες να µην έχει συνδεθεί από τα πιο εξελιγµένα στρώµατα του ψυχικού οργάνου (όπ. π., σ. 34) και να δηµιουργεί στο αλεξιδιεγερτικό σύστηµα τραυµατικά ρήγµατα. Η λειτουργία του πέραν της αρχής της ευχαρίστησης συνίσταται στο ότι ο ψυχισµός δηµιουργεί εντός του εστίες άγχους (τα επαναλαµβανόµενα αγχογόνα όνειρα για παράδειγµα), εστίες δηλαδή υπερεπένδυσης, οι οποίες είναι ικανές να υποδεχθούν ερεθίσµατα που είχαν προκαλέσει στο παρελθόν ρήξεις του αλεξιδιεγερτικού συστήµατος, επειδή ο ψυχισµός δεν ήταν έτοιµος να τα συνδέσει, καθώς δεν τα ανέµενε. Εδώ σηµασία δεν έχει τόσο η ευχαρίστηση όσο η επεξεργασία και η σύνδεση του τραυµατικού. Με τη λογική αυτή οι εµπειρίες επαναλαµβάνονται για να συνδεθούν. Όµως ο καταναγκασµός επανάληψης υπακούει, κατά τον Φρόυντ, σε κάτι ακόµη πιο θεµελιακό, το οποίο διαφαίνεται καλά στις διαδικασίες εµβρυογένεσης (σ. 37). Πρόκειται για το γεγονός ότι η βλάστη δεν ακολουθεί κατά την ανέλιξη των διαδικασιών ανάπτυξης και διαφοροποίησής της την βραχυτέρα οδό προς το τελικό σχήµα, αλλά επαναλαµβάνει όλες τις ενδιάµεσες µορφολογικές δοµές από τις οποίες έχει προκύψει το σχήµα αυτό. Εκείνο όµως που θα βρεθεί στο επίκεντρο των διατυπώσεων του Φρόυντ του 1920 και το οποίο θα ανακινήσει ακόµη και τη δική του αµφιβολία, είναι η σύνδεση των βιολογικών και ψυχικών συνιστωσών της επανάληψης, της κληρονοµικότητας, για παράδειγµα, µε την τάση των ενστίκτων να οπισθοδροµούν και να ωθούν προς µια επαναφορά της έµβιας ύλης σε πιο αδιαφοροποίητες εκδοχές της και εντέλει στην ανόργανη κατάσταση από την οποία ξεκίνησε. Παρά δε την αντίσταση που βλέπει ο Φρόυντ να αναπτύσσεται ακόµη και στον ίδιο τον εαυτό του έναντι της υπόθεσης αυτής, σχετικά µε τη συντηρητική φύση των ενστίκτων και τη σχέση της µε την επανάληψη, τού είναι αδύνατον να την εγκαταλείψει. Μπορεί να κινδυνεύει να θεωρηθεί µυστικιστική, ψευδοδιεισδυτική ή ακόµη ακραία, γράφει ο Φρόυντ, αλλά ο ίδιος επιθυµεί να την δει να οδηγείται στις λογικές της συνέπειες. Πίσω από αυτή την αναζήτηση υπάρχει στη σκέψη του Φρόυντ η εικόνα µιας στοιχειώδους έµβιας οντότητας (θεωρητικής περισσότερο), που διάγει βίο σταθερό, τον οποίο δεν επιθυµεί να αλλάξει, 9

10 επαναλαµβάνοντας για τον λόγο αυτό την ίδια πορεία ζωής. Από το πρότυπο αυτό προκύπτει ότι, ακόµη κι αν υπάρξουν µεταβολές από την επίδραση του περιβάλλοντος, η προσπάθεια που αναπτύσσεται από το στοιχειώδες έµβιο ον είναι να απορροφηθούν και να εισέλθουν και αυτές στη λογική της επανάληψης. «Αν οι οργανισµοί πεθαίνουν για τους εσωτερικούς τους λόγους, τότε ο θάνατος είναι ο σκοπός της ζωής», καταλήγει ο Φρόυντ. Ένα φαινόµενο της ψυχικής ζωής, η επανάληψη, γίνεται λοιπόν προσπάθεια από τον Φρόυντ να απαρτιωθεί στη λογική της συνολικής λειτουργίας της έµβιας ύλης, κάτι το οποίο µορφοποιεί και µια ιδέα σχετικότητας ως προς τις δυνατότητες της αναλυτικής αγωγής. Το θεωρητικό όµως αυτό διάβηµα αναφέρεται εντέλει στον τρόπο µε τον οποίο πλάθονται οι ψυχικές µορφές, ακολουθώντας τις λειτουργίες και τις τάσεις του ψυχικού οργάνου ως µέρους ενός βιολογικού όλου. Στο Ο άνδρας Μωυσής και ο µονοθεϊσµός (1939, σ. 75) ο Φρόυντ γράφει σχετικά µε την επεξεργασία του τραύµατος, ότι µπορεί κανείς να διακρίνει τις θετικές επαναληπτικές διαδικασίες που ωθούν σε αναβίωση ή ενεργοποίηση του τραύµατος µε σκοπό την επεξεργασία του, από τις αρνητικές αντιδράσεις, που χαρακτηρίζονται από τη στάση ότι τίποτε από το τραύµα δεν πρέπει να αναβιώσει ως µνήµη και τίποτε δεν πρέπει να επαναληφθεί. Αποτέλεσµα της δεύτερης αυτής αµυντικής διάταξης είναι οι αποφυγές οι οποίες µπορεί να εξελιχθούν κατά τον Φρόυντ σε αναστολές και φοβίες. Η εκδοχή αυτή του αρνητικού στην επανάληψη εκτείνεται από την επαναληπτική στερεοτυπία, η οποία διαθέτει ασθενές συµβολικό και νοηµατικό φορτίο, έως την πλήρη απουσία επαναληπτικών κινήσεων. Η Ά. Ποταµιάνου έχει επεξεργασθεί το ζήτηµα της ψυχικής οικονοµίας των επαναλήψεων σε πολλά από τα κείµενά της µε τρόπο που δηλώνει ότι η επανάληψη αποτελεί γι αυτήν κοµβικό στοιχείο της διαδικασίας ύφανσης και µεταβολισµού του συνόλου του ψυχονοητικού οργάνου. Διαχωρίζει δε τις επαναληπτικές διαδικασίες σε δύο µορφές. Από τη µια τοποθετούνται οι επαναλήψεις που συνιστούν ευκαιρία για τον ψυχισµό να επισκεφθεί εκ νέου την περιοχή του τραύµατος και να κάνει κάτι µε αυτή, να προσπαθήσει δηλαδή να επεξεργασθεί το τραύµα αλλά και να δηµιουργήσει µια έστω και µικρή µεταβολή στην ανακαλούµενη εµπειρία, η οποία θα λειτουργήσει ως άνοιγµα προς µια διαφορετική ανάγνωση και εγγραφή των γεγονότων στον ψυχισµό. Από 10

11 την άλλη πλευρά εικονίζεται ένας στείρος καταναγκασµός και µια επανάληψη του «ταυτόσηµου» µε µικρό νοηµατικό και συµβολικό φορτίο, καθώς και µικρή δυνατότητα µετασχηµατισµών. Αριστέα Σκούλικα De M Uzan M De l at à la mort. Gallimard Paris. Donnet J. L Entre l agir et la parole. In La situation analysante. PUF, Paris. Freud, S Remembering, Repeating and Working-Through (Further Recommendations on the Technique of Psycho-Analysis II). SE XII, Freud, S. (1919). The Uncanny. SE XVII, Freud, S Beyond the Pleasure Principle. SE XVIII,1-64. Freud, S Moses and Monotheism. SE XXIII. Khan L L action de la forme. Revue Française de Psychanalyse, 4, Ποταµιάνου Ά Επί ξυρού ακµής. Εκδ Μετα Αθήνα. Ποταµιάνου Ά Τα εναντίον εαυτού. Εκδ Μετά Αθήνα. Ποταµιάνου Ά Processus de répétition et offrandes du moi. Ελλ. µτφρ. Διαδικασίες επανάληψης και προσφορές του Εγώ. Ι. Μποτουροπούλου, Κέδρος, Αθήνα