Προστασία των αρπακτικών πουλιών του Δάσους Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου. Απαντήσεις στις ερωτήσεις που θα θέλατε να κάνετε

Transcript

1 Προστασία των αρπακτικών πουλιών του Δάσους Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου Απαντήσεις στις ερωτήσεις που θα θέλατε να κάνετε

2 Πρόλογος Τον Δεκέμβριο του 2005 ολοκληρώθηκε το πρόγραμμα LIFE-Φύση για την προστασία των αρπακτικών πουλιών στο Δάσος Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου. Το πρόγραμμα αυτό αποτέλεσε για το WWF Ελλάς, σε μεγάλο βαθμό, την κορύφωση της δεκαπενταετούς δράσης του για την προστασία ενός μοναδικού βιοτόπου. Μας έδωσε τη δυνατότητα να υλοποιήσουμε έργα που από πολλά χρόνια γνωρίζαμε ότι ήταν αναγκαία, να εμβαθύνουμε στη γνώση μας για την περιοχή, να δημιουργήσουμε ή να επεκτείνουμε τη συνεργασία μας με πολλούς σημαντικούς φορείς και να αναπτύξουμε καλύτερα την επικοινωνία των δράσεών μας. Το πρόγραμμα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πολύ δύσκολο και απαιτητικό. Παρ όλα αυτά, οι άνθρωποι που εργάστηκαν σε αυτό με τον ζήλο τους φρόντισαν ώστε όλες οι δράσεις του να υλοποιηθούν έγκαιρα και με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Σε αυτό συνεισέφεραν σημαντικά τόσο η τοπική κοινωνία αλλά και ένας μεγάλος αριθμός διοικητικών και επιστημονικών φορέων. Χάρη σε αυτή την επιτυχία η λήξη του προγράμματος μας βρίσκει προικισμένους με υποδομές, γνώσεις και εμπειρία που θα μας βοηθήσει να είμαστε στο μέλλονακόμα πιο αποτελεσματικοί στην προστασία του δάσους των αρπακτικών. Το κείμενο που ακολουθεί, αποπειράται, με τρόπο απλό να συμπυκνώσει μέσα σε λίγες σελίδες την ουσία του προγράμματος που έληξε. Έχει την μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων και αντιπροσωπεύει μία προσπάθεια των ανθρώπων που εργάζονται στο πρόγραμμα αυτό να απομακρυνθούν από την καθημερινή δουλειά τους, να κοιτάξουν«από μακριά» τις δράσεις που υλοποιήθηκαν και να σκεφτούν ποιες είναι οι σημαντικότερες απορίες που μπορεί να προκύπτουν σε έναν τρίτο σχετικά με το πρόγραμμα. Το διανέμουμε σε όλους τους κατοίκους και τους επισκέπτες της περιοχής με την ελπίδα ότι θα βοηθήσει να γίνει η γνώση για το Δάσος Δαδιάς- Λευκίμης-Σουφλίου και την προστασία του, κτήμα όλων. Δημήτρης Καραβέλλας Διευθυντής WWF Ελλάς

3 1. Τι είναι το WWF Ελλάς ; Το WWF Ελλάς (Βε Βε Εφ Ελλάς) ιδρύθηκε το 1990 και είναι μια ελληνική, περιβαλλοντική, μη κυβερνητική οργάνωση, με απόλυτα μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα, που έχει τη νομική μορφή Κοινωφελούς Ιδρύματος. Η αποστολή του WWF Ελλάς είναι να συμβάλει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Ελλάδας και να εμποδίσει και μακροπρόθεσμα να αντιστρέψει την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, στοχεύοντας στην αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης. Είναι μέλος της διεθνούς περιβαλλοντικής οργάνωσης WWF International, συμπλέει μαζί της σε πολλά θέματα και συνεργάζεται στενά μαζί της, αλλά ταυτόχρονα διέπεται και από απόλυτη ανεξαρτησία επιλογών και αποφάσεων. To WWF Ελλάς δεν έχει οικονομική αυτάρκεια, αλλά η δράση και η λειτουργία του βασίζονται στις οικονομικές εισφορές ιδιωτών, ιδρυμάτων, σε χορηγίες εταιριών και στην παντοειδή ενίσχυση από τους περισσότερους από δεκαπέντε χιλιάδες υποστηρικτές του. 1

4 2. Τι πρέπει όλοι να γνωρίζουμε για το Εθνικό Πάρκο Δαδιάς Λευκίμης Σουφλίου Το Δάσος Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου είναι ένα από τα πιο πολύτιμα στοιχεία της ελληνικής φυσικής κληρονομιάς, της κληρονομιάς όλων μας. Περιλαμβάνει πανέμορφα τοπία, μια μεγάλη ποικιλία ειδών ζώων και φυτών, τα πιο εκτεταμένα και απείραχτα μεσογειακά δάση τραχείας πεύκης και δρυών στην Ελλάδα και κυρίως μια μοναδικά μεγάλη ποικιλία σπάνιων αρπακτικών πουλιών. Για όλους αυτούς τους λόγους, το 1980 η περιοχή κηρύχτηκε ως Περιοχή Ειδικής Προστασίας από την ελληνική πολιτεία. Σήμερα, μετά από 26 χρόνια, το Δάσος της Δαδιάς πρόκειται να κηρυχτεί Εθνικό Πάρκο, ένα νομικό καθεστώς που θα μπορούσε να εγγυηθεί ακόμη καλύτερα το ότι η περιοχή αυτή θα διατηρηθεί έτσι για να μπορούμε να τη χαιρόμαστε εμείς, τα παιδιά μας και τα παιδιά τους στον αιώνα τον άπαντα. Αυτό άλλωστε είναι και το νόημα των Εθνικών Πάρκων και των προστατευόμενων περιοχών γενικώς: διαφυλάττουν τη μία και ανεπανάληπτη φυσική κληρονομιά της χώρας για την παρούσα και τις επερχόμενες γενιές. 2

5 3. Τι θα πει «Πρόγραμμα LIFE-Φύση»; LIFE (ΛAΪΦ) ονομάζεται ένα χρηματοδοτικό εργαλείο (ή «μέσο» ή «πρωτοβουλία») που δημιούργησε η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση για να υποστηρίζει δηλαδή να χρηματοδοτεί- την εφαρμογή της πολιτικής της για το περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, η πρωτοβουλία LIFE-Φύση έχει σκοπό να χρηματοδοτεί προγράμματα και δράσεις που συμβάλλουν στην εφαρμογή δύο Οδηγιών της ΕΕ: την 79/409 για την προστασία των Άγριων Πουλιών και των Βιοτόπων τους και την 92/43 για την Προστασία των Οικοτόπων, αλλά και των άλλων ειδών ζώων και φυτών. Στην πράξη, για να εφαρμοστούν οι οδηγίες αυτές, σε κάθε κράτος-μέλος πρέπει να ιδρυθεί ένα δίκτυο προστατευόμενων περιοχών, το οποίο ονομάζεται NATURA Στόχος του δικτύου αυτού είναι να διατηρηθούν τα πολυτιμότερα στοιχεία της ευρωπαϊκής φυσικής κληρονομιάς, δηλαδή συγκεκριμένα είδη πανίδας, χλωρίδας και τύποι οικοτόπων. Διάφοροι φορείς, οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης, οργανώσεις πολιτών και συμπράξεις όλων αυτών έχουν ενισχυθεί από αυτή τη χρηματοδοτική πρωτοβουλία. 3

6 4. Ποιος υπέβαλε το συγκεκριμένο πρόγραμμα, πόσο κόστισε και ποιος πλήρωσε αυτά τα χρήματα; Την πρόταση υπέβαλε το WWF Ελλάς βασισμένο στη βαθιά γνώση των τοπικών συνθηκών που έχει αποκομίσει μετά από τη μακρόχρονη παρουσία του στην περιοχή. Η χρηματοδότηση της πρότασης εγκρίθηκε τον Ιούλιο του 2002, με αναδρομική ισχύ από τον Ιανουάριο του Το πρόγραμμα είχε τον αναγνωριστικό κωδικό LIFE02/GR/ 8497 και έληξε τον Δεκέμβριο του Ο προϋπολογισμός του ήταν Το ποσό αυτό καλύφθηκε κατά (60%) από την ΕΕ, δηλαδή την πρωτοβουλία LIFE, κατά (39%) από το WWF Ελλάς και κατά 1% από τη Νομαρχία Έβρου, η οποία ήταν εταίρος στην υλοποίηση του προγράμματος. Κάθε ενδιαφερόμενος, μπορεί να ζητήσει και να δει τη λεπτομερή οικονομική αναφορά του προγράμματος καθώς και την έκθεση των ανεξάρτητων οικονομικών ελεγκτών από τα γραφεία του WWF Ελλάς στην Αθήνα (Φιλελλήνων 26, ΑΘΗΝΑ, τηλ ). 4

7 5. Γιατί ασχολείται το WWF Ελλάς με το Εθνικό Πάρκο ΔΛΣ; Το WWF Ελλάς έχει ως σκοπό του να συμβάλει με οποιονδήποτε νόμιμο τρόπο στην προστασία της εθνικής φυσικής κληρονομιάς. Tο δάσος της Δαδιάς, όπως είδαμε παραπάνω, είναι ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία της εθνικής κληρονομιάς μας. Επίσης, κανείς δεν πρέπει να ξεχνάει ότι η κήρυξη της περιοχής ως προστατευόμενη το 1980, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην παρέμβαση του WWF International το οποίο, πριν ακόμη ιδρυθεί το WWF Ελλάς, χρηματοδότησε τις απαραίτητες μελέτες και άσκησε τις αναγκαίες πιέσεις στην πολιτεία. Λόγω της μεγάλης σημασίας του δάσους Δαδιάς, το WWF Ελλάς λίγο μετά την ίδρυσή του, ξεκίνησε το 1992 τη μόνιμη παρουσία του στην περιοχή. Τα προγράμματα και οι δράσεις που εφάρμοσε από τότε, είχαν ώς μοναδικό απώτερο σκοπό την ενδυνάμωση της τοπικής κοινωνίας, ώστε να διασφαλίζει η ίδια την προστασία της φύσης μέσα από τη βελτίωση των όρων ζωής της. Για να το πετύχει αυτό, το WWF Ελλάς συνεργάζεται ανελλιπώς όλα αυτά τα χρόνια τόσο με ιδιώτες όσο και με όλους τους τοπικούς φορείς (δημόσιες υπηρεσίες, κοινότητα, δήμο, νομαρχία, περιφέρεια, δασαρχείο, διεύθυνση δασών, αναπτυξιακές εταιρίες, οργανώσεις πολιτών, συνεταιρισμούς, πανεπιστήμια και άλλους). 5

8 6. Από τι απειλούνται τα αρπακτικά πουλιά και έπρεπε να εφαρμοστεί στο Εθνικό Πάρκο ΔΛΣ πρόγραμμα για την προστασία τους; Η έκταση του Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ καλύπτεται από ένα μωσαϊκό δασών, ξέφωτων και καλλιεργειών. Όπως όλα τα ζωντανά πλάσματα, τα αρπακτικά πουλιά (γύπες, αετοί, γεράκια, κ.λπ) έχουν ανάγκη από τροφή, νερό και ένα ήσυχο μέρος για να μεγαλώσουν τα μικρά τους. Τα περισσότερα είδη αρπακτικών χρησιμοποιούν τα δέντρα του δάσους για να φτιάχνουν τις φωλιές τους και να γεννούν τα αυγά τους. Αντίθετα όμως, την τροφή τους την ψάχνουν έξω από τα δάση, στα ανοίγματα, τα ξέφωτα, τις καλλιέργειες και τα ποτάμια. Τις τελευταίες δεκαετίες λόγω της δραματικής μείωσης της κτηνοτροφίας, η βόσκηση έχει ελαττωθεί και το δάσος πυκνώνει και επεκτείνεται. Η πυκνή βλάστηση καλύπτει τα ανοιχτά μέρη, μειώνοντας έτσι δραστικά τους κατάλληλους χώρους όπου τα αρπακτικά πουλιά μπορούν να ψάχνουν την τροφή τους. Άρα, αν και ακούγεται περίεργο, μια απειλή για τα αρπακτικά πουλιά είναι η επέκταση και πύκνωση των δασών εις βάρος των τόπων όπου κυνηγούν και ψάχνουν την τροφή τους. Το Πρόγραμμα LIFE έπρεπε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την απειλή αυτή. Όταν, το 1980, το Δάσος Δαδιάς κηρύχτηκε Περιοχή Ειδικής Προστασίας, είχαν απομείνει μόλις 26 άτομα μαυρόγυπων. Τρεις ήταν οι υποτιθέμενες βασικές αιτίες της μείωσής τους : 1) Η έλλειψη τροφής, δηλαδή πτωμάτων παραγωγικών ζώων, λόγω μείωσης της κτηνοτροφίας αλλά και της αποτελεσματικότερης καταπολέμησης των θανατηφόρων ζωονόσων, 2) Η αυξημένη θνησιμότητα από δηλητηριασμένα δολώματα (φόλες) που έμπαιναν για καταπολέμηση αλεπούδων, λύκων, τσακαλιών και άλλων ζώων που έκαναν ζημιές και 3) Οι χώροι στο δάσος όπου φώλιαζαν, ενοχλούνταν συχνά-πυκνά από ανθρώπινες δραστηριότητες, με αποτέλεσμα να εγκαταλείπουν τις φωλιές τους. 6

9 Για να καταπολεμηθούν οι αιτίες αυτές από το 1987 ως το 2002 είχαν γίνει οι εξής δράσεις: Σε έναν περιφραγμένο χώρο τοποθετούνταν ανά τακτά χρονικά διαστήματα πτώματα ζώων, κυρίως παραγωγής, ώστε να μπορούν τα καρτάλια (δηλ. τα αρπακτικά) να τα τρώνε. Παράλληλα, φτιάχτηκε ένα παρατηρητήριο εκεί κοντά από όπου οι επισκέπτες θα μπορούσαν, χωρίς να τα ενοχλούν, να απολαύσουν το θέαμα των πουλιών που τρέφονται. Στο αξιοθέατο αυτό βασίστηκαν οι προσπάθειες προσέλκυσης τουριστών που οδήγησαν στην τουριστική ανάπτυξη της Δαδιάς. Ακόμη, προσλήφθηκαν φύλακες για τη φύλαξη των χώρων αναπαραγωγής τους στο δάσος, ώστε να σταματήσει η ενόχληση από ανθρώπους. Για τα δηλητηριασμένα δολώματα όμως σχεδόν τίποτα αποτελεσματικό δεν μπόρεσε να γίνει. Αν και η στρυχνίνη είχε απαγορευτεί, χρησιμοποιούνταν άλλα ισχυρά φυτοφάρμακα. Με τα μέτρα αυτά, οι μαυρόγυπες από 25 το 1986, έφτασαν τους 65 το 1995 και περίπου τους το Όμως, τα αναπαραγόμενα ζευγάρια αν και αυξήθηκαν από 5 σε 22 δεν συνέχισαν να αυξάνονται, όπως θα περίμενε κανείς. Ακόμη, περίπου τέσσερα στα δέκα ζευγάρια έχαναν το μικρό τους στο στάδιο του αυγού ή του νεοσσού. Γιατί συνέβαινε αυτό; Θα μπορούσε να οφείλεται σε πολλούς λόγους: Μήπως η τροφή δεν ήταν αρκετή; Μήπως τα όρνια έτρωγαν την τροφή στερώντας την από τους μαυρόγυπες; Μήπως τα αυγά κάποιων ζευγαριών ήταν κλούβια λόγω αυξημένης ενδογαμίας (ζευγάρωμα ανάμεσα σε συγγενικά άτομα); Μήπως υπήρχαν άλλες αιτίες θανάτου σε κάποια μακρινά μέρη όπου πέταγαν οι γύπες; Μήπως οι φόλες τελικώς σκοτώνουν τόσους πολλούς γύπες που δεν αφήνουν τον πληθυσμό να αυξηθεί; Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά ήταν άγνωστες. Το Πρόγραμμα LIFE ανέλαβε να βρει όλες αυτές τις απαντήσεις. 7

10 7. Πώς αντιμετώπισε το πρόγραμμα LIFE τις απειλές για τα αρπακτικά πουλιά; Βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των αρπακτικών πουλιών Συντήρηση και δημιουργία ανοιγμάτων (ξέφωτων) στο δάσος με υλοτόμηση Η συντήρηση των δασικών διακένων (ξεφώτων) στη Ζώνη Απόλυτης Προστασίας («πυρήνες») του Εθνικού Πάρκου θεωρήθηκε ότι θα βοηθούσε καθοριστικά τα αρπακτικά πουλιά, αυξάνοντας τις γυμνές περιοχές όπου αυτά μπορούν να κυνηγούν. Η δράση υλοποιήθηκε υπό την επίβλεψη του Δασαρχείου Σουφλίου, το οποίο και κατένειμε τις εργασίες στους δασικούς συνεταιρισμούς της περιοχής. Συντηρήθηκαν και διανοίχτηκαν διάκενα που απαίτησαν εργασίες ύψους Το έργο υλοποιήθηκε από τους συνεταιρισμούς Λευκίμης, Δαδιάς, Γιαννούλης, Σουφλίου, Σιδηρούς και Κοτρωνιάς. λιμνών. Σύμφωνα με τον αρχικό σχεδιασμό του προγράμματος, το κόστος υλοποίησης των φραγμάτων (μελέτες, κατασκευή) πλησίασε τα και έγινε φυσικά από τοπικό εργολάβο. Αυτά τα μικρά σώματα νερού διατηρούνται καθ όλη την καλοκαιρινή περίοδο, δίνοντας τη δυνατότητα ανάπτυξης υδρόβιας πανίδας, π.χ. βατράχων και ψαριών, τα οποία αποτελούν τροφή για σπάνια είδη όπως οι κραυγαετοί και οι μαυροπελαργοί. Στις λιμνούλες αυτές θα μπορούν επίσης να ποτίζονται τόσο τα αρπακτικά πουλιά όσο και άλλα άγρια και κτηνοτροφικά ζώα, κάτι που διευκολύνει δραστικά την επιβίωσή τους. Δύο επιπλέον ταΐστρες για τα καρτάλια Δημιουργία μικρών λιμνών Επειδή τα ρέματα της περιοχής είναι μικρά και δεν κρατούν νερό το καλοκαίρι, κατασκευάστηκαν σε παρακλάδια των βασικών ρεμάτων της περιοχής πέντε μικρά φράγματα στη Ζώνη Απόλυτης Προστασίας «πυρήνες» του Εθνικού Πάρκου. Αυτό έγινε με στόχο τη δημιουργία αντίστοιχου αριθμού μικρών Ένα ακόμη αναγκαίο έργο που υλοποιήθηκε με το πρόγραμμα ήταν η κατασκευή δύο νέων σημείων τροφικής ενίσχυσης των γυπών (ταΐστρες), στις περιοχές Δερβίσι και Λόφος. Η τροφοδοσία σε αυτές γίνεται ανά τυχαία χρονικά διαστήματα, έτσι ώστε τα πουλιά να αναγκάζονται να αναζητούν την τροφή τους, όπως θα έκαναν υπό εντελώς φυσικές συνθήκες και όχι να την αναμένουν σε ένα συγκεκριμένο σημείο, δηλαδή την υφιστάμενη ταΐστρα της Δαδιάς. Αυτό κρίθηκε αναγκαίο, διότι δίνει ίσες πιθανότητες σε όλα τα άτομα των γυπών να έχουν πρόσβαση στην τροφή, κάτι πολύ σημαντικό για την επιβίωσή τους. Η κατασκευή των περιφραγμένων αυτών ταϊστρών και η λειτουργία τους κόστισε περίπου και φυσικά υλοποιήθηκε πάλι από τοπικά εργατικά χέρια. 8

11 Στοπ στα δηλητηριασμένα δολώματα Εκστρατεία ενάντια στα δηλητηριασμένα δολώματα Η χρήση των δηλητηριασμένων δολωμάτων (φόλες) συνεχίζει να απειλεί την επιβίωση των καρταλιών στην περιοχή. Παρά τη δημοσιότητα που παίρνει κάθε γεγονός δηλητηρίασης γυπών και την κινητοποίηση των φορέων, δε φαίνεται να έχει επιτευχθεί ικανοποιητικός βαθμός ευαισθητοποίησης του πληθυσμού. Ακόμη και εντός της έκτασης του Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ τοποθετούνται δηλητηριασμένα δολώματα για αλεπούδες, ασβούς και σκυλιά. Τα τελευταία τρία χρόνια ( ), βρέθηκαν τρεις μαυρόγυπες και ένα όρνιο δηλητηριασμένα σε αγροτικές περιοχές των χωριών Λύρα, Σιδηρώ και Κοτρωνιά και μέσα στη Ζώνη Αυστηρής Προστασίας του Εθνικού Πάρκου. Το WWF Ελλάς συνεχίζοντας την προσπάθεια ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού, χρησιμοποίησε πόρους από το πρόγραμμα LIFE για να ανακοινώνει στα ΜΜΕ και τους αρμόδιους φορείς τα περιστατικά δηλητηριάσεων και για να εκδώσει ένα ενημερωτικό φυλλάδιο που μοίρασε σε όλο το νομό. Επίσης ξεκίνησε εκστρατεία ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των μαθητών του νομού Έβρου βασισμένη σε εκπαιδευτικό υλικό που φτιάχτηκε ειδικά για τον σκοπό αυτό από το πρόγραμμα LIFE. Η εκστρατεία κατά της χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων κόστισε περίπου

12 Παρακολούθηση, μελέτες και μετρήσεις: για να ξέρουμε τι πραγματικά συμβαίνει Μελέτη των μετακινήσεων και της γενετικής ποικιλότητας στο DNA των μαυρόγυπων. Το WWF Ελλάς σχεδίασε και εκτέλεσε ένα πρόγραμμα ραδιοπαρακολούθησης των μαυρόγυπων, με σκοπό την αποτύπωση των μετακινήσεων τους για αναζήτηση τροφής. Ραδιοπαρακολούθηση είναι η συλλογή δεδομένων για το πού βρίσκεται ένα πουλί, με τη βοήθεια ραδιοσημάτων που εκπέμπονται από ένα μικρό πομπό, ο οποίος είναι τοποθετημένος στη ράχη του. Με τη χρήση αυτής της μεθόδου, έχουμε τη δυνατότητα να εντοπίσουμε από απόσταση τη θέση ενός μαυρόγυπα με σχετική ακρίβεια και χωρίς να ενοχλήσουμε καθόλου το ίδιο το πουλί. Επίσης, συλλέχτηκαν δείγματα αίματος από πολλούς μαυρόγυπες και στάλθηκαν στο Εργαστήριο Γενετικής του Πανεπιστημίου της Κρήτης, το οποίο και έχει αναλάβει τη γενετική έρευνα, εξετάζοντας το DNA των μαυρόγυπων. Στόχος αυτής της έρευνας ήταν να διαπιστωθεί αν ο πληθυσμός είναι ευάλωτος σε ασθένειες και διάφορες παθογενείς καταστάσεις λόγω χαμηλής γενετικής ποικιλομορφίας που ίσως οφείλεται σε ενδογαμία, μια που όλος ο σημερινός πληθυσμός προέρχεται από 25 μόνο άτομα. Η μελέτη μετακινήσεων και η γενετική μελέτη κόστισαν περίπου Διαχειριστικό Σχέδιο για τον μαυρόγυπα, δικτύωση και συνεργασίες. Η προστασία και η διαχείριση οποιουδήποτε είδους ζώου ή βιοτόπου προϋποθέτει εκτενή μελέτη και σωστό σχεδιασμό. Για τον λόγο αυτό, μια από τις πρώτες δράσεις του προγράμματος ήταν η ετοιμασία ενός κειμένου το οποίο συγκεντρώνει όλη την υπάρχουσα γνώση για τον μαυρόγυπα, περιγράφει πλήρως την τωρινή κατάσταση του πληθυσμού στην περιοχή και προτείνει μέτρα για την ολοκληρωμένη και μακροπρόθεσμη διαχείριση και προστασία του. Το «Διαχειριστικό Σχέδιο» για τον μαυρόγυπα αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία στηρίζονται, τεκμηριώνονται, σχεδιάζονται και αξιολογούνται οι υπόλοιπες δράσεις του προγράμματος. Η ετοιμασία του σχεδίου αυτού κόστισε περίπου Επειδή όμως ο πληθυσμός των μαυρόγυπων της Δαδιάς πιθανά συνδέεται με αντίστοιχους πληθυσμούς γειτονικών χωρών (Τουρκίας, Ουκρανίας, κ.λπ), όλα αυτά τα χρόνια, το WWF Ελλάς συμμετέχει ενεργά σε όλα τα δίκτυα για τη μελέτη και έρευνα γύρω από τους γύπες. Έτσι ανταλλάσσει γνώσεις και εμπειρία και προωθεί συνεργασίες και δράσεις που συμβάλλουν στην εξασφάλιση της προστασίας των μαυρόγυπων σε αυτή την περιοχή της γης. 10

13 Επιστημονική παρακολούθηση των πληθυσμών των αρπακτικών πουλιών, του μαυρόγυπα, των αλλαγών στη βλάστηση και διαφόρων ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το Δάσος Δαδιάς είναι διάσημο για την ποικιλία αρπακτικών πουλιών. Πόσοι όμως φιδαετοί υπάρχουν σήμερα σε σχέση με 20 χρόνια πριν; Πότε υπήρχαν πιο πολλά όρνια, σήμερα ή πριν από δέκα χρόνια; Ωφέλησε τελικώς η ταΐστρα τα καρτάλια ή μειώνονται επειδή έχουν αυξηθεί οι θάνατοι από φόλες; Οι αλλαγές στις καλλιέργειες που σημειώθηκαν τα τελευταία 15 χρόνια επηρέασαν καθόλου τους πληθυσμούς των αρπακτικών πουλιών; Το ποτάμι είναι σήμερα πιο ρυπασμένο από φυτοφάρμακα από ότι ήταν πριν από πέντε χρόνια; Πόσο πιο πολύ έχει πυκνώσει το δάσος από τότε που κηρύχτηκε η προστατευόμενη περιοχή; Για να απαντήσει κανείς σε όλα αυτά τα ερωτήματα, ένα πράγμα πρέπει να έχει εξασφαλίσει: έναν σωστό και αντικειμενικό τρόπο να τα μετράει. Το WWF Ελλάς είχε ήδη ετοιμάσει από το 2000 ένα ολοκληρωμένο σύστημα μετρήσεων μέσω του οποίου γίνεται η παρακολούθηση των αλλαγών και η συστηματική καταγραφή και καταμέτρηση χαρακτηριστικών στοιχείων του δάσους, των αρπακτικών πουλιών και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσα και γύρω από αυτό. Το σύστημα αυτό, που ονομάζεται Σύστημα Επιστημονικής Παρακολούθησης μετράει: Πόσο αυξάνονται ή μειώνονται οι πληθυσμοί κάθε είδους αρπακτικών πουλιών στην περιοχή από χρονιά σε χρονιά. Πόσο αυξάνεται ή μειώνεται ο πληθυσμός και τα αναπαραγωγικά ζεύγη του μαυρόγυπων και πώς διακυμαίνεται η αναπαραγωγική τους επιτυχία από χρονιά σε χρονιά. Πόσο αυξάνεται, μειώνεται, πυκνώνει ή αραιώνει το δάσος κάθε δέκα χρόνια. Επίσης, συλλέγονται από τις αρμόδιες υπηρεσίες όλα τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν τις ανθρώπινες παραμέτρους στην περιοχή: γεωργία, κτηνοτροφία, υλοτομία, τουρισμός, πληθυσμός, χρήσεις γης, οικονομία, κ.λπ καθώς και μετεωρολογικά και υδρολογικά στοιχεία. Όπως εύκολα καταλαβαίνει κανείς, οποιαδήποτε παρέμβαση στην προστατευόμενη περιοχή θα πρέπει να βασίζεται σε αυτές τις μετρήσεις. Τίποτα δεν μπορεί να γίνει χωρίς αυτές. Όμως το σύστημα μετρήσεων απαιτεί χρόνο, προσωπικό και χρήμα. Το πρόγραμμα LIFE χρηματοδότησε την εφαρμογή αυτού του συστήματος μετρήσεων. Το συνολικό κόστος του για τέσσερα χρόνια ήταν περίπου

14 Ενημέρωση του κοινού για τις δράσεις του προγράμματος Δημοσιοποίηση αποτελεσμάτων, ίντερνετ, συνέδριο ειδικών, ετήσια ενημερωτικά δελτία, παρουσία σε ΜΜΕ, εκλαϊκευμένη αναφορά. Για να ενημερώνεται το κοινό, οι υπηρεσίες και οι φορείς της περιοχής σχετικά με την πρόοδο του προγράμματος LIFE, εκδόθηκαν τρία ετήσια ενημερωτικά δελτία και δύο αφίσες που τυπώθηκαν σε πολλές χιλιάδες αντίτυπα και μοιράστηκαν σε πολλά σημεία. Ακόμη, για εκείνους που χρησιμοποιούν και το ίντερνετ για την ενημέρωσή τους, δημιουργήθηκε και υπάρχει ακόμη ένας διαδικτυακός τόπος του προγράμματος στη διεύθυνση: Επίσης, γράφτηκαν πολυάριθμα άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά τοπικής και εθνικής εμβέλειας. Δόθηκαν δεκάδες συνεντεύξεις στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Η ομάδα του WWF Ελλάς συμμετείχε σε παραπάνω από δεκαπέντε επιστημονικά συνέδρια και συναντήσεις όπου παρουσίασε τη δουλειά του και την περιοχή του Δάσους Δαδιάς. Επίσης, το Νοέμβριο του 2005 διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη ένα συνέδριο, στο οποίο προσκλήθηκαν και συμμετείχαν πολλοί από τους καλύτερους γυπολόγους στον κόσμο και παρουσίασαν το καταστάλαγμα των πιο σύγχρονων γνώσεων για τους γύπες και τη διαχείρισή τους. Στο τέλος του προγράμματος εκδόθηκε η έκθεση αυτή που κρατάτε στα χέρια σας και η οποία δίνει απαντήσεις στις ερωτήσεις που θα ήθελε ο καθένας να κάνει σχετικά με το τι έγινε και τι δεν έγινε στο πρόγραμμα αυτό. Το κόστος του προγράμματος ενημέρωσης ξεπέρασε τα

15 8. Έπιασαν τόπο τα χρήματα που ξοδεύτηκαν; Βελτιώθηκε η προστασία και η διαχείριση των αρπακτικών πουλιών; Η επιτυχία του προγράμματος LIFE θα κριθεί σε μερικά χρόνια, οπότε και θα γίνουν ορατές οι θετικές επιπτώσεις των δράσεών του. Καθώς τα αρπακτικά και οι γύπες είναι μεγάλα πουλιά που ζουν πολλά χρόνια και γεννούν κατά κανόνα μόνο ένα ως δύο μικρά, πρέπει να περάσουν αρκετά χρόνια ώστε οι αυξομειώσεις των αριθμών τους να γίνουν μετρήσιμες και αντιληπτές. Παρόλα αυτά, μια σειρά από θετικά σχόλια που προέρχονται τόσο από μεμονωμένους επιστήμονες και από την ακαδημαϊκή κοινότητα, όσο και από την τετραμελή Επιστημονική Επιτροπή Παρακολούθησης που το ίδιο το πρόγραμμα φρόντισε να συστήσει, δείχνουν ήδη ότι το πρόγραμμα κινήθηκε προς τη σωστή κατεύθυνση. 13

16 9. Μάθαμε κάποια καινούργια πράγματα από το πρόγραμμα LIFE; Μάθαμε πολλά και ενδιαφέροντα πράγματα. Τα σημαντικότερα είναι : 1. Οι πυκνότητες των περισσότερων ειδών αρπακτικών πουλιών που ζουν στην περιοχή του Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ παραμένουν λίγο πολύ σταθερές τα τελευταία 5 χρόνια ( ). Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι υπάρχουν (το λιγότερο): 3-4 ζεύγη χρυσαετών, 0-1 ζ. βασιλαετών, ζ. κραυγαετών, ζ. φιδαετών, ζ. σταυραετών, 7-13 ζ. ασπροπάρηδων, ζ. γερακίνων, 2-3 ζ. αετοβαρβακίνων, ζ. σφηκιάρηδων,14-20 ζ. διπλοσάϊνων, ζ. ξεφτεριών, 4-5 ζ. σαϊνιών, 3-4 ζ. δεντρογέρακων, ζ. βραχοκιρκίνεζων, 3. ζ. πετριτών και ζ. μαυροπελαργών. 2. Κάθε χρόνο στο Εθνικό Πάρκο ΔΛΣ φωλιάζουν ζεύγη μαυρόγυπων. Κάθε ζευγάρι κατορθώνει να μεγαλώνει κατά μέσο όρο νεαρά. 3. Κάθε χρόνο 2-3 μαυρόγυπες βρίσκονται νεκροί. Οι αιτίες θανάτου δεν μπορούν να πιστοποιηθούν πάντα, αλλά περίπου το 70% αυτών οφείλεται βεβαιωμένα σε δηλητηριασμένα δολώματα. Δηλαδή για κάθε τέσσερις μαυρόγυπες που γεννιούνται, ένας είναι βέβαιο ότι θα πεθάνει από τις φόλες. Ένας τραγικός απολογισμός! 4. Οι μαυρόγυπες της Δαδιάς αναζητούν την τροφή τους στην ευρύτερη περιοχή του νομού Έβρου, σε μια έκταση περίπου τετραγωνικών χιλιομέτρων, που καλύπτει κυρίως το Εθνικό Πάρκο και περιοχές βορειοδυτικά αυτού. Χρησιμοποιούν πολύ συχνά την περιοχή του Μικρού και Μεγάλου Δερείου μέχρι τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα ενώ εισέρχονται συχνά στο νομό Ροδόπης αλλά και στο βουλγαρικό έδαφος. 5. Οι αναλύσεις του DNA των μαυρόγυπων έδειξαν ότι δεν υπάρχει γενετική υποβάθμιση του πληθυσμού της Δαδιάς λόγω ενδογαμίας, αλλά και ότι ο πληθυσμός αποτελείται από δύο μεγάλες κατηγορίες ατόμων, ανάλογα με τη γενετική τους σύσταση. Επίσης, πρόσθετες βιοχημικές και μικροβιολογικές αναλύσεις έδειξαν ότι δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα ασθενειών ή μολύνσεων στον πληθυσμό, άρα δεν πρέπει να αναζητούνται εκεί οι αιτίες θνησιμότητας. 14

17 10. Τελικώς η τοπική κοινωνία ωφελήθηκε από το πρόγραμμα LIFE; Η τοπική κοινωνία ωφελήθηκε από το πρόγραμμα με πολλούς τρόπους : Πρώτα απ όλα η περιοχή ωφελήθηκε άμεσα διότι το πρόγραμμα έδωσε δουλειά στους τοπικούς δασικούς συνεταιρισμούς, οι οποίοι εκτέλεσαν για λογαριασμό του εργασίες ύψους Τα πέντε μικρά φράγματα και οι δύο νέες ταΐστρες κατασκευάστηκαν και εκτελέστηκαν επίσης από τοπικά εργολαβικά γραφεία και κόστισαν μαζί με τις μελέτες περίπου Στο πρόγραμμα εργάστηκαν για τέσσερα χρόνια πέντε νέοι, μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, ενώ επίσης για τέσσερα χρόνια εργάστηκαν και τρεις αλλοδαποί. Όλοι αυτοί και οι οικογένειές τους, κατοικώντας στην περιοχή, ενίσχυσαν ποικιλότροπα την οικονομία και την κοινωνία της. Επίσης, στο πρόγραμμα συμμετείχαν περίπου 20 νεαροί αλλοδαποί εθελοντές που κατοικούσαν στην περιοχή από ένα εξάμηνο ως ένα έτος, ενισχύοντας με τη σειρά τους την τοπική οικονομία και τονώνοντας τη ζωτικότητα της τοπικής κοινωνίας. Ένα μεγάλο μέρος του προγράμματος που αφορούσε έξοδα για αναλώσιμα, έμεινε ως εισόδημα στις επιχειρήσεις της περιοχής (καύσιμα, αναλώσιμα γραφείου, εκτυπώσεις, εκδόσεις, κ.λπ). Έως τον Μάιο του 2004 το WWF Ελλάς συνέχισε να χρηματοδοτεί το Κέντρο Ενημέρωσης Δαδιάς της τοπικής αυτοδιοίκησης (κάτι που έκανε ανελλιπώς από τον Αύγουστο του 1994), όχι από πόρους του LIFE, αλλά από δικούς του πόρους. Ωστόσο, κάτι τέτοιο δε θα ήταν καν εφικτό, αν το πρόγραμμα LIFE δε στήριζε τη συνέχιση της παρουσίας του WWF Ελλάς στη Δαδιά. Εμμέσως, το πρόγραμμα βοήθησε την περιοχή διότι συνέβαλε σημαντικά στη γνώση και την προστασία τού κύριου τουριστικού της αξιοθέατου που είναι οι γύπες και τα αρπακτικά πουλιά. Ακόμη, τόνωσε το ενδιαφέρον των επισκεπτών μέσω των δράσεων προβολής, επικοινωνίας και ενημέρωσης που αποτελούν την καλύτερη διαφήμιση για την περιοχή, τονίζοντας την ταυτότητά της και αυξάνοντας την αναγνωρισιμότητά της. Και φυσικά, αύξηση επισκεπτών σημαίνει κέρδη για την τοπική οικονομία. Συνολικά εκτιμάται ότι τα έμμεσα και άμεσα οικονομικά μόνο οφέλη στην τοπική οικονομία από το πρόγραμμα του WWF Ελλάς, τα τελευταία 14 χρόνια, ξεπερνούν τα με τους πιο συντηρητικούς υπολογισμούς. Τα οφέλη στη ζωογόνηση της τοπικής κοινωνίας και φυσικά τα μακροπρόθεσμα οφέλη από την προστασία της φύσης είναι ανεκτίμητα. 15

18 11. Τι έχει προσφέρει μέχρι σήμερα το WWF Ελλάς στην περιοχή ; Εξετάζοντας μόνο την οικονομική άποψη, από το 1992 το WWF Ελλάς έχει επενδύσει πάνω από αποκλειστικά από τους δικούς του πόρους στην περιοχή της Δαδιάς, ενώ έχει βοηθήσει στην προσέλκυση περισσότερων από από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και έχει δώσει δουλειά για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα σε περισσότερους από 80 ανθρώπους. Πολύ λίγοι οργανισμοί και φορείς έχουν να επιδείξουν αντίστοιχου εύρους συνεισφορά στην περιοχή. Σημαντικότερη όμως είναι η συνεισφορά του WWF στην προστασία και ανάδειξη του βιοτόπου και στην ολοκληρωμένη και βιώσιμη ανάπτυξη αυτής της ακριτικής περιοχής. 16

19 12. Και μετά το πρόγραμμα LIFE τι; Το πρόγραμμα LIFE μπορεί να τελείωσε, αλλά οι ανάγκες για δράση δεν τελειώνουν μαζί του. Κάποιοι πρέπει να συνεχίσουν να παρακολουθούν τους πληθυσμούς των αρπακτικών πουλιών και του μαυρόγυπα για να γνωρίζουμε αν αυξάνονται ή μειώνονται. Η τροφοδοσία στις ταΐστρες πρέπει να συνεχιστεί διότι οι γύπες εξαρτώνται από αυτήν. Ο αγώνας για να εξαλειφθεί οριστικά η μάστιγα των δηλητηριασμένων δολωμάτων πρέπει να συνεχιστεί για πολλά χρόνια, αν και ευχόμαστε να μη χρειαστεί. Κάποιος πρέπει να συνεχίσει να ψάχνει να βρει πού οφείλεται το γεγονός ότι τα αναπαραγωγικά ζευγάρια των μαυρόγυπων δεν αυξάνονται. Το παρήγορο είναι ότι ολοένα και περισσότερα μέλη της τοπικής κοινωνίας αντιλαμβάνονται ότι κάποιοι καθημερινά πρέπει να διεξάγουν αυτές τις εργασίες, αλλιώς τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει. Έτσι το έργο που όλα αυτά τα χρόνια διεκπεραιώνει χωρις τυμπανοκρουσίες το WWF Ελλάς και τα προγράμματα που έχει διεξαγάγει, αργά αλλά σταθερά κερδίζουν την εκτίμηση και την αναγνώριση που τους πρέπει. Είναι δυστυχώς λίγοι ακόμη εκείνοι που μπορούν να κατανοήσουν ότι η διεξαγωγή αυτών των μη εντυπωσιακών αλλά αναγκαίων εργασιών κοστίζει αρκετά χρήματα για αμοιβές ανθρώπων και κόστος μέσων και υλικών. Εν τω μεταξύ, κατά τη διάρκεια του προγράμματος LIFE ιδρύθηκε και ο Φορέας Διαχείρισης του ακόμη υπό κήρυξη- Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ. 17

20 Ο σκοπός του WWF Ελλάς ήταν μετά από την ολοκλήρωση του προγράμματος LIFE να παραδώσει στον Φορέα Διαχείρισης όλη τη γνώση και την τεχνογνωσία του και να μεταδώσει την εμπειρία του, ώστε ο Φορέας να προικιστεί με καλά όπλα για να ξεκινήσει τη δουλειά του. Όμως λόγω ολιγωρίας της πολιτείας, οι Φορείς Διαχείρισης ακόμη υπολειτουργούν, σχεδόν δεν είναι ακόμη σε θέση να ξεκινήσουν ουσιαστικό έργο. Για άλλη μια φορά λοιπόν, μέχρις ότου ο Φορέας Διαχείρισης να διαθέτει τους πόρους, τις υποδομές και το ανθρώπινο δυναμικό ώστε να μπορεί ο ίδιος να εκτελεί το παραπάνω έργο, το WWF Ελλάς θα συνεχίσει το ίδιο να εκτελεί τις πιο αναγκαίες από τις παραπάνω εργασίες και να αγωνίζεται για να μην ακυρωθεί το έργο που με πολύ κόπο και χρήμα επιτελέστηκε ως σήμερα. Παρόλα αυτά, η διατήρηση του Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ εξαρτάται από την τοπική κοινωνία, από τον κάθε πολίτη. Στον περιορισμό των παρανομιών, στην πρόληψη καταστροφών, στην αποφυγή της ρύπανσης, στην αποτροπή ενοχλήσεων, στο σταμάτημα των δηλητηριασμένων δολωμάτων, μπορούμε και πρέπει να συμβάλουμε όλοι, αν θέλουμε το Δάσος Δαδιάς που μας έχει κάνει περήφανους για τον τόπο μας να διατηρηθεί για τις επόμενες γενιές. 18

21 13. Τι πρέπει να γίνει ακόμη ώστε η τοπική κοινωνία να αντλήσει το μέγιστο δυνατό όφελος από το Εθνικό Πάρκο ΔΛΣ ; Είναι πια αποδεκτό από όλους ότι το μεγάλο συγκριτικό αναπτυξιακό πλεονέκτημα της περιοχής είναι το Εθνικό Πάρκο και συγκεκριμένα τα πολύτιμα στοιχεία του: τα πανέμορφα τοπία, το δάσος, η ποικιλία ζώων και φυτών, οι μαυρόγυπες και τα άλλα αρπακτικά πουλιά. Παρ όλα αυτά, το πλεονέκτημα αυτό δεν έχει αξιοποιηθεί πλήρως από την τοπική κοινωνία, καθώς ούτε επαρκείς ιδιωτικές επενδύσεις έχουν γίνει, αλλά και ούτε έχουν αναληφθεί συντονισμένες δράσεις για να αυξηθούν τα οφέλη από την προβολή της περιοχής και την αυξημένη τουριστική της κίνηση. Στο μέλλον είναι απαραίτητο να γίνουν ευρείες προσπάθειες να αξιοποιηθούν όλα τα αξιοθέατα της περιοχής και όχι μόνο τα καρτάλια. Τα ποικίλα και πανέμορφα τοπία, τα εξαιρετικά σημεία θέας, οι θέσεις με ιστορικό και αρχαιολογικό ενδιαφέρον, τα εγκαταλειμένα χωριά, τα παλιά γιοφύρια, οι εκκλησιές, τα ποτάμια και τα ρέματα, είναι σημαντικά στοιχεία που πρέπει να αναδειχτούν. Πρέπει επίσης να δίνεται η δυνατότητα στους επισκέπτες να συμμετέχουν και να βιώνουν τη ζωή του τόπου πιο ενεργά: στις γεωργικές και κτηνοτροφικές δραστηριότητες, στην παραγωγή αγαθών, στα πανηγύρια, στα ήθη και τα έθιμα. Αυτό θα έκανε δυνατή και τη μεγαλύτερη χωρική διασπορά των επισκεπτών, αλλά και την παραμονή τους για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Μια τέτοια προσπάθεια για να πετύχει πρέπει να βασιστεί στη συνεργασία των διαφόρων φορέων, υπηρεσιών και οργανισμών του νομού και της περιφέρειας. Προς τούτο ακριβώς, η πολιτεία δημιούργησε τον θεσμό των Φορέων Διαχείρισης. Τον θεσμό αυτό, η τοπική κοινωνία πρέπει να ενισχύσει και να επιδιώξει συνειδητά τη γρήγορη ενεργοποίηση του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου ΔΛΣ, μέσα από την ειλικρινή και ενεργό συμμετοχή όλων των φορέων που τον απαρτίζουν. Φυσικά, δε χρειάζεται να τονιστεί ότι πρωταρχικό μέλημα της οποιασδήποτε αναπτυξιακής προσπάθειας πρέπει να είναι η προστασία του θαυμάσιου αγροτικού και δασικού τοπίου και η συνέχιση της προστασίας των γυπών και των αρπακτικών πουλιών που δε θα σταματήσουν να είναι το πρωταρχικό αξιοθέατο της περιοχής. 19

22 14. Ποιοί συνέβαλαν στην επιτυχή διεκπεραίωση του προγράμματος; Για την επιτυχή υλοποίηση του προγράμματος, συνέβαλαν και συνεργάστηκαν πάρα πολλοί φορείς: Η Διεύθυνση Δασών Έβρου και το Δασαρχείο Σουφλίου συνεργάστηκαν στην υλοποίηση των δασικών παρεμβάσεων, αλλά και τις επέβλεψαν. Το Ελληνικό Κέντρο Περίθαλψης Άγριων Πουλιών προσέφερε με πολλούς τρόπους τη βοήθειά του όποτε το πρόγραμμα τη χρειάστηκε Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (σχολές Βιολογίας και Κτηνιατρικής), το Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών του ΕΘΙΑΓΕ, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Κρήτης και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, βοήθησαν στην υλοποίηση πολλών δράσεων και εγγυήθηκαν το κύρος της επιστημονικής προσέγγισης. Πανεπιστήμια του εξωτερικού, αλλά και διακεκριμένοι ορνιθολόγοι, συμπαραστάθηκαν στην προσπάθεια παρέχοντας έγκυρες επιστημονικές και τεχνικές συμβουλές. Προς όλους αυτούς, το WWF Ελλάς, ως κύριος φορέας υλοποίησης του προγράμματος, και η Νομαρχία Έβρου, ως συνεργαζόμενος φορέας, εκφράζουν τις θερμότερες ευχαριστίες τους. ΟΙ μεγαλύτερες ευχαριστίες, παρ όλα αυτά, θα πρέπει να απευθυνθούν στους κατοίκους της περιοχής και τους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης, για την πολύτιμη συμπαράστασή τους. 20

23 ΚΕΙΜΕΝΑ: Γιώργος Κατσαδωράκης ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ για την παραχώρηση των φωτογραφιών τους: Γιώργο ΚΑΤΣΑΔΩΡΑΚΗ Κώστα ΠΙΣΤΟΛΑ Κώστα ΠΟΪΡΑΖΙΔΗ Javier ELLORIAGA Κωνσταντίνο ΛΙΑΡΙΚΟ Florent ROUX Tο έντυπο αυτό σχεδιάστηκε στο δημιουργικό τμήμα του WWF Ελλάς. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΑΝΑΦΟΡΑ: WWF Ελλάς (2005), Προστασία των αρπακτικών πουλιών στο Δάσος Δαδιάς-Λευκίμης-Σουφλίου απαντήσεις στις ερωτήσεις που θα θέλατε να κάνετε. Ενημερωτική έκδοση, Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση - WWF Ελλάς, Αθήνα:

24 SGS - COC Το έντυπο τυπώθηκε σε 100% μη χλωριωμένο χαρτί Bianco Flash Master 110 gsm, που προέρχεται από χαρτοπολτό πιστοποιημένης ξυλίας FSC σε ποσοστό >30%. WWF Ελλάς Φιλελλήνων Αθήνα τηλ.: fax: support@wwf.gr για έναν ζωντανό πλανήτη 1986, WWF WWF Registered Trademark Owner