ΕΝΤΥΠΑ ΕΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ π. OLTEANU I. MIRCEA VALENTIN ΕΝΤΥΠΑ ΕΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΠΟΥ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Αρχιμ. ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΣΚΡΕΤΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αποφάσισα να προχωρήσω στην εκπόνηση της παρούσας διπλωματικής εργασίας μόλις διαπίστωσα ότι υπάρχουν μόνο αποσπασματικές παρουσιάσεις και ελάχιστες πλήρεις εκδόσεις με θέμα την ιστορία της τυπογραφίας και του εντύπου γενικότερα για την περιοχή μεταξύ των Καρπαθίων, του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας. Αυτός ήταν και ο λόγος που με προέτρεψε να κάνω γνωστό, όσο πιο τεκμηριωμένα γίνεται, το παρελθόν της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ένα παρελθόν που χαρακτηρίζεται από περιορισμούς στους οποίους υποχρεώθηκε κατά καιρούς από διάφορους αλλογενείς και αλλόθρησκους ηγεμόνες που πέρασαν από τις ενδοκαρπάθιες περιοχές και από την Τρανσυλβανία. Γι αυτό, παράλληλα με την ιστορία της τυπογραφίας, δίδεται η ευκαιρία να αναφερθώ και στα περισσότερα επιτεύγματα της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και στην επίμονη και την αφοσιωμένη δουλειά που αυτή καταβάλλει προκειμένου να υπηρετήσει τα πνευματικά της τέκνα. 2

3 Ελπίζουμε η παρούσα μεταπτυχιακή μελέτη να κινήσει το ενδιαφέρον όλων εκείνων οι οποίοι επιθυμούν να γνωρίσουν το πλούσιο σε γεγονότα παρελθόν της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και του ρουμανικού λαού. Η μελέτη φιλοδοξεί επίσης να αποτελέσει γόνιμο έδαφος για διάλογο ανάμεσα στους ανθρώπους, ισχυρή γέφυρα ανάμεσα στις εποχές, που να συνδέει τις θεολογικών, ανάδοχες κοινότητες επιστημονικών, των καλλιτεχνικών πολιτιστικών, αξιών και δημιουργημάτων του ορθοδόξου κόσμου. Επίσης, ευελπιστούμε ότι η εργασία μας αυτή θα αποτελέσει και σύνδεσμο δημιουργικότητας που θα αναπτύσσει και θα διατηρεί την πολυπλοκότητα και την ποικιλία των ανθρώπινων σχέσεων, πάνω στις οποίες στηρίζονται και εκτυλίσσονται οι διάφορες εποχές της Ιστορίας της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η εκπόνηση της μελέτης μας δεν θα ήταν εφικτή χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση του Πανοσιολογιωτάτου καθηγητή Αρχιμανδρίτη Νικόδημου Σκρέττα και των άλλων δύο μελών της τριμελούς επιτροπής. Γι αυτό και τον ευχαριστώ ιδιαιτέρως, πρωτίστως για τον κόπο που αυτός κατέβαλε για τη διόρθωση των δοκιμίων μου, διότι η παρούσα εργασία είναι ταυτόχρονα και το πρώτο κείμενο αξιώσεων που επιχειρώ να γράψω στην ελληνική γλώσσα. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...4 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ...16 Α. Οι πρώτες μορφές γραφής στη Δακία (το σημερινό έδαφος της Ρουμανίας)...17 Β. Η γραφή με λατινικό αλφάβητο Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η ΣΛΑΒΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ...44 Α. Το βυζαντινο-σλαβικό τυπικό στους Ρουμάνους Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ...82 Α. Η πορεία προς την επικράτηση της ρουμανικής γλώσσας στη θεία λατρεία και τις εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων

5 Β. Πανόραμα μεταφράσεων της Αγίας Γραφής στα ρουμανικά Γ. Η αντικάσταση του κυριλλικού αλφαβήτου με το λατινικό αλφάβητο στο γραπτό λόγο της Ρουμανικής γλώσσας ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ Τόποι και τυπογραφεία -Επιμελητές των εκδόσεων - Ο αριθμός των εντύπων Ευχολογίων και Αγιασματαρίων Α. Το Ευχολόγιο Β. Το Αγιασματάριο Γ. Κατάλογος των Ευχολογίων και Αγιασματαρίων που τυπώθηκαν στα ρουμανικά εδάφη ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ Ιστορική επισκόπηση όλων των Ευχολογίων και Αγιασματαρίων

6 Α. Το Ελληνικό Ευχολόγιον Β. Το Σλαβονικό Ευχολόγιον Γ. Το Ρουμανο-Σλαβονικό Ευχολόγιον Δ. Το Ρουμανικό Ευχολόγιον ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ..216 Α. Το Μυστήριο του Βαπτίσματος Β. Το Μυστήριο του Γάμου Γ. Το Μυστήριο του Ιερού Ευχελαίου Δ. Το Μυστήριο της Θείας Κοινωνίας Ε. Οι Ιερουργίες ΣΤ. Ο αγιασμός των υδάτων Ζ. Η ακολουθία για όσους ταλαιπωρούνται από ακάθαρτα πνεύματα Η.Εξορκισμοί του Μεγάλου Βασιλείου Θ.Η ακολουθία του αγιασμού των εικόνων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΠΗΓΕΣ Β. ΝΕΟΤΕΡΑ ΡΟΥΜΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΕΡΓΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕΛΙΔΩΝ ΕΚ ΤΩΝ ΜΝΗΜΟΝΕΥΘΕΙΣΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΤΩΝ ΡΟΥΜΑΝΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ *. B.R.V. νεωτερικά στοιχεία : : Bibliografia Română Veche (Παλαιά Ρουμανική Βιβλιογραφία) B.O.R. : Biserica Ortodoxă Română (Ορθόδοξη Ρουμανική Εκκλησία ) G.B. I.B.M.B.O.R. : Glasul Bisericii ( Φωνή της Εκκλησίας) : Institutil Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române ( Βιβλικό και Ιεραποστολικό Ινστιτούτο της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας ) 7

8 M.A. : Mitropolia Ardealului (Μητρόπολη της Τρανσυλβανίας ) M.M.S. : Mitropolia Moldovei și Sucevei (Μητρόπολη της Μολδαβίας και της Σουτσεάβα ) M.O. : Mitropolia Olteniei ( Μητρόπολη της O. : Ortodoxia (Ορθοδοξία) S.T. : Studii Teologice (Θεολογικές Μελέτες ) Ολτενίας ) ΕΕΘΣΠΘ : Επιστημονική Επετηρίς Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΘΗΕ : Θρησκευτική και Ηθική Εγκυλοπαιδεία. 8

9 ΑΛΛΕΣ ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ αριθμ. : αριθμός Α.Α : αύξων αριθμός βλ. : βλέπε εκδ. : εκδότης,έκδοση ελλ.μετ. : ελληνική μετάφραση κ.α. : και αλλού κεφ. : κεφαλαίο(-α) Κ.Δ. : Καινή Διαθήκη κ.λ π : και λοιπά παρ. : παράλληλο(-α) Π.Δ. : Παλαία Διαθήκη πρβλ. : παράβαλε ρουμ.μετ. : ρουμανική μετάφραση σ. : σελίδα(-ες) σ.σ. : σημείωση συγγραφέα τομ. : τόμος(-οι) 9

10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στη θεολογική παιδεία των Ρουμάνων, η μελέτη της Ιστορίας της Ορθόδοξης Χριστιανικής Λατρείας καταλαμβάνει εξέχουσα θέση, όχι μόνο εξαιτίας του διδακτικού της ρόλου, αλλά και λόγω της συνεισφοράς της στην καλλιέργεια των συναισθημάτων αγάπης για το γένος και για την τοπική Ορθόδοξη Εκκλησία, καθώς και για την εμφύτευση αυτής της αγάπης στις ψυχές των σημερινών και των μελλοντικών υπηρετών των προγονικών Ιερών Βημάτων. Κατά τη διάρκεια της πολυτάραχης ιστορίας των δύο χιλιάδων ετών, η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία συμπορεύθηκε αδιάκοπα με τα πνευματικά και τα εθνικά ιδεώδη του ρουμανικού λαού,τον οποίο και καθοδηγεί. Οι χριστιανικές αξίες, οι οποίες κηρύττονται αρχικά στα εδάφη μεταξύ του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας από τον Απόστολο Ανδρέα, διαδίδονται σε όλη τη σημερινή επικράτεια της Ρουμανίας, παράλληλα με τη διαμόρφωση του ρουμανικού λαού. Γι αυτό, σήμερα μπορούμε να μιλάμε για δύο παράλληλες εξελίξεις: για τον εκχριστιανισμό του ρουμανικού λαού και για την εθνογένεσή του. 10

11 Από την εποχή του εκχριστιανισμού των Ρουμάνων και της ταυτοποίησής τους ως λαού, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί μόνιμο καθοδηγητή, όχι μόνο όσον αφορά στα πνευματικά, αλλά και στα πολιτιστικά, τα κοινωνικά και τα εθνικά ζητήματα. Για πολλούς αιώνες, η Εκκλησία είναι εκείνη η οποία αναλαμβάνει, διά μέσου των σχολείων, των χειρογράφων και των εντύπων βιβλίων, την πολιτιστική δραστηριότητα σε όλες τις ρουμανικές επαρχίες. Για να κατανοήσουμε όσο καλύτερα γίνεται το ζήτημα της διάδοσης του Xριστιανισμού στα ρουμανικά εδάφη, επιβάλλεται να περιγράψουμε τις συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή αυτή στην περιοχή, καθώς και την κατάσταση στις άλλες περιοχές ή κράτη με τα οποία συνορεύουν τα εδάφη όπου κατοίκησαν διαχρονικά οι Ρουμάνοι. Γνωρίζουμε ότι κατά τη διάρκεια του 2 ου-1ου π.χ. αιώνα, οι Ρωμαίοι αρχίζουν τη σταδιακή κατάκτηση ορισμένων νότιοπαραδουνάβιων περιοχών που βρίσκονται κοντά στα σύνορα του κράτους της Δακίας. Από το έτος 15 μ.χ. στην περιοχή ιδρύεται νέα ρωμαϊκή επαρχία, η Μοισία, η οποία περιλαμβάνει εδάφη από τα νότια του Δούναβη και συγκεκριμένα εδάφη της σημερινής Σερβίας και της Βουλγαρίας1. Το 46 μ.χ., οι Ρωμαίοι ιδρύουν την επαρχία της Θράκης, η οποία εκτείνεται από το Αιγαίο Πέλαγος και μέχρι τα βουνά του Αίμου, στα Βαλκάνια. 1 M. Păcurariu, «Istoria Bisericii Ortodoxe Române», Ιστορία της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, τόμος Α, έκδοση Βιβλικού Ινστιτούτου και Ιεραποστολής της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Βουκουρέστι 1992, σ

12 Κατόπιν αυτού, η επαρχία της Μοισίας περιορίζεται πλέον μόνο στις περιοχές ανάμεσα στα όρη του Αίμου και του Δούναβη, συμπεριλαμβανομένης και της επαρχίας της Δοβρουτσάς, η οποία τελεί υπό ρωμαϊκό στρατιωτικό έλεγχο 2. Το 86 μ.χ., ο αυτοκράτορας Τίτος Φλάβιος Δομιτιανός χωρίζει την επαρχία στα δύο: την Άνω Μοισία ή Πρώτη (Prima) και την Κάτω Μοισία ή Δευτερεύουσα (Secunda). Στην τελευταία ενσωματώνεται και η Δοβρουτσά. Το 297 μ.χ., ο Διοκλητιανός ( ) χωρίζει την Ποντιακή Δακία (τη σημερινή Δοβρουτσά) από την Κάτω Μοισία, ιδρύοντας την επαρχία της Μικρής Σκυθίας (Scythia Minor) 3. Βόρεια του Δούναβη, το δακικό βασίλειο αναδεικνύεται σε μεγάλη δύναμη και ταυτόχρονα σε μεγάλο κίνδυνο για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μάλιστα, ο Στράβωνας χαρακτηρίζει τον Βουρεβίστα, τον επικεφαλής των Δακών, «τρόμο των Ρωμαίων» 4. Από τον 1ο π.χ. και μέχρι τον 1ο μ.χ. αιώνα, η Δακία γνωρίζει σημαντική άνθηση του υλικού και του πνευματικού πολιτισμού της. Η πιο υψηλή έκφραση του δακικού πολιτισμού εκδηλώνεται στα πολιτιστικά ιδρύματα και στα κάστρα των ορέων του Orăştie. Εκεί οι Δάκες δημιουργούν ισχυρή οχύρωση, με στόχο την προστασία της περιοχής της Sarmisegetusa, όπου βρίσκεται και η έδρα των Δακών βασιλέων 5. 2 Ό.π., σ. 60. Ό.π., 4 Ό.π., 5 Ό.π., 3 12

13 Το 87 μ.χ., όταν οι Δάκες έρχονται αντιμέτωποι με την όλο και αυξανόμενη ρωμαϊκή απειλή, στο θρόνο του δακικού βασιλείου βρίσκεται ο Δεκέβαλος ( μ.χ.), ταλαντούχος διοικητής στρατευμάτων και ικανός διπλωμάτης. Μετά από στρατιωτικές συγκρούσεις με τους αυτοκράτορες Δομιτιανό (8196 μχ.) και Τραϊανό ( μ.χ.), ο Δεκέβαλος ηγείται των στρατευμάτων του στις δύο μάχες εναντίον του Τραϊανού. Η πρώτη μάχη, μεταξύ , τελειώνει με τη νίκη των Ρωμαίων στην Tapae (στις Σιδερένιες Πύλες του Βανάτου) και με την υποχώρηση των Δακών στη Sarmisegetusa. Η δεύτερη μάχη του έχει ως αποτέλεσμα την κατάκτηση και την καταστροφή της πρωτεύουσας Sarmisegetusa. Ταυτόχρονα, ο Δεκέβαλος αυτοκτονεί, το δακικό κράτος διαλύεται και ιδρύεται η ρωμαϊκή επαρχία της Δακίας 6. Τα πρώτα χρόνια εκχριστιανισμού των πληθυσμών της σημερινής Ρουμανίας είναι στενά συνδεδεμένα με το όνομα του Αποστόλου Ανδρέα, ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, κηρύττει στη Μικρά Σκυθία, στη σημερινή Δοβρουτσά, γεγονός που επιβεβαιώνει και ο μεγάλος αλεξανδρινός θεολόγος Ωριγένης: «Όταν οι Άγιοι Απόστολοι και οι μαθητές του Σωτήρα σκορπίστηκαν σε όλο τον κόσμο, όπως γνωρίζουμε από την 6 Ό.π.,σ

14 Παράδοση, ο κλήρος έπεσε στον Θωμά να πάει στην Παρτία, ενώ ο Ανδρέας πήγε στη Μικρή Σκυθία κ.λπ.»7. Στή συριακή Διδασκαλία των Αποστόλων αναφέρεται ότι οι περιοχές που ευαγγελίζονται από τον Απόστολο Ανδρέα είναι η Νίκαια, η Νικομήδεια, η Ρυθυνία και η Γοτθία 8. Από την περιγραφή των περιοχών αυτών, καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για την ανατολική περιοχή των Καρπαθίων της Δακίας9. Στην επιστολή του προς τους Κολοσσαείς, ο Απόστολος Παύλος αναφέρει ότι και οι Σκύθες ακούν το θείο λόγο: «ὅπου οὐκ ἔνι Ἕλλην καὶ Ἰουδαῖος, περιτομὴ καὶ ἀκροβυστία, βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος, ἀλλὰ τὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσι Χριστός» ( Κολοσ. 3,11). Στοιχεία σχετικά με την ιεραποστολική δραστηριότητα του Αγίου Ανδρέα στη Δοβρουτσά ανιχνεύονται επίσης σε λειτουργικά βιβλία και βίους αγίων που κυκλοφορούν στη Ρουμανία, βιβλία τα οποία παρουσιάζουν την ενότητα της πίστης στα εδάφη αυτά 10. Στόχευση της εργασίας μας λοιπόν είναι, αφενός μεν η διαχρονική αποτύπωση της 7 πορείας των λειτουργικών Από το γ βιβλίο του Ωριγένη για τη «Γένεση», συλλογή Fontes historiae dacoromanae,, Βουκουρέστι 1964, σ Β. Cureţan, «Ancient Syriac Documents», Λονδίνο 1864, σ. 34 και Δ.Δ. Πιππίδη, (Contribuție la vechea istorie a României) Η συνεισφορά στην αρχαία ιστορία της Ρουμανίας, β έκδοση, 1967, σ I. I. Rămureanu, (Noi păreri privind patrunderea creștinismului la traco-geto-daci)«νέες απόψεις για την εισδοχή του Χριστιανισμού στους Θρακογετοδάκες», στο περιοδικό Ο., 1974, τεύχος α, σ Epifanie Tomitanul, (Apostolul Andrei in tradiția românilor,mărturie a vechimii și a continuitații noastre pe aceste meleaguri)«ο Απόστολος Ανδρέας στην παράδοση των Ρουμάνων, απόδειξη της παλαιάς ύπαρξης του χριστιανισμού και της συνέχειάς μας σε αυτά τα εδάφη», στο περιοδικό G.B., Βουκουρέστι 1979, τεύχος 11-12, σ

15 εξελίξεων της Ρουμανικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, αφετέρου δέ η εξιδιασμένη έρευνα επί των εντύπων Ευχολογίων και Αγιασματαρίων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στή θεία λατρεία κατά καιρούς και κατά τίς περιόδους των διαφορετικών γλωσσικών παραδόσεων, μέχρι σήμερα. 15

16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ Η γραφή, ζωτικής ως σημασίας, μορφή ενδοκοινοτικής εμφανίζεται και επικοινωνίας στην περιοχή της σημερινής Ρουμανίας, όπως και σε διάφορες φυλές ανά τον κόσμο. Πού, άραγε, και πότε αρχίζουν να γράφουν οι πρόγονοι των Ρουμάνων, τόσο στα Καρπάθια Όρη όσο και στις εκβολές του Δούναβη και στις ακτές του Εύξεινου Πόντου; Ακόμα σημαντικότερη είναι η διερεύνηση του τρόπου με τον οποίο γράφονται τα πρώτα βιβλία και που οργανώνονται οι πρώτες βιβλιοθήκες στα Ρουμανικά Πριγκιπάτα. Παντού στον κόσμο αναγνωρίζεται ο ρόλος του βιβλίου ως πνευματικού καθοδηγητή. Άλλωστε, ακόμα από Κικέρων διαπιστώνει τη σημασία την του Αρχαιότητα, ο παλαιότερου κοινωνικοπολιτιστικού ιδρύματος της ανθρωπότητας, όταν λέει ότι «Η βιβλιοθήκη βρίσκεται εκεί όπου γεννιέται το βιβλίο» P.Maior, (Istoria românilor in Dacia), Ιστορία των ρουμάνων στη Δακία, Βουκουρέστι 1834, σ

17 Από τότε και μέχρι σήμερα, κανείς δεν αντικρούει την αλήθεια των όσων ισχυρίζεται ο φιλόσοφος, καθόσον, όπως εύστοχα ειπώθηκε, αν η Εκκλησία είναι ο οίκος του Θεού, η βιβλιοθήκη είναι, αδιαμφισβήτητα, ο ναός της ανθρώπινης ψυχής 12. Α. Οι πρώτες μορφές γραφής στη Δακία (το σημερινό έδαφος της Ρουμανίας) Προκειμένου να κατανοήσουμε την εξέλιξη του βιβλίου και των βιβλιοθηκών στο έδαφος της Ρουμανίας, είναι ανάγκη να αναφερθούμε αρχικά στα πρώτα αλφάβητα που χρησιμοποιήθηκαν στην Αρχαία Δακία, επειδή γνωρίζουμε ότι η Ρουμανία έχει μία ιστορία γραφής δύο χιλιάδων ετών. Όσο δύσκολος και αν φαντάζει σήμερα ο ακριβής προσδιορισμός του χρόνου μετάδοσης ορισμένων μηνυμάτων και της σύνταξης των πρώτων εγγράφων, παραμένει αδιαμφισβήτητη η εκπολιτιστική σημασία της γραφής για την εξέλιξη του πνευματικού βίου σε αυτά τα μέρη. Με τη βοήθεια της γραφής, οι ντόπιοι έρχονται σε επαφή και δημιουργούν πνευματικές σχέσεις με άλλους λαούς και ειδικότερα με εκείνους της άμεσης γειτνίασής τους, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. 12 Ό.π., σ.23 17

18 Η Δακία αποτελεί πηγή πολιτισμού. Η γραφή είναι γνωστή πολύ πριν από την εποχή της γετοδακικής άνθισης. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιούνται από το 1961 στην τοποθεσία Tărtăria, οικισμό που βρίσκεται στην κοιλάδα του ποταμού Mureş, κοντά στην Orăştie (νομός Alba), οδήγησαν στην ανακάλυψη τριών πήλινων επιγραφών, με σημάδια γραφής σπηλαιϊκής ζωγραφικής. Δύο από τις επιγραφές έχουν ασυνεχές ορθογώνιο σχήμα, ενώ το τρίτο έχει ημιστρογγυλό σχήμα. Οι επιγραφές περιέχουν σχήματα κυνηγιού, και συγκεκριμένα σκοτωμένο ζώο, ενώ ο κυνηγός εμφανίζεται ευχαριστημένος για την πράξη του και για τις θυσίες που προσφέρει. Οι σκηνές ιδεογραφικού τύπου, οι οποίες χρονολογούνται από τον 4ο-3ο π.χ. αιώνα, αποτελούν το παλαιότερο δείγμα γραφής στο έδαφος της Ρουμανίας. Τα ζωγραφικά και ιδεογραφικά σχήματα που ανακαλύπτονται κατά καιρούς στην τοποθεσία Ταρταράγια (Tărtăraia) τεκμηριώνουν την ύπαρξη μίας «πρωτογραμμικής» γραφής, η οποία μοιάζει με τη μεταγενέστερη σουμερική γραφή, δηλαδή με τη γραφή της περιόδου του πολιτισμού Ουρούκ (Uruk) ( π.χ.) και του πολιτισμού Djendet Nasr ( π.χ.), πολιτισμούς για τους οποίους γνωρίζουμε ότι θεωρούνται οι παλαιότεροι στον κόσμο. Διατυπώνεται έτσι η ιδέα της ύπαρξης κάποιων επαφών μεταξύ του σουμερικού πολιτισμού και του πολιτισμού των προγόνων των Ρουμάνων, 18

19 των Δακών, που χρονολογούνται από το 2800 έως το 2750 π.χ 13. Οποιαδήποτε και αν είναι όμως η ερμηνεία που δίδεται στις επιγραφές του Tărtăraia, σήμερα αυτά θεωρούνται πρώτα σημάδια πρωτογραμμικής γραφής που ανακαλύφθηκαν μέχρι σήμερα στην Ευρώπη. Η πρωτόγονη αυτή γραφή χρησιμοποιείται παντού από τους αρχαίους πολιτισμούς για την τήρηση των υπολογισμών και των σημειώσεων. Β. Η γραφή με λατινικό αλφάβητο Η πρώτη έγγραφη μαρτυρία χρονολογείται από την εποχή του Οβίδιου, του μεγάλου Λατίνου ποιητή. Εξόριστος ανάμεσα στους αδάμαστους Γέτες, ο ποιητής μαθαίνει τη γλώσσα τους (άλλωστε και αποβιώνει στο Τόμις, στη σημερινή Κωνστάντσα, το 17 ή το 18 μ.χ.) και συνθέτει και ένα μεγάλο ποίημα στη γλώσσα των ντόπιων, το οποίο περιλαμβάνεται στις Επιστολές από την εξορία14. Διαπιστώνουμε έτσι ότι οι Γέτο-Δάκες έχουν δική τους γλώσσα, την οποία γράφουν με αλφάβητο που δημιουργεί ο δάκος ιερέας Deceneu, κατά τον α αιώνα π.χ.. Δεν γνωρίζουμε 13 M. Tomescu, (Istoria cărţii româneşti de la începuturi până în anul 1918),Ιστορία του ρουμανικού βιβλίου από της αρχές έως του 1918 Βουκουρέστι 1968, σ (Scrisori din exil), Επιστολές από την εξορία, μετάφρ. Teodor Nanu, Βουκουρέστι

20 παρά μόνο ελάχιστα πράγματα για τη συγκεκριμένη γραφή, διότι λίγες αποδείξεις σώζονται μέχρι τις μέρες μας 15. Τα αποσπάσματα των επιγραφών και των σφραγίδων που ανακαλύπτονται σε θρύψαλα σκευών τεκμηριώνουν την ύπαρξη μίας σύνθετης μορφής γραφής και φαίνεται ότι το αλφάβητο των ντόπιων αποτελείτο από δακικά, ελληνικά και λατινικά γράμματα. Η πιο γνωστή δακική επιγραφή, η οποία μελετάται περισσότερο, είναι εκείνη που ανακαλύφθηκε από τον Constantin Daicoviciu σε σκεύος από την περιοχή της Sarmisegetusa, και η οποία περιλαμβάνει τη διατύπωση στα λατινικά «Decebalus per Scorilo». Η επιγραφή ερμηνεύτηκε ως «Δεκέβαλος, γιος του Σκορίλου» 16. Επίσης, ο Δεκέβαλος αποστέλνει και επιστολή προς τον αυτοκράτορα Δομιτιανό ο οποίος, με τη σειρά του, τη διαβάζει ενώπιον της Συγκλήτου. Το γεγονός σχολιάζεται από τον Dio Cassius στην Ρωμαϊκή ιστορία από τον Νέρωνα στον Αλέξανδρο Σεβήρο17, όπου και επιβεβαιώνει την ύπαρξη ενός προξενικού γραφείου του Δεκεβάλου. Μετά την κατάκτηση της Δακίας από τους Ρωμαίους, στις αρχές του 2ου μ.χ αιώνα, η λόγια γλώσσα η οποία εξαπλώνεται στη νέα επαρχία της ισχυρότερης αυτοκρατορίας της αρχαιότητας είναι η λατινική. Ταυτόχρονα με τη λατινική 15 M. Tomescu, ο.π., σ.10 M. Tomescu, ο.π., 17 Dio Cassius, (Istoria romană de la Nerone până la Alexandru Sever) Ρωμαϊκή ιστορία από τον Nέρωνα στον Aλέξανδρο Σεβήρο, μετάφρ. Anghel Demetrescu, Βουκουρέστι 1878, σ. 88 και

21 γλώσσα, στη νέα επαρχία υιοθετείται και το λατινικό αλφάβητο. Τώρα, όσοι από τους σκλάβους επιλέγονται να ασχοληθούν με τη γραφή, οι λεγόμενοι «scibae» ή «scriptorea», όπως τους ονομάζουν οι Ρωμαίοι, εργάζονται στο «tabularium», δηλαδή σε εργαστήρια που βρίσκονται εγκατεστημένα στις εμπορικές πόλεις. Εξαιτίας των γνώσεών τους, οι σκλάβοι αυτοί χαίρουν της εκτίμησης της κοινωνίας όπου ζουν, ενώ η δουλειά τους ανταμείβεται καλά, τόσο καλά που οι γραφείςσκλάβοι μπορούν να κερδίσουν μέχρι και την ελευθερία τους ή να αναδειχθούν σε πλούσια μέλη της κοινωνίας τους. Οι λατινικές επιγραφές αυξάνονται στη ρωμαϊκή Δακία (σημερινό έδαφος της Ρουμανίας). Οι περισσότερες είναι σκαλισμένες σε πορώδη πέτρα και έχουν επιτύμβιο χαρακτήρα. Σύμφωνα με το ρωμαϊκό τελετουργικό, στις επιτύμβιες στήλες των αποίκων χαράζονται, με τη σειρά, το όνομα του αποβιώσαντα, η ηλικία του, η αιτία θανάτου (σε κάποιες περιπτώσεις), λεπτομέρειες της διαθήκης του σχετικά με το τελετουργικό που απαιτεί να εκτελεστεί κατά την κηδεία του κ.λπ. Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη ότι στη ρωμαϊκή Δακία φτάνουν άτομα από διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας τα οποία ανήκουν σε διάφορους πολιτισμούς και θρησκείες18. Χαρακτηριστικό αυτών των επιτύμβιων επιγραφών είναι η γραφή με κεφαλαία γράμματα, πολλές φορές χρωματισμένα, Ιoan Coman, << Spiritualitatea patristică în Scythia- Minor. Ortodoxia Credinței>> (Η πατρογονική πνευματικότητα στη Μικρή Σκυθία. Ορθοδοξία της Πίστεως). στο O., XXIX, αριθμ.2, έτος 1977, σ

22 ενώ η πορώδης ταφόπλακα πλαισιώνεται από κάδρο που έχει ως συνηθισμένο γραφικό διάκοσμο τα αμπελόφυλλα και τα σταφύλια, σύμβολα της χαράς της ζωής. Επίσης, οι γραφείς χρησιμοποιούν ως υπόβαθρο και τους επικυρωμένους πίνακες, πάνω στους οποίους ανακαλύπτονται κατά καιρούς, ειδικά στα χρυσορυχεία της οροσειράς Apuseni, αλλά ακόμη περισσότερα στη τοποθεσία Roşia Montană, πληθώρα κειμένων στη λατινική γλώσσα 19. Ένα άλλο υλικό υπόβαθρο των γραφέων της Δακίας είναι η κεραμική, η οποία χρησιμοποιείται στον πίνακα που ανακαλύφθηκε στο κάστρο Gornea, στο νομό Caraş-Severin και το οποίο χρονολογείται το μ.χ. Τέτοιου τύπου λατινικές επιγραφές, οι οποίες αποκωδικοποιήθηκαν και δημοσιεύθηκαν, αποτελούν τεκμήριο για όσους ασχολούνται με τη μελέτη της ρωμαϊκής περιόδου, προκειμένου να ανασυγκροτήσουν τη μητέρα-γλώσσα, τη δημώδη λατινική, από την οποία σχηματίζονται οι σύγχρονες λατινογενείς γλώσσες 20. Σε σύγκριση με την κλασική γραπτή λατινική, η οποία είναι τόσο περίπλοκη και περιλαμβάνει τόσο αυστηρούς κανόνες, η δημώδης λατινική αποδεικνύεται απλοποιημένη σε φωνητικό, μορφολογικό και συντακτικό επίπεδο. Κατόπιν διερεύνησης του λεξιλογίου της δημώδους λατινικής, οι Dio Cassius, ο.π., σ.89 Ό.π., σ

23 επιγραφές αυτές διασαφηνίζουν τις έννοιες και αποκαλύπτουν την ετυμολογία πολλών ρουμανικών λέξεων 21. Βρισκόμενη υπό την επιρροή του ελληνικού πολιτισμού, η Δακία (σημερινό έδαφος της Ρουμανίας) υιοθετεί, εκτός από τη λατινική γλώσσα, και την ελληνική, της οποίας η γραφή, που ανακαλύφθηκε, κυρίως, στα κάστρα της Δοβρουτσάς και στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, γίνεται με ελληνικούς χαρακτήρες. Ενδεικτικά για αυτές τις ελληνικές επιγραφές είναι η γραφή με κεφαλαία και αραιά γράμματα, τα οποία παρουσιάζουν ταυτόχρονα και κομψή εμφάνιση 22. Για τον ρουμανικό πολιτισμό, η ελληνική γραφή έμελε να δημιουργήσει μία παράδοση πολλών αιώνων, ασφαλώς με ταυτόχρονη μετάβαση στις μορφές της νεοελληνικής γλώσσας, η οποία μελετάται στα σχολεία μαζί με τα αρχαία ελληνικά, μέχρι και στα μέσα του 19 ου αιώνα, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί συχνότερα στην εμπορική αλληλογραφία, καθώς και στην οικογενειακή 23. Η πρώτη τεκμηρίωση ενός πρωτορουμανικού φωνητισμού είναι η τυποποιημένη επιγραφή που ανακαλύπτεται σε πήλινο σκεύος και φέρει ελληνικούς χαρακτήρες, από την οποία διαβάζουμε το όνομα «Πέτρος». Το σκεύος ανακαλύφθηκε στην τοποθεσία Capidava, στο νομό Constanţa, και η επιγραφή χρονολογείται από την μετα-ουννική εποχή Ό.π., σ.92. Ό.π. Ό.π. Ό.π., σ

24 Το κήρυγμα του Ευαγγελίου ανάμεσα στους Γέτο-Δάκες, στο έδαφος της σημερινής Ρουμανίας, αρχίζει από τα πρώτα χρόνια του Χριστιανισμού, με δύο τρόπους: στην Ανατολή, με τη μεσολάβηση του Αποστόλου Ανδρέα στη Μικρά Σκυθία, σημερινή Δοβρουτσά, στις πόλεις του Callatis (σημερινή Mangalia), Tomis (σημερινή Κωνστάντσα) και Ιστρίη (ερειπωμένη σήμερα), πόλεις με έντονο ελληνικό πολιτισμό, ενώ στη Δύση με τη μεσολάβηση των μαθητών του Αποστόλου Παύλου 25. Προκύπτει όμως το ερώτημα: σε ποια γλώσσα κηρύττεται το Ευαγγέλιο στους Δάκες και στους Γέτες; Σίγουρα, στη γλώσσα τους, είναι λιγο πιθανό. Το μόνο που μένει λοιπόν να εξετασθεί είναι η χρήση της ελληνικής γλώσσας της Καινής Διαθήκης και της λατινικής 26. Η ελληνική γλώσσα είχε αποκτήσει ήδη χριστιανική απόχρωση, ενώ από θρησκευτική άποψη η λατινική γλώσσα είναι η γλώσσα ευρείας κυκλοφορίας της αρχαίας μυθολογίας. Ακολούθως, ο Ιησούς Χριστός εμφανίζεται σαν νέα «θεότητα», η οποία λάμπει περισσότερο από τις άλλες θεότητες της μυθολογίας, ο οποίος κατεβαίνει ανάμεσα στους ανθρώπους και μετά από το διωγμό που υποφέρει εξαιτίας των Ιουδαίων, σταυρώνεται, αλλά ανασταίνεται, φέροντας σωτηρία της ψυχής σε όσους τον εμπιστεύονται. Έπειτα ανυψώνεται στους ουρανούς, μπροστά στα μάτια των μαθητών του M. Şesan, (Despre limba liturgica la români), Περί της λειτουργικής γλώσσας των ρουμάνων, στο περιοδικό Μ.Α.,1975,XX, αριθμ. 1-2, σ Ό.π., σ Ό.π., 24

25 Για τους Γέτο-Δάκες, ο Ιησούς μοιάζει με τον Ζαλμόξη, τον οποίο όμως ξεπερνά με τα θαύματά του, με την προσωπική του θυσία και με την υπόσχεση ότι θα λυτρώσει τους πιστούς του και θα τους χαρίσει την ουράνια ευτυχία του παραδείσου. Περισσότερο εντυπωσιάζει η θυσία του Ιησού στο σταυρό, ενω ο ίδιος είναι αθώος, αλλά παρόλα αυτά καταδικάζεται από τον Ρωμαίο Πόντιο Πιλάτο 28. Παρόμοια μηνύματα μεταφέρουν και οι έμποροι οι οποίοι φτάνουν στο Tomis ή εκείνοι οι οποίοι ξεκινούν από τη Θεσσαλονίκη με προορισμό τα παραδουνάβια κάστρα. Και επειδή ξέρουμε ότι οι Γέτο-Δάκες γνωρίζουν από πριν τόσο την ελληνική όσο και τη λατινική γλώσσα, εξαιτίας των άμεσων επαφών με τους Έλληνες και τους Ρωμαίους 29, πιστεύουμε ότι αρκετοί κατανοούν το μήνυμα του Ευαγγελίου. Άρα, όσο η γλώσσα του δακο-γετικού πληθυσμού παραμένει όχημα μεταφοράς της εθνικής πολυθεϊστικής μυθολογίας, η ελληνική και η λατινική προσφέρουν, ως αντάλλαγμα, τα στοιχεία της νέας χριστιανικής θρησκευτικότητας. Η ένοπλη σύγκρουση με τους Ρωμαίους και η μετέπειτα αναδιοργάνωση της επαρχίας της Δακίας σε «Δακία του Τραϊανού», μετά το 106, επιβάλλει στην περιοχή τη χρήση της 28 Ό.π.,σ.8. Gheorghe Ştefan, (Formarea poporului român şi a limbii române) Διαμόρφωση του ρουμανικού λαού και της ρουμανικής γλώσσας, εκδόσεις Politehnică, Βουκουρέστι 1973, σ.16. D.Bălașa,(Însemnări diverse) Διαφορετικά σημειώματα, στο περιοδικό M.O.,1973 αριθμ. 3-4, σ.247. C.C.Giurescu,(Formarea poporului român), Διαμόρφωση του ρουμανικού λαού, Craiova, εκδόσεις Scrisul Românesc,1973,σ

26 λατινικής γλώσσας, φορέα των κλασικών-αρχαίων μυθολογιών. Οι ηττημένοι είναι πλέον εκτεθειμένοι σε αντιπαράθεση τύπου θρησκευτικής ψυχολογίας: μπροστά τους επιβάλλονται οι θεότητες των Ρωμαίων κατακτητών, μέλη ενός πλούσιου Πανθέου, ενώ η δακική θεότητα ρίχνεται στο έδαφος, σαν ηττημένη θεότητα και εγκαταλείπεται από τους ηττημένους. Οι ντόπιοι όμως δεν γίνεται να μείνουν άθεοι και γι αυτό οι ψυχές τους προσελκύονται όλο και περισσότερο από τον Ιησού Χριστό, τον Σωτήρα και νικητή του θανάτου30. Ταυτόχρονα με τη μετάβαση, εξαιτίας της συμβίωσης των Δακών με τους Ρωμαίους, προς τον σταδιακό εκλατινισμό των πρώτων και την απόκτηση της ρωμαϊκής υπηκοότητας από αυτούς, μετά από απόφαση του αυτοκράτορα Καρακάλλα, το 212, η λατινική γλώσσα διεισδύει ακόμα πιο βαθιά στη ζωή των κατοίκων της πρώην Δακίας. Η γλώσσα αυτή περιλαμβάνει ασφαλώς και τις χριστιανικές εκφράσεις στα λατινικά, όπως διατυπώνονται στην Καρχηδόνα μετά από την δράση εκεί του Τερτυλλιανού (240). Από τον συγκεκριμένο εκκλησιαστικό συγγραφέα μαθαίνουμε ότι και ανάμεσα στους στρατιώτες του ρωμαϊκού στρατού ο αριθμός των Χριστιανών αυξάνεται συνεχώς κατά την εποχή αυτή. Επομένως, ούτε στη ρωμαϊκή Δακία το σκηνικό δεν πρέπει να είναι διαφορετικό. Παρόλα αυτά όμως, επίσημα ο Χριστιανισμός διώκεται, ειδικότερα μετά 30 M. Şesan, (Despre limba liturgica la români),περί της λειτουργικής γλώσσας των ρουμάνων, στο περιοδικό M.Α., 1975 αριθμ. 1-2, σ

27 την απόφαση του Μάρκου Αυρήλιου Αντωνίου Αυγούστου από το 165, η οποία διατυπώνεται σύμφωνα με την αρχή: «Non licet esse christianos» (Δεν επιτρέπεται να είσαι Χριστιανός). Η αρχή εφαρμόζεται και στη ρωμαϊκή Δακία. Επίσης, την ίδια περίοδο, ανάμεσα στους λατινικούς χριστιανικούς όρους, εμφανίζεται και ο όρος «Χριστούγεννα» (ρουμ. Crăciunul, λατ. Calatio). Η γιορτή ταυτίζεται με τη Γέννηση του Κυρίου και συνοδεύεται από κάλαντα και ειδικές ακολουθίες στις «χριστιανικές βασιλικές»31. Η απόσυρση της ρωμαϊκής διοίκησης της Δακία του Τραϊανού, πληθυσμό, το , ευκαιρία σημαίνει, για χειραφέτησης. τον εκλατινισμένο Ο διωγμός του Διοκλητιανού εντείνεται μεταξύ του και αποσκοπεί ακόμα και «στον αφανισμό του ονόματος Χριστιανός» (Nomen christianorum deleto). Από την άλλη, το Διάταγμα των Μεδιολάνων το 313, του αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου και η επανάκτηση του ελέγχου για κάποιες περιοχές βόρεια του Δούναβη από τον αυτοκράτορα, ο οποίος εκλαμβάνεται ως «restitutor Daciarum», κάνει τους εκλατινισμένους Δάκες να θεωρούν ανοιχτά τους εαυτούς τους «Χριστιανούς», τόσο πολύ που ο εκχριστιανισμός μετατρέπεται σε αυτοπεποίθηση που ευνοείται και από τις πληροφορίες που φτάνουν σχετικά με τη 31 I. Ionescu, ( Despre originea şi înţelesul cuvântului Crăciun στη ρουμανική λογοτεχνία ) «Περί της προέλευσης και της σημασίας του όρου «Χριστούγεννα», στο περιοδικό M. O., 1971 αριθμ. 1112, σ S.Pușcașiu, στο περιοδικό,,dacoromânia, , σ A.Rosetti, Melanges de linguistique et le philologie,copenhaga-bucurești 1947, σ Τ.Μanolache, στο περιοδικό M.O.,1968 αριθμ. 1-2, σ

28 θεότητα του Σωτήρα Ιησού Χριστού και σχετικά με τον παγκόσμιο χαρακτήρα της Εκκλησίας των Χριστιανών. Βέβαια, διακρίνουμε μία διττή ιεραποστολική παρουσία στους Δάκο-Ρωμαίους, και συγκεκριμένα δύο γλώσσες. Στον αναθηματικό πίνακα του Ζηνόβιου που ανακαλύφθηκε στο Biertan - Mediaş, εμφανίζεται μία λατινική επιγραφή του 4 ου αιώνα 32 (σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο της Ιστορίας της Ρουμανίας στο Βουκουρέστι), διατυπωμένη σε τρεις σειρές: EGO ZENO / VIVS VOT / UM POSUI (Εγώ, ο Ζηνόβιος, έκανα το τάμα)33. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το Σεπτέμβριο του 1971 είχαν ως αποτέλεσμα την ανακάλυη μίας χριστιανικής βασιλικής στην τοποθεσία Niculiţel (νομός Tulcea), όχι μακριά από το αρχαίο Noviodunum. Οι ειδικοί θεωρούν ότι χτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα 34. Η αξία της βασιλικής υφίσταται στο γεγονός ότι η κρύπτη της (martyrion) είναι τοποθετημένη κάτω από το Ιερό. Η αποσφράγιση της κρύπτης έγινε στις 29 Σεπτεμβρίου , ενώ στο εσωτερικό ανακαλύφθηκε φέρετρο που χρησιμοποιήθηκε ως ομαδικό μέσο ταφής, διότι εσώκλειε τα οστά τεσσάρων μαρτύρων. Στο 32 V. H. Baumann, Nouveaux temoignages chretiennes : la basilique... a Niculițel,εκδόσεις «Dacia», XVI, 1972 σ P. O. David, Primii martiri creştini cunoscuţi pe teritoriul patriei noastre ) «Οι πρώτοι χριστιανοί μάρτυρες στα εδάφη της χώρας μας», στο περιοδικό M.O., 1972 αριθμ. 3-4, σ M. Păcurariu, (Istoria Bisericii Ortodoxe Române) Ιστορία της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας, εκδόσεις I.Β.Μ.Β.Ο.R., 1992, σ Ό.π., σ V. H. Baumann, Consideraţii preliminare asupra bazilicii creştine din satul Niculiţel ) «Προεισαγωγικές θεωρήσεις αναφορικά με τη χριστιανική βασιλική του χωριού Νικουλατσέλ» (, περιοδικό «Pontica», αριθμ. 5, Κωνστάντσα 1972, σ

29 πάνω μέρος των τοίχων, δεξιά και αριστερά του φέρετρου, υπάρχουν δύο επιγραφές στην ελληνική γλώσσα. Έτσι, στον αριστερό τοίχο, κάτω από το μονόγραμμα του Χριστού, αναγράφονται οι λέξεις «Μάρτυρες Χριστού», ενώ στο δεξιό τοίχο, κάτω από παρόμοιο σταυρό, αλλά μεγαλύτερων διαστάσεων, αναγράφονται τα ονόματα των τεσσάρων μαρτύρων: Ζωτικός, Άτταλος, Καμάσης, Φίλιππoς36. Ήταν ακριβώς τότε που η περιοχή του Δούναβη βρισκόταν υπό την δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, κατόπιν των αποφάσεων των οικουμενικών συνόδων του 381 και Υπέρ της αδιάκοπης παρουσίας της ελληνικής επιγραφής μαρτυρεί και η βασιλική Sucidava-Celei και ενα απόσπασμα από αμφορέα με ελληνική επιγραφή που μνημονεύει το όνομα του ιερέα «Λυκονόκου, γιου του Λυκάτιου» (5 ος-6ος αιώνας). Για την Ιστορία της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας, η βασιλική του Niculiţel έχει πολύ μεγάλη σημασία, επειδή εδώ διατηρούνται τα μοναδικά λείψανα Ρουμάνων μαρτύρων από όσα ανακαλύφθηκαν μέχρι σήμερα στη χώρα. Σήμερα, τα ιερά λείψανα των τεσσάρων μαρτύρων φυλάσσονται στο ναό του μοναστηριού Cocoş, το οποίο βρίσκεται κοντά στον τόπο της ανακάλυψης 38. Οι τέσσερις μάρτυρες γιορτάζουν στις 4 Ιουνίου M. Păcurariu, ο.π, σ.88. M. Şesan, ο.π., σ.9. M. Păcurariu, ο.π, σ

30 Προκύπτει το συμπέρασμα ότι, ακόμα από αυτές τις αρχές του 4ου αιώνα, η χριστιανική διδασκαλία ριζώνει βαθιά στα εδάφη όπου διαμορφώνονται η ρουμανική γλώσσα και ο ρουμανικός λαός και ότι η οργάνωση της Εκκλησίας είναι αξιοπρόσεκτη, διότι διαθέτει επισκόπους, ιερείς και διακόνους. Η διαδικασία εξέλιξης του ρουμανικού λαού και της γλώσσας του κυλάει παράλληλα με τη διαδικασία του εκχριστιανισμού του Ό.π, σ

31 1. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Η πολιτισμική εξέλιξη ενός λαού εξαρτάται ουσιαστικά από τις σχέσεις ανάμεσα στη δική του πολιτισμική κληρονομιά και εκείνη των γειτονικών λαών με τους οποίους έχει σταθερές επαφές. Σε αυτή την κατεύθυνση, ο ρουμανικός πολιτισμός, η ομιλούμενη γλώσσα του οποίου μετατρέπεται, ακόμα από το 16ο αιώνα, σε εργαλείο επικοινωνίας της Εκκλησίας και των καγκελαρίων, τον καιρό που στα σχολεία διδάσκονται γλώσσες της εποχής όπως η σλαβονική, η ελληνική και η λατινική, προσελκύει διανοούμενους, καθηγητές και σπουδαστές από την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων 40. Έτσι διαμορφώνονται ευνοϊκές προϋποθέσεις για διάλογο μεταξύ του εθνικού πολιτισμού και των πολιτισμών που αναπτύσσονται σε γλώσσες ευρείας κυκλοφορίας. Από το 14ο αιώνα, μετά την ίδρυση των φεουδαρχικών κρατών της Ουγγροβλαχίας και της Μολδαβίας, η ελληνική επιρροή αυξάνεται, ειδικότερα εξαιτίας της ισχυρής θρησκευτικής και πολιτικής επιρροής. Ακόμα από το 1359, ο 40 Al. Duţu, (Intelectuali din Balcani în România, sec. XVII-XIX) στον πρόλογο του τόμου Λόγιοι των Βαλκανίων στη Ρουμανία, 17ο -19ο αιώνα, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι 1984, σ.9. 31

32 Nicolae-Alexandru Basarab, ηγεμόνας της Ουγγροβλαχίας, εγκαταλείπει την Αρχιεπισκοπή της Αχρίδας και έρχεται σε επαφή με το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, αποδεχόμενος την άμεση δικαιοδοσία του τελευταίου. Με τη σειρά του, το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης στέλνει τον Ιάκινθο, μητροπολίτη Βιτζίνης, να αναλάβει, ως πρώτος Έλληνας μητροπολίτης, τη μητροπολιτική έδρα της Ουγγροβλαχίας41. Επίσης, όσον αφορά στον ελληνικό κόσμο, η ρουμανική κοινωνία έχει στενές σχέσεις με αυτόν, ειδικά μετά το 1453, όταν μεγάλος αριθμός Ελλήνων προσφύγων φτάνει στις ρουμανικές χώρες, όπου εγκαθίσταται οριστικά. Με τη μεσολάβηση του ηγεμόνα Alexandru cel Bun (Αλέξανδρος ο καλός) 42, ο πατριάρχης Αντώνιος στέλνει στη Μολδαβία δύο επισκόπους και αναβαθμίζει την περιοχή σε μητρόπολη. Αποτέλεσμα της ενέργειας αυτής είναι η Μολδαβία να αποδεχτεί τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης 43. Αργότερα, ο Στέφανος ο Μέγας, ο ηγεμόνας της Μολδαβίας, οικοδομεί και προικίζει πολλούς ναούς Μονών του Αγίου Όρους. Η χειρονομία του είχε ως αποτέλεσμα τη σύσφιξη των σχέσεων με τους Έλληνες. 41 C. Rădulescu, Primele traduceri româneşti ale cărţilor de ritual (sec. XVI-XVIII). Studiu istoricliturgic şi lingvistic «Οι πρώτες ρουμανικές μεταφράσεις των θρησκευτικών βιβλίων (16 ο - 18ο αιώνα). Ιστορικό-λειτουργική και γλωσσική μελέτη» ], στο περιοδικό G.B., τεύχος 3-4, Βουκουρέστι 1975, σ M. Păcurariu,ο.π.,σ Ό.π., σ

33 Από πληροφορίες που αντλούμε από το έργο με τίτλο Ο βίος του Αγίου Νήφωνος μαθαίνουμε ότι, γύρω στο 1500, ο ηγεμόνας Radu cel Mare μεσολαβεί στο σουλτάνο για την αποφυλάκιση του πατριάρχη Νήφωνα. Έτσι, ο πατριάρχης Νήφων φτάνει στην Ουγγροβλαχία, όπου βοηθά στην οργάνωση της τοπικής Εκκλησίας. Με τον ερχομό του πατριάρχη Νήφωνα στην Ουγγροβλαχία και μετά την τοποθέτησή του στη θέση του μητροπολίτη, τα περισσότερα μοναστήρια γεμίζουν από Έλληνες μοναχούς, οι οποίοι στέλνονται εκεί ως διαχειριστές των περιουσιών των αφιερωμένων μοναστηριών. Οι μοναχοί αυτοί φέρνουν μαζί τους πολλά βιβλία και χειρόγραφα στην ελληνική γλώσσα και τα μοναστήρια στα οποία εγκαταβιούν μετατρέπονται σύντομα σε σημαντικά κέντρα που εκπέμπουν πολιτισμό, με όλες τις μορφές του, και σε τόπους όπου συντάσσονται τα σημαντικότερα χειρόγραφα44. Ο Νήφων φέρνει νέα ελληνική επιρροή, η οποία αυξάνεται στα χρόνια της ηγεμονίας του Nεάγου και συνεχίζεται τους επόμενους αιώνες. Εξαιτίας της αυξημένης μετανάστευσης Ελλήνων προς τις Ρουμανικές Χώρες και της ενσωμάτωσης των Ελλήνων μοναχών στα ρουμανικά μοναστήρια, η ελληνική γλώσσα αρχίζει να διαδίδεται ευρέως (Istoria Literaturii Române) Ιστορία της Ρουμανικής Λογοτεχνίας, τόμος α, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι 1964, σ D. Russo, (Studii istorice greco-române, vol. II) Ελληνορουμανικές ιστορικές μελέτες, τόμος β 1939,σ

34 Οι Έλληνες μοναχοί έχουν τη δυνατότητα να εκδηλώσουν την επιρροή τους, και επειδή κρατούν στα χέρια τους τη διαχείριση των μοναστηριών, αλλά και επειδή απολαμβάνουν την υποστήριξη και την εύνοια των ρουμάνων ηγεμόνων. Ο στόχος τους είναι να αποβάλουν τη σλαβονική γλώσσα από την Εκκλησία και να την αντικαταστήσουν με την ελληνική 46. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Matei Basarab, για πολιτικούς και πολιτιστικούς λόγους, η ελληνική γλώσσα αντικαθιστά τη σλαβονική. Έτσι, ο σλαβικός πολιτισμός αρχίζει, σταδιακά, να αντικαθίσταται από τον ελληνικό, και αυτό επειδή η σλαβονική δεν ικανοποιεί πλέον τις αυξημένες πολιτιστικές ανάγκες της εποχής 47. Στη ρουμανική επικράτεια λειτουργούν σχολεία, τυπογραφεία, ηγεμονικές αυλές και πόλεις, όπου οι κάτοικοι οι οποίοι ενδιαφέρονται για τον πολιτισμό μπορούν να συναντηθούν και να συζητήσουν. Τέτοιες τοποθεσίες είναι πρώτα από όλα τα σχολεία του Târgovişte, του Ιασίου και του Βουκουρεστίου, και παράλληλα τα τυπογραφεία όπου τυπώνονται ελληνικά βιβλία, οι καγκελαρίες των ηγεμόνων, όπου εργάζονται μεταφραστές, αντιγραφείς εγγράφων, γραμματείς, και τέλος, τα επιστημονικά ιδρύματα τα οποία λειτουργούν σε διάφορες ρουμανικές πόλεις C. Rădulescu, ό.π.,σ.352. Ο.π., 48 Al. Duţu, ό.π, σ

35 Είναι γνωστή η παράδοση της παιδείας στην ελληνική γλώσσα στις ρουμανικές χώρες. «Το ελληνικό και το λατινικό σχολείο του Târgovişte» είναι το πρώτο σχολείο με έντονο ουμανιστικό χαρακτήρα. Ο ιδρυτής του είναι ο Ποστέλνικος Καντακουζηνός, «ο προστάτης της ουμανιστικής παιδείας δυτικού ελληνολατινικού προτύπου»49. Το 1640, ο ηγεμόνας Vasile Lupu ιδρύει στη Μολδαβία το γνωστό Κολλέγιο του Ιασίου. Τα μαθήματα που διδάσκονται εδώ είναι η ελληνική, η λατινική, η σλαβονική και η ρουμανική γλώσσα50. Το Κολλέγιο λειτουργεί, αρχικά, με δασκάλους από το Κίεβο, αλλά σύντομα, όπως αναφέρει ο Ξενόπουλος, «το ηγεμονικό σχολείο ελληνοποιείται. Η επιρροή του σλαβικού πολιτισμού σβήνει σχεδόν τελείως και αντικαθίσταται από την επιρροή του ελληνικού πολιτισμού. Πριν αρχίσει η καθαυτή εποχή των Φαναριωτών, στο μοναδικό ανώτατο σχολείο της χώρας η μόρφωση λαμβάνει ελληνική ενδυμασία»51. Το 1694, ο ηγεμόνας Constantin Brâncoveanu ιδρύει την Ηγεμονική Ακαδημία του Αγίου Σάββα, με γλώσσα διδασκαλίας την ελληνική. Πρόκειται για σχολείο ανώτατης εκπαίδευσης με διευθυντή, από το 1698 έως το Δεκέμβριο του 1702, τον Έλληνα 49 O. Cicanci, Cărturari greci în ţările române (sec. XVII-XIX) «Έλληνες λόγιοι στις ρουμανικές χώρες (17ος 19ος αιώνας)», στον τόμο (Intelectuali din Balcani în România, sec. XVII-XIX) Λόγιοι των Βαλκανίων στη Ρουμανία, 17ο -19ο αιώνα, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι 1984 σ Gh. M. Ionescu, (Influenţa culturii greceşti în Muntenia şi Moldova cu privire la biserică, şcoală şi societate ( ) Η επιρροή του ελληνικού πολιτισμού στην Ουγγροβλαχία και τη Μολδαβία όσον αφορά στην Εκκλησία, στο σχολείο και στην κοινωνία ( ), Βουκουρέστι 1900 σ O.Cicanci, ό. π., σ

36 λόγιο Σεβαστό Κυμινίτη, τον οποίο διαδέχονται ο Μάϊκος Φαρφυρόπουλος και ο Γεώργιος Νυπωμένος 52. Από το 1707, ο Χρύσανθος, πατριάρχης των Ιεροσολύμων, αναδιοργανώνει την Ακαδημία. Εισάγονται τα μαθήματα της φιλοσοφίας, της ρητορικής, της λογοτεχνίας και των επιστημών (της αστρονομίας, μαθηματικών). της ιατρικής, Ανάμεσα στους της φυσικής δασκάλους και των συναντάμε αντιπροσωπευτικές προσωπικότητες της εποχής: Σεβαστός Κυμινίτης, Ιωάννης Κομνηνός, Παναγιώτης Σινοπεύς και Μάξιμος Πελοποννήσιος 53. Το 1701, τυπώνεται στο Βουκουρέστι, στην ελληνική γλώσσα, το έργο Λόγος πανηγυρικής έκ τών ισαποστόλων Μέγαν Κωνσταντίνον.Εγώ έχω υπόψη τη ρουμανική μετάφραση (Cuvânt panegiric la Sfântul Constantin). Συγγραφέας του βιβλίου είναι ο Ştefan Brâncoveanu. Σύμφωνα, όμως, με τον ερευνητή Alexandru Piru54, το έργο ανήκει στον Constantin Brâncoveanu και χρονολογείται από το Ταυτόχρονα, ο Κωνσταντίνος, μεταφράζει στα ελληνικά, μετά από προτροπή του μητροπολίτη Ανθίμου του εκ των Ιβήρων, το έργο Viețile grecești și romane ale lui Plutarh (Οι ελληνικοί και οι ρωμαϊκοί βίοι του Πλουτάρχου), εγώ έχω υπόψη μόνο τη ρουμανική μετάφραση Victor Petrescu, (Constantin Brâncoveanu), στο περιοδικό,,patrimoniu,αριθμ. 1,αύγουστος 2005, σ Ό.π., 54 Al. Piru, (Istoria literaturii române de la origini până la 1830) Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας από τις αρχές και έως το 1830, εκδόσεις Ştiinţiică şi Enciclopedică, Βουκουρέστι 1977, σ Ό.π., 36

37 Τονίζοντας την πρωτιά που διατηρεί το συγκεκριμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα, ο ερευνητής P.P. Panaitescu γράφει: «Από το Βουκουρέστι, από τα κελιά του μοναστηριού του Αγίου Σάββα, ακούγονταν οι φωνές της ελευθερίας των καταδυναστευόμενων λαών, καθώς και οι φωνές των Ελλήνων λογίων, οι οποίοι προτιμούσαν την τεκμηριωμένη αλήθεια διατυπωμένη με αριστοτελική έκφραση»56. Ταυτόχρονα με την εγκαθίδρυση του ελληνικού στοιχείου στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, και τα κατώτερα ελληνικά σχολεία αρχίζουν και πολλαπλασιάζονται. Άλλωστε, ο 18ος αιώνας είναι ο αιώνας της Αναγέννησης του ελληνικού πολιτισμού και διαπερνάται, πλέον, από το πνεύμα της Ορθοδοξίας. Πολλοί από τους έλληνες ανθρώπους των γραμμάτων διατελούν υψηλοί αξιωματούχοι της Ρουμανικής Εκκλησίας. Οι στενές τους σχέσεις με τους ρουμάνους ηγεμόνες ευνοούν την κυκλοφορία πολλών βιβλίων και χειρογράφων στην ελληνική γλώσσα57. Έτσι, με τη μεσολάβηση των Ελλήνων λογίων, η ρουμανική κοινωνία αποκτά πνευματικούς δεσμούς με τα πολιτιστικά κέντρα της Ευρώπης, όπως το Παρίσι, το Λονδίνο, τη Βιέννη, ή με τα εκκλησιαστικά και τα πολιτιστικά κέντρα της ελληνικής Ανατολής (Αλεξάνδρεια, Αντιόχεια, Ιεροσόλυμα). Οι Έλληνες είναι εκείνοι οι οποίοι, με τη βοήθεια 56 P.P. Panaitescu, (Începuturile şi biruinţa scrisului în limba română) Οι αρχές και η επικράτηση της γραφής στη ρουμανική γλώσσα, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας,Βουκουρέστι 1965, σ O. Cicanci,ό.π σ

38 των βιβλίων και των χειρογράφων, εμπλουτίζουν τις ρουμανικές βιβλιοθήκες και συνεισφέρουν στη διεύρυνση του πολιτιστικού ορίζοντα των Ρουμάνων λογίων. Η ακαδημαϊκή εκπαίδευση της εποχής, η οποία γίνεται στην ελληνική γλώσσα, απαιτεί όλο και πιο έντονα την ένταξη στο ρουμανικό πολιτισμό των αξιών του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής ιστορίας. Τα στοιχεία αυτά επικρατούν και εξαιτίας των οικονομικών, των πολιτικών θρησκευτικών συνθηκών της Ουγγροβλαχίας 58 και των. Στο ελληνικό τυπογραφείο του Βουκουρεστίου (1690) τυπώνεται σειρά έργων δογματικού περιεχομένου, τα οποία προορίζονται για την αντιμετώπιση της προπαγάνδας των Καθολικών και των Καλβινιστών. Εδώ εκδίδονται τα έργα: Εγχειρίδιο κατά του σχίσματος των Καθολικών (Manual contra schismei papistaşilor), του Μάξιμου Πελοποννήσιου, Απάντηση στις αρχές των Καθολικών (Întâmpinare la principiile catolice), του Μελετίου Συρίγου, και Εγχειρίδιο κατά του αποπροσανατολισμού των Καλβινιστών (Manual contra rătăcirii calvine, 1690), του Δωσιθέου πατριάρχη των Ιεροσολύμων 59. Όλα τα έργα αυτά εκδίδονται στην ελληνική γλώσσα. Επίσης, αναφέρουμε και τα βιβλία που τυπώνονται για την τέλεση των θρησκευτικών ακολουθιών, τις ομιλίες με θρησκευτικά θέματα των γιων του Constantin Brânoveanu ή τα Φιλοσοφικά διδάγματα (Maxime filosoficeşti) Victor Petrescu, ό.π σ.6 Ό.π. 38

39 (Târgovişte, 1713). τυπώνονται στο Κατά πλειοψηφία, Βουκουρέστι, στο τα βιβλία τυπογραφείο αυτά της Μητρόπολης (15 βιβλία) 60. Ο συνολικός αριθμός των εκδόσεων αυτών των τυπογραφικών κέντρων ανέρχεται στα 42 βιβλία. Παρατηρούμε,λοιπόν, την έντονη τάση για χρήση της ελληνικής γλώσσας, γεγονός όμως που καθυστερεί την υιοθέτηση της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία 61. Μετά την κατάρρευση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μία εξαιρετική δράση της εποχής του Brâncoveanu είναι η υποστήριξη της χριστιανικής Ανατολής,. Ο ηγεμόνας Constantin Brâncoveanu κάνει «αμέτρητες δωρεές προς το Άγιο Όρος»62. Γι αυτό το σκοπό τυπώνονται 31 βιβλία στην ελληνική γλώσσα, ενώ σχεδιάζεται και η ίδρυση ενός τυπογραφείου στο πλαίσιο της Ακαδημίας του Φαναριού. Ανάμεσα στα βιβλία αυτά περιλαμβάνονται και τα έργα Απάντηση στις καθολικές αρχές και στα ζητήματα του Κυρίλλου Λουκάρεως (Întâmpinare la principiile catolice şi la chestiunile lui Chiril Lucaris, 1690), Εγχειρίδιο κατά της ρητορικής των Καλβινιστών (Manual contra retoricii calvine, 1690) και Ορθόδοξη ομολογία πίστεως (Mărturisirea credinţei ortodoxe, 1699), ενώ για τους χριστιανούς της Αντιοχείας τυπώνεται στο Snagov, το 1701, με αραβικούς χαρακτήρες, ένα Ελληνοαραβικό Λειτουργικό (Liturghier greco-arab). Μετά από 60 Ό.π. Ό.π. 62 Şt. Ionescu, (Epoca brâncovenească) Η εποχή του Brâncoveanu, editura Dacia, Cluj-Napoca 1981, σ

40 αυτό ακολουθεί, το 1702, ένα Ελληνοαραβικό Ωρολόγιο (Ceaslov greco-arab) 63. Η εποχή του Brâncoveanu είναι η εποχή των εξαιρετικών επιτευγμάτων, η εποχή της μετάβασης από το μεσαιωνικό στο μοντέρνο κόσμο, με τάσεις δυτικοποίησης και απαρχές καλλιτεχνικής ωρίμανσης. Είναι η συνέχιση της εποχής του πολιτιστικού αναβρασμού του 18ου αιώνα, όταν δημιουργούνται οι προϋποθέσεις της πνευματικής αναγέννησης των Ρουμάνων 64. Αρχής γενομένης από το 18ο αιώνα, σειρά Ρουμάνων ηγεμόνων, όπως οι Radu Mihnea, Alexandru Iliaş, Alexandru Coconul, Leon Tomşa, Vasile Lupu, Şerban Cantacuzino, Constantin Brâncoveanu, Dimitrie Cantemir, και αργότερα, στις αρχές της φαναριώτικης περιόδου, οι Μαυροκορδάτοι, αποδεικνύονται υποστηρικτές του ελληνικού πολιτισμού, λόγω του ότι και οι ίδιοι μορφώνονται σε ελληνικό περιβάλλον. Ο ελληνικός πολιτισμός φτάνει να προοδεύσει στις ρουμανικές χώρες περισσότερο από ό,τι σε άλλα μέρη όπου κατοικούν Έλληνες, επειδή κατεξοχήν στη Μολδαβία και στην Ουγγροβλαχία τα σχολεία και τα τυπογραφεία υποστηρίζονται οικονομικά από την ηγεμονία 65. Στην εποχή του Νικολάου Μαυροκορδάτου, τα σχολεία και τα τυπογραφεία γνωρίζουν νέα άνθηση. Ο ηγεμόνας ιδρύει 63 Victor Petrescu, ό.π σ.7. Ό.π., σ Gh. M. Ionescu, ό.π., σ

41 νέο ελληνικό σχολείο, με διευθυντή τον Γεώργιο Τραπεζούντιο. Άλλωστε, στα χρόνια της ηγεμονία του γιου του, στις ρουμανικές χώρες τα ελληνικά και τα γαλλικά μετατρέπονται σε περιζήτητες γλώσσες66. Επίσης, στην «Αναφορά» των βογιάρων, με αποστέλλουν ημερομηνία στον 9 Μαΐου ηγεμόνα 1746, που Κωνσταντίνο αυτοί Νικόλαο Μαυροκορδάτο, αναφέρεται ότι ο πρώτος «γι αυτό το λόγο ιδρύει τόσα σχολεία στην ελληνική γλώσσα, για να μη βρει κανείς δικαιολογία ότι δεν έχει που να μάθει ελληνικά»67. Το γένος των Μαυροκορδάτων δεν κάνει τίποτα άλλο από το να συνεχίσει την παράδοση, επειδή οι Ρουμάνοι ηγεμόνες χρηματοδοτούν και ενθαρρύνουν αδιάκοπα την ίδρυση ελληνικών σχολείων, κέντρων αντιγραφής, τυπογραφείων και βιβλιοθηκών, προσκαλώντας στις αυλές τους πολλούς ξακουστούς Έλληνες διανοουμένους της εποχής. Ο μεγάλος αριθμός των Ελλήνων διανοουμένων από τη ρουμανική επικράτεια εξηγείται από τη μία λόγω των δυνατοτήτων τις οποίες πρόσφερε η εκπαίδευση στην ελληνική γλώσσα και από την άλλη λόγω της ιεραρχίας στη διαχείριση της χώρας, ειδικά την περίοδο των Φαναριωτών 68. Μεταναστεύοντας στις ρουμανικές χώρες, οι Έλληνες διανοούμενοι συμμορφώνονται με την καθιερωμένη παράδοση, ενώ κατά το 17ο - 19ο αιώνα έχουν επιπλέον και το πλεονέκτημα 66 Ό.π., σ Δελτίο του Υπουργείου των Θρησκευμάτων ετών , σ Ό.π., σ

42 ότι βρίσκουν εδώ ένα καθεστώς που ευνοεί το ελληνικό στοιχείο, καθώς και μεγάλη ιδεολογική ελευθερία69. Η δραστηριότητα των Ελλήνων στις ρουμανικές χώρες αποκτά τη μορφή συνεργασίας με τους Ρουμάνους ανθρώπους των γραμμάτων. Η συνεργασία είναι ωφέλιμη και για τις δύο πλευρές, ειδικά για τη διαδικασία της εξέλιξης της ρουμανικής και της ελληνικής αντίληψης, χωρίς να δύναται να πραγματοποιηθεί και αντίστοιχη μελέτη εκτίμησης70. Σε ανακοίνωσή του στο 10ο Συνέδριο Βιβλιοφιλίας, ο Έλληνας λόγιος Λίνος Πολίτης διατυπώνει την άποψη ότι στα Παραδουνάβια Πριγκιπάτα λειτουργούσαν κέντρα καλλιγραφίας. Ο Πολίτης προωθεί την άποψη ότι στη ρουμανική επικράτεια λειτούργησαν ένα από τα δύο σχολεία τα οποία διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας του 16ου - 17ου αιώνα 71. Τα ελληνικά ρουμανικές χώρες χειρόγραφα είναι που συντάσσονται πολυάριθμα και στις βρίσκονται σκορπισμένα σε όλο τον κόσμο. Από αυτά, αναφέρουμε το Βίο του Ιωάσαφ (Viaţa lui Ioasaf), χειρόγραφο του 1580, το οποίο συντάσσεται από κάποιον Ψευδοεφραίμ. Σήμερα βρίσκεται 69 C. Papacostea-Danielopoulou, ( Formaţia intelectualilor greci din ţările române, ) «Η μόρφωση των Ελλήνων λογίων των ρουμανικών χωρών, » στον τόμο (Intelectuali din Balcani în România, sec. XVII-XIX) Λόγιοι των Βαλκανίων στη Ρουμανία, 17ο -19ο αιώνα, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι 1984, σ Ν.Γ. Δόσσιος, (Clasicismul în Principatele Române în secolele XVII-XVIII şi la începutul seolului al XIX-lea) «Ελληνορουμανικές μελέτες, μέρος α» ( Studii greco-române partea I ), στον τόμο Ο κλασικισμός στα Ρουμανικά Πριγκιπάτα κατά το 17ο- 18ο αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα, Ιάσιο 1901, σ Ό.π. σ.3. 42

43 στις Η.Π.Α (Boston) 72. Υπάρχουν και πολλά άλλα χειρόγραφα, σκορπισμένα σε διάφορες βιβλιοθήκες, όπως εκείνες των Αθηνών, του Άθω, των Ιεροσολύμων, της Αλεξάνδρειας κ.ά. Γενικά, τα ελληνικά χειρόγραφα, όπως και οι εκδόσεις που πραγματοποιούνται στη ρουμανική επικράτεια, χρωστούν την ύπαρξή τους, από τη μία, στις εσωτερικές ανάγκες, και από την άλλη στην Ορθόδοξη Εκκλησία και στον αγώνα της κατά της Μεταρρύθμισης και της Καθολικής Εκκλησίας. Όπως είναι φυσιολογικό, κυριαρχούν τα θρησκευτικά κείμενα, αλλά πολυάριθμα είναι και τα νομικά, τα φιλοσοφικά και τα μουσικά κείμενα Dan Jumară, ( Studii greco-române), «Ελληνορουμανικές μελέτες»,βουκουρέστι 1980, σ.14 Ό.π. σ

44 2.Η ΣΛΑΒΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Την εποχή του αυτοκράτορα Αυρηλιανού ( μ.χ.), μετά την αποχώρηση της ρωμαικής διοίκησης στα νότια του Δούναβη, από τα εδάφη της πρώην επαρχίας της Δακίας, καθώς και από τις περιοχές που βρίσκονται εκτός της επαρχίας αυτής, περνούν διάφοροι κατακτητές 74. Πρώτοι είναι οι Γότθοι, λαός γερμανικής καταγωγής. Το 376 μ.χ., οι Γότθοι γνωρίζουν την ήττα από τους Ούννους, κάπου στις περιοχές των Ανατολικών Καρπαθίων. Το αποτέλεσμα είναι η μαζική μετοίκιση του ντόπιου πληθυσμού προς τα νότια του Δούναβη. Κυρίως το πρώτο ήμισυ του 5 ου αιώνα, οι Ούννοι επιχειρούν πολλές επιδρομές στις γειτονικές περιοχές. Γύρω στο 399 μ.χ., βρίσκονται στον Κάτω Δούναβη, εκεί όπου ο επίσκοπος Θεότιμος του Τόμις προσπαθεί να κάνει ιεραποστολή ανάμεσά τους. Με έδρα την Πανονική Πεδιάδα, οι Ούννοι, με επικεφαλής τον Ατίλλα, αποκτούν μεγάλο κύρος. Το 447, καταστρέφουν τις Ρωμαιοβυζαντινές πόλεις που βρίσκονται κοντά στον Δούναβη, όπως και το ισχυρό χριστιανικό κέντρο της περιοχής Sucidava M. Păcurariu, (Istoria Bisericii Ortodoxe Române, vol. I) Ιστορία της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας, τόμος α, εκδόσεις I.B.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι 1992, σ Ό.π., 44

45 Μετά το θάνατο του Ατίλλα (453), οι Ούννοι γνωρίζουν την ήττα από τους Γέπιδες, λαό γερμανικής καταγωγής που κυριαρχεί στην Παννονία. Γνωρίζουμε και έναν επίσκοπο των Γέπιδων που φέρει το όνομα Τρασάρικος και ζει το δεύτερο ήμισυ του 6ου αιώνα. Ούτε οι Γέπιδες όμως δεν κυβερνούν πραγματικά στην πρώην ρωμαϊκή επαρχία της Δακίας, αν και μερικές στρατιωτικές βάσεις τους εντοπίζονται και στην Τρανσυλβανία. Μετά την ήττα που γνωρίζουν από τους Αβάρους και σκορπίζονται τους και Λογγοβάρδους αφομοιώνονται το από 567, οι τους Γέπιδες γηγενείς πληθυσμούς του πρώην βασιλείου τους 76. Ακολουθούν οι Άβαροι, με καταγωγή από την κεντρική Ασία, οι οποίοι κατοικούν στις περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης, της Τρανσυλβανίας και της Αδριατικής. Για πολύ καιρό δείχνουν ότι αποτελούν ισχυρή στρατιωτική δύναμη. Μερικές φορές μόνοι τους, άλλες φορές μαζί με Σλάβους, περνούν τα σύνορα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Λόγω των επιδρομών τους, πολλά προβλήματα έχουν και οι επισκοπικές έδρες των νότιο-παραδουνάβιων περιοχών. Το 591, ένας επίσκοπος από το Σίρμιο, ο Σεβαστιανός, στον οποίο ο Άγιος Γρηγόριος ο Μέγας στέλνει δύο επιστολές, αφήνει την έδρα του, πιθανόν λόγω των επιθέσεων των Αβάρων, και βρίσκει καταφύγιο στην Κωνσταντινούπολη Ό.π., Ό.π., 45

46 Μια επιτύμβια επιγραφή στην ελληνική γλώσσα που ανακαλύφθηκε στην Οδησσό και που χρονολογείται τον 6 αιώνα, αναφέρει το όνομα του επισκόπου Δουλκίσιμου από το Durostorum. Ο Δουλκίσιμος καταφεύγει εκεί μάλλον εξαιτίας των Αβάρων και των Σλάβων 78. Γύρω στο , οι Άβαροι καταστρέφουν εντελώς την Sucidava, το ισχυρό στρατιωτικό, οικονομικό και εκκλησιαστικό κέντρο στην αριστερή όχθη του Δούναβη. Η διάλυση της αρχιεπισκοπής της Πρώτης Ιουστινιανής, της επισκοπής του Τόμις, καθώς και των άλλων επισκοπικών εδρών του Κάτω Δούναβη, οφείλεται στους ίδιους δύο λαούς, και λαμβάνει χώρα κυρίως μετά το 602, δηλαδή μετά τη μεγάλη αβαροσλαβική εισβολή στη Βαλκανική Χερσόνησο79. Αναφορικά με τους Σλάβους, οι λογοτεχνικές και οι αρχαιολογικές πηγές συμφωνούν σε ό,τι αφορά στην τεκμηρίωση της παρουσίας τους στις περιοχές εκτός του τόξου των Καρπαθίων, κατά τον 6 αιώνα. Παραδείγματος χάρη, κατά τη διάρκεια της αβαροσλαβικής επιδρομής του , η πόλη Tropaeum Traiani καταστρέφεται οριστικά 80. Η μεγαλύτερη επιδρομή στο έδαφος της σημερινής Ρουμανίας λαμβάνει χώρα τον 7ο αιώνα. Το μαρτυρούν οι πρώην σλαβικοί οικισμοί που ανακαλύφθηκαν μετά από αρχαιολογικές ανασκαφές. Σε σύγκριση με τους άλλους μεταναστευτικούς λαούς, οι περισσότεροι εκ των οποίων είναι 78 Ό.π., σ.186. Ό.π., 80 Ό.π., 79 46

47 αγρότες, οι Σλάβοι εγκαθίστανται οριστικά στα εδάφη της σημερινής Ρουμανίας, συμβιώνοντας για αρκετούς αιώνες με τους γηγενείς Δακο-Ρωμαίους81. Οι τελευταίοι, λόγω της αριθμητικής υπεροχής, της παλαιότητάς τους στην περιοχή και της οργάνωσης ανώτερου επιπέδου υλικού πολιτισμού, αλλά και λόγω της Ρωμαιοβυζαντινής κληρονομιάς, αφομοιώνουν και εκχριστιανίζουν τους Σλάβους82. Στη νέα εποχή της συμβίωσης με τους Σλάβους, το εκλατινισμένο στοιχείο βγαίνει κερδισμένο. Από τη συμβίωση με τους Σλάβους, στη ρουμανική γλώσσα ενσωματώνεται ένας σημαντικός αριθμός λέξεων. Επιβάλλεται, όμως, να διευκρινίσουμε ότι δεν είναι δυνατό να διατυπωθεί πρόταση στη ρουμανική γλώσσα χρησιμοποιώντας μόνο σλαβικές λέξεις, χωρίς κανένα λατινικό στοιχείο83. Από τον 7-8 αιώνα, μπορούμε πλέον να μιλήσουμε για το ρουμανικό λαό και για τη ρουμανική γλώσσα. Τον 8 αιώνα, ο ρουμανικός λαός αναφέρεται στις βυζαντινές πηγές. Ο αυτόχθονας πληθυσμός οργανώνεται σε τοπικές κοινωνίες, με επικεφαλής μια «Αρχηγία των γερόντων». Για ειδικές περιπτώσεις, οι κοινωνίες αυτές διαθέτουν και στρατιωτικό αρχηγό, δικαστή, άρχοντα ή ηγεμόνες. Με τον καιρό, οι επικεφαλής των κοινωνιών αυτών μετατρέπονται σε πραγματικούς κυρίους των εύφορων εδαφών των οποίων ηγούνται. Έτσι διαμορφώνονται 81 Ό.π., Ό.π., σ Ό.π., τα πρώτα πολιτικά

48 συστήματα, η πρώτη ένωση κοινωνιών ή τα «κράτη» τα οποία εδρεύουν συνήθως στις κοιλάδες των ποταμών και των οροπεδίων84. Προς το τέλος του 7ου αιώνα λαμβάνει χώρα η μετανάστευση των Βουλγάρων. Το είναι παρόντες στα νότια του Δούναβη, στην περιοχή της σημερινής Βάρνας. Προέρχονται από τις περιοχές του Βόλγα και επικεφαλής τους είναι ο Ασπαρούχ. Οι νέοι κατακτητές δημιουργούν εδώ ένα πρωτοβουλγαρικό κράτος, αναγνωρισμένο και από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με έδρα την Πλίσκα. Το κύρος του βουλγαρικού κράτους αυξάνεται πολύ την εποχή του Κρούμου ( ), όταν επεκτείνεται και σημειώνει απανωτές νίκες κατά των Βυζαντινών, καταφέρνοντας να κατακτήσει την Σαρδική (Σόφια). Το 813, ο Ασπαρούχ πολιορκεί την Κωνσταντινούπολη, χωρίς αποτέλεσμα όμως85. Τόσο οι Σλάβοι όσο και οι Πρωτοβούλγαροι είναι βάρβαροι όταν φτάνουν στη Βαλκανική Χερσόνησο. Μετά την επαφή με τον εκλατινισμένο πληθυσμό όμως, μερικοί δέχονται το Χριστιανισμό, αν και ο παλαιός επισκοπικός θρόνος από τα νότια του Δούναβη δεν υπάρχει στην εποχή τους. Για το νεοϊδρυμένο βουλγαρικό κράτος, ο Χριστιανισμός θεωρείται απειλή. Γι αυτό οι Βούλγαροι αρχηγοί προσπαθούν να διώξουν τους χριστιανούς M. Păcurariu, ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., 85 48

49 Ο επίσημος εκχριστιανισμός των Βουλγάρων λαμβάνει χώρα το 864, την εποχή του τσάρου Μπόρις Α ( ) ο οποίος, για πολιτικούς λόγους, δέχεται να γίνει χριστιανός. Ο Μπόρις Α βαπτίζεται χριστιανός στο τέλος ενός πολέμου με τους Βυζαντινούς, όταν γνωρίζει την ήττα, και παίρνει το όνομα του νικητή του, του Μιχαήλ. Μετά την επιστροφή του στο βασίλειό του, εισάγει το Χριστιανισμό με τη βοήθεια των Ελλήνων ιερέων που στέλνονται ακριβώς γι αυτό το σκοπό. Στη συνέχεια, ο Μπόρις ασχολείται με την οργάνωση της βουλγαρικής εκκλησίας. Μετά από σύντομο προσανατολισμό προς τη Ρώμη ( ), η βουλγαρική εκκλησία εισέρχεται οριστικά στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, η οποία στέλνει εκεί, το 870, έναν επίσκοπο με το όνομα Ιωσήφ87. Ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων ολοκληρώνεται μόνο με τη διάδοση, σε ολόκληρη την επικράτεια του κράτους, του λόγου της Αγίας Γραφής και με τα λειτουργικά βιβλία στη σλαβoνική γλώσσα, μέσω του ευαγγελισμού της χριστιανικής πίστης διά της ιεραποστολής των αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου. Τα δύο αδέλφια κατάγονται από τη Θεσσαλονίκη. Μετά από σπουδές στην γενέτειρά του, ο Μεθόδιος (811) υπηρετεί στο βυζαντινό στρατό και διορίζεται αρχηγός των 87 Ό.π., σ

50 σλαβικών τμημάτων του βυζαντινού στρατού που στρατοπεδεύουν στα σύνορα με τη Βουλγαρία88. Μετά από 10 χρόνια αποσύρεται σε μοναστήρι του Ολύμπου της Βιθυνίας, όπου γίνεται μοναχός. Ο μικρός του αδελφός, ο Κωνσταντίνος (827), σπουδάζει σε ανώτερη σχολή της Κωνσταντινούπολης, γίνεται βιβλιοθηκάριος της Αγίας Σοφίας και καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Βυζαντίου. Γύρω στο , λαμβάνει μέρος σε αποστολή στη Βαγδάτη, αλλά επιστρέφει στο επάγγελμα του καθηγητή89. Με το πέρασμα του χρόνου, τα δυο αδέλφια τελειποιούν ένα σλαβικό αλφάβητο, με τη βοήθεια του οποίου μεταφράζουν τα πρώτα βιβλία από τα ελληνικά στα σλαβικά και συγκεκριμένα Θεσσαλονίκης, σλαβονική ή στην παλαιά γνωστή και παλαιοσλαβική. γλώσσα ως των παλαιά Σύμφωνα Σλάβων της εκκλησιαστική με τη γνώμη ορισμένων ερευνητών, το σλαβικό αλφάβητο ονομάζεται μεταγενέστερα «κυριλλική γραφή», προς τιμή του αγίου Κωνσταντίνου-Κυρίλλου. Το αλφάβητο υιοθετείται από τους περισσότερους σλαβόφωνους λαούς, αλλά και από τους Ρουμάνους, οι οποίοι το χρησιμοποιούν μέχρι την εποχή του Alexandru Ioan Cuza90. Το έργο που αρχίζουν τα δύο αδέλφια συνεχίζεται από τους μαθητές τους. Μετά το θάνατο του Μεθοδίου, οι μαθητές 88 Ό.π., σ Ό.π.,σ Ό.π., 89 50

51 του διώχνονται από τη Μοραβία. Μεταξύ αυτών αναφέρουμε τον Κλήμη, ο οποίος γίνεται επίσκοπος στην Αχρίδα, τον Κωνσταντίνο, ο οποίος γίνεται επίσκοπος στην Πρεσλάβα, τους Ναούμ, Αγκελάριε και Ιωάννη Έξαρχο, οι οποίοι επιστρέφουν στη Βουλγαρία. Στην Πρεσλάβα και στην Αχρίδα ιδρύονται δύο σχολεία και μερικά μοναστήρια, στα οποία σπουδάζουν πολλοί νεαροί, οι οποίοι αργότερα χειροτονούνται ιερείς 91. Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να τονίσουμε οτι παρέλκει η αναφορά στήν πλούσια ελληνική και ξένη βιβλιογραφία περί των ιεραποστόλων και φωτιστών των σλάβων, γιατι ο σκοπός της εργασίας μας δεν είναι ιστορικός αλλά λειτουργικός. Μέσω του εκχριστιανισμού και μέσω του βυζαντινοσλαβικού τυπικού η σλαβοποίηση των Βουλγάρων τελειοποιείται. Κατά την διάρκεια του 10ου αιώνα, ο πολιτισμός των Σλάβων, που φέρνει τη σφραγίδα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, διαδίδεται και στους άλλους σλαβικούς λαούς, από την Ρωσία μέχρι τη Σερβία, αλλά και στα βόρεια του Δούναβη, στο ρουμανικό έδαφος92. Το 971, η ανατολική περιοχή της σημερινής Βουλγαρίας, όπως και η επαρχία Δοβρουτσά, κατακτώνται από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή. Εδώ ιδρύεται η διοικητικο-εδαφική μονάδα με την ονομασία «θέμα» Παρίστριον ή Παραδουνάβιον (κοντά στον Δούναβη). Το 1018, ο Ό.π.,σ.191. Ό.π.,. 51

52 Βασίλειος Γ ο Βουλγαροκτόνος ( ) κατακτά την Αχρίδα, πόλη η οποία σήμερα ανήκει στη Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Έτσι παύει να υπάρχει το βουλγαρικό κράτος. Την ίδια εποχή εξαφανίζεται και το αυτοκέφαλο του θρόνου του Βουλγάρου αρχιεπισκόπου, ο οποίος υπαγόταν στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως. Η βυζαντινή κυριαρχία φτάνει ξανά μέχρι το Δούναβη, όπως ήταν πριν από τέσσερις αιώνες93. Α. Το βυζαντινο-σλαβικό τυπικό στους Ρουμάνους Η εκγατάσταση μερικών ομάδων Σλάβων στο έδαφος της σημερινής Ρουμανίας, η δραστηριότητα των αδελφών Κυρίλλου και Μεθόδου και των μαθητών τους, όσο και ο εκχριστιανισμός των Βουλγάρων είχαν σημαντικές επιπτώσεις στην εκκλησιαστική ζωή των προγόνων των Ρουμάνων. Πιο πάνω αναφέραμε ότι οι Σλάβοι διέμεναν σε αγροτικές κοινωνίες μαζί με τους αυτόχθονες, τους οποίους μπορούμε να ονομάσουμε Ρουμάνους, στη μάζα των οποίων και αφομοιώνονται. Έτσι, όπως η εθνογένεση του ρουμανικού λαού γίνεται παράλληλα με τον εκχριστιανισμό του, και η αφομοίωση των Σλάβων από τους Ρουμάνους γίνεται επίσης παράλληλα με τον εκχριστιανισμό τους. Η αφομοίωση των Σλάβων κατέστη 93 Ό.π., σ

53 εφικτή λόγω της αριθμητικής υπεροχής και του ανώτερου επιπέδου του υλικού πολιτισμού των Ρουμάνων. Ο εκχριστιανισμός υλοποιείται λόγω του γεγονότος ότι ο Χριστιανισμός, ως ανώτερης μορφής πνευματική λατρεία, μπορούσε να αντικαταστήσει πολύ εύκολα τις βαρβαρικές τελετές των Σλάβων94. Είναι αλήθεια ότι οι Σλάβοι οι οποίοι εγκαθίστανται στα ρουμανικά εδάφη ασκούν, για κάποιο χρονικό διάστημα, ορισμένη κυριαρχία και επιρροή στους αυτόχθονες, ακόμα και μετά τον εκχριστιανισμό τους. Αλλά ακριβώς αυτή η διαδικασία της σλαβικής προπαρασκευής μας βοηθάει να κατανοήσουμε πώς πραγματοποιήθηκε τελικά η εισαγωγή της σλαβικής γλώσσας στον πολιτισμό των ρουμανικών εκκλησιών από τα βόρεια του Δούναβη. Οι Σλάβοι αρχηγοί που βρίσκονται στο ρουμανικό έδαφος επιθυμούν μια ζωντανή γλώσσα, την οποία να καταλαβαίνουν, και όχι μία γλώσσα την οποία κατανοούν μόνο οι αυτόχθονες. Μέχρι τότε, οι πρόγονοι των Ρουμάνων «πιθανόν να τελούν τη Θεία Λειτουργία στη λατινική γλώσσα» (Π. Π. Παναïτέσκου). Σε ολόκληρο τον Κάρπαθο-δουνάβιο χώρο, η σλαβική γλώσσα μετατρέπεται σύντομα σε γλώσσα των καλλιεργημένων και της θρησκείας95. Η βυζαντινή Λειτουργία εισάγεται στη ρουμανική εκκλησία πριν την κατάκτηση της Τρανσυλβανίας από το Ό.π., σ.192. Ό.π. 53

54 φεουδαρχικό ουγγρικό βασίλειο. Σε καμία περίπτωση δεν εισάγεται πριν την ημερομηνία αυτή, διότι οι καθολικοί βασιλείς της Ουγγαρίας, όπως και οι Λατίνοι επίσκοποι της Τρανσυλβανίας, δεν το επιτρέπουν. Η εισαγωγή της βυζαντινής λειτουργίας στους Ρουμάνους δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο σε εποχή όταν στη χώρα υπάρχουν και Σλάβοι κάτοικοι, οι οποίοι μιλούν και κατανοούν την παλαιά σλαβική γλώσσα. Δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι στη λειτουργία εισάγεται μια γλώσσα την οποία δεν καταλαβαίνει κανείς96. Θεωρείται αναμφίβολο ότι στην εισαγωγή της παλαιοσλαβικής γλώσσας, καθορισμένης γραπτώς από τους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο και από τους μαθητές τους, όσο και της κυριλλικής γραφής, στόν βόρειο Δούναβη, συνεισέφεραν και οι μαθητές οι οποίοι ήρθαν από τις γειτονικές νότιες περιοχές (Πρεσλάβα, Δρίστρα, Ρίλα). Η οργάνωση της νέας βουλγαρικής εκκλησίας, με μερικές επισκοπές στη δεξιά όχθη του Δούναβη, στην θέση των προηγουμένων επισκοπικών θρόνων από τους 4-6 αιώνα, συνέβαλε περισσότερο στην ενίσχυση των εκκλησιαστικών σχέσεων με τους Σλάβους από το νότιο Δούναβη97. Η έλλειψη λειτουργικών βιβλίων, μεταφρασμένων στη ρουμανική γλώσσα, υποθέτουμε ότι ήταν άλλη μία αιτία η οποία έκανε τους επισκόπους, αρχιεπίσκοπους και ιερείς να Ό.π., σ.193. Ό.π. 54

55 υιοθετούν τη σλαβική γλώσσα, στην οποία -μέσω των αγίων Κύριλλου και Μεθόδου- είχαν μεταφραστεί αυτά τα βιβλία98. Η καταστροφή του βουλγαρικού κράτους το 971 και 1018, όσο και η δράση «ελληνοποίησης» της βουλγαρικής εκκλησίας το 10 αιώνα, μέσω των Ελλήνων αρχιεπισκόπων από την Αχρίδα, δεν είχε καμία επιρροή στην εκκλησιαστική ζωή της Ρουμανίας. Στις εκκλησίες συνέχισε να γίνεται η θεία λειτουργία στα σλαβικά, και η ίδρυση του ρουμανο- βουλγαρικού κράτους των Ασανιτών, το , ενίσχυσε ακόμα περισσότερο την σλαβική επιρροή. Δεν πρέπει να παραλειφθεί το γεγονός ότι μετά το 971, αλλά κυρίως μετά την οριστική καταστροφή του βουλγαρικού κράτους, το 1018, μερικοί νοτιο-παραδουνάβιοι ιερείς (είτε Βλάχοι, είτε Σλαβοβούλγαροι) έφυγαν στον νότιο Δούναβη λόγω της βυζαντινής κυριαρχίας, στις χώρες που κατοικούνταν από τους Ρουμάνους, όπου συνέχισαν την δραστηριότητά τους στη σλαβική γλώσσα. Με αυτό τον τρόπο υιοθετήθηκε η σλαβική γλώσσα από την εκκλησία και από την ρουμανική τάξη των κνέζων, και αργότερα στις βασιλικές καγκελαρίες από την Ουγγροβλαχία και τη Μολδαβία99. Ο λαός συνέχισε να μιλά ρουμανικά. Αυτό το φαινόμενο δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει, επειδή έγινε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης: στη Γερμανία για πολύ καιρό η γλώσσα του κράτους και της εκκλησίας ήταν Ό.π. Ό.π., σ

56 τα λατινικά, στην Αγγλία, μετά την νορμανδική κατάκτηση, η επίσημη γλώσσα ήταν τα γαλλικά, ενώ ο λαός μιλούσε την γλώσσα του, δηλαδή στην πρώτη περίπτωση γερμανικά, και στη δεύτερη περίπτωση αγγλικά. Οι Πολωνοί, οι Τσέχοι και οι Κροάτες, αν και σλαβικής καταγωγής, υιοθέτησαν στην εκκλησία τη λατινική γλώσσα100. Στη Ρουμανία, αν και η θεία λειτουργία γινόταν στα σλαβικά, η κήρυξη του λόγου του Θεού και η εξομολόγηση γινόταν, όπως και πριν, στη γλώσσα του λαού, δηλαδή στη ρουμανική γλώσσα101. Το βυζαντινο-σλαβικό λειτουργικό τυπικό είναι για τους Ρουμάνους της εποχής αυτής ένα μέσο συντήρησης της ορθοδοξίας. Με την εισαγωγή του βυζαντινού τυπικού στη σλαβονική γλώσσα, οι Ρουμάνοι παραμένουν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως. Είναι άλλωστε ο μοναδικός λατινόφωνος χώρος με ορθόδοξο λειτουργικό τυπικό. «Αυτή η σύνθεση λατινικότητας και Ορθοδοξίας, είναι η ίδια ένα θαύμα και μια μοναδική μορφή αυθεντικότητας που βοήθησε το ρουμανικό λαό να συντηρηθεί μέσω της λατινικότητας, χωρίς να αναμειχθεί με το σλαβικό στοιχείο, και μέσω της Ορθοδοξίας, χωρίς να αναμειχθεί με το στοιχείο των καθολικών εθνοτήτων που βρίσκονται στη γειτονική Δύση»102. Η έλλειψη τεκμηριωμένων στοιχείων για τη ζωή των επισκόπων στο σημερινό ρουμανικό χώρο από τον 7 μέχρι τον 100 Ό.π., σ.194. Ό.π. 102 Ό.π

57 10 αιώνα δεν πρέπει να μας κάνουν να θεωρούμε ότι αυτοί δεν υπάρχουν. Ο ίδιος ο σταδιακός εκχριστιανισμός των Σλάβων, οι οποίοι έμειναν στην επικράτεια της χώρας, δηλώνει ότι εδώ υπήρξαν όχι μόνο προ-ρουμάνοι πιστοί, αλλά και μια ιεραρχία της εκκλησίας, αποτελούμενη από επισκόπους και ιερείς, επειδή ο εκχριστιανισμός προϋποθέτει κήρυγμα και βάπτισμα, τα οποία δεν θα μπορούσαν να τα κάνουν οι απλοί πιστοί, αλλά μόνο τα μέλη του κλήρου103. Ένας λαός με παλαιές χριστιανικές παραδόσεις, με μια ισχυρή πίστη η οποία είχε βαθιές ρίζες στην ιστορία, οι οποίες θα μπορούσαν να ανάγονται μέχρι τους 2ο - 3 ο αιώνες, ένας λαός ο οποίος το 900 παρουσιάζεται οργανωμένος σε ισχυρές πολιτικές και στρατιωτικές ενώσεις, με οχυρωμένα φρούρια, με εκκλησίες, με μια προχωρημένη κοινωνική και οικονομική ζωή, προϋποθέτει κατηγορηματικά ότι είχε και μια εκκλησιαστική οργάνωση με επικεφαλής επισκόπους, συνειδητοποιμένους για τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις της. Αυτά ισχύουν για όλα τα εδάφη τα κατοικημένα από τους Ρουμάνους104. Η δημιουργία σλαβικών επισκοπών στο νότιο Δούναβη, κυρίως στο Βιδίν και Δάρστορ (το παλιό Δουροστόρουμ), μας κάνουν να πιστεύουμε ότι μερικοί από τους επισκόπους, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν κατά την εποχή αυτή στο ρουμανικό έδαφος, θα μπορούσαν να είχαν δεχθεί την Ό.π., σ.196. Ό.π., σ

58 χειροτονία και σ' αυτά τα κέντρα, κυρίως μεταξύ , όταν η Δοβρουτσά ήταν υπό βουλγαρική κατοχή, χωρίς όμως αυτή η κατοχή να είναι συνεχής.μετά το 971, όταν η περιοχή μεταξύ Δούναβη και θάλασσας ήταν πάλι υπό βυζαντινή κατοχή, με την δημιουργία του Παριστρίου ή Παραδουνάβιου, οι Ρουμάνοι υποψήφιοι στον επισκοπικό θρόνο είχαν τη δυνατότητα να ζητήσουν χειροτονία από κάποιο επισκοπικό κέντρο που δημιουργήθηκε τότε105. Παρόλη την αρχαιότητα του Χριστιανισμού στα εδάφη όπου κατοικούν Ρουμάνοι, στη Βαλκανική Χερσόνησο το σλαβονικό ρεύμα γνωρίζει ταχεία ανάπτυξη ακόμα από τις αρχές του 6ου αιώνα, όταν και ο ρουμανικός λαός αφομοιώνει τόσο τη σλαβονική γλώσσα όσο και τον σλαβονικό πολιτισμό. Τα στοιχεία της σλαβονικής γλώσσας εισάγονται στη ρουμανική γλώσσα από τον 6ο αιώνα και έως το 10ο αιώνα, εξαιτίας της παρατεταμένης επαφής των Σλάβων με το ρουμανικό λαό106. Σήμερα μπορούμε να ισχυριστούμε, χωρίς να κάνουμε λάθος, ότι η Ανατολική και η Νοτιοανατολική Ευρώπη κυριαρχείται ξεκάθαρα από τους σλαβόφωνους λαούς, οι οποίοι έχουν ως κοινό το κυριλλικό αλφάβητο, έχουν χαρακτηριστικά ήθη και έθιμα και ένα πλούσιο πολιτιστικό θησαυρό, ο οποίος ποικίλλει από λαό σε λαό (στους Πολωνούς, 105 Ό.π., σ.199. Ciprian Bâra, ( Epopeea Liturghiei în spaţiul românesc ) «Το έπος της Λειτουργίας στο ρουμανικό χώρο», στον ιστότοπο Ziarul Lumina.ro, Παρασκευή, 29 Αυγούστου

59 στους Ουκρανούς, Τσέχους, Σλοβάκους, Σέρβους, Κροάτες, Σλοβένους, Ρώσους και Βούλγαρους)107. Αν και παραμένει λατινόφωνος λαός, ο ρουμανικός λαός βρίσκεται, αρχής γενομένης από τον 6ο αιώνα, κλεισμένος ανάμεσα σε συμπαγή μάζα σλαβικών λαών. Η επιρροή των τελευταίων δεν δύναται να αποφευχθεί και το γεγονός γίνεται αισθητό πολύ μέχρι και σήμερα σε όλες τις εκφάνσεις του ρουμανικού πολιτισμού. Η σλαβική επιρροή στη ρουμανική γλώσσα ασκείται δια δύο οδών: α. Δια της προφορικής οδού, κατόπιν της επαφής ανάμεσα σε Ρουμάνους και Σλάβους και της μακράς συμβίωσης των δύο λαών. Αυτή η επιρροή ονομάζεται σλαβική επιρροή λαϊκού τύπου. β. Δια της πολιτιστικής οδού, εξαιτίας της χρήσης, για διάρκεια μερικών αιώνων, της σλαβονικής γλώσσας στη ρουμανική Εκκλησία, στη διοίκηση και στη διπλωματία των Ρουμανικών Πριγκιπάτων. Στις αρχές του 16ου αιώνα, στις ρουμανικές ηγεμονίες το ρουμανικό βιβλίο διαδίδεται ευρύτερα και εξαιτίας της τυπογραφίας. Γι αυτό η τυπογραφική δραστηριότητα που εκτυλίσσεται στην Ουγγροβλαχία στις αρχές του 16 ου αιώνα επιβάλλεται να εξεταστεί λαμβάνοντας υπόψη το συνολικό πλαίσιο της ευρωπαϊκής κυριλλικής τυπογραφίας του τέλους του 15ου αιώνα και των αρχών του 16ου αιώνα, επειδή η έκδοση 107 Ό.π. 59

60 βιβλίων με κυριλλική γραφή αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι ενός ευρωπαϊκού φαινομένου και αντανάκλαση αυτού του φαινομένου σε τοπικό επίπεδο. Το βιβλίο στα σλαβονικά δεν είναι ένα τυχαίο, απομονωμένο γεγονός, χωρίς καμία σχέση με την πολιτιστική κατάσταση της κάθε χώρας ή την ευρωπαϊκή108. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι και το γεγονός ότι το τυπογραφείο του Μακαρίου στην Ουγγροβλαχία αποτελεί, από άποψη σημασίας, «το τρίτο ευρωπαϊκό κυριλλικό τυπογραφείο στην Ευρώπη, και κατατάσσεται πριν από εκείνα της Πράγας (1517) και του Vilno (1525), του Francisc Skorina και του Bozidar Vokovici (1519) αντίστοιχα. Το ίδιο μπορούμε να ισχυριστούμε για το τυπογραφείο του Μακαρίου και σε σύγκριση με άλλα αντίστοιχα κυριλλικά τυπογραφεία από τα νότια του Δούναβη, από τη Λευκορωσία και από τη Ρωσία109. Οι ερευνητές έφθασαν στο συμπέρασμα ότι, εκτός από τη διερεύνηση των βιβλίων που τυπώνονται, από γραφική άποψη, από άποψη των σημειώσεων που εντοπίζονται πάνω στο βιβλίο και των εγγράφων που εκδίδονται από τις καγκελαρίες των ηγεμόνων αναφορικά με την τυπογραφική δραστηριότητα, η διερεύνηση των εισαγωγών και των επιλόγων των τυπωμένων βιβλίων αποτελεί πηγή εξαιρετικής σημασίας για ό,τι αφορά στην ιστορία των παλαιών βιβλίων Lajos Demeny / Lidia A. Demeny, (Carte, tipar şi societate la români în secolul al XVI-lea) Βιβλίο, τυπογραφείο και κοινωνία στους Ρουμάνους κατα το 16 ο αιώνα (μελέτες, άρθρα, ανακοινώσεις), εκδόσεις Kriterion, Βουκουρέστι 1986, σ Ό.π., σ Κορνήλια Παπακώστεα-Δανιελοπούλου / Lidia A. Demeny, (Carte şi tipar în societatea românească şi sud-est europeană (secolele XVII-XIX) Βιβλίο και τυπογραφείο στη ρουμανική και την 60

61 Το ρουμανικό βιβλίο με σλαβονικό ένδυμα αποτελεί συνεχώς αντικείμενο πολυτέλειας, μικρή περιουσία, διότι η τιμή του μπορεί να υπερβεί την τιμή ενός τσιφλικιού. Από την άλλη, οι προνομιακές τοποθεσίες όπου φυλάσσονται αυτά τα σπάνια βιβλία, όπως τα μοναστήρια και οι έδρες των ηγεμόνων, γνωρίζουν επανειλημμένες καταστροφές, όπως φωτιές, εισβολές κ.λπ. Τα σπάνια και ακριβά χειρόγραφα φυλάσσονταν με μεγάλη προσοχή και συχνά επιδιορθώνονταν. Τα φύλλα που λείπουν συμπληρώνονται, διότι η δουλειά αυτή απαιτεί λιγότερα έξοδα από την αγορά ή την παραγωγή ενός ολόκληρου χειρογράφου. Πολλές φορές οι ηγεμόνες προσφέρουν προνόμια σε ορισμένα μοναστήρια, με την προϋπόθεση ότι συνεισφέρουν στην έκδοση βιβλίων. Έτσι, λόγω της επιθυμίας του να καθιερώσει αυτό το προνόμιο της Εκκλησίας, ο ηγεμόνας της Ουγγροβλαχίας Radu cel Mare ( ) προσκαλεί στη χώρα τον πρώην πατριάρχη Νήφωνα και οργανώνει στο Târgovişte το πρώτο τυπογραφείο επί ρουμανικού εδάφους. Για τον ίδιο σκοπό αξιοποιεί και τον τυπογράφο Μακάριο, ο οποίος φθάνει στην Ουγγροβλαχία στις αρχές του 16ου αιώνα111. Ο Μακάριος μαθαίνει την τέχνη της τυπογραφίας στη Βενετία, στο φημισμένο εργαστήρι του Aldus Manutio, ενώ μεταξύ εργάζεται στο Cetinie, ως τυπογράφος του κοινωνία της Νότιας Ευρώπης (17 ος - 19ος αιώνας), εκδόσεις «Eminescu», Βουκουρέστι 1985, σ Ό.π.,σ

62 βοεβόδα του Μαυροβουνίου. Εδώ ο Μακάριος τυπώνει τέσσερα βιβλία στα σλαβονικά. Όμως, μετά την κατάληψη του Μαυροβουνίου από τους Τούρκους, ο Μακάριος αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα. Έτσι φτάνει στη Βενετία και έπειτα στην ηγεμονική αυλή του Târgovişte. Με πρωτοβουλία του ηγεμόνα Radu cel Mare, ο Μακάριος ξεκινά το έργο της εκτύπωσης των βιβλίων στα σλαβονικά και γίνεται ο πρώτος τυπογράφος της Ουγγροβλαχίας. Το πρώτο βιβλίο που τυπώνει ο ιερομόναχος Μακάριος είναι το Ιερατικό. Από τον επίλογο του βιβλίου μαθαίνουμε ότι η έκδοση ξεκινά την εποχή της ηγεμονίας του Radu cel Mare, και συγκεκριμένα το 1507, και ότι βγαίνει από το τυπογραφείο στις 10 Νοεμβρίου 1508, στην εποχή της ηγεμονίας του Mihnea cel Rău (Απρίλιος Οκτώβριος 1509). Επίσης από τον επίλογο μαθαίνουμε ότι για την εκτύπωση του βιβλίου «κατέβαλε κόπο ο ιερομόναχος Μακάριος». Το Ιερατικό είναι ένα βιβλίο μικρών διαστάσεων, με 128 φύλλα112. Περιλαμβάνει τις συμβουλές του Μεγάλου Βασίλειου προς τους ιερείς, την τάξη της «Προσκομιδής», τις ακολουθίες των Λειτουργιών του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου και του Μεγάλου Βασιλείου αντίστοιχα και την ακολουθία της Προηγιασμένης, της Λιτής, της ευλογίας των κολλύβων, καθώς και τις εκφωνήσεις του Όρθρου και του Εσπερινού. 112 M. Păcurariu, ο.π.,σ

63 Η ακολουθία της Προσκομιδής και της Λειτουργίας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου αποτελούν πιστή μετάφραση της λειτουργικής διατάξεως την οποία συντάσσει ο Φιλόθεος Κόκκινος, ησυχαστής πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης ( και ), όντας ηγούμενος της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Η έκδοση αυτή είναι όντως η πιο πιστή σλαβονική μετάφραση της ελληνικής ακολουθίας113. Η σημασία του Λειτουργικού του Μακαρίου έγκειται όχι μόνο στο γεγονός ότι αποτελεί το πρώτο εκκλησιαστικό βιβλίο που τυπώνεται στις Ρουμανικές Ηγεμονίες, αλλά και στο ότι είναι ταυτόχρονα και η πρώτη έκδοση αυτού του λειτουργικού βιβλίου. Η πρώτη έκδοση του Λειτουργικού στην ελληνική γλώσσα τυπώνεται μόλις το 1526, στη Βενετία, και ταυτόχρονα, στη Ρώμη114. Το δεύτερο βιβλίο που τυπώνει ο Μακάριος στις Ρουμανικές Ηγεμονίες είναι η Οκτώηχος. Βγαίνει από το τυπογραφείο στις 26 Αυγούστου 1510, στα χρόνια της ηγεμονίας του Vlad cel Tânăr ( ). Είναι ένα ενδιαφέρον και σπάνιο κομμάτι αυτού του βιβλίου, διότι δεν είναι ούτε η Μεγάλη Οκτώηχος, η οποία περιλαμβάνει τα άσματα του Όρθρου και του Εσπερινού για όλες τις μέρες τις εβδομάδας, στους οχτώ ήχους, αλλά ούτε και η Μικρή Οκτώηχος, η οποία Ό.π., σ Ό.π. 63

64 περιλαμβάνει τα άσματα των ίδιων ακολουθιών, στους οκτώ ήχους, αλλά μόνο για τα Σάββατα και τις Κυριακές. Το βιβλίο είναι μικτό και περιλαμβάνει τις ακολουθίες όλων των ημερών της εβδομάδας, μόνο στο πρώτο ήχο, ενώ οι άλλοι ήχοι παρατίθενται μόνο για τις ακολουθίες του Σαββάτου και της Κυριακής115. Όπως πληροφορούμαστε από τον Πρόλογό του, το τρίτο βιβλίο του Μακαρίου, το Τετραευαγγέλιο, βγαίνει από το τυπογραφείο στις 25 Ιουνίου 1512, κατά τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της ηγεμονίας του Neagoe Basarab. Περιλαμβάνει τα τέσσερα Ευαγγέλια, ταξινομημένα με την κανονική τους σειρά: Ματθαίος, Μάρκος, Λουκάς και Ιωάννης. Στο πλαίσιο αναφέρονται και οι περικοπές, προκειμένου οι ιερείς να γνωρίζουν ποια Κυριακή ή ποια γιορτή πρέπει να αναγνώσουν τη συγκεκριμένη περικοπή Ό.π. Ό.π., σ

65 Η διάταξη της θείας Λειτουργίας μετά του διακονικού Το Ιερατικόν του Μακαρίου (1508) 65

66 Η Σλαβονική Οκτώηχος του Ιερομονάχου Μακαρίου, Târgovişte Το πρωτότυπο φυλάσσεται στην Ι.Μ. Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους. Αντίγραφο εκ του πρωτοτύπου του V. Grecu για τη βιβλιοθήκη Ρουμανικής Ακαδημίας 66

67 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι σε όλους τους προλόγους και τους επιλόγους που αφιερώνονται στον ηγεμόνα, καθώς και σε εκείνους που υπογράφονται από εκκλησιαστικές ή κρατικές αρχές, αναφέρεται το όνομα του προσώπου που βοήθησε και στο οποίο ανατέθηκε η επιμέλεια για την έκδοση των βιβλίων, η πλήρης επωνυμία αυτού και τα εδάφη πάνω στα οποία αυτός είχε δικαιοδοσία ως ιεράρχης. Πληροφορίες τέτοιου τύπου βρίσκουμε μέχρι και στον επίλογο της πρώτης έκδοσης που τυπώνεται σε ρουμανικό έδαφος, στο Σλαβονικό Ιερατικό (1508), όπου ο Μακάριος αναφέρει τα ονόματα των δύο ηγεμόνων κατά την εποχή των οποίων τυπώνεται το βιβλίο: «Εγώ, ο βοεβόδας Radu, και εγώ, ο Mihnea, μεγάλος βοεβόδας ολόκληρης της Ουγγροβλαχίας και της Podunavia»117. Υπάρχει, όμως, και η λεπτομέρεια της αναγραφής του έτους της κυκλοφορίας του βιβλίου: «Το πρώτο έτος της ηγεμονίας του»118. Το ίδιο πράττει ο Μακάριος και κατά την εκτύπωση των άλλων βιβλίων του, με τα οποία πληροφορεί ότι, κατά το έτος έκδοσης της Σλαβονικής Οκτωήχου, βοεβόδας και χρηματοδότης είναι ο Vlad del Tânăr ( ), ενώ το 1512 ο Neagoe Basarab είναι «ο μεγάλος βοεβόδας ολόκληρης της Ουγγροβλαχίας και της Podunavia»119 και ταυτόχρονα και 117 A. Sacerdoţeanu, (Predosloviile cărţilor româneşti, I, ) Οι πρόλογοι των ρουμανικών βιβλίων, α, , Βουκουρέστι 1938, σ Ό.π. 119 Ό.π., σ

68 ηθικός υποστηρικτής της έκδοσης του Σλαβονικού Τετραευαγγελίου. Η γλώσσα των τριών βιβλίων που τυπώνει ο ιερομόναχος Μακάριος στην Ουγγροβλαχία είναι η εκκλησιαστική σλαβονική μεσο-βουλγαρικού τύπου120. Η δραστηριότητα του τυπογραφείου, κατά το διάστημα που διευθυντής του υπήρξε ο ιερομόναχος Μακάριος, διακόπτεται μετά το 1512, επειδή εκείνη τη χρονιά ο Μακάριος εκλέγεται μητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας. Μετά την ενθρόνισή του, η δραστηριότητα του τυπογραφείου σταματά, επειδή ο ίδιος είναι απασχολημένος με το έργο της αναδιοργάνωσης της Εκκλησίας, καθώς και με την επίβλεψη της ανέγερσης των γνωστών ιερών ναών, κτήτορας των οποίων είναι ο ηγεμόνας Neagoe Basarab 121. Η δραστηριότητα του τυπογραφείου συνεχίζεται στην Ουγγροβλαχία, μετά από παύση 33 ετών, από τον Dimitrie Liubavici, και κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Radu Paisie ( ). Ο Δημήτριος είναι ο γιος του Teodor Liubavici, ο οποίος με τη σειρά του τυπώνει ένα Προσευχητάριο, ένα Ιερατικό και ένα Ψαλτήριο, όλα αυτά στο μοναστήρι Goradje της Ερζεγοβίνης ( ). Ο Δημήτριος είναι επίσης ανιψιός ενός άλλου γνωστού Σέρβου τυπογράφου, του Bojidar Vukovici, ιδιοκτήτη ενός τυπογραφείου στη Βενετία. Εκεί ο τελευταίος εκδίδει περισσότερα βιβλία στα σλαβονικά ( ). Ο M. Păcurariu, ο.π. σ Ό.π. σ

69 Δημήτριος ανοίγει ένα τυπογραφείο στη Σερβία όπου, το 1593, τυπώνει μία Οκτώηχο, αλλά εξαιτίας της τουρκικής κατάκτησης, βρίσκει καταφύγιο στην Ουγγροβλαχία. Εκεί φέρνει μαζί του και το τυπογραφείο και κατόπιν προτροπής του ηγεμόνα Radu Paisie και των μητροπολιτών Βαρλαάμ και Ανανία τυπώνει, το 1545, μαζί με το μοναχό Μωυσή, ένα Σλαβονικό Προσευχητάριο. Ως παράρτημα σε αυτό τυπώνουν και μία Συλλογή κανόνων των Αγίων Αποστόλων και των Σεβασμιότατων Αγίων Πατέρων μας και της 7ης Οικουμενικής Συνόδου, για τους ιερείς και το λαό, η πρώτη συλλογή ιερών κανόνων που τυπώνεται στις Ρουμανικές Χώρες 122. Παρόμοιες διευκρινίσεις με εκείνες του ιερομόναχου Μακαρίου εμφανίζονται και στον πρόλογο του Σλαβονικού Προσευχηταρίου (1545), όπου ο τυπογράφος Dimitrie Liubavici αναφέρει ότι εκείνη την εποχή ηγεμόνας είναι «Εγώ, ο Πέτρος, ο μεγάλος βοεβόδας ολόκληρης της Ουγγροβλαχίας και της Podunavia, γιος του αγαθού και μεγάλου βοεβόδα Radu»123, ενώ μητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας είναι ο Ανανίας. Με την επίβλεψη του Dimitrie Liubavici και τη βοήθεια δύο μαθητευομένων του, του Oprea και του Petru, στο Târgovişte τυπώνεται και άλλο βιβλίο, ο Απόστολος ή Οι πράξεις των Αποστόλων. Η εκτύπωση αρχίζει στις 18 Αυγούστου 1546 και ολοκληρώνεται στις 18 Μαρτίου 1547, κατά A.Sacerdoțeanu, ό.π., σ. 27. Ό.π. 69

70 τη διάρκεια της πρώτης ηγεμονίας του Mircea Ciobanul ( )124. Στο τυπογραφείο του Dimitrie Liubavici τυπώνονται επίσης ένα Ανθολόγιο125 και ένα Τετραευαγγέλιο ( ). Οι εκτυπώσεις του Liubavici γνωρίζουν ευρεία κυκλοφορία, τόσο στη Ρουμανία όσο και στις σλαβικές χώρες, στα νότια του Δούναβη, καθώς και στο Άγιο Όρος 126. Έτσι, αντίτυπα των βιβλίων του Liubavici συναντάμε στις βιβλιοθήκες της Μόσχας, της Αγίας Πετρούπολης, του Βελιγραδίου, της Σόφιας και του Αγίου Όρους. Εξαιρετική σημασία αποκτά η δραστηριότητα του Dimitrie Liubavici και εξαιτίας της αντικατάστασης των Σέρβων μαστόρων με Ρουμάνους μάστορες, γεγονός που οδηγεί σταδιακά στην αντικατάσταση των βιβλίων στη σλαβονική γλώσσα με βιβλία στα ρουμανικά. Μόλις μετά από ένα τέταρτο του αιώνα συναντάμε και άλλο τυπογραφείο στην Ουγγροβλαχία, στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστή, κοντά στο Βουκουρέστι. Το 1573, ένας ιερομόναχος με το όνομα Λαυρέντιος, με βοηθό το μαθητευόμενό του Ιωάννη, θέτουν τις βάσεις ενός νέου τυπογραφείου, για την εκτύπωση εκκλησιαστικών βιβλίων 127. Δέκα χρόνια αργότερα (1582), οι ίδιοι εκτυπώνουν ένα Τετραευαγγέλιο στα σλαβονικά, σύμφωνα με το μεσοβουλγαρικό πρότυπο, καθώς και ένα Ψαλτήριο, από το οποίο 124 M. Păcurariu, ο.π. σ.541. Ανακαλύφθηκε στη βιβλιοθήκη Saltâcov-Şcedrin του Λένινγκραντ, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. 126 M. Păcurariu, ο.π. σ Ό.π. σ

71 διασώζονται μόνο μερικά φύλλα. Από το Τετραευαγγέλιο διασώζονται 11 αντίτυπα, τα οποία φυλάσσονται στις βιβλιοθήκες της Αγίας Πετρούπολης, της Μόσχας, του Βουκουρεστίου, του Cluj, της Σόφιας, του Plovdiv και του Sviştov, γεγονός που αποδεικνύει την ευρεία κυκλοφορία του σε όλες τις εκκλησίες όπου χρησιμοποιείται η σλαβονική γλώσσα128. Εξαιτίας των προσπαθειών του ιερομόναχου Μακαρίου και αργότερα του ιερομόναχου Μωυσή και του Dimitrie Liubavici, στη ρουμανική επικράτεια τίθενται οι βάσεις της τυπογραφικής δραστηριότητας. Εξαιτίας τους, η Ουγγροβλαχία είναι από τις πρώτες χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης όπου τυπώνεται βιβλίο στα σλαβονικά. Τα βιβλία που τυπώνουν οι αναφερόμενοι παίζουν σημαντικό πολιτιστικό και εκκλησιαστικό ρόλο σε όλες τις σλαβο-παραδουνάβιες χώρες που βρίσκονται υπό οθωμανική κυριαρχία, για τη διατήρηση της γλώσσα και του πολιτισμού τους129. Ο επόμενος δραστηριότητα τυπογράφος, των τριών ο οποίος τυπογράφων συνεχίζει τους τη οποίους αναφέραμε ήδη, είναι ο Filip Moldoveanul. Το 1546, αυτός τυπώνει ένα Σλαβονικό Τετραευαγγέλιο, επανέκδοση του Σλαβονικού Τετραευαγγελίου του ιερομόναχου Μακαρίου130. Η έκδοση αποκτά μεγάλη σημασία, επειδή είναι το πρώτο βιβλίο Ό.π. Ό.π. Ό.π. σ

72 που τυπώνεται σε ρουμανικό έδαφος και που περιλαμβάνει και ξυλογραφίες, διότι στην αρχή του κάθε Ευαγγελίου εμφανίζεται και το σύμβολο του κάθε ευαγγελιστή. Ο Filip Moldoveanul είναι επίσης εκείνος ο οποίος χρησιμοποιεί, για πρώτη φορά σε ρουμανικό έδαφος, την τεχνική της ξυλογραφίας, αποδεικνύοντας το καλλιτεχνικό ταλέντο το 131. Το τελευταίο βιβλίο που τυπώνει ο Filip Moldoveanul είναι το Ρουμανικό Τετραευαγγέλιο, μεταξύ Είναι το πρώτο δίγλωσσο βιβλίο σε ρουμανικό έδαφος και το πρώτο βιβλίο στη ρουμανική γλώσσα που σώζεται μέχρι σήμερα132. Στην Τρανσυλβανία, κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες του 16ου αιώνα, δραστηριοποιείται ο διάκονος Coresi και οι μαθητευόμενοί του, οι οποίοι εκτυπώνουν τόσο σλαβονικά όσο και ρουμανικά βιβλία, στα τυπογραφεία που λειτουργούν στο Braşov, στην Alba-Iulia, στο Sebeş και στο Orăştie133. Το όνομα του διακόνου Coresi αναφέρεται, για πρώτη φορά, μαζί με εκείνο του Oprea, του άλλου μαθητευόμενου του Liubavici, στον επίλογο της Σλαβονικής Οκτωήχου, η οποία τυπώνεται στο Braşov μεταξύ 12 Ιουνίου 1556 και 14 Ιανουαρίου 1557, κατόπιν παραγγελίας του Johannes Benkner, του δημάρχου της πόλης Braşov»134. Στον ίδιο επίλογο αναφέρονται και οι ηγεμόνες των τριών Ρουμανικών Χωρών, δηλαδή ο 131 Ό.π. Ό.π. σ M. Tomescu, (Istoria cărţii româneşti de la începuturi până la 1918) Ιστορία του ρουμανικού βιβλίου από τις αρχές έως του 1918, εκδόσεις Ştiinţifică, Βουκουρέστι 1968, σ M. Păcurariu, ο.π. σ

73 Ιωάννης Σιγισμούνδος και η Isabella Zapolya της Τρανσυλβανίας, ο Pătraşcu cel Bun της Ουγγροβλαχίας και ο Alexandru Lăpuşneanu της Μολδαβίας135. Ο διάκονος Coresi επιστρέφει και πάλι στο Târgovişte. Εδώ τυπώνει το δεύτερο βιβλίο του, το Τριώδιο, στα σλαβονικά, σύμφωνα με το μεσο-βουλγαρικό πρότυπο. Στον πρόλογο αναφέρεται ότι το βιβλίο τυπώνεται μετά από παραγγελία του ηγεμόνα Pătraşcu cel Bun, με τη βοήθεια των δέκα μαθητευόμενών του, «στην πόλη του Târgovişte»136, μεταξύ 8 Ιουλίου 1557 και 30 Ιουλίου Η σημασία αυτού του βιβλίου έγκειται όχι μόνο στο γεγονός ότι είναι η πρώτη έκδοσή του στις ρουμανικές χώρες, αλλά ειδικότερα στο γεγονός ότι περιλαμβάνει 11 καταπληκτικές ξυλογραφίες, οι οποίες καταλαμβάνουν, η κάθε μία, ολόκληρη σελίδα (ο Ιησούς στο σταυρό, ο Ιησούς στον τάφο, η Ανάσταση, η θεραπεία του παραλύτου της Καπερναούμ, ο Ιησούς στο ναό, ο διάλογος με τη Σαμαρείτιδα, η Ανάληψη, η Πεντηκοστή κ.λπ.)137. Το 1570, στα χρόνια του μητροπολίτη Ευθυμίου της Ουγγροβλαχίας, ο διάκονος Coresi τυπώνει μία Σλαβονική Οκτώηχο, ενώ στα χρόνια του μητροπολίτη Σεραφείμ τυπώνει ένα Σλαβονικό Ψαλτήριο, το 1577, και ένα Σλαβονικό Τριώδιο, το Επίσης, κατόπιν παραγγελίας του μητροπολίτη Γενναδίου Ό.π. Ό.π. Ό.π. 73

74 της Τρανσυλβανίας, τυπώνει και ένα Σλαβονικό Συνοδικό, το Άλλα βιβλία που βλέπουν το φως στο τυπογραφείο του διακόνου Σλαβονική Β (1575)140, Coresi είναι: Οκτώηχος Σλαβονικό Α (1574)139, Σλαβο-ρουμανικό Ιερατικό ( )138, Σλαβονική Ψαλτήριο (1577)141, Οκτώηχος Σλαβονικό Ψαλτήριο (1577)142, Σλαβονικό Τριώδιο (1578)143, Σλαβονικό Ευαγγέλιο (1579), σε συνεργασία με το μαθητευόμενό του Mănăilă144, Σλαβονικό Συνοδικό (Sebeş, νομός Alba-Iulia, 1580)145 και Σλαβονικό Ευαγγέλιο (1583, σε συνεργασία με το μαθητευόμενό του Mănăilă)146. Ένας άλλος τυπογράφος, μαθητευόμενος και συνεργάτης του διακόνου Coresi, είναι και ο διάκονος Lorinţ. Τα βιβλία στη σλαβονική γλώσσα τα οποία τυπώνει ο διάκονος Lorinţ είναι: Σλαβονική Οκτώηχος (Braşov, 1567, με τη βοήθεια των τεσσάρων μαθητευόμενων)147, Μικρή Σλαβονική Οκτώηχος 138 B.R.V., τόμος α, αριθμ. 15 και B.R.V., τόμος δ, αριθμ. 15. Ό.π., τόμος α, αριθμ. 17 και τόμος δ, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ. 21 και τόμος δ, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ. 23 και τόμος δ, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ. 28 και τόμος δ, αριθμ Ό.π., τόμος α, αριθμ. 31 και τόμος δ, αριθμ Octavian Niţu, Diaconul Lorinţ şi tipografiile transilvănene «Ο διάκονος Lorinţ και τα τυπογραφεία της Τρανσυλβανίας», στο περιοδικό B.O.R., XCVI, αριθμ. 3-4, Βουκουρέστι, 1978, σ

75 (Alba-Iulia, 1578)148, Σλαβονικό Τετραευαγγέλιο (Alba-Iulia, 1579)149 και Σλαβονικό Ψαλτήριο (Alba-Iulia, )150. Ένας άλλος σημαντικός τυπογράφος είναι και ο διάκονος Călin. Μαζί με τέσσερις μαθητευόμενούς του, ο διάκονος Călin τυπώνει στο Braşov ένα Σλαβονικό Ευαγγέλιο ( )151. Η τυπογραφική δράση του τελευταίου συνεχίζεται από τον ιερομόναχο Λαυρέντιο ( ). Αυτός τυπώνει, σύμφωνα με το μεσοβουλγαρικό σλαβονικό πρότυπο, ένα Σλαβονικό Ευαγγέλιο (1570)152 και ένα Σλαβονικό Τετραευαγγέλιο, το Το 17ο αιώνα, η εκτύπωση εκκλησιαστικών βιβλίων αρχίζει και πάλι, αλλά μόνο από την τέταρτη δεκαετία του αιώνα, στη διάρκεια της ηγεμονίας του Matei Basarab, στην Ουγγροβλαχία, και του Vasile Lupu, στη Μολδαβία. Τώρα, κατά το πρώτο ήμισυ του 17ου αιώνα, ο Matei Basarab χρηματοδοτεί τις δαπάνες εκτύπωσης των εκκλησιαστικών βιβλίων της Ουγγροβλαχίας154. Το 1635, στο Câmpulung Muscel (στο νομό Argeş) τυπώνεται ένα Σλαβονικό Προσευχητάριο, ενώ το 1637, στην 148 Eva Mârza, (Din istoria tiparului românesc. Tipografia de la Alba-Iulia, ) Σελίδες ιστορίας της ρουμανικής τυπογραφίας. Το τυπογραφείο της Alba-Iulia, , Sibiu 1998, σ B.R.V., τόμος α, αριθμ B.R.V., τόμος δ, αριθμ. 12, σ B.R.V., τόμος δ, αριθμ. 5, σ Daniela Poenaru, σύμφωνα με το Δελτίο Παλαιάς Ρουμανικής Βιβλιογραφίας, τόμος δ, αριθμ. 11, σ. 13, «Συνεισφορές στην Παλαιά Ρουμανική Βιβλιογραφία», Târgovişte 1978, αριθμ. 3-4, σ Lajos Demeny / Lidia A. Demeny, (Carte, tipar şi societate la români în secolul al XVI-lea) Βιβλίο, τυπογραφία και κοινωνία στους Ρουμάνους κατα το 16ο αιώνα (μελέτες, άρθρα, ανακοινώσεις),σ Ό.π. σ

76 Govora (στο νομό Vâlcea), τυπώνεται ένα Σλαβονικό Ψαλτήριο. Ακολουθεί, το 1638, ένα Ωρολόγιο στα σλαβονικά155. Ο συνεχιστής του έργου εκτύπωσης και γραφής των εκκλησιαστικών βιβλίων κατά το 17ου αιώνα είναι ο Petru Movilă (Πέτρος Μογγίλας). Γεννιέται στη Suceava, στη Μολδαβία, στις 21 Δεκεμβρίου Είναι γιος του Simion Movilă, του μελλοντικού ηγεμόνα της Μολδαβίας, και της Marghita (Margareta)157. Εκείνη την εποχή, ηγεμόνας της Μολδαβίας είναι ο θείος του Ieremia, ενώ μητροπολίτης είναι ένας άλλος θείος του, ο Γεώργιος, αμφότεροι κτήτορες του μοναστηρίου Suceviţa158. Μετά τη δολοφονία του πατέρα του, το 1611, από τη σύζυγο του αδελφού του Ieremia, φεύγει μαζί με την οικογένειά του αρχικά στην Ουγγροβλαχία και έπειτα στην Πολωνία. Εκείνη την εποχή ο Πέτρος είναι μόλις 15 ετών. Τις σπουδές του, τις οποίες αρχίζει στη Μολδαβία, τις συνεχίζει στο Ορθόδοξο Σχολείο του Lvov και αργότερα στην Ακαδημία του Lvov, όπου εμβαθύνει στη μελέτη της ελληνικής και της λατινικής γλώσσας. Μεταξύ , πραγματοποιεί τέσσερα προσκυνήματα στη Lavra Pecerska, όπου και παραμένει ως 155 Ό.π. Ορισμένοι ερευνητές τοποθετούν τη γέννηση του Petru Movilă στο έτος ο ισχυρισμός βασίζεται σε αρχαιολογική ανακάλυψη που έκαναν δύο ουκρανοί ερευνητές στα θεμέλια του Καθεδρικού Ναού της Uspensia, στο Κίεβο. Όλες οι άλλες πηγές αναιρούν αυτή την υπόθεση και κατά πλειοψηφία κάνουν δεκτό ως έτος γέννησης του Petru Movilă το έτος Το όνομα είναι ουγγρικής προέλευσης, αλλά στην πραγματικότητα η μητέρα του Petru Movilă είχε γαλλική καταγωγή (σύμφωνα με τον P.P. Panaitescu στην «Εισαγωγή» της Ιστορίας του ρουμανικού πολιτισμού, 1969, σ. 313). 158 M. Păcurariu, <<Istoria Bisericii Ortodoxe Române >>( Ιστορία της Ρουμανικής Εκκλησίας), Editura Episcopiei Dunării de Jos (Έκδοσεις της Επισκοπής του Κάτω Δούναβη), Γαλάτσι, έτος 1996,σ

77 μοναστικός αδελφός. Το φθινόπωρο του 1627 κείρεται μοναχός, χωρίς να αλλάξει όνομα, ενώ μετά από μερικούς μήνες γίνεται ηγούμενος, αφού πρώτα χειροτονείται αρχιμανδρίτης, σε ηλικία μόλις 31 ετών159. Την εποχή αυτή η σημερινή Ουκρανία αποτελεί κομμάτι του Καθολικού Πριγκιπάτου της Πολωνίας, επικεφαλής του οποίου είναι ο φανατικός Σιγισμούνδος Γ, διώκτης των Ορθοδόξων. Παρόλα αυτά, ο Σιγισμούνδος εγκρίνει την εκλογή του Petru Movilă στη θέση του ηγουμένου στο Κίεβο. Η εκλογή της κοινότητας του μοναστηριού Lavra Pecerska εγκρίνεται και από τον πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρι της Κωνσταντινούπολης. Για πέντε χρόνια, ο Πέτρος Μογγίλας παρουσιάζει πλούσια πολιτιστική και εκκλησιαστική δραστηριότητα, συνεχίζοντας την εκτύπωση περισσότερων βιβλίων που έχουν ως στόχο την υπεράσπιση της Ορθοδοξίας ενάντι του ρωμαιοκαθολικού προσηλυτισμού, ο οποίος έμελλε να ερημώσει τα εδάφη αυτά μετά την Ένωση του Brest-Litovsk το Ο Petru Movilă θέτει, επίσης, στη διάθεση της Ακαδημίας, και τα τσιφλίκια που κατέχει στην τοποθεσία Rubejkova, ιδιοκτησίες τις οποίες είχε αγοράσει πριν μονάσει. Επίσης, το 1632 υποστηρίζει την εκλογή του Wladislav Α στο θρόνο της Πολωνίας. Ως αντάλλαγμα, ο νέος βασιλιάς αναγνωρίζει τα δικαιώματα των Ορθοδόξων επαρχιών της Μητρόπολης του Κιέβου και διατηρεί τα ορθόδοξα σχολεία. Στις 28 Απριλίου 159 Ό.π. σ

78 1633, ο Petru Movilă εκλέγεται μητροπολίτης του Κιέβου, ενώ στην ενθρόνισή του συμμετείχε ο πατριάρχης Θεοφάνης των Ιεροσολύμων, με την ιδιότητα του απεσταλμένου του τότε οικουμενικού πατριάρχη Κυρίλλου Λουκάρεως160. Ως μητροπολίτης της ουκρανο-ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας της Πολωνίας, σε διάστημα 13 ετών, γράφει και τυπώνει πάνω από 50 βιβλία. Ανάμεσα στα εκκλησιαστικά βιβλία, το σημαντικότερο είναι το Ευχολόγιο του 1646, το οποίο περιέχει ένα πρωτότυπο τμήμα και συγκεκριμένα μία ερμηνεία των λειτουργικών και των δογματικών εννοιών των ακολουθιών, καθώς και τη διαδικασία προετοιμασίας των ιερέων για την τέλεσή τους. Άλλα λειτουργικά βιβλία που τυπώνει ο μητροπολίτης Petru Movilă είναι: Ιερατικό (1629), Ευαγγέλιο (1636), Απόστολος (1638), Ψαλτήριο (1640) κ.λπ. Ανάμεσα στα βιβλία υπεράσπισης της Ορθοδοξίας αναφέρουμε: Λίθος, όπου μάχεται κατά του παπικού πρωτείου και κατά της προσθήκης του Filioque, με αντικειμενική παρουσίαση των ορθοδόξων δογμάτων. Ένα άλλο έργο του άγιου ιεράρχη είναι και η Έκθεση της Πίστεως της μικράς Ρωσσικής Εκκλησίας (Expositio fidei Ecclesiae Russiae minoris 1640), έργο εξέχουσας σημασίας161. Ο μητροπολίτης Petru Movilă διατήρησε αδιάκοπες επαφές με τις Ρουμανικές Χώρες, έτσι ώστε το 1631, όταν ο αδελφός του Μωυσής χρήζεται Ό.π. Ό.π. σ

79 ηγεμόνας της Μολδαβίας, του αφιερώνει ένα Τριώδιο των Ανθέων(Πεντηκοστάριο), βιβλίο που τυπώνει στο Κίεβο και στον πρόλογο του οποίου συμβουλεύει τον αδελφό του πώς να φέρεται ως χριστιανός ηγεμόνας. Υποστηρίζει την πολιτιστικο-τυπογραφική δραστηριότητα στις Ρουμανικές Χώρες, προικίζει ή αγοράζει τα τυπογραφεία του Matei Basarab από το Câmpulung και Târgovişte ή εκείνο του Vasile Lupu από το Ιάσιο, εκεί όπου είχαν τυπωθεί τα πρώτα ρουμανικά βιβλία με κυριλλικούς χαρακτήρες, μετά από εκείνα της Τρανσυλβανίας. Πεθαίνει στις 22 Δεκεμβρίου 1646 και ενταφιάζεται στη μεγάλη εκκλησία της Ι. Μ. Pecerska162. Αφήνει όλη την περιουσία του για την αναστήλωση του ναού και για την ίδρυση ενός σχολείου. Για τα εξαιρετικά του επιτεύγματα, ο ρουμάνος στην καταγωγή ορθόδοξος μητροπολίτης Petru Movilă του Κιέβου αγιοκατατάχθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας τον Δεκέμβριου του 1996, ενώ μέρα γιορτής του καθιερώθηκε η 31η Δεκεμβρίου. Τον Οκτώβριο του 2002, η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία αναγνώρισε επίσημα την ένταξη στο Αγιολόγιο του Αγίου Ιεράρχη Petru Movilă και τον περιέλαβε και στο ημερολόγιό του, την 22 Δεκεμβρίου, ημέρα του θανάτου του. Με αυτό τον τρόπο, ο προφητικός και αποστολικός δάσκαλος των Ορθοδόξων Εκκλησιών της Ουκρανίας και των Ρουμανικών Χωρών του 17ου αιώνα, ο Άγιος Ιεράρχης Petru Movilă 162 Ό.π. σ

80 αναγνωρίζεται από όλους ως υπερασπιστής της ορθόδοξης πίστης163. Ο αριθμός των σλαβικών χειρόγραφων τα οποία εισήχθησαν στη βιβλιογραφία του πρώιμου ρουμανικού πολιτισμού ή τα οποία αντιγράφηκαν από ρουμάνους λόγιους είναι εντυπωσιακή, για έναν λαό ο οποίος μιλάει μια γλώσσα τόσο διαφορετική από τη σλαβονική. Ο A.I. Iaţimirski υπολογίζει τα χειρόγραφα σλαβονικής προέλευσης περίπου στις δέκα χιλιάδες164. Από αυτά, μόνο εκείνα που γλύτωσαν από τις δύσκολες στιγμές της ιστορίας διασώζονται σε πολλές βιβλιοθήκες της χώρας και του εξωτερικού. Η ιδέα την οποία προωθεί, και συγκεκριμένα την έντονη δραστηριότητα σε αυτή τη διεθνή γλώσσα των διανοουμένων και των λόγιων της Ανατολής, απολαμβάνει μέρα με τη μέρα όλο και περισσότερους οπαδούς. Γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο, στο βαθμό που η μελέτη του φαινομένου παίρνει διαστάσεις, ότι υιοθετώντας μία παλαιά σλαβική γλώσσα, και έπειτα τη σλαβονική, ως γλώσσα πολιτισμού, οι Ρουμάνοι την μετέτρεψαν σε παράγοντα πολιτιστικής ανόδου στο πλαίσιο της παραδόσεως της Ανατολής, συνεισφέροντας δραστικά στη διατήρηση και τον πολλαπλασιασμό, διά μέσου των αντιγράφων, συχνά αριστουργημάτων, του σλαβικού και του βυζαντινού πολιτιστικού θησαυρού. Σε αυτόν το θησαυρό οι 163 Ό.π. «Περί των σλαβικών χειρογράφων της Βιβλιοθήκης της Ρουμανικής Ακαδημίας», απόσπασμα από το περιοδικό ( Arhiva Românească ) «Ρουμανικά Αρχεία», τόμος δ, Βουκουρέστι 1940, σ

81 Ρουμάνοι πρόσθεσαν αξιόλογη πρωτότυπη λογοτεχνία στη σλαβονική γλώσσα Zlatca Iuffu, ( Manuscrisele slave in biblioteca şi muzeul mănăstirii Dragomirna )«Τα σλαβονικά χειρόγραφα της βιβλιοθήκης και του μουσείου της Μονής Dragomirna», στο περιοδικό Romanoslavica, ΧΙΙΙ, 1966, σ

82 3. Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Α. Η πορεία προς την επικράτηση της ρουμανικής γλώσσας στη θεία λατρεία και τις εκδόσεις των λειτουργικών βιβλίων Η ρουμανική γλώσσα κερδίζει οριστικά το δικαίωμα της λειτουργικής γλώσσας κατά το 17ο και 18ο αιώνα. Από τον 6ο έως το 10ο αιώνα, ενσωματώνονται στοιχεία στη της ρουμανική σλαβονικής γλώσσα, γλώσσας εξαιτίας της αδιάκοπης επαφής των Σλάβων με το ρουμανικό λαό. Οι Ρουμάνοι της Τρανσυλβανίας υιοθετούν, ακόμα πριν τον ερχομό των Ούγγρων, το σλαβονικό στοιχείο, το οποίο και διατηρείται στη συνέχεια στην Εκκλησία, προκειμένου να προστατεύονται οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί από την προπαγάνδα των Καθολικών, η οποία βρίσκει στήριγμα στην λατινικής καταγωγής γλώσσα των Ρουμάνων. Η καλή οργάνωση των ρουμανικών κρατών της Ουγγροβλαχίας και της Μολδαβίας, κατά το 14ο και 15ο αιώνα, και η ανεξαρτησία αυτών των κρατών διευκολύνει τη διαδικασία υιοθέτησης της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία. 82

83 Πριν παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της ρουμανικής γλώσσας, όσο και την εξέλιξη της ρουμανικής τυπογραφίας, επιβάλλεται μία σύντομη αναδρομή στη ρουμανική εκδοτική προϊστορία. Το γεγονός ότι η τυπογραφία διεισδύει σχετικά νωρίς στις Ρουμανικές Χώρες, μόλις 53 χρόνια μετά την εμφάνιση του πρώτου τυπωμένου βιβλίου, μόλις 25 χρόνια από την εκτύπωση του πρώτου βιβλίου στα σλαβονικά και μόλις 17 χρόνια από την εκτύπωση των πρώτων βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα με κυριλλικούς χαρακτήρες, μας επιτρέπει να ισχυριστούμε ότι η εμφάνιση των πρώτων ρουμανικών τυπωμένων βιβλίων αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι ενός ευρωπαϊκού φαινομένου, μια αντανάκλαση αυτού του φαινομένου σε τοπικό επίπεδο και όχι ένα απομονωμένο ή τυχαίο γεγονός, αποκομμένο από τη γενική πολιτιστική εξέλιξη της χώρας και από τον ευρωπαϊκό πολιτισμό166. Μετά ρουμανικό την κέντρο Τρανσυλβανία. συγγραφέας αρχή που γίνεται στο Târgovişte, τυπογραφίας Εδώ, στη το 1544, ρουμανική ο εγκαθίσταται Filip γλώσσα το στην Moldoveanul, με «ο κυριλλικούς χαρακτήρες από την πόλη του Sibiu», εκδίδει τη Ρουμανική Κατήχηση(Catehismul Românesc) (1544), το πρώτο έργο γραμμένο στη ρουμανική γλώσσα που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, ενώ μεταξύ εκδίδει το Σλαβο-ρουμανικό Ευαγγέλιο. Ως 166 L. Demeny, (Carte, tipar şi societate la români în secolul al XVI-lea ) Βιβλίο, τυπογραφία και κοινωνία στους Ρουμάνους κατά το 16ο αιώνα, εκδόσεις Kriterion, Βουκουρέστι 1986, σ

84 σχεδιαστής και παραγωγός των τυπογραφικών χαρακτήρων, ο Filip Moldoveanul δημιουργεί ένα απλό και πολύ πρακτικό κυριλλικό αλφάβητο. Ο ίδιος εφευρίσκει και τις ξυλογραφίες, όπως εκείνη στην οποία απεικονίζεται ο Σωτήρας Χριστός ή εκείνη των τεσσάρων Ευαγγελιστών. Το δεύτερο βιβλίο, το Σλαβο-ρουμανικό Ευαγγέλιο, αποσπασματική, με σώζεται σπαράγματα μόνο 117 σε μορφή σελίδων, και φυλάσσεται στη συλλογή σπάνιων βιβλίων της Δημόσιας Βιβλιοθήκης του Λένινγκραντ. Μεταξύ , ο διάκονος Coresi προωθεί τον έγγραφο πολιτισμό στη ρουμανική γλώσσα, δημιουργώντας στο Braşov ένα ισχυρό τυπογραφικό κέντρο. Ο Coresi και οι μαθητευόμενοί του τυπώνουν στο Braşov περίπου 40 τόμους. Ο Coresi, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της νοτιοανατολικής Τρανσυλβανίας και της Ουγγροβλαχίας, εκπληρώνει, χωρίς να υποψιαστεί καν, ένα έργο εξέχουσας σημασίας για το ρουμανικό πολιτισμό και θέτει τα πρώτα ισχυρά θεμέλια της σημερινής λογοτεχνικής γλώσσας. Στο Braşov, ο διάκονος Coresi μετατρέπεται σε περίπλοκο τυπογράφο, ο οποίος όχι μόνο ξέρει να διαμορφώνει και να διορθώνει τα δοκίμια, άλλα δημιουργεί και ένα νέο τύπο χαρακτήρων, οι οποίοι θα ονομαστούν αργότερα χαρακτήρες του τυπογραφείου του Coresi. Ταυτόχρονα, ο Coresi δεν παραμένει απομονωμένος, διότι η τυπογραφική του δραστηριότητα εντάσσεται στο 84

85 πολιτιστικό πεδίο της ιερατικής σχολής που λειτουργεί στο πλαίσιο του Ναού του Αγίου Νικολάου του Şchei, αλλά και στο εμπορικό πεδίο, στους δεσμούς του με τους Σάξονες της Τρανσυλβανίας167. Ο Coresi εξέδωσε εννέα βιβλία στη ρουμανική γλώσσα: το Ευαγγέλιο (Braşov, 1560), τον Απόστολο (Braşov, ), τη Συλλογή κανόνων(pravila) (Braşov, 1570), την Κατήχηση (Catehism) (Braşov), το Βιβλίο κηρυγμάτων(cazania) (σε δύο εκδόσεις, και 1581) κ.λπ. Σε αυτά τα βιβλία, ο Coresi προσφέρει μία σημαντική ένδειξη σχετικά με τη λογική και τους λόγους, οι οποίοι τον προτρέπουν να τυπώσει βιβλία στη ρουμανική γλώσσα σε τόσο μεγάλο αριθμό. Στον επίλογο του Ρουμανικού Τετραευαγγελίου του 1561, ο Coresi δικαιολογεί την έκδοση του βιβλίου, σημειώνοντας τα παρακάτω: «Έγραψα αυτά τα ιερά διδακτικά βιβλία προς όφελος των Ρουμάνων ιερέων, προκειμένου να διδάσκουν το λαό, διότι είναι πιο ωφέλιμο να προφέρεις πέντε κατανοητές κουβέντες, από δέκα χιλιάδες λέξεις σε ξένη γλώσσα, τις οποίες δεν καταλαβαίνει κανείς»168. Άρα ο Coresi συνειδητοποιεί την αναγκαιότητα της έκδοσης βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα, τα οποία έχουν στόχο να μορφώνουν τόσο τον κλήρο όσο και το ρουμανικό λαό, διά μέσου του κλήρου. Ως συμπέρασμα, η σημασία των εκδόσεων του Coresi δεν μπορεί να αμφισβητείται, διότι τα βιβλία του 167 D. Simionescu, Gh. Buluţă, (Pagini din istoria cărţii româneşti) Σελίδες της ιστορίας του ρουμανικού βιβλίου, εκδόσεις Ion Creangă, Ιάσιο 1981, σ B.R.V. τόμος α, αριθμ

86 είναι εκείνα τα οποία «καθιερώνουν στις Ρουμανικές Χώρες την τυπογραφία στη ρουμανική γλώσσα»169. Η καθιερωμένη μελέτη των τυπωμένων βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα του 16 ου αιώνα δεν θα ήταν πλήρης, αν δεν αναφέραμε και την έκδοση, μεταξύ των ετών , στο Cluj, στο τυπογραφείο του Gaspar Heltai, του έργου Βιβλίο των ασμάτων (Carte de cântece), βιβλίο που είναι το πρώτο τυπωμένο έργο στη ρουμανική γλώσσα με λατινικούς χαρακτήρες και ουγγρική ορθογραφία. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Matei Basarab ( ), η Εκκλησία καταγράφει πολύ αποτελεσματική δράση στην κατεύθυνση της υιοθέτησης της ρουμανικής γλώσσας στον εκκλησιαστικό βίο και στον τομέα της έκδοσης λειτουργικών βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα. Επειδή αυτή την εποχή, τη μητροπολιτική έδρα του Κιέβου κατέχει, ως ποιμένας, ο μητροπολίτης Petru Movilă, o ηγεμόνας Matei Basarab του ζητά ένα τυπογραφείο. ανταποκρίνεται εξοπλισμένο στο Ο μητροπολίτης αίτημα τυπογραφείο, και στέλνει συνοδευόμενο Petru Movilă ένα πλήρως από μερικούς τυπογράφους, με επικεφαλής τον Timotei Verbinţchi, τον πρώην διευθυντή του τυπογραφείου της Ι. Μ. Lavra Pecerska του Κιέβου. Το τυπογραφείο φτάνει στο Câmpulung, εκεί όπου, το 1642, τυπώνεται, στα λατινικά, το βιβλίο με τίτλο Καθημερινά διδάγματα (Învăţătură pentru toate zilele), μετάφραση από την ελληνική γλώσσα. 169 B.R.V. τόμος α, αριθμ

87 Το 1637, ένα νέο τυπογραφείο αρχίζει να λειτουργεί στην Ι.Μ. Govora, στην Ουγγροβλαχία. Εκεί τυπώνονται τα περισσότερα βιβλία στα ρουμανικά. Το 1640, το τυπογραφείο αυτό εκδίδει τη Συλλογή των κανόνων του Γκόβορα (Pravila de la Govora), «χάρη στην προσπάθεια του Μελέτιου Μακεδόνα, του ηγούμενου του μοναστηριού». Είναι το πρώτο βιβλίο στη ρουμανική γλώσσα στην Ουγγροβλαχία. Το βιβλίο είναι μετάφραση από τα σλαβονικά, ενώ μεταφραστής είναι ο μοναχός Μιχαήλ Μόξας170. Το έργο καλύπτει τις ανάγκες των μοναχών οι οποίοι, κατά την άσκηση των καθηκόντων του πνευματικού, νιώθουν την ανάγκη σαφούς καθοδήγησης, προκειμένου να εφαρμόσουν τους Ιερούς Κανόνες. Η αναγκαιότητα ενός τέτοιου βιβλίου γίνεται αισθητή και εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτή την εποχή ο ιερέας έχει και το δικαίωμα να δικάζει και να τιμωρεί τους ενορίτες του για τα διάφορα παραπτώματά τους. Υπό την καθοδήγηση του μητροπολίτη Θεόφιλου ( ), το 1640 τυπώνεται, επίσης στο Govora, ένα Ωρολόγιο (Ceaslov), το πρώτο λειτουργικό βιβλίο στα ρουμανικά από την Ουγγροβλαχία171. Όταν το μητροπολιτικό αξίωμα αναλαμβάνει ο μητροπολίτης Στέφανος ( και ), ο πρώην ηγούμενος της Ι.Μ.Tismana, 170 ο οποίος διαδέχεται τον M. Păcurariu, (Istoria Bisericii Ortodoxe Române) Ιστορία της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, εκδόσεις της «Επισκοπής του Κάτω Δούναβη» ( Episcopia Dunării de Jos ), Galaţi 1996, σ Ό.π., σ

88 αποθανόντα Θεόφιλο (1648), ο αγώνας για την υιοθέτηση της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία, σε αντικατάσταση της σλαβονικής, συνεχίζεται. Ο μητροπολίτης Στέφανος έχει πλούσια πολιτιστική δράση. Την εποχή του, το τυπογραφείο του Târgovişte επαναλειτουργεί και έτσι, υπό την επίβλεψη ενός διακόνου με το όνομα Μιχαήλ, τυπώνεται, το 1650, το έργο Pogribania (η νεκρώσιμη ακολουθία, για τους ιερείς και τους διακόνους). Το βιβλίο έχει την ακολουθία στα ρουμανικά και τις ευχές στα σλαβονικά. Το 1651, τυπώνεται το βιβλίο με τίτλο Μυστήριο ή Sacrament, το οποίο περιλαμβάνει την ακολουθία και τις οδηγίες για την τέλεση των πρώτων δύο Ιερών Μυστηρίων: του Βαπτίσματος και του Χρίσματος. Το τυπικό και οι οδηγίες είναι στα ρουμανικά, ενώ η ακολουθία είναι στα σλαβονικά. Το 1652, τυπώνεται το έργο Târnosania (Ο αγιασμός), δηλαδή η ακολουθία του αγιασμού των θεμελίων του ναού, έργο αναγκαίο, αν λάβουμε υπόψη το μεγάλο αριθμό των ναών που ανεγείρονται την εποχή της ηγεμονίας του Matei Basarab. Και αυτό το βιβλίο έχει το τυπικό στα ρουμανικά και την ακολουθία στα σκαβονικά. Το σημαντικότερο έργο που τυπώνεται στα χρόνια του μητροπολίτη Στεφάνου είναι Η ανόρθωση του νόμου ή Μέγα Κανονικόν ( Îndreptarea legii sau Pravila cea Mare ), το οποίο τυπώνεται επίσης στο Târgovişte, το Πρόκειται για νέα 88

89 συλλογή εκκλησιαστικών νόμων, η οποία αριθμεί σχεδόν 800 σελίδες. Το βιβλίο μεταφράζεται από τα ελληνικά, κατόπιν προτροπής του μητροπολίτη Στεφάνου. Μεταφραστής είναι ο Δανιήλ Παννονίας, μοναχός καταγόμενος από την Τρανσυλβανία. Τον Δανιήλ βοηθούν στο έργο της μετάφρασης δύο Έλληνες δάσκαλοι. Το βιβλίο ενσωματώνει και διάφορες εξηγήσεις σχετικά με τη βυζαντινή και την εκκλησιαστική νομοθεσία (τους κανόνες των Αγίων Πατέρων, των Οικουμενικών Συνόδων και των Αγίων Αποστόλων, με σχόλια)172. Από όλα αυτά, διαπιστώνουμε ότι ένα σημαντικό μέρος των βιβλίων που τυπώνονται στα χρόνια της ηγεμονίας του Matei Basarab είναι στα σλαβονικά, ενώ άλλο μέρος είναι στα ρουμανικά. Τυπώνονται, όμως, και δίγλωσσα λειτουργικά βιβλία, γεγονός για το οποίο υπάρχει εξήγηση: την εποχή του συγκεκριμένου ηγεμόνα δίνεται πραγματική μάχη ανάμεσα στο σλαβονικό και το ρουμανικό ρεύμα. Από τη μία, η σλαβονική φαντάζει όλο και πιο δύσκολη για τους Ρουμάνους ιερείς, οι οποίοι δεν κατανοούν πλέον τη γλώσσα αυτή, παρόλο που είναι υποχρεωμένοι να τελέσουν τις ακολουθίες σύμφωνα με τη βαθειά ριζωμένη παράδοση. Από την άλλη, η αντικατάσταση της λειτουργικής γλώσσας δεν είναι και τόσο απλή και δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί βιαστικά, διότι βιβλία μεταφρασμένα στα ρουμανικά δεν υπάρχουν, ενώ η 172 Ό.π., σ

90 υιοθέτηση της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία θεωρείται, από ορισμένους, υποχώρηση στην κατεύθυνση της αίρεσης. Και αυτό περισσότερο διότι την ίδια εποχή ο Καλβινισμός διενεργεί σφοδρή προπαγάνδα ανάμεσα στους Ρουμάνους, στην Τρανσυλβανία, προς την ίδια κατεύθυνση. Η ανησυχητική κατάσταση οδηγεί το μητροπολίτη Στέφανο στην έκδοση δίγλωσσων βιβλίων, σε μια προσπάθεια συμφιλίωσης της πραγματικότητας με την παράδοση. Ταυτόχρονα, όμως, ο ιεράρχης προσπαθεί να μετατρέψει τα βιβλία αυτά σε χρήσιμα εργαλεία για τους ιερείς. Γι αυτό, το τυπικό αυτών των βιβλίων είναι μεταφρασμένο και στα ρουμανικά. Αυτή είναι, άλλωστε, και η μεγάλη συνεισφορά των μητροπολιτών Στεφάνου και Θεοφίλου, δηλαδή ότι σταδιακά, αλλά σταθερά, εισάγουν τη ρουμανική γλώσσα στην Εκκλησία, σε αντικατάσταση της σλαβονικής173. Το 17ο αιώνα, η τάση της αντικατάστασης της σλαβονικής γλώσσας γνωρίζει νέα ώθηση. Πραγματικός υποστηρικτής της Ορθοδοξίας, ο Vasile Lupu ( ), στη Μολδαβία, συνεχίζει την τυπογραφική δραστηριότητα. Επόπτης και καθοδηγητής των εκδόσεων της περιόδου είναι ο νέος μητροπολίτης της Μολδαβίας Βαρλαάμ ( ). Το σημαντικότερο έργο του μητροπολίτη Βαρλαάμ και ταυτόχρονα ένα από τα σημαντικότερα έργα του πρώιμου ρουμανικού πολιτισμού φέρει τον τίτλο Ρουμανικό βιβλίο διδασκαλίας για τις Κυριακές 173 Ό.π., σ

91 του χρόνου, και για τις γιορτές των μεγάλων αγίων (Carte românească de învăţătură la duminicile de peste an, la praznice împărăteşti şi la sfinţi mari) ή Ομιλίες για τον ιερέα (Cazania). Το βιβλίο εκδίδεται στο Ιάσιο, το 1643, σε τυπογραφείο που δωρίζει ο Petru Movilă, ο μητροπολίτης του Κιέβου. Αριθμεί 506 φύλλα, με πολλές γκραβούρες που απεικονίζουν σκηνές από τη Βίβλο και πρόσωπα αγίων, και αποτελείται από δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει 54 κυριακάτικες ομιλίες, 34 ομιλίες για την περίοδο του Τριωδίου και 9 ομιλίες για την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Το δεύτερο μέρος περιλαμβάνει 21 κηρύγματα, για διάφορες γιορτές. Η κύρια πηγή της έκδοσης είναι το βιβλίο των ομιλιών του Έλληνα μητροπολίτη Δαμασκηνού Στουδίτη (16ος αιώνας), με τίτλο Θησαυρός. Από το συγκεκριμένο βιβλίο μεταφράζονται, ολόκληρες ή σε αποσπάσματα, σχεδόν 20 ομιλίες, σε ένα σύνολο 200 σελίδων. Οι υπόλοιπες ομιλίες, μεταφρασμένες από τα ελληνικά ή από τα σλαβονικά, συλλέγονται από διάφορα άλλα ρουμανικά χειρόγραφα και, αφού αναθεωρούνται, δημοσιεύονται ως «δωρεά» για όλο το ρουμανικό λαό. Το βιβλίο, το οποίο γράφεται με ζωντανό τρόπο, γεμάτο χρώμα, με φράσεις πλούσιες σε παρομοιώσεις και πλαστικές εκφράσεις, συνεισφέρει ουσιαστικά στη διαμόρφωση της ρουμανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Εξαιτίας του περιεχομένου του, αλλά και της γλυκύτητας της γλώσσας του, Το ρουμανικό 91

92 βιβλίο διδασκαλίας του μητροπολίτη Βαρλαάμ γνωρίζει, την εποχή αυτή, ευρεία κυκλοφορία, σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο ρουμανικό βιβλίο της εποχής και αποκτάται όχι μόνο από ηγεμόνες και ιερείς, αλλά και από πιστούς από την επαρχία. Το δεύτερο σημαντικό βιβλίο του μητροπολίτη Βαρλαάμ έχει τον τίτλο Εφτά Μυστήρια της Εκκλησίας (Şapte Taine ale Bisericii). Τυπώνεται στο Ιάσιο, το 1644, και αριθμεί 539 σελίδες. Με τη μορφή ερωτήσεων και απαντήσεων, το βιβλίο εξηγεί τα επτά Μυστήρια της Εκκλησίας και, μαζί με το τυπικό τους, στοχεύει στην υπεράσπιση της διδασκαλίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας ενάντια στους Καλβινιστές της Τρανσυλβανίας, οι οποίοι δεν αναγνωρίζουν τα επτά Μυστήρια. Το τρίτο βιβλίο έχει τον τίτλο Απάντηση στην Κατήχηση των Καλβινιστών. Τυπώνεται στο Ιάσιο, το 1645, και αριθμεί 32 φύλλα. Στο περιεχόμενο καταπολεμάται μία Κατήχηση των Καλβινιστών που κυκλοφορεί, από το 1645, στην πόλη της AlbaIulia. Από το τέλος του 16ου αιώνα και μέχρι το δεύτερο ήμισυ του επόμενου αιώνα, η διαμάχη ανάμεσα στην επιθυμία των κληρικών να τελέσουν τις ακολουθίες στα ρουμανικά και το φόβο απέναντι στη μεταρρύθμιση που προωθούν οι Καλβινιστές διαμορφώνουν, αν όχι εχθρική συμπεριφορά, τουλάχιστον συγκράτηση απέναντι στα κείμενα στη ρουμανική γλώσσα, γεγονός που οδηγεί στη μείωση της παραγωγής των 92

93 βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα. Η κατάσταση αλλάζει μόνο το δεύτερο ήμισυ του 17ου αιώνα, λόγω της σύντομης πολιτικής ανάδειξης του ηγεμόνα Μιχαήλ του Γενναίου. Τώρα η Ρουμανική Εκκλησία της Τρανσυλβανίας εδραιώνεται, εξαιτίας της φροντίδας του ηγεμόνα να δημιουργήσει μία μητροπολιτική έδρα στην πόλη της Alba-Iulia, όπου να υπάρχει και μητροπολιτικός ναός προστατευόμενος από τείχος, καθώς και επίσημα κτίρια, με Ιερατικό Σχολείο και τυπογραφείο. Οι ακολουθίες, όμως, τελούνται ακόμα στα σλαβονικά και μόνο οι πιο τολμηροί ιερείς επιχειρούν να χρησιμοποιήσουν ρουμανικές λειτουργικές φόρμουλες, αλλά τις περισσότερες φορές μόνο στα χειρόγραφά τους. Σε επιστολή με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1640 και παραλήπτη τον πρίγκιπα Gheorghe Rakoczy Α ( ), ο επίσκοπος των Καλβινιστών, ο Istvan Katona, επαινεί το κουράγιο και την αξιοσύνη του Μελετίου Μακεδόνα και εκφράζει την επιθυμία να τον έχει στο αξίωμα του επισκόπου των Ρουμάνων. Ο Istvan Katona προτείνει επίσης στον κληρικό και μερικά μέτρα που θα μπορούσε να εφαρμόσει ο ίδιος. Έτσι, εκτός από την επιτακτική ανάγκη της ίδρυσης ενός ρουμανικού τυπογραφείου και ενός ρουμανικού σχολείου, όπου να χρησιμοποιείται, ασφαλώς, το κυριλλικό αλφάβητο, σύμφωνα με τον Istvan Katona, ο επίσκοπος των Ρουμάνων πρέπει να υποχρεώσει τους Ρουμάνους ιερείς «να 93

94 τελούν τις ακολουθίες για το λαό στη γλώσσα του, δηλαδή στα ρουμανικά»174. Είναι σαφές ότι η πληροφορία αυτή μας δίνει τη δυνατότητα να συμπεράνουμε ότι η ρουμανική γλώσσα δεν είχε νικήσει οριστικά τη μάχη ενάντια στη σλαβονική. Τα πράγματα προχωρούν με δυσκολία και εξαιτίας του γεγονότος ότι σ αυτό τον «αγώνα» επεμβαίνουν ιεράρχες πέρα από τη ρουμανική επικράτεια, οι οποίοι υποστήριζαν τη σλαβονική και την ελληνική εις βάρος των κατά τόπους γλωσσών των διαφόρων πληθυσμών. Έτσι, ακόμα από το 1698, αρκετό καιρό μετά την κυκλοφορία των πρώτων βιβλίων στα ρουμανικά, σε επιστολή του προς το μητροπολίτη Αθανάσιο Άγγελο, ο μητροπολίτης Δοσιθέος των Ιεροσολύμων δίνει συμβουλές προκειμένου «οι καθημερινές ακολουθίες να γίνονται στα σλαβονικά ή στα ελληνικά, πάση θυσία, και όχι στα ρουμανικά ή με άλλο τρόπο»175. Υπό αυτές τις συνθήκες, όπου ο γλωσσικός αντιρουμανισμός προωθείται από το ύψος των αρχιερατικών εδρών, οποιαδήποτε απόπειρα των ιερέων να μεταφράζουν τα λειτουργικά βιβλία στα ρουμανικά κινδυνεύει να θεωρηθεί αίρεση, ενώ οι πραγματοποιούν ιερείς οι οποίοι αντιμετωπίζονται τις προωθούν «ως εργαλεία ή τις της προπαγάνδας των Καλβινιστών». Παρόλα αυτά, με όλη την Κορνήλια Παπακώστεα-Δανιελοπούλου / Lidia A. Demeny,οπ.π., σ. 68. T. Cipariu, ( Acte şi fragmente ) Έγγραφα και αποσπάσματα, Blaj 1855, σ

95 εναντίωση της ιεραρχίας, η μεταφραστική και η εκδοτική δραστηριότητα συνεχίζεται. Η μεσαιωνική πόλη της Alba-Iulia διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση και στην εδραίωση της ρουμανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Σειρά Καλβινιστών πριγκίπων στρέφουν την προσοχή τους και πάνω στους Ορθοδόξους Ρουμάνους υπηκόους τους. Ορισμένοι από τους τελευταίους είναι εγγράμματοι και θέτουν τα θεμέλια του ρουμανικού πολιτισμού που μόλις αρχίζει να διαφαίνεται. Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Gabriel Bethlen ( ), η Τρανσυλβανία γνωρίζει πρωτόγνωρη πολιτιστική άνθιση. Ανάμεσα στα πολιτιστικομορφωτικά μέτρα που εφαρμόζει ο πρίγκιπας της Τρανσυλβανίας, αναφέρουμε την ίδρυση ενός «Collegium Academicum» στην Alba-Iulia, όπου διδάσκουν φημισμένοι καθηγητές από τη Γερμανία ή την Αγγλία. Εδώ φοιτούν κάθε χρόνο, με υποτροφία από τον πρίγκιπα, 80 νέοι. Ο ίδιος ο Gabriel Bethlem ιδρύει στην πόλη της Alba-Iulia και ένα τυπογραφείο, καθώς και ένα Ιερατικό Σχολείο και διατάζει να μη φορολογούνται οι Ρουμάνοι ιερείς 176. Έτσι, οι ιερείς αυτοί, μετά από μόρφωση που αποκτούν στα σχολεία που ιδρύονται με την παρέμβαση και την υποστήριξη των Καλβινιστών πριγκίπων της Τρανσυλβανίας, σηκώνουν τη σημαία του εκρουμανισμού του εκκλησιαστικού βίου και του πολιτισμού των Ρουμάνων. Ανάμεσα σε αυτούς αναφέρουμε τον Ioan Zoba 176 Κορνήλια Παπακώστεα-Δανιελοπούλου / Lidia A. Demeny, οπ.π., σ

96 από το Vinţ (Alba), τους Mihai Halici, Gheorghe Buitul, Ioan Cajoni κ.ά177. Χωρίς να επιχειρήσουμε ιδιαίτερη αναφορά στην πολεμική και στις πολιτικές σκοπιμότητες των Καλβινιστών πριγκίπων της Τρανσυλβανίας, επιβάλλεται να αναγνωρίσουμε ότι η πολιτική τους, καθώς και η επιθυμία τους να προσφέρουν στους Ρουμάνους βιβλία και σχολεία στη γλώσσα τους, είναι για την εποχή η σπίθα που προκαλεί στην Τρανσυλβανία του 17ου αιώνα την έκρηξη των εκδόσεων στα ρουμανικά178. Ανάμεσα σε εκείνους οι οποίοι καταφέρνουν να θέσουν τον εαυτό τους στην υπηρεσία του ρουμανικού έθνους, την πρώτη θέση καταλαμβάνει ο ορθόδοξος χωρεπίσκοπος Ioan Zoba. Σε 6 χρόνια, ο Ioan Zoba μεταφράζει και γράφει πέντε βιβλία, γεγονός που αποτελεί αξιοσημείωτο κατόρθωμα για την εποχή. Το 1683, ο Ioan Zoba τυπώνει το Βιβλίο ομιλιών για τις νεκρώσιμες ακολουθίες (Carte de cuvântări la morţi), με 15 επικήδειες ομιλίες, το Ωρολόγιο (Ceasloveţ), το 1697, την Ακολουθία των ευχών και των δεήσεων που αναπέμπονται στη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας και την ακολουθία του Εσπερινού και του Όρθρου (Rânduiala diacostivelor şi cu a văzglaşeniilor care se zic la Liturghie, şi rânduiala Vecerniei şi Utreniei). Al. Niculescu, ( Ortodoxie şi Reformă - sec. XVI-XVII ) «Ορθοδοξία και Μεταρρύθμιση, 16ος-17ος αιώνας», στο περιοδικό ( Vatra ) «Εστία», Αύγουστος 2001, σ V. Bunea / D. Braicu, ( Carte veche românească din secolele XVI-XVII în colecţiile Arhiepiscopiei Sibiului ) Το παλαιό ρουμανικό βιβλίο του 16ου 17ου αιώνα στις συλλογές της Αρχιεπισκοπής της πόλης Σιμπίου, εκδόσεις του «Μητροπολιτικού Κέντρου», Sibiu 1980, σ

97 Το 1689, ο ίδιος εκδίδει, στο τυπογραφείο που διατηρεί στην πόλη της Alba-Iulia, το σημαντικότερο βιβλίο του, το Προσευχητάριο (Molitfelnicul). Αυτό είναι, πιθανόν, και το πρώτο Προσευχητάριο με όλη τη σημασία της λέξης, επειδή η έκδοση του Braşov, του 1657, αποτελεί μόνο παράρτημα στο βιβλίο με τίτλο Ερμηνεία των Ευαγγελίων (Tâlcul Evangheliilor), ενώ εκείνο του Ιασίου (1681) περιλαμβάνει τις τρεις Λειτουργίες και μόνο 31 ευχές για διάφορους σκοπούς179. Το Προσευχητάριο της Alba-Iulia εμπλουτίζεται και με μελέτες μικρών διαστάσεων, όπως: «Ομιλίες στη νεκρώσιμη ακολουθία», «Ομιλία στη γιορτή των Αγίων 40 Μαρτύρων» και «Ακολουθία των εκτενιών και των εκφωνήσεων». Η δημοσίευση των έργων και των ακολουθιών αυτών στο Προσευχητάριο εξηγείται και λόγω της υιοθέτησης των ελληνικών προτύπων, στα οποία η Θεία Λειτουργία τοποθετείται στο σώμα των λειτουργικών κειμένων που χρησιμοποιούνται από τον ιερέα180. Το 1657, ο μητροπολίτης της Μολδαβίας φεύγει από τη ζωή. Το έργο του συνεχίζει ο διάδοχός του, ο μητροπολίτης Dosoftei. Εξαιτίας του Dosoftei, στη Μολδαβία αρχίζει η μεταρρύθμιση της λειτουργικής γλώσσας. Τώρα, πλέον, τα λειτουργικά βιβλία μεταφράζονται στα ρουμανικά, ενώ η 179 D. Vanca, ( Sfinţirea cea mică a apei la sfârşitul secolului al XVII-lea în Transilvania ) «Ο μικρός αγιασμός των υδάτων στο τέλος του 17ου αιώνα στην Τρανσυλβανία», στο περιοδικό «Annales Universitatis Apulensis» (Series theologica), Alba-Iulia, 2002, σ D. Dreghiciu / E. Mârza, ( Carte românească veche din judeţul Alba. Secolele XVI-XVII ) Παλαιό ρουμανικό βιβλίο στο νομό Alba-Iulia, εκδόσεις της Ορθόδοξης Επισκοπής, Alba-Iulia 1989, σ

98 ρουμανική γλώσσα εισάγεται οριστικά στην Εκκλησία. Η δραστηριότητα του μητροπολίτη είναι εξαιρετική. Ο ίδιος συνεισφέρει περισσότερο από οποιονδήποτε εκκλησιαστικό συγγραφέα του 17ου αιώνα στη διείσδυση και την οριστική επιβολή της ρουμανικής γλώσσας σε όλες τις ακολουθίες και σε όλες τις ρουμανικές εκκλησίες. Εξαιτίας του γεγονότος, διαμορφώνεται και η έννοια της εθνικής και της εκκλησιαστικής ενότητας των Ρουμάνων. Οι συνθήκες του δεύτερου μισού του 17 ου αιώνα επιβάλλουν, πλέον, τη μετάφραση και την έκδοση των εκκλησιαστικών βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα, τόσο λόγω της αναγκαιότητας της κατανόησης των ακολουθιών, αλλά και λόγω της διαμόρφωσης μιας ιδιαίτερης τιμής πρός την Θεοτόκο.Προκειμένου να προστατεύει τους Ορθόδοξους πιστούς, καθώς και τους κληρικούς της Μολδαβίας, από αιρέσεις και παρερμηνείες, το 1673 ο μητροπολίτης Dosoftei μεταφράζει και δημοσιεύει, στο Uniev, τον Υπέρτιμο Ακάθιστο (Preacinstitul Acatist). Ένα από τα σημαντικότερα έργα που μεταφράζει και δημοσιεύει ο μητροπολίτης Dosoftei, για τις ανάγκες του εκκλησιαστικού βίου, είναι και το Ιερατικό (Liturghierul), το οποίο τυπώνεται στο Ιάσιο, το Κατανοώντας την αναγκαιότητα της υιοθέτησης της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία, ο μητροπολίτης Dosoftei είναι ο πρώτος ιεράρχης ο 98

99 οποίος ξεκινά οργανωμένη επιχείρηση αντικατάστασης της σλαβονικής γλώσσας από τις θρησκευτικές ακολουθίες. Ο ίδιος μεταφράζει και δημοσιεύει στα ρουμανικά, όπως είπαμε, το σημαντικότερο εκκλησιαστικό βιβλίο, το Ιερατικό (Liturghierul)181. Tο βιβλίο περιλαμβάνει τις τρεις Θείες Λειτουργίες τελούνται που στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μεταφρασμένες από τα ελληνικά. Με τη μετάφραση του βιβλίου στα ρουμανικά, ο μητροπολίτης Dosoftei δίνει στους ιερείς τη δυνατότητα της αποδοτικότερης συσπείρωσης των πιστών τους. Έτσι φράζεται η τάση φυγής όλων όσοι ισχυρίζονται ότι παρακολουθούν τη Θεία Λειτουργία των Καθολικών ή ακόμα και τη Λειτουργία των Προτεσταντών, με τη δικαιολογία ότι έτσι και αλλιώς δεν καταλαβαίνουν τίποτα από την Θεία Λειτουργία των Ορθοδόξων. Και επειδή το ρουμανικό Ιερατικό είναι το λειτουργικό βιβλίο που περιλαμβάνει τη σημαντικότερη εκκλησιαστική ακολουθία, η ύπαρξή του επιβάλλει την τέλεση της ακολουθίας στα ρουμανικά. Ασφαλώς, δεν ισχυριζόμαστε ότι οι ακολουθίες στα ρουμανικά εφαρμόζονται ξαφνικά σε όλη την επικράτεια της χώρας, αλλά η βοήθεια που προσφέρει στους διακόνους της Εκκλησιάς είναι μία αρχή. Η κυκλοφορία του ρουμανικού Ιερατικού μετατρέπεται πλέον σε σημείο αναφοράς για την υιοθέτηση της ρουμανικής γλώσσας στην Εκκλησία (Istoria literaturii române) Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, τόμος α, Βουκουρέστι 1964, σ Gh. M Rădan, ( Mitropolitul Dosoftei ) «Ο μητροπολίτης Dosoftei», στο περιοδικό G.B., Βουκουρέστι ΧΧΧΙΙ, έτος 1973, αριθμ. 7-8, σ

100 Η σημασία του Ιερατικού αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι, το 1683, χρειάζεται να τυπωθεί και δεύτερη έκδοση. Η κυκλοφορία της β έκδοσης αποτελεί πραγματικό επίτευγμα για την εποχή. Η νέα έκδοση κυκλοφορεί με τον τίτλο Ευχολόγιο (ρουμ. Molitfelnic)183 και αποτελεί, αναμφίβολα, μεγάλη πρόοδο σε σχέση με την προηγούμενη έκδοση του διακόνου Coresi. Το γεγονός αποδεικνύεται και από την επανέκδοσή του, σε τόσο σύντομο διάστημα, και διότι κυκλοφορεί και πέρα από τα όρια της Μολδαβίας, παρόλο που εκεί δεν καταφέρνει να καθιερωθεί ως τελική μετάφραση. Μετάφραση με πρότυπα τα ελληνικά Ευχολόγια που τυπώνονται στη Βενετία, από τα οποία υιοθετεί και τις λεπτομέρειες του τυπικού, η νέα έκδοση διατηρεί στο λεξιλόγιό της πληθώρα σλαβονικών λέξεων και εκφράσεων. Ταυτόχρονα, όμως, επιχειρεί να εμπλουτίσει το λεξικό με λατινικούς και ελληνικούς νεολογισμούς, ακολουθώντας λεκτικούς τοπικισμούς και ενίοτε σύνταξη δύσκολη και μη φυσιολογική. Το βιβλίο αποτελεί προσπάθεια απόδοσης στα ρουμανικά της αντίστοιχης ελληνικής ορολογίας, πράγμα όμως το οποίο γίνεται ενίοτε με αδόκιμο τρόπο184. Πέραν αυτών των τυχόν αρνητικών στοιχείων, η τέλεση της Θείας Λειτουργίας και των λοιπών ακολουθιών και 183 I. Ionescu, ( Trei sute de ani de la tipărirea Liturghierului Molitfelnic de mitropoliul Dosoftei, ) Τριακόσια χρόνια από την έκδοση του Ιερατικού Προσευχηταρίου του μητροπολίτη Dosoftei, , Βουκουρέστι 1980, σ Al. Rosetti / B. Cazacu, (Istoria limbii literare) Ιστορία της λογοτεχνικής γλώσσας, Βουκουρέστι 1964, σ

101 προσευχών που περιλαμβάνονται στο Ευχολόγιον στα ρουμανικά αποτελεί, για την εποχή, γεγονός πραγματικά επαναστατικών διαστάσεων. Όταν αντιλαμβάνεται ότι η ρουμανική γλώσσα εκφράζει τις σωτήριες αλήθειες των ψυχών, τις αλήθειες της πίστης τις οποίες αποκαλύπτει ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός, ο λαός διακατέχεται από μεγάλο ενθουσιασμό και ταυτόχρονα και από μεγάλη εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του και στην αξία της ομιλουμένης γλώσσας του. Μέχρι τώρα, οι πιστοί δεν κατανοούσαν σχεδόν τίποτα από το περιεχόμενο των ακολουθιών, διότι τελούνταν στα σλαβονικά ή στα ελληνικά. Γι αυτό, η μετάφραση των εκκλησιαστικών βιβλίων στα ρουμανικά απομακρύνει το πέπλο του σκοταδιού, θέτοντας στη διάθεση του λαού όλον το πλούτο και την ομορφιά των ορθοδόξων ακολουθιών. Ο μητροπολίτης Dosoftei αποδεικνύεται μορφωμένος ιεράρχης και καλός γνώστης της γλώσσας του ποιμνίου του, γλώσσα στην οποία εντοπίζει και τους κατάλληλους όρους για την απόδοση των αφηρημένων θεολογικών εννοιών που συμπεριλαμβάνονται στο Ευχολόγιον και στο Ιερατικό. Η νέα ορολογία διευκολύνει όσους παρακολουθούν τις ακολουθίες, στην κατεύθυνση της κατανόησης της Θείας Λειτουργίας, των Μυστηρίων και των άλλων ωφέλιμων προσευχών για την ψυχή. 101

102 Ο ιεράρχης ενθαρρύνεται τώρα πολύ περισσότερο 185. Η έκδοση των πρώτων βιβλίων αποδεικνύεται τόσο σημαντική, ώστε ο μητροπολίτης Dosoftei ενδυναμώνεται στο απολογητικό και στο εθνικό του έργο και ετοιμάζει για έκδοση και άλλο βιβλίο, το Ευχολόγιον με εξηγήσεις (Molitfelnic pe-nţăles), το οποίο και τυπώνει στο Ιάσιο, το Με τη νέα έκδοση, οι κληρικοί κατοχυρώνουν κατά πολύ τη θέση τους απέναντι στα άλλα δόγματα. Το Ευχολόγιο στα ρουμανικά αποτελεί πλέον καθημερινό «όπλο», διότι προσφέρει όλα τα Μυστήρια, ξεκινώντας από τη Βάπτιση και περνώντας από όλα τα στάδια της ζωής, με κατάληξη στη νεκρώσιμη ακολουθία. Το Ευχολόγιον του Dosoftei αποτελεί αφορμή για τη χρήση της ρουμανικής γλώσσας σε κάθε σπίτι και για τις ανάγκες και τα παθήματα του καθενός. Το βιβλίο παρουσιάζει όλη τη ροή του χριστιανικού βίου. Το περιεχόμενό του, άγνωστο έως τότε στους λαϊκούς, χρησιμοποιείται τώρα από τον ιερέα για πρώτη φορά. Έτσι παραμερίζεται η καθιερωμένη παράδοση της χρήσης της σλαβονικής και της ελληνικής γλώσσας.ο κλήρος έχει ανάγκη από τους εκκλησιαστικούς κανόνες και από τα πρόσωπα των αγίων, διότι αυτά τον ωθούν να κάνει το μεγάλο βήμα της χρήσης των προσευχών στη γλώσσα του λαού Scarlat Porcescu, ( Activitatea cărturărească a Mitropolitului Dosoftei ) «Η εκδοτική δράση του μητροπολίτη Dosoftei», στο περιοδικό M. M. S., L, 1974, αριθμ. 9-12, σ Paul Mihail, ( Molitvelnicul Mitropolitului Dosoftei, Iaşi, La împlinirea a 300 de ani de când a fost tipărit ) «Το Προσευχητάριο του μητροπολίτη Dosoftei, Ιάσιο, χρόνια από τη δημοσίευσή του», στο περιοδικό, M. M. S., 1981, αριθμ. 4-6, σ

103 Η αρετή του Dosoftei παραμένει μεγάλη, διότι είναι ο πρώτος Ρουμάνος ιεράρχης ο οποίος τολμά να τυπώσει τις Θείες Λειτουργίες και το Ευχολόγιον στα ρουμανικά, εγκαταλείποντας το δρόμο της εκκλησιαστικής σλαβονικής, στον οποίο βάδιζαν οι προκάτοχοί του. Δεν υιοθετεί όμως ούτε την ελληνική οδό. Ο ίδιος κοπιάζει για να φέρει στα χέρια των ιερέων, των ιεροψαλτών, καθώς και του λαού και άλλα βιβλία: Πεζογραφικό Ψαλτήρι (Ιάσιο 1680), Οκτώηχο (1683), Ποιητικό Ψαλτήρι (Uniev 1673), Βίοι Αγίων (Ιάσιο ), σε μια «συνειδητή συνεισφορά της Εκκλησίας για την εθνική αναγέννηση του ρουμανικού έθνους»187. Η γλώσσα στην οποία μεταφράζει και δημοσιεύει ο μητροπολίτης Dosoftei τα λειτουργικά βιβλία είναι η γλώσσα του λαού, την οποία κατανοούν οι απανταχού Ρουμάνοι. Το Νοέμβριο του 1678, στο θρόνο της Ουγγροβλαχίας ανέρχεται ο Şerban Cantacuzino ( ) και αργότερα ο Constantin Brâncoveanu ( ). Κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας των δύο μεγάλων ηγεμόνων, οι οποίοι είναι λάτρεις της μόρφωσης, ποιμένας της Εκκλησίας είναι ο μητροπολίτης Θεοδόσιος. Ο Θεοδόσιος τυπώνει ένα Ευαγγέλιο (1682) και έναν Απόστολο (1683), και τα δύο στα ρουμανικά. Με τη δημοσίευση της Βίβλου του Βουκουρεστίου του 1688, η οποία είναι γνωστή και ως Βίβλος του Şerban Cantacuzino, η μετάφραση και η έκδοση 187 Iustin Moisescu, ( Cuvânt înainte la ediţia critică a Psaltirii în versuri a Mitropolitului Dosoftei ) «Πρόλογος στην κριτική έκδοση του Ποιητικού Ψαλτηρίου του μητροπολίτη Dosoftei», Ιάσιο 1974, σ

104 των εκκλησιαστικών βιβλίων φτάνει στο αποκορύφωμα. Το έργο ολοκληρώνει την έως τότε τυπογραφική δραστηριότητα, διότι είναι η πρώτη ολοκληρωμένη έκδοση της Αγίας Γραφής στα ρουμανικά. Για τη μετάφραση της Αγίας Γραφής, ο μητροπολίτης Θεοδόσιος έχει τη βοήθεια του μητροπολίτη Γερμανού Νύσσης, ο οποίος βρίσκεται στην Ουγγροβλαχία, καθώς και του μητροπολίτη Δοσιθέου Ιεροσολύμων. Με τη Βίβλο του Βουκουρεστίου, έργο μεγάλων διαστάσεων για εκείνη την εποχή (944 μεγάλες σελίδες, τυπωμένες με μικρά γράμματα, σε δύο στήλες), τίθεται σε κυκλοφορία η ρουμανική λογοτεχνική γλώσσα. Είναι η σύνθεση των προσπαθειών των έως τότε εκκλησιαστικών συγγραφέων, οι οποίοι προσπαθούν να γράψουν σε καθαρή γλώσσα που να κατανοούν όλοι οι Ρουμάνοι. Είναι η γλώσσα που ανοίγει το δρόμο της εξέλιξης της ρουμανικής γλώσσας. Αληθεύει, όμως, ότι στα κείμενα συμπεριλαμβάνονται και πολλές ελληνικές λέξεις, αλλά και ότι πολλά χωριά μεταφράζονται με δυσνόητο τρόπο. Το γεγονός οφείλεται προφανώς στην εξελιτική διαδικασία διαμόρφωσης της ρουμανικής λογοτεχνικής γλώσσας188. Ακόμα από την πρώτη σελίδα, οι μεταφραστές εξηγούν ότι το έργο τυπώνεται «για την κατανόηση της ρουμανικής γλώσσας», ενώ στον πρόλογο 188 N. Şerbănescu, (Mitropolitul Teodosie al Ţării Româneşti, şi ) «Ο μητροπολίτης Θεοδόσιος της Ουγγροβλαχίας, και »,στο περιοδικό S.T., έτος δ, αριθμ. 5-6, Βουκουρέστι σ

105 ο πατριάρχης Δοσιθέος Ιεροσολύμων γράφει ότι σκοπός του είναι «να φωτίζει τα του οίκου και την εκκλησία του λαού: τους Τρανσυλβάνιους, τους Μολδαβούς και τους Ουγγροβλάχους». Πράγματι, η Βίβλος γνωρίζει ευρεία κυκλοφορία, σε όλες τις επαρχίες όπου κατοικούν Ρουμάνοι. Οι μεταγενέστερες αξιόλογες μεταφράσεις της Αγίας Γραφής στα ρουμανικά εμπνέονται, σε μεγάλο βαθμό, και από τη Βίβλο του Şerban Cantacuzino. Όλα αυτά καθιστούν το έργο, από ιστορική και γλωσσική άποψη, ένα από τα πιο αξιόλογα βιβλία του πρώιμου ρουμανικού πολιτισμού. Το έργο του μητροπολίτη Θεοδόσιου συνεχίζει ο επίσκοπος της πόλης Buzău Μητροφάνης ( ). Το 1691, ο επίσκοπος ιδρύει τυπογραφείο στην πόλη του Buzău, όπου τυπώνει και μεταφράζει περισσότερα από 20 βιβλία, μεταξύ των οποίων και την Ομολογία πίστεως του Petru Movilă, πρώτη έκδοση στα ρουμανικά, μετάφραση από τα ελληνικά των αδελφών Radu και Şerban Greceanu, του 1691, τα 12 Μηναία (1698) και άλλα λειτουργικά βιβλία: Ευχολόγιον, Οκτώηχο, Τριώδιο, Πεντηκοστάριο, Ιερατικόν κ.λπ.189. Αυτό το οποίο δεν καταφέρνει να επιτύχει ο διάκονος Coresi στην Τρανσυλβανία και ο μητροπολίτης Dosoftei στη Μολδαβία, καταφέρνει ο μεγάλος μητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας, ο Άνθιμος ο εξ Ιβήρων, ο οποίος, πέρα από τα 189 G. Cocora, ( Un mare tipograf român în circuitul european în secolul al XVIII-lea: episcopul Mitrofan al Buzăului ) «Ένας μεγάλος Ρουμάνος τυπογράφος ευρωπαϊκής εμβέλειας του 18ου αιώνα: ο επίσκοπος Μητροφάνης του Buzău», στον τόμο ( Tipar şi cărturari ) Τυπογραφεία και λόγιοι, Βουκουρέστι 1977, σ

106 πολλά άλλα έργα του, προσφέρει την κανονιστική και οριστική μετάφραση του ρουμανικού Ιερατικού, για χρήση των απανταχού Ρουμάνων, σε εποχή κατά την οποία δεν είναι παρά μόνο επίσκοπος της πόλης του Râmnic. Η μετάφρασή του εκδίδεται για πρώτη φορά στο Râmnic (στο νομό Vâlcea), το 1706, με τίτλο Ευχολόγιον, δηλαδή Προσευχητάριο, σε μετάφραση και εκτύπωση σύμφωνα με το ελληνικό τυπικό 190. Το βιβλίο ξεκινά με το στίχο της Προς Κορινθίους Α 14,19 επιστολής: «αλλ' εν εκκλησία θέλω πέντε λόγους δια του νοός μου λαλήσαι, ίνα και άλλους κατηχήσω, ή μυρίους λόγους εν γλώσση» και συνεχίζει με την εισαγωγή του υποδιακόνου Mihai Istvanovici, τυπογράφου, ο οποίος μας πληροφορεί ότι η μετάφραση πραγματοποιείται από την ελληνική γλώσσα και ανήκει στο μητροπολίτη Άνθιμο τον εξ Ιβήρων. Στη συνέχεια, το ευρετήριο ή τα περιεχόμενα του βιβλίου αναφέρουν όλα τα κεφάλαια του Ευχολογίου του Μεγάλου, σύμφωνα με τον τίτλο, αλλά στην πραγματικότητα το βιβλίο έχει το περιεχόμενο ενός Ιερατικού: αρχίζει με την ακολουθία του Όρθρου, συνεχίζει με τις ευχές που διαβάζονται από τον ιερέα στον Εσπερινό και στην Προσκομιδή (τις οποίες ανατυπώνει ακριβώς, σύμφωνα με το Σλαβορουμανικό Ιερατικό του Buzău, του 1702) και με την ακολουθία των τριών Λειτουργιών. 190 N. Şerbănescu,( Άνθιμος εξ των Ιβήρων, tipograf ) «Ο τυπογράφος Άνθιμος ο εξ Ιβήρων», στο περιοδικό «B.O.R.», εκδόσεις Ι.Β.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι 1956, αριθμ. 5-6, σ

107 Από σημείωση στο τέλος του β τόμου του Ευχολογίου191, πληροφορούμαστε ότι για το κείμενο των ευχών και των ασμάτων του τυπικού του Εσπερινού, του Όρθρου και των τριών Λειτουργιών, ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων χρησιμοποιεί το ελληνικό Ευχολόγιον του Νικολάου Γλυκέος (Βενετία 1691)192. Το ρουμανικό Ιερατικόν ξεφεύγει από τη γραμμή του σλαβονικού, που χρησιμοποιείται από τους προηγούμενους μεταφραστές ως πρότυπο, και εντάσσεται στη γραμμή του ελληνικού Ιερατικού. Μελετώντας όμως τα αντίτυπα που διασώζονται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας, στον αριθμό αρχειοθέτησης 1501, παρατηρούμε ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές εκδόσεις, οι οποίες πράγματι φέρουν τον ίδιο τίτλο, την ίδια εισαγωγή και τα ίδια ευρετήρια, αλλά έχουν διαφορετικό περιεχόμενο. Η πρώτη έκδοση περιλαμβάνει το αρχικό τμήμα του Ευχολογίου του Μεγάλου, δηλαδή τις Θείες Λειτουργίες, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για το Ιερατικόν, ενώ η δεύτερη έκδοση περιλαμβάνει το υπόλοιπο του ελληνικού Ευχολογίου του Μεγάλου (τα Μυστήρια και τις Ιερουργίες), δηλαδή το πραγματικό Ιερατικόν.Η κάθε μία από τις δύο εκδόσεις φέρει τη δική της αρίθμηση των σελίδων. Ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων ονομάζει το Ιερατικόν του 191 I. Bianu / N. Hodoş, ( Bibliografia românească veche, ) Παλαιά ρουμανική βιβλιογραφία, , τόμος α, Βουκουρέστι 1903, σ Ο πλήρης τίτλος αυτού του Ευχολογίου αναφέρεται στον E. Legrand, Bibliographie hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des grecs ou XVII-e siécle, τόμος γ, Παρίσι 1895, σ

108 έτους 1706 με τον τίτλο Ευχολόγιον, από σεβασμό για το ελληνικό πρωτότυπο από το οποίο μεταφράζει. Πρόκειται όμως για το Ευχολόγιον το Μέγα που περιλαμβάνει στην αρχή τις Θείες Λειτουργίες, όπως εμφανίζονται μέχρι σήμερα στις περισσότερες ελληνικές εκδόσεις αυτού του λειτουργικού βιβλίου (παραδείγματος χάρη, το Ευχολόγιον το Μέγα, Αθήνα 1970)193. Στο β ήμισυ του 18ου αιώνα, η γλώσσα του ΕυχολογίουΠροσευχηταρίου του μητροπολίτη Ανθίμου του εξ Ιβήρων, στις δύο εκδόσεις του (του Râmnic, 1706, και του Târgovişte, 1713), αγγίζει την τελειότητα, πράγμα το οποίο δεν καταφέρνει καμία άλλη έκδοση. Οι μεταγενέστερες κύριες εκδόσεις δεν προσθέτουν παρά μόνο ελάχιστες και ασήμαντες βελτιώσεις της γλώσσας, χωρίς να καταφέρουν ποτέ να ξεπεράσουν την ομορφιά της πρώτης μετάφρασης του Ανθίμου. Η μετάφρασή του παραμένει πρότυπο για τα Ευχολόγια-Προσευχητάρια των Ρουμάνων, μέχρι σήμερα. Το ίδιο μπορούμε να ισχυριστούμε, άλλωστε, και για τα άλλα σημαντικά λειτουργικά βιβλία, τα οποία ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων μεταφράζει για πρώτη φορά ή για τα οποία τελειοποιεί τις προγενέστερες μεταφράσεις, προσδίδοντάς τους την οριστική μορφή που έχουν μέχρι και σήμερα: Ψαλτήρι (1710), Ωρολόγιο (Târgovişte 1715), Ευχολόγιον (1706 και 1713) και Οκτώηχο (Târgovişte 1712). 193 N. Coravu, ( Precizări şi contribuţii la Bibliografia românească veche ) «Διευκρινήσεις και συνεισφορές στη Παλαιά ρουμανική βιβλιογραφία», στο περιοδικό M. O., εκδόσεις Ι.Β.Μ.Β.Ο.R., αριθμ. 8-9, Βουκουρέστι 1956, σ

109 Με την μετάφραση αυτών των βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα, ο Άνθιμος συνεισφέρει «στη διαμόρφωση της ρουμανικής λειτουργικής γλώσσας όπως την ξέρουμε και σήμερα»194. Η ρουμανική γλώσσα αυτών των λειτουργικών βιβλίων παραμένει σχεδόν ίδια μέχρι σήμερα, απλά απέκτησε φυσιολογική ροή, απελευθερωμένη από τυποποιημένες ξενικές διατυπώσεις, τόσο στο επίπεδο του λεξιλογίου όσο και στο επίπεδο της σύνταξης της καθημερινής γλώσσας του λαού195. Σε σύγκριση με τους προκατόχους του, ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων έχει και το πλεονέκτημα ότι γνωρίζει και μπορεί να χρησιμοποιήσει την ίδια ρουμανική γλώσσα που έχει η Βίβλος του Şerban Καντακουζηνού (Βουκουρέστι 1688). Το έργο του Ανθίμου είναι έργο μνημειακών διαστάσεων για εκείνη την εποχή, δια μέσου του οποίου τίθεται σε κυκλοφορία η ρουμανική λογοτεχνική γλώσσα, σύνθεση των προσπαθειών όλων των έως τότε Ρουμάνων εκκλησιαστικών συγγραφέων. Το έργο ανοίγει το δρόμο της εξέλιξης της λογοτεχνικής γλώσσας196, η οποία επιβάλλεται στην Ουγγροβλαχία, διότι είναι και η γλώσσα την οποία προωθούν οι εκδόσεις του Ανθίμου. Επίσης γνωρίζουμε ότι ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων είναι «ένας από τους μεγαλύτερους εκκλησιαστικούς 194 M. Păcurariu, (Istoria Bisericii Ortodoxe Române) Ιστορία της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, Sibiu 1972, σ N. Şerbănescu, ( Άνθιμος εξ των Ιβήρων, tipograf ) «Ο τυπογράφος Άνθιμος εξ των Ιβήρων», στο περιοδικό B.O.R., εκδόσεις Ι.Β.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι 1956, αριθμ. 8-9, σ ( Istoria literaturii române ) Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, τόμος α, Βουκουρέστι σ

110 ρήτορες όλων των εποχών»197. Την ίδια γλώσσα την οποία χρησιμοποιεί στις γνωστές του Διδαχές, οι ιδιότητες της οποίας τοποθετούν διομορφωτές το συγγραφέα της ανάμεσα ρουμανικής στους κορυφαίους λογοτεχνικής γλώσσας198, συναντάμε και στη νέα ρουμανική μετάφραση του Ιερατικού που ανήκει στον ίδιο, όπως και στις μεταφράσεις των υπόλοιπων λειτουργικών βιβλίων που μεταφράζει. Το Ιερατικό του Ανθίμου του εξ Ιβήρων επιβάλλεται γρήγορα και γενικεύεται σε όλες τις ρουμανικές Εκκλησίες. Αντίτυπά του κυκλοφορούν σε όλες τις επαρχίες όπου κατοικούν Ρουμάνοι και εκλαμβάνονται ως σημείο αναφοράς. Γι αυτό και ανατυπώνεται, κάποιες φορές με προσθήκες νέων ευχών και οδηγιών προς τους ιερείς, σε όλα τα τυπογραφικά κέντρα και σε ολόκληρη τη ρουμανική επικράτεια, όπου νέες εκδόσεις τυπώνονται για τη χρήση των ιερέων και των πιστών: στο Râmnic (το 1733, 1747, 1759, 1767, 1768, 1787, 1813, 1817, 1862), στο Βουκουρέστι (το 1728, 1741, 1742, 1746, 1747, 1754, 1759, 1780, 1787, 1796, 1797, 1833, 1855, 1858, 1892), στο Buzău (το 1769, 1835, 1840, 1856), στο Ιάσιο (το 1715, 1747, 1754), στο Sibiu (το 1798, 1808, 1809, 1813, 1814, 1827, 1831, 1835, 1852, 1856, 1863, 1902) και στο Rădăuţi (το 1745). Ανατυπωμένο από τυπογραφικά κέντρα, σε τόσο διαφορετικές ρουμανικές περιοχές και σε τόσες πολλές 197 G. Ştrempel, στο ( Studiu introductiv la ediţia critică a operelor lui Antim Ivireanul) «Εισαγωγική μελέτη στην κριτική έκδοση των έργων του Ανθίμου του εξ Ιβήρων», Βουκουρέστι 1972, σ Al. Rosetti / B. Cazacu, ο.π., σ

111 εκδόσεις, το Ιερατικό αποκτά ευρεία κυκλοφορία και χρήση, η οποία καλύπτει όλη τη ρουμανική επικράτεια, συνεισφέροντας στην ενιαία διαμόρφωση της ρουμανικής λογοτεχνικής γλώσσας. Η γλώσσα του μητροπολίτη Ανθίμου του εξ Ιβήρων είναι «η ομορφότερη από όλες τις γλώσσες των λογίων της εποχής»199. Εξαιτίας, όμως, των πολλών ανατυπώσεων, η πρωτότυπη έκδοση του Ιερατικού του Ανθίμου του εξ Ιβήρων ενσωματώνει, στο περιεχόμενο, στο τυπικό και στη γλώσσα, μικρές αλλαγές. Γι αυτό, στα μέσα του 18 ου αιώνα, ο μοναχός Ευλόγιος, μετά από εντολή του μητροπολίτη Ιακώβου Putneanul της Μολδαβίας, επιχειρεί μία πρώτη σοβαρή διόρθωση, μετά από αντιπαραβολή με νέο ελληνικό πρωτότυπο, το Ευχολόγιον το Μέγα, το οποίο τυπώνεται στη Βενετία το Η νέα έκδοση τυπώνεται στο Ιάσιο, το 1759, και ανατυπώνεται, σε περισσότερες εκδόσεις, επίσης του Ιασίου (1794 και 1800). Και αυτή η τελευταία έκδοση όμως αναθεωρείται από το μητροπολίτη Veniamin Costachi της Μολδαβίας, «τον τελευταίο αγωνιστή για τη ρουμανική γλώσσα»200, ο οποίος επιχειρεί νέα αντιπαραβολή με νέο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο του Ευχολογίου του Μεγάλου που 199 M. Sadoveanu, Limba povestirilor istorice ) «Η γλώσσα των ιστορικών διηγημάτων», ανακοίνωση στη Ρουμανική Ακαδημία, δημοσιευμένη στο περιοδικό «Ο σύγχρονος» ( Contemporanul ), αριθμ. 6 από 11 Φεβρουαρίου 1955, σ Antonie Plămădeală, ( Clerici ortodocşi ctitori de limbă şi cultură românească) Ορθόδοξοι κληρικοί, κτήτορες ρουμανικής γλώσσας και πολιτισμού,βουκουρέστι 1977, σ

112 τυπώνεται στη Βενετία το Ο Costachi όμως λαμβάνει υπόψη του και τις έως τότε ρωσικές εκδόσεις του ελληνικού Μεγάλου Ευχολογίου, δανειζόμενος κυρίως από το Ιερατικό του Κισνοβίου του 1815 του μητροπολίτη Gavriil Bănulescu τη μακρά «συμβουλευτική διδασκαλία» για τους ιερείς. Στη νέα του μορφή, το αναθεωρημένο Ιερατικό του Veniamin Costachi δημοσιεύεται στο Ιάσιο το Πιστή ανατύπωση των μεταγενέστερων εκδόσεων του Ιασίου του , 1845 και 1848, και αυτή η έκδοση βελτιώνεται με την έκδοση του Ιασίου του 1845, η οποία εμπλουτίζεται ειδικότερα εξαιτίας της εισαγωγής, για πρώτη φορά, των δύο μεγάλων και όμορφων γενικών ευχών της μνημόνευσης των ζώντων και των κεκοιμημένων πιστών, από την τάξη της Προσκομιδής: «Δέξου, Κύριε τη θυσία αυτή, για τη συγχώρηση των αμαρτιών όλων των εν Χριστώ αδελφών»202 και «για τη μνημόνευση και τη συγχώρηση των αμαρτιών όλων των απ' αιώνος κεκοιμημένων για την ορθή πίστη»203. Οι δύο ευχές αποτελούν μέχρι σήμερα ιδιαιτερότητα του ρουμανικού Ιερατικού.204 Η βελτιωμένη αυτή έκδοση, η οποία γνώρισε ανατυπώσεις στο Neamţ (1860 και 1864), εγκρίνεται από το πρώτο ενιαίο και επίσημο Ιερατικόν της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας το οποίο κυκλοφορεί στο Βουκουρέστι το Με 201 Ό.π., σ. 32. Ιερατικόν, εκδόσεις Ι.Β.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι, 2000 σ Ό.π., σ E. Branişte, ( Liturgica specială ) Ειδική Λειτουργική, εκδόσεις Ι.Β.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι 1980, σ

113 λίγες εξαιρέσεις (Sibiu 1902 και Blaj 1905 και 1931), το ρουμανικό Ιερατικόν ανατυπώνεται συνεχώς, αλλά μόνο στο Βουκουρέστι, υπό την επίβλεψη της Ιεράς Συνόδου. Όλες οι μεταγενέστερες εκδόσεις αναπαράγουν, με μικρές γλωσσικές αλλαγές, την έκδοση του Παρεκτροπή από το πρότυπο αυτό, το οποίο επιβάλλεται ως υποχρεωτικό, με εισαγωγή λίγων καινοτομιών στο τυπικό και στη διδασκαλία, επιχειρείται με την έκδοση του Βουκουρεστίου, του 1937, η οποία αναθεωρείται από τους καθηγητές Mihălcescu και Paraschiv Angelescu. Η έκδοση αυτή εγκαταλείπεται, όμως, γρήγορα, ενώ η έκδοση του 1950 επιστρέφει στην παραδοσιακή γλώσσα του μητροπολίτη Ανθίμου, αφού προσαρμόζεται επίσημα, από την Ιερά Σύνοδο της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. Μία τελευταία ουσιαστική αναθεώρηση, σύμφωνα με τα ελληνικά πρότυπα και πρωτότυπα, βελτιωμένη με την προσθήκη και την ανάπτυξη της διδασκαλίας του τυπικού σύμφωνα με ισχύουσες πρακτικές, επιχειρεί, το 1974, ο καθηγητής Petre Vintilescu, σε συνεργασία με τον πατριάρχη Ιουστινιανό. Εν κατακλείδι, όσον αφορά στη γλώσσα του σημερινού Ρουμανικού Ορθοδόξου Ιερατικού, αυτό προέρχεται από την Ουγγροβλαχία και αποτελεί πιστή μετάφραση του κειμένου των ευχών του ελληνικού Ευχολογίου. πραγματοποιεί ο Άνθιμος ο εξ 113 Τη μετάφραση Ιβήρων στις αρχές του 18 ου

114 αιώνα και αναθεωρείται στη Μολδαβία το Όσον αφορά στο περιεχόμενο και στις οδηγίες του τυπικού, αυτά ακολουθούν τη μεσαία οδό ανάμεσα στο ελληνικό και στο σλαβορωσικό Ιερατικό. Ανατυπούμενο, στην αρχή με πιστό τρόπο, στη συνέχεια η ποιότητα της μετάφρασης του Ιερατικού βελτιώνεται και παραμένει αδιάκοπα σε επαφή με τη γλώσσα του λαού και με τη λογοτεχνική γλώσσα, διατηρώντας στο λεξιλόγιό του μόνο λίγους αρχαϊσμούς, καθώς και την ειδική ορολογία της λειτουργικής γλώσσας των λειτουργικών βιβλίων. Ο μητροπολίτης Άνθιμος ο εξ Ιβήρων θέτει όλες τις γνώσεις, το πείσμα και την τέχνη του στη διάθεση της Εκκλησίας και των πιστών, οι οποίοι τον αγκαλιάζουν με τόση αγάπη. Τυπογράφος, συγγραφέας πρωτότυπων έργων, μεταφραστής λειτουργικών βιβλίων, κήρυκας και ποιμένας ψυχών, κτήτορας ναών, ο μητροπολίτης μετατρέπεται σε υποστηρικτή της Ορθοδοξίας και των απανταχού Ρουμάνων (των Ρουμάνων της Μολδαβίας, της Ουγγροβλαχίας και της Τρανσυλβανίας)205. Άλλη σημαντική στιγμή στην εξέλιξη της ρουμανικής λειτουργικής γλώσσας και των εκδόσεων στα ρουμανικά αποτελεί ο ερχομός, στη Μολδαβία, του Έλληνα δασκάλου και τυπογράφου Duca Sotiriovici, στα μέσα του 18ου αιώνα. Μετά από έντονη δραστηριότητα την εποχή του μητροπολίτη Dosoftei 205 M. Păcurariu, ο.π., σ

115 στη Μολδαβία, το τυπογραφείο του Ιασίου διακόπτει τη λειτουργία του συχνότερα προς το τέλος του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου αιώνα. Μετά την τουρκική εισβολή του 1711, τόσο το σχολείο όσο και το τυπογραφείο αναδιοργανώνονται. Μετά το διορισμό του στη θέση του ηγεμόνα της Μολδαβίας, ο Νικόλαος Μαυροκορδάτος επιχειρεί να φέρει στη χώρα δύο πράγματα τα οποία δεν υπήρχαν: τυπογραφείο και σχολείο206. Προσλαμβάνοντας μαστόρους τυπογράφους και δασκάλους, στους οποίους προσφέρει πολλές διευκολύνσεις 207, ο συγκεκριμένος ηγεμόνας οργανώνει ξανά τόσο το σχολείο όσο και το τυπογραφείο στη Μολδαβία. Κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου ( ), το τυπογραφείο αναδιοργανώνεται και πάλι, ενώ η τυπογραφική δραστηριότητα επαναλαμβάνεται λίγο αργότερα, την εποχή του Grigorie Matei Ghica. Με τη βοήθεια του τυπογράφου Ieremia Simion, ο τελευταίος τυπώνει, το 1731, στο Ιάσιο, ένα Ψαλτήρι και ένα Ευαγγέλιο. Ιδιαίτερη φροντίδα για το τυπογραφείο στη ρουμανική γλώσσα εκδηλώνει και ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος, κατά τη διάρκεια της δεύτερης ηγεμονίας του στη Μολδαβία (Σεπτέμβριος Ιούνιος 1743). Ο ηγεμόνας διαπιστώνει την έλλειψη των βιβλίων στη ρουμανική γλώσσα και αρχικά αφήνει να εισάγεται μεγάλος αριθμός βιβλίων από την 206 C. Cihodaru / Gh. Platon, ( Istoria oraşului Iaşi ) Ιστορία της πόλης του Ιασίου, τόμος α, εκδόσεις «Junimea», Ιάσιο 1997, σ Ό.π., σ

116 Ουγγροβλαχία. Αργότερα όμως διατάζει την κάθε Επισκοπή να ιδρύσει δικό της τυπογραφείο. Ο ίδιος ηγεμόνας φέρνει από την Ελλάδα και το δάσκαλο και τυπογράφο Duca Sotiriovici, με καταγωγή από το νησί Θάσος ο οποίος, όπως προκύπτει από έγγραφο με ημερομηνία 30 Μαρτίου 1750, θέτει σε λειτουργία ένα τυπογραφείο στο Ιάσιο208. Μόλις φτάνει στο Ιάσιο, ο Duca Sotiriovici, ο οποίος γνωρίζει τη μεγάλη ζήτηση για βιβλία που υπάρχει στη Μολδαβία, φέρνει μαζί του ένα τυπογραφείο, ενώ ο ηγεμόνας της Μολδαβίας, ο Κωνσταντίνος Μαυροκορδάτος, του δίνει ένα έγγραφο με το οποίο του παραχωρεί διάφορα προνόμια και βοήθεια. Αυτό το οποίο γνωρίζουμε είναι το γεγονός ότι ο τυπογράφος εκδίδει τόσο έργα εκκλησιαστικού χαρακτήρα όσο και έργα τα οποία του ζητά η διοίκηση της χώρας. Αναφέρουμε, στη συνέχεια, μερικά από αυτά τα έργα, από όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα: 1. Ευαγγέλιο Ευχολόγιο Ψαλτήρι Ευχολόγιο Ευχολόγιο Συμβουλές προς τους ιερείς για τα 7 Μυστήρια Κρατικά Αρχεία του Ιασίου, έγγραφο P. 360/2, φύλλο 107. G. Giurăscu, ( Istoria României ) Ιστορία της Ρουμανίας, τόμος γ, μέρος β, σ

117 7. Σύνοψη Ιερατικό Τριώδιο Ψαλτήρι Ακολουθία του Μικρού Αγιασμού Ευχολόγιο Κανόνας του Αγίου Σπυρίδωνα Ωρολόγιο Απάνθισμα προσευχών Απάνθισμα των 7 Μυστηρίων Ακολουθία του Αγίου Τιμοθέου Ο αγιασμός Ποιμαντική του μητροπολίτη Ιακώβου Ψαλτήρι Απάνθισμα διδασκαλιών 1753 Η εκλεκτή γλώσσα, πλούσια σε εικόνες και ιδέες, μας αποκαλύπτει το ταλέντο και την εκλεκτή μόρφωση του φημισμένου Έλληνα δασκάλου και τυπογράφου. Τόσο η προσωπικότητά του όσο και η πλούσια δραστηριότητα του Duca Sotiriovici απασχολούν κατά καιρούς πολλούς Ρουμάνους ερευνητές και ιστορικούς212. Μια προσπάθεια συγκέντρωσης 210 Βιβλίο γραμμένο στα ελληνικά από το δάσκαλο του Ηγεμονικού Διδασκαλείου του Ιασίου, Νικόλαο Χιλιοδρώμενο, έκδοση του Duca Sotiriovici. 211 B.R.V, IV, σ N. Iorga, (Istoria literaturii româneşti) Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας, τόμος γ ( ), β έκδοση, Βουκουρέστι, 1928 σ. 498 και

118 όλων των πληροφοριών που σχετίζονται με το μεγάλο Έλληνα δάσκαλο και τυπογράφο κάνει και ο C. Tagliavini, ο Ιταλός καθηγητής, σε ανακοίνωσή του στη Ρουμανική Ακαδημία, το 1942, με τίτλο «Άγνωστο ρουμανικό Ψαλτήρι του 1748»213. Στα μέσα του 18ου αιώνα, στην πρωτεύουσα της Μολδαβίας, Ιάσιο, καταγράφεται πλούσια εκδοτική και τυπογραφική δραστηριότητα. Ο κορυφαίος τυπογράφος είναι ο Duca Sotiriovici, ο οποίος υπογράφει, στο τέλος του κάθε βιβλίου που τυπώνει, με τη φόρμουλα: «Duca Sotiriovici, τυπογράφος από τη Θάσο». Η δράση του σημαδεύει, στη Μολδαβία, την ιστορία της γραφής και της τυπογραφίας στη ρουμανική γλώσσα. Β. Πανόραμα μεταφράσεων της Αγίας Γραφής στα ρουμανικά Η ιστορία των μεταφράσεων της Αγίας Γραφής στη ρουμανική γλώσσα είναι μία από της πιο ενδιαφέρουσες αποδείξεις της έμπνευσης από το Άγιο Πνεύμα του έργου του φωτισμού ενός λαού. Καθώς η ρουμανική γλώσσα βρίσκεται σε διαδικασία εξέλιξης και διαμόρφωσης, είναι φυσιολογικό και η Αγία Γραφή να μεταφράζεται, σε κάθε εποχή, στην κοινή γλώσσα που εξελίσσεται παράλληλα με τη ροή των εποχών και 213 Χρονικά της Ρουμανικής Ακαδημίας, τομέας Φιλολογίας, γ σειρά, τόμος ια, σ

119 τη διαδοχή των γενεών. Είναι και ο λόγος για τον οποίο στη ρουμανική γλώσσα υπάρχουν πάρα πολλές μεταφράσεις της Αγίας Γραφής στη ρουμανική γλώσσα. Μέχρι το 1858, δηλαδή μέχρι την εποχή του ηγεμόνα Alexandru Ioan Cuza, η ρουμανική γραφή χρησιμοποιεί κυριλλικούς χαρακτήρες. Γι αυτό οι έως τότε μεταφράσεις της Αγίας Γραφής πραγματοποιούνται με τη χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου. Μετά το 1858, η Αγία Γραφή τυπώνεται με λατινικούς χαρακτήρες. Παρουσιάζουμε στη συνέχεια, με χρονολογική σειρά, τις μεταφράσεις της Αγίας Γραφής ή αποσπασμάτων αυτής, γιατί επί τη βάσει αυτών των κειμένων εξεδόθησαν και οι περικοπές της Αγίας Γραφής η οι ψαλμοί που εντάχθηκαν στα Ευχολόγια και τα Αγιασματάρια που εξετάζουμε στή μελέτη μας. 1. Μετάφραση από τα ελληνικά του διακόνου Coresi, στην πόλη του Târgovişte. Ο Coresi διατηρεί τυπογραφείο και στο Braşov, όπου μεταφράζει και δημοσιεύει τα Ευαγγέλια. Η μετάφρασή του έχει τον τίτλο Βαγγέλιο και είναι το δεύτερο βιβλίο που τυπώνεται στα ρουμανικά. 2. Από το Βαγγέλιο της εποχής του Matei Basarab το οποίο, σύμφωνα με ορισμένους ιστορικούς, τυπώνεται γύρω στο 1512, διασώζονται μόνο μερικά φύλλα. Γνωρίζουμε όμως ότι το συγκεκριμένο Βαγγέλιο χρησιμοποιείται ως πρότυπο για το αντίστοιχο σερβικό Βαγγέλιο. 119

120 3. Οι Πράξεις των Αποστόλων μεταφράζονται επίσης από το διάκονο Coresi, από τα ελληνικά. Τυπώνονται στο Braşov, το Αντίτυπο του έργου φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικών Αντικειμένων του Βουκουρεστίου.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 4. Το Ψαλτήρι, επίσης μετάφραση του διακόνου Coresi, τυπώνεται το 1570, και πάλι στο Braşov. Ένα αντίτυπο διασώζεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. 5. Το Σλαβορουμανικό Ψαλτήρι τυπώνεται επίσης από το διάκονο Coresi, στο Braşov, το Διασώζονται δύο αντίτυπα, το ένα στο Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικών Αντικειμένων του Βουκουρεστίου και το άλλο στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας του Βουκουρεστίου. 6. Η Γένεση και η Έξοδος μεταφράζονται από την ελληνική γλώσσα από τον Şerban, το γιο του διακόνου Coresi, με τη βοήθεια του Marian. Τυπώνεται στην πόλη του Orăştie, περίπου το 1582.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 7. Η Καινή Διαθήκη μεταφράζεται εξολοκλήρου στα ρουμανικά από το μοναχό Silvestru. Μετά το θάνατο του Silvestru, τη συνέχιση της μετάφρασης αναλαμβάνουν διάφοροι άλλοι. Εκδίδεται το 1648, στην πόλη της Alba-Iulia. 120

121 Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 8. Τα Ευαγγέλια τυπώνονται από τον Θεοδόσιο, το μητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας, το 1682, στο Βουκουρέστι. Η έκδοση αφιερώνεται στον πρίγκιπα Ιωάννη Κατακουζηνό της Ουγγροβλαχίας.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 9. Οι Πράξεις των Αποστόλων και οι Επιστολές εκδίδονται επίσης από τον Θεοδόσιο, το 1683, στο Βουκουρέστι. Η αφιέρωση είναι για τον ηγεμόνα Şerban Κατακουζηνό.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 10. Η Καινή Διαθήκη εκδίδεται από τον επίσκοπο και έπειτα μητροπολίτη Άνθιμο τον εξ Ιβήρων, στο Βουκουρέστι, το 1703 (ανατυπώσεις του έργου έγιναν το 1723, το 1742, το 1750, το 1760 και το 1775 στο Βουκουρέστι, το 1784 στο Râmnic, το 1762 στο Ιάσιο και το 1765 και το 1776 στο Blaj. Επίσης, από την Καινή Διαθήκη ανατυπώνονται, ξεχωριστά, και οι Πράξεις των Αποστόλων και οι Επιστολές: το 1743, το 1764, το 1774, το 1784 στο Βουκουρέστι, το 1756 και το 1791 στο Ιάσιο, και το 1767 στο Blaj). 11. Οι Αγίες Γραφές είναι έκδοση του Samuil Micu Klein, στο Blaj, το Στην έκδοση προστίθενται και τα απόκρυφα βιβλία (μεταξύ , από 121 το συγκεκριμένο έργο

122 αναδημοσιεύονται οι παρακάτω ενότητες: τα Ευαγγέλια το 1799 και το 1812 στη Βουδαπέστη, και το 1816 στο Blaj, Οι Πράξεις και οι Επιστολές το 1802 στο Blaj, το Ψαλτήρι το 1796 στο Βουκουρέστι, το 1796 στο Moviloau, το 1799, 1801, 1804, 1805, 1811 στο Sibiu, το 1802 στο Ιάσιο, το 1807, 1810, 1812 στο Braşov, το 1808 στη Βουδαπέστη και το 1809 στο Blaj). 12. Η Πετρούπολη, Καινή στη Διαθήκη Ρωσία, τυπώνεται το Δεν και στην Αγία γνωρίζουμε το μεταφραστή, αλλά μόνο ότι τυπώνεται σε αντίτυπα, για την εκτύπωση των οποίων δαπανώνται 300 στερλίνες. Από το 1817, η μετάφραση ανατυπώνεται, σε αποσπάσματα, περισσότερες φορές. Ορισμένες εκδόσεις περιλαμβάνουν τα Ευαγγέλια, ενώ άλλες εκδόσεις μόνο το Ψαλτήρι. Τα Ευαγγέλια ανατυπώνονται στο Μοναστήρι του Neamţ, στη Μολδαβία το 1821, 1845 και 1858 και στο Ιάσιο το 1841, 1854, 1859 και Το Ψαλτήρι ανατυπώνεται στο Μοναστήρι του Neamţ το 1817 και 1873, στο Ιάσιο το 1817, 1818, 1831, 1835, 1842 και 1850, στο Βουκουρέστι το 1820, 1852, 1853 και 1856, στο Sibiu το 1826, 1837, 1841, 1847, στο Braşov το 1827 και 1833, στο Buzău το 1832, 1856 και 1860, στο Blaj το 1835, στο Κισνόβιο της Βεσσαραβίας το 1857 και στο Παρίσι το Οι Αγίες Γραφές τυπώνονται στην Αγία Πετρούπολη το 1819, σε 500 αντίτυπα, χωρίς να αναφέρεται ο μεταφραστής. Την εποχή αυτή, ένα αντίτυπο κοστίζει 10 ρούβλια. Η Καινή 122

123 Διαθήκη τυπώνεται σε χωριστή έκδοση. Το 1824, ο Veniamin Costache τυπώνει στο Ιάσιο μία έκδοση αυτής της Καινής Διαθήκης, σε τρεις τόμους. 14. Τα Ευαγγέλια τυπώνονται στο Buzău, το 1834, σε αντίτυπα. Το εξώφυλλο φέρει διακόσμηση, ενώ ο μεταφραστής δεν αναφέρεται. 15. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται στη Σμύρνη, το 1838, σε τυπογραφείο της διπλωματικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ, σε αντίτυπα. Αναφέρεται μόνο το γεγονός ότι τυπώνεται κατόπιν επιθυμίας των επισκόπων της Ουγγροβλαχίας, και είναι ανατύπωση από δείγμα που δίνουν οι ιεράρχες. 16. Η Παλαιά Διαθήκη τυπώνεται, επίσης στη Σμύρνη, το 1839, από έναν ιερέα με το όνομα Ιωάννης.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 17. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται και πάλι στη Σμύρνη, το Η ίδια μετάφραση εκδίδεται και στο Ιάσιο το 1847, 1854 και 1857, και στο Βουκουρέστι το 1859.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 18. Η Αγία Γραφή τυπώνεται στο Sibiu το Λόγω των μεγάλων γραμμάτων, το έργο έχει 920 σελίδες. Η ίδια μετάφραση εμφανίζεται και σε έκδοση του Παρισιού, επίσης το 1858, σε επιμέλεια του J. Heliade. 19. Η Καινή Διαθήκη, στ έκδοση (εκδίδεται σύμφωνα με πρότυπο την έκδοση της Σμύρνης του 1838), τυπώνεται στο 123

124 Βουκουρέστι το 1859, σε αντίτυπα. Επειδή, όμως, η διοίκηση υιοθετεί το λατινικό αλφάβητο, στη θέση του κυριλλικού, η συγκεκριμένη έκδοση τυπώνεται επίσης με λατινικούς χαρακτήρες. Είναι η πρώτη έκδοση της Καινής Διαθήκης με λατινικούς χαρακτήρες στην Ουγγροβλαχία, διότι όλες οι εκδόσεις της Βίβλου, πριν από αυτή, τυπώνονται με κυριλλικούς χαρακτήρες. 20. Η Γένεση τυπώνεται στο Βουκουρέστι το 1859, ως νέα μετάφραση του Constantin Aristia, σε αντίτυπα. 21. Η Αγία Γραφή και οι Ψαλμοί μεταφράζονται από τον Constantin Aristia, στο Βουκουρέστι, και τυπώνονται σε αντίτυπα. 22. Ο Ησαïας, σε ειδική μετάφραση του Constantin Aristia, τυπώνεται στο Βουκουρέστι το Τα αντίτυπα είναι πολύ περιορισμένα και προορίζονται για συγκεκριμένο αριθμό συνδρομητών. Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι 23. Η Καινή Διαθήκη, ζ έκδοση, τυπώνεται με πρότυπο το κείμενο της Καινής Διαθήκης της Σμύρνης. Υπάρχει και έκδοση του 1863, στο Βουκουρέστι, με λατινικούς χαρακτήρες, με το κείμενο διαμορφωμένο σε παραγράφους.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι 24. Οι Ψαλμοί, πιστή μετάφραση του πρωτότυπου κειμένου, τυπώνονται το 1863 στο Βουκουρέστι. Η μετάφραση 124

125 ανήκει στον Εβραίο χριστιανό de Keler, υπάλληλο της Βρετανικής Βιβλικής Εταιρείας για το εξωτερικό, και στον de Stefanides, Έλληνα εκλατινισμένο. Το έργο αριθμεί 253 σελίδες. 25. Ένα άλλο Ψαλτήρι τυπώνεται επίσης στο Βουκουρέστι το Γνωρίζουμε τις διαστάσεις του (18x11,5), αλλά δεν γνωρίζουμε το μεταφραστή. 26. Το Ψαλτήρι, σε μετάφραση του Ierome από το Ιάσιο, καθηγητή του Ορθόδοξου Σεμιναρίου, τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1866.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι 27. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1867, από τη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία για το εξωτερικό. 28. Το Βιβλίο των Ψαλμών, μετάφραση εκ του πρωτοτύπου, είναι η νέα έκδοση διορθωμένη από τον William Mayer, στο Ιάσιο το Το έργο αριθμεί 157 σελίδες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 29. Το Βιβλίο των Ψαλμών, νέα έκδοση, σε διαστάσεις τσέπης, τυπώνεται το 1868, με το κείμενο διαμορφωμένο σε δύο στήλες. Φαίνεται ότι αυτή είναι η πρώτη έκδοση με το κείμενο σε δύο στήλες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι 30. Το Ευαγγέλιο του Λαού, μετάφραση από το ελληνικό πρωτότυπο, συνοδεύεται από «Επιχειρήματα και ηθικούς 125

126 συλλογισμούς» του Γενναδίου, επισκόπου του Argeş. Εκδίδεται το 1868, στο Βουκουρέστι. 31. Η Αγία Γραφή της Παλαιάς Διαθήκης είναι ανολοκλήρωτη μετάφραση του N. Bălăşescu, καθηγητή από το Βουκουρέστι. Ο καθηγητής μεταφράζει από το ελληνικό κείμενο. Από το κεφάλαιο «Γένεση» και μέχρι το κεφάλαιο «Σαμουήλ», η μετάφραση πραγματοποιείται από τον Ierome, από κείμενο στα εβραϊκά. Οι «Θρήνοι» και ο «Ιερεμίας» μεταφράζονται από τον Γεννάδιο. Τα υπόλοιπα βιβλία μεταφράζονται από τους F. Dubău και Erbiceanu, από λατινικά και ελληνικά. Τα βιβλία από τον «Α Σαμουήλ» και μέχρι τον «Μαλαχία» αναθεωρούνται, πριν τυπωθούν, από τον W. Mayer. Το έργο τυπώνεται σε τρεις τόμους: ο πρώτος περιλαμβάνει 417 σελίδες και ολοκληρώνεται το 1865, με τα κεφάλαια «ΓένεσηΡουθ». Ο β τόμος, ολοκληρώνεται το 1867, έχει 534 σελίδες και περιλαμβάνει «Α Σαμουήλ-Ψαλμούς», ενώ ο γ τόμος ολοκληρώνεται το 1869, περιέχει τα βιβλία «ΠαροιμίεςΜαλαχία» και τυπώνεται στο Ιάσιο το Η Καινή Διαθήκη, διορθωμένη έκδοση του W. Mayer, τυπώνεται σύμφωνα με τους νέους κανόνες της γραμματικής. Εκδίδεται στο Ιάσιο, το 1871, από τη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία για το εξωτερικό. 33. Η Αγία Γραφή, νέα έκδοση, διορθωμένη σύμφωνα με τα πρωτότυπα κείμενα, φέρει επιμελητή τον Mayer, ενώ για το 126

127 τμήμα «Γένεση-Ρουθ» συνεργάζονται ο Vasile Pallade και ένας καθηγητής από το Ιάσιο. Η έκδοση δεν περιλαμβάνει τα απόκρυφα κείμενα και είναι τυπωμένη σε δύο στήλες. 34. Η Αγία Γραφή τυπώνεται στο Ιάσιο, το 1874, χωρίς τα απόκρυφα. Το κείμενο είναι οικονομημένο σε δύο στήλες, με τίτλους των κειμένων και με υποσημειώσεις. 35. Η Αγία Γραφή τυπώνεται, επίσης στο Ιάσιο, το ίδιο έτος, 1874, αλλά χωρίς υποσημειώσεις, και αριθμεί 916 σελίδες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 36. Η επόμενη έκδοση είναι γνωστή ως Αγία Γραφή του Ιασίου ή ως μετάφραση του Niţulescu. Μέχρι το 1923 χρησιμοποιείται από τους Βαπτιστές. Πιστεύουμε ότι είναι η πιο διαδεδομένη έκδοση της Αγίας Γραφής στα ρουμανικά. Το έργο τυπώνεται από τη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία και είναι η πρώτη έκδοση η οποία διαθέτει τίτλους ανά κεφάλαιο. Η μετάφραση είναι η ίδια με εκείνη της Αγίας Γραφής του Ιασίου, του 1874.Σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 37. Το Ψαλτήρι τυπώνεται στη Βιέννη, το 1875, από τη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία. 38. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το Έχει το ίδιο κείμενο με εκείνο που τυπώνεται, το ίδιο έτος, στη Βιέννη. Άλλες εκδόσεις της, με το ίδιο κείμενο, τυπώνονται το 127

128 1897 και το Αποσπάσματα τις Καινής Διαθήκης, όπως το Ευαγγέλιο του Ματθαίου, τυπώνεται το Το Ευαγγέλιο του Μάρκου τυπώνεται το 1902, ενώ το Ευαγγέλιο του Ιωάννη τυπώνεται το 1904 και το Το Ψαλτήρι αποτελεί ανατύπωση του Ψαλτηριού που δημοσιεύεται στα ρουμανικά, το 1577, από το διάκονο Coresi. Το έργο, που ανατυπώνεται, περιλαμβάνει και συγκριτική βιβλιογραφική μελέτη και γλωσσάριο του Bogdan PetriceicuHaşdeu. Εκδότης του α τόμου είναι η Ρουμανική Ακαδημία. Το συγκεκριμένο Ψαλτήρι τυπώνεται το 1881, στο Βουκουρέστι. Το κείμενο περιλαμβάνει και τον Ψαλμό 151, μετά τον οποίο ακολουθούν διάφορα ποιήματα. Οι τίτλοι και ο πρόλογος χρονολογούνται 26 Δεκεμβρίου Το Βιβλίο των Ψαλμών, εκδίδεται στο Βουκουρέστι, το 1881, σύμφωνα με κείμενο της έκδοσης της Βιέννης. Αριθμεί 103 σελίδες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 41. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1887, με την έγκριση και την ευλογία της Ιεράς Συνόδου της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 42. Η Καινή Διαθήκη τυπώνεται, την ίδια χρονιά, 1887, αλλά με διαφορετικές διαστάσεις, στο Βουκουρέστι. 43. Το Ψαλτήρι του Dosoftei, του μητροπολίτη της Μολδαβίας ( ), τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1887, 128

129 στις εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας. Αποτελεί πιστή ανατύπωση του πρωτότυπου χειρογράφου και της έκδοσης του Επιμελητής είναι ο καθηγητής I. Bianu. 44. Το Ψαλτήρι του Şchei τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1869, σύμφωνα με το χειρόγραφο του Την επιμέλεια έχει ο καθηγητής I. Bianu, βιβλιοθηκονόμος στη Ρουμανική Ακαδημία. Παίρνει το επίθετο «Şchei» επειδή ανακαλύφθηκε στη Βιβλιοθήκη της Şcheia. Το έργο τυπώνεται σε μία σελίδα με κυριλλικούς χαρακτήρες χαρακτήρες. Όλο το και έργο στην αριθμεί άλλη 530 με λατινικούς σελίδες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 45. Το Τετραευαγγέλιο του διακόνου Coresi ανατυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1889, σύμφωνα με την πρώτη έκδοση του Την επιμέλεια της έκδοσης έχει ο αρχιερέας Gherasim Timus Piteşteanul, ενώ την εισαγωγή υπογράφει ο C. Erbiceanu. Το έργο αριθμεί 232 σελίδες. Το κείμενο δεν είναι χωρισμένο σε κεφάλαια και εδάφια. 46. Τα Τέσσερα Ευαγγέλια, του Ματθαίου, του Μάρκου, του Λουκά και του Ιωάννη, για σχολική χρήση, για την πρωτοβάθμια αστική και επαρχιακή εκπαίδευση. Στο δεύτερο εξώφυλλο αναφέρεται: «Έκδοση σύμφωνα με εγκεκριμένο κείμενο της Ιεράς Συνόδου της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης 129

130 Ρουμανικής Εκκλησίας». Εκδίδεται στο Βουκουρέστι, το 1893, σε δύο στήλες. 47. Το Ιερό Ευαγγέλιο μεταφράζεται στο Βουκουρέστι, το 1895, στη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία, από το πρωτότυπο ελληνικό κείμενο. Η μετάφραση ανήκει στο γιατρό N. Nitzulescu. Το έργο περιλαμβάνει τα τέσσερα Ευαγγέλια, σε δύο στήλες, και αριθμεί 185 σελίδες.σήμερα φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 48. Η Καινή Διαθήκη, διορθωμένη από τον N. Nitzulescu, τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1898, στη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία. Μέχρι το 1923, η συγκεκριμένη μετάφραση γνωρίζει μεγάλη διάδοση. 49. Το Βιβλίο των Ψαλμών αποτελεί νέα μετάφραση από το πρωτότυπο κείμενο. Δεν γνωρίζουμε το όνομα του μεταφραστή. Η μετάφραση πραγματοποιείται από τα εβραϊκά. Το έργο έχει 133 σελίδες, σε δύο στήλες, και τυπώνεται στη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία. Οι διαστάσεις του είναι 17,5x12,5 εκ. 50. Η Αγία Γραφή, με τίτλους, φέρει κείμενο διατυπωμένο σε δύο στήλες. Δεν περιλαμβάνει τα απόκρυφα βιβλία. Τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το Στο τέλος των κειμένων υπάρχουν μερικοί βιβλικοί χάρτες. Το έργο τυπώνεται στη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία, ενώ η μετάφραση είναι ίδια με εκείνη του Ιασίου. Οι διαστάσεις του είναι 21,5x14 εκ.σήμερα 130

131 φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στο Βουκουρέστι. 51. Το Ευαγγέλιο του Ματθαίου είναι έργο με 78 σελίδες, καταστρωμένες σε δύο στήλες, με τίτλους, και διαμορφωμένο σε κεφάλαια και εδάφια. Το 1910 τυπώνονται αντίστοιχες εκδόσεις από το Ευαγγέλιο του Μάρκου, επίσης σε 78 σελίδες, από το Ευαγγέλιο του Λουκά, σε 85 σελίδες, και από το Ευαγγέλιο του Ιωάννη, σε 62 σελίδες. Και αυτή η έκδοση ανήκει στη Βρετανική Βιβλική Εταιρεία. 52. Η Αγία Γραφή, σε νέα μετάφραση του Dumitru Cornilescu, τυπώνεται στο Βουκουρέστι, το 1923, αφού διαπιστώνεται ότι η Αγία Γραφή του Ιασίου, του 1874, είχε μείνει πίσω όσον αφορά στην εκφραστικότητα της γλώσσας. Για να πραγματοποιηθεί η νέα μετάφραση στη ρουμανική γλώσσα της εποχής, η πριγκίπισσα Καλιμάχη προσλαμβάνει τον Dumitru Cornilescu, ένα νέο θεολόγο, απόφοιτο της Θεολογικής Σχολής του Βουκουρεστίου. Η μετάφραση ολοκληρώνεται το 1923 και τυπώνεται την ίδια χρονιά, με έξοδα της Βρετανικής Βιβλικής Εταιρείας. 131

132 Γ. Η αντικάσταση του κυριλλικού αλφαβήτου με το λατινικό αλφάβητο στο γραπτό λόγο της Ρουμανικής γλώσσας Το 18ο αιώνα, όλοι οι λόγιοι και όλη η ελίτ του πολιτισμού της Τρανσυλβανίας ενώνονται σε αυτό που σήμερα γνωρίζουμε με την επωνυμία «Τρανσυλβανική Σχολή» (ρουμ. «Şcoala Ardeleană»). Επαινώντας τη δραστηριότητα των διανοουμένων της «Τρανσυλβανικής Σχολής», ο συγγραφέας Lucian Blaga παρατηρεί ότι οι διανοούμενοι αυτοί κατανοούν «την υποχρέωση που έχουν να εκπληρώσουν αυτό το οποίο η ιστορία παραμελούσε για πάνω από χίλια χρόνια»214. Ακόμα από το 15ο και το 16ο αιώνα, οι Ρουμάνοι εκδηλώνουν συνείδηση της κοινής εθνικής τους καταγωγής και της λατινικότητας της γλώσσας που μιλούν. Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι των γραμμάτων, οι οποίοι αναδεικνύονται κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα αναφορικά με το ζήτημα της λατινικότητας και της αδιάκοπης παρουσίας του ρουμανικού λαού στα εδάφη τα οποία κατοικεί, είναι: Geroge Buiţul, πρώτος Ρουμάνος που περατώνει τις σπουδές του στη Ρώμη, Gavriil 214 L. Blaga, ( Gândirea românească în Transilvania în secolul al XVIII-lea) Η ρουμανική διανόηση της Τρανσυλβανίας κατά το 18 ο αιώνα, επιμέλεια της έκδοσης George Ivaşcu, Editura Ştiinţifică, Βουκουρέστι 1968, σ

133 Ivul και Mihail Halici. Γι αυτό, δεν ξαφνιαζόμαστε μαθαίνοντας ότι αυτοί οι Ρουμάνοι, γνώστες της λατινικής γλώσσας, οι οποίοι έχουν να επιδείξουν και ενασχολήσεις περί την ετυμολογία, χρησιμοποιούν για πρώτη φορά τον λατινικό τύπο της λέξης Ρουμάνος - «rumân»215. Αφιερωμένοι στον αγώνα της εθνικής χειραφέτησης, οι λόγιοι της Τρανσυλβανίας αναζητούν «τα όπλα» τους στον ευρύτερο τομέα της ιστορίας της ρουμανικής γλώσσας και του ρουμανικού λαού, τομέας ο οποίος ερευνάται ελάχιστα μέχρι εκείνη τη στιγμή. Γι αυτό, σχεδόν όλη τους η δραστηριότητα έχει ως βασικό αντικείμενο την τεκμηρίωση της λατινικής καταγωγής της ρουμανικής γλώσσας και της αδιάκοπης παρουσίας των Ρουμάνων στα εδάφη της πρώην επαρχίας της Δακίας. Ανάμεσα στους πρωτοπόρους εκπροσώπους του ρεύματος, το οποίο εισάγει το νέο πνεύμα στη ρουμανική επιστήμη και στο ρουμανικό πολιτισμό, βρίσκονται όλοι οι διανοούμενοι της Τρανσυλβανίας, οι οποίοι προσπαθούν, με πολλές δυσκολίες, να εξασφαλίσουν την πολιτιστική και την κοινωνική χειραφέτηση των Ρουμάνων της υπαίθρου. Εκτός από τα γνωστά ονόματα των μελών της «Τρανσυλβανικής Σχολής», όπως τους Samuel Micu, Gheorghe Şincai, Petru Maior και Ion Budai-Deleanu, επιβάλλεται να αναφέρουμε και άλλα ονόματα, λιγότερο γνωστά, αλλά πολύ σημαντικά για την 215 P. Oallde, (Despre coordonatele bănăţne ale Şcolii Ardelene) «Περί των εν τω Βανάτω πεπραγμένων της Τρανσυλβανικής Σχολής», στο περιοδικό «Μελέτες γλώσσας, λογοτεχνίας και λαογραφίας» ( Studii de limbă, literatură şi folclor ), τόμος δ, Reşiţa 1973, σ

134 ιστορία του πολιτισμού και ειδικότερα για τη ρουμανική φιλολογία, όπως τους I. Molnar-Piuariu, Paul Iorgovici, Radu Tempea, V. Colşi, Al. Teodori, I. Teodorovici, I. Corneli, Eftimie Murgu κ.λπ. Κάτοχοι σοβαρών φιλολογικών γνώσεων, οι εκπρόσωποι της «Τρασνυλβανικής Σχολής» προβληματίζονται για πρώτη φορά για το ζήτημα της διαμόρφωσης της ρουμανικής γλώσσας, όταν αντιλαμβάνονται το γεγονός ότι ο εκμοντερνισμός της γλώσσας δεν μπορεί να υλοποιηθεί χωρίς τη διατήρηση της επαφής με τη λατινική γλώσσα και τις ρωμαϊκές «αδελφές γλώσσες»216. Οι ίδιοι θεωρούν ότι, σε διαφορετικό πλαίσιο, οι γλωσσικές τους σπουδές αποδεικνύονται απλά «συμπληρωματικές των ιστορικών τους σπουδών»217. Οι εκπρόσωποι της «Τρανσυλβανικής Σχολής» θέτουν ως στόχο τους την εκπόνηση ενός ρουμανικού ορθογραφικού συστήματος, βασισμένου σε κανόνες ετυμολογίας. Με αυτό τον τρόπο, οι ίδιοι ελπίζουν να συνδυάσουν, μέχρι στην απόλυτη ταύτιση, τη γραπτή ρουμανική γλώσσα με τη λατινική. Μία πρώτη απόπειρα εφαρμογής της θεωρίας αυτής συναντάμε στο Προσευχητάριο για την ευλάβεια του χριστιανού ανθρώπου (ρουμ. Carte de rugăciuni pentru evlavia omului creştin), το οποίο τυπώνει ο Samuil Micu, με λατινικό αλφάβητο, στη 216 Al. Rosetti, ( Limba română în secolele al XIII-lea şi al XVI-lea ) Η ρουμανική γλώσσα κατά το 13ο-14ο αιώνα, εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, 1956, σ Damaschin T. Bojincă, ( Scrieri. De la idealul luminării la idealul naţional ) Άπαντα. Από το ιδεώδες του διαφωτισμού στο εθνικό ιδεώδες, εισαγωγική μελέτη του Nicolae Bocşan, εκδόσεις «Facla», T imişoara 1978, σ

135 Βιέννη, το Στο τέλος του βιβλίου, ο Samuil Micu επεξηγεί το αλφάβητο που χρησιμοποιεί (ίδιο με το λατινικό αλφάβητο) και κάνει ορισμένες ορθογραφικές διευκρινήσεις218. Παρόμοιο χαρακτήρες και ορθογραφικό βασισμένο σύστημα, επίσης στο με λατινικούς κριτήριο της ετυμολογίας, αλλά ευρέως επεξηγημένο και τεκμηριωμένο, συναντάμε και στην πρώτη σελίδα της Γραμματικής της ρουμανικής γλώσσας με τίτλο Δακορωμαïκά στοιχεία στη ρουμανική γλώσσα (ρουμ. Elementa linguae daco-romanae sine valachicae), το οποίο εκδίδεται το 1780, στη Βιέννη. Η ορθογραφία που προτείνουν οι Samuil Micu και Gheorghe Şincai σε αυτή τη Γραμματική στοχεύει στην εξασφάλιση, υπέρ της ρουμανικής γλώσσας, ενός λατινικού μανδύα και απαιτεί, από όσους επιχειρούν να τη χρησιμοποιήσουν, σοβαρές γνώσεις Φωνητικής. Ο Gheorghe Şincai αντιλαμβάνεται, όμως, αμέσως τον ακατάλληλο χαρακτήρα της ετυμολογικής γραφής που ο ίδιος προτείνει και στη δεύτερη έκδοση, το 1805, την οποία δημοσιεύει στη Βουδαπέστη με τίτλο Elementa linguae dacoromanae sine valachicae, emendata, facilitata et in meliorem ordinem redacta per Georgium Sinkay, κάνει υποχωρήσεις σε ό,τι αφορά στην Φωνητική: ο ήχος «î» σημειώνεται με το σύμβολο «â», «e», «i», ενώ ο δίφθογγος «oa» γράφεται όπως στη σύγχρονη 218 E. Vârtosu, ( Paleografia româno-chirilică ) Ρουμανο-κυριλλική παλαιογραφία, Βουκουρέστι 1968, σ

136 ορθογραφία. Το ίδιο συμβαίνει και με το δίφθογγο «ia», ενώ σε ορισμένες λέξεις τα διπλά σύμφωνα απλοποιούνται. Επίσης, οι ομάδες των γραμμάτων «che», «chi», «ghe» και «ghi» σημειώνονται όπως στη σημερινή ορθογραφία. Αφαιρείται, επίσης, το ετυμολογικό «h» [π.χ. oameni (άνθρωποι), όπως σήμερα, αντί του «hoameni»)]. Σε γενικές γραμμές, η δεύτερη έκδοση της γραμματικής του έρχεται πιο κοντά στη σημερινή ορθογραφία. Ορισμένες υποχωρήσεις κάνει ο Samuil Micu και στον πρόλογο του Ακαθίστου που δημοσιεύει στο Sibiu, το 1801, όπου ο ίδιος προτείνει ορθογραφικό σύστημα βασισμένο σε λατινικό αλφάβητο. Ο Petru Maior είναι επίσης ένας από τους κορυφαίους λόγιους της Τρανσυλβανίας. Ασχολείται ειδικότερα με την ορθογραφία και τυπώνει μέχρι και μία εργασία του τύπου: Orthographia romana sive latino-valachica. Η μελέτη αυτή δημοσιεύεται στη Βούδα, το 1819, και ο συγγραφέας στοχεύει σε δύο πράγματα: στην τεκμηρίωση της λατινικότητας της ρουμανικής γλώσσας, άρα και στην αρχαιότητα της ιστορίας του ρουμανικού λαού, και στη χρήση της γλώσσας στο έργο της μόρφωσης ενός μεγάλου αριθμού Ρουμάνων. Τόσο η πρώτη έκδοση όσο και η δεύτερη έκδοση, του 1805, συμπεριλαμβάνουν μια εισαγωγή την οποία υπογράφει ο Gheorghe Şincai Romulus Ionaşcu, (Tratat istoric despre evoluţia studiului gramaticii limbii române de la 1757 până astăzi ) Ιστορικές μελέτες για την εξέλιξη της μελέτης της γραμματικής της ρουμανικής γλώσσας από το 1757 μέχρι σήμερα, Ιάσιο 1914, σ και Iorgu Iordan, ( Limba română contemporană ) Η σύγχρονη ρουμανική γλώσσα, Βουκουρέστι 1956, σ

137 Ακολουθεί η Γραμματική, με τα εξής κεφάλαια: «Περί ορθογραφίας», «Περί ετυμολογίας», «Περί σύνταξης». Στα κεφάλαια αυτά προστίθεται και το κεφάλαιο με τίτλο «Η καταγωγή των δακορουμανικών λέξεων από τις λατινικές λέξεις». Το τελευταίο κεφάλαιο τιτλοφορείται «Ρουμανικό και λατινικό λεξιλόγιο». Από τις δύο εισαγωγές, πιο σημαντική είναι η εισαγωγή της πρώτης έκδοσης (1780), επειδή στο περιεχόμενό της εκφράζει το «Πιστεύω» της «Τρανσυλβανικής Σχολής» αναφορικά με τη λατινικότητα της γλώσσας και της καταγωγής του ρουμανικού λαού: «Πέρασαν 17 αιώνες από τότε που ο Τραϊανός, αφού επικράτησε του Δεκεβάλου, αποίκησε τη Δακία. Οι απόγονοι των αποίκων κυριεύθηκαν από διάφορους μεταναστευτικούς λαούς και έτσι η γλώσσα των αποίκων επέφερε μετατροπές, ειδικότερα εξαιτίας της επιρροής της σλαβονικής γλώσσας, η οποία εισάχθηκε κατόπιν επιθυμίας του μητροπολίτη της Αχρίδας, ως λειτουργική γλώσσα, και στους Ρουμάνους. Οι Ρουμάνοι δανείστηκαν έτσι και το κυριλλικό αλφάβητο. Με χαρά διαπιστώνουμε όμως ότι από το 17 ο αιώνα και μετά, οι Ρουμάνοι εγκατέλειψαν σταδιακά τη χρήση της σλαβονικής στην Εκκλησία τους και εκφράζουν την ελπίδα ότι, αφότου ιδρυθούν ρουμανικά σχολεία, η χρήση του κυριλλικού αλφαβήτου θα σταματήσει». Από όσα γράφει ο Gheorghe Şincai, προκύπτει ότι ο ίδιος θεωρεί τη ρουμανική γλώσσα λατινογενή γλώσσα. Ταυτόχρονα 137

138 όμως διαπιστώνει ότι η ρουμανική γλώσσα επηρεάζεται και από άλλες γλώσσες, και ειδικά από τη σλαβονική, και ότι γράφεται με κυριλλικούς χαρακτήρες. Η επιθυμία του Gheorghe Şincai είναι να εισάγει το λατινικό αλφάβητο στο γραπτό λόγο, χωρίς να αποβληθούν από τη γλώσσα τα ξένα στοιχεία και χωρίς αυτά να αντικατασταθούν με αντίστοιχα λατινικά. Ο Gheorghe Şincai εκφράζει την πεποίθηση ότι το έργο του είναι χρήσιμο για ανθρώπους από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και συνθήκες, διότι τους βοηθά να μάθουν την πραγματική ρουμανική γλώσσα. Η εισαγωγή του κλείνει με τη διευκρίνηση προς τον αναγνώστη ότι το βιβλίο είναι η πρώτη έντυπη γραμματική της ρουμανικής γλώσσας. Ταυτόχρονα, εκφράζει και την επιθυμία της βελτίωσης της εργασίας του και της δημοσίευσης νέας έκδοσης, μαζί με αντίστοιχο λεξικό. Ο Petru Maior, στον οποίο ήδη αναφερθήκαμε, εκφράζει την άποψη ότι το δημώδες λατινικό υπόβαθρο διατηρείται πιο πιστά στη ρουμανική γλώσσα σε σύγκριση με τις άλλες ρωμανικές γλώσσες. Και αυτό επειδή οι άλλες λατινογενείς γλώσσες επηρεάζονται συνεχώς, δια μέσου της Εκκλησίας, του σχολείου και της διοίκησης, από τη λογοτεχνική λατινική ή από την κλασική λατινική. Σύμφωνα με τον Petru Maior, στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, η επιρροή αυτή δεν εκδηλώνεται 138

139 πολύ νωρίς, διότι εδώ τη θέση της λατινικής παίρνει η ελληνική γλώσσα και αργότερα, για περισσότερους αιώνες, η σλαβονική. Ο σημαντικότερος σταθμός για την απόδειξη της λατινικότητας της ρουμανικής γλώσσας είναι το έτος Αυτή τη χρονιά, σε μελέτη του με τίτλο «Widerlegung der Abhandlung» («Οι πιο εύχρηστες λέξεις πρώτης ανάγκης»)220, ο Eftimie Murgu ανακαλύπτει και διατυπώνει τη θεωρία του βασικού λεξιλογίου, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η ρουμανική γλώσσα διατηρεί το λατινικό χαρακτήρα της ανεξαρτήτως από επιρροές τις οποίες δέχεται κατά τη διάρκεια των αιώνων. Στη σφαίρα εκπροσώπων της των γλωσσικών «Τρανσυλβανικής ενασχολήσεων Σχολής» των βρίσκονται συνεχώς μερικά ζητήματα, η λύση των οποίων συχνά είναι διαφορετική στα διάφορα στάδια της εξέλιξής τους. Δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε το ζήτημα της σύνταξης του λεξιλογίου και εκείνο της υιοθέτησης του λατινικού αλφαβήτου στη γραφή της ρουμανικής γλώσσας στην Τρανσυλβανία. Η εξέλιξη αποτελεί, αναμφίβολα, όχι μόνο γλωσσικό ζήτημα, αλλά και σημαντική πτυχή του εθνικού αγώνα. Η λύση η οποία διαφαίνεται πιο αποτελεσματική για την σταδιακή υιοθέτηση της λατινικής γραφής από τους Ρουμάνους είναι η εισαγωγή της στο σχολείο. 220 Eftimie Murgu, (Scrieri ) Άπαντα, επιμέλεια της έκδοσης, εισαγωγή και υποσημειώσεις του I.D. Suciu, Editura pentru literatură, Βουκουρέστι 1969 σ

140 Εκείνος ο οποίος αναλαμβάνει να πραγματοποιήσει το όνειρο είναι ο Dimitrie Ţichindeal, στην πόλη του Arad, εκεί όπου διδάσκει τους μαθητές να γράφουν «με λατινικά γράμματα»221. Στην ουσία, η παράδοση των κειμένων και των εκδόσεων με λατινικούς χαρακτήρες στη ρουμανική γλώσσα εγκαινιάζεται επίσης στην Τρανσυλβανία. Έτσι, το πρώτο βιβλίο της ιστορίας του ρουμανικού πολιτισμού το οποίο τυπώνεται με λατινικούς χαρακτήρες, στη ρουμανική γλώσσα, εκδίδεται το , ως αντίγραφο ενός μεταρρυθμιστικού ουγγρικού πρωτοτύπου, και φέρει τον τίτλο Βιβλίο ασμάτων (Carte de cântece). Το 17ο αιώνα, τα κείμενα γραμμένα στα ρουμανικά και με λατινικούς χαρακτήρες είναι περισσότερα. Έτσι, αναφέρουμε την Κατήχηση (Catehism), μετάφραση του George Buitul, το 1636, η οποία ανατυπώνεται το 1703, τους Ψαλμούς του Mihail Halici, το 1640, και τον Ύμνο του Mihail Halici (του γιου), το Ακολούθως, η «Τρανσυλβανική Σχολή» διατηρεί την πρωτιά των κειμένων που είναι γραμμένα με λατινικούς χαρακτήρες από πολύ νωρίς222. Το 1825 δημοσιεύεται, στη Βούδα, το Ρουμανο-λατινοουγγρο-γερμανικό λεξικό. Η σημασία αυτού του έργου για τη ρουμανική γλώσσα έγκειται ειδικότερα στο μεγάλο αριθμό των λατινικών νεολογισμών που καταγράφει, πολλοί από τους 221 Aurel Nicolescu, ( Şcoala Ardeleană şi limba română ) Η Τρανσυλβανική Σχολή και η ρουμανική γλώσσα, editura Ştiinţifică, Βουκουρέστι 1971 σ Ό.π., σ

141 οποίους διατηρούνται μέχρι σήμερα με τη μορφή την οποία τους καταγράφουν οι συντάκτες του Λεξικού. Στην εκπόνηση και την τελειοποίηση του μνημειώδους αυτού έργου συνεργάζονται μερικοί από τους κορυφαίους εκπροσώπους της «Τρανσυλβανικής Σχολής»: οι Samuel Micu, Petru Maior, V. Coloşi, I. Teodorovici και ο Al. Teodori, για διάστημα άνω των 30 ετών. Εξαιτίας της έκτασης του υλικού που περιλαμβάνεται και της πειθαρχημένης του κατάταξης, το έργο αυτό είναι ένα σημαντικό στάδιο στην εξέλιξη της ρουμανικής γλώσσας. Ο τελευταίος μεγάλος εκπρόσωπος της «Τρασνυλβανικής Σχολής», ο Timotei Cipariu, υποστηρίζει επίσης τη λατινικότητα της ρουμανικής γλώσσας. Ο Timotei Cipariu είναι ο πρώτος Ρουμάνος γλωσσολόγος, ο οποίος αποδεικνύει ότι η ρουμανική γλώσσα εξελίσσεται σε ανεξάρτητη γλώσσα από το 7 ο αιώνα, άποψη την οποία επιβεβαιώνουν και οι μεταγενέστερες μελέτες. Ένα καθοριστικό στοιχείο της αρχής της διαμόρφωσης της γλώσσας αποτελεί, σύμφωνα με το μελετητή, η διακοπή των επαφών μεταξύ της ανατολικής και της δυτικής λατινικής, ως αποτέλεσμα της διαίρεσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε Ανατολική και Δυτική και της αντικατάστασης, από τον 5 ο αιώνα, της λατινικής γλώσσας, ως επίσημης γλώσσας της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, από την ελληνική Blasiu, ( Chrestomatia sau analecte literare ) Χρηστομάθεια η λογοτεχνικά ανάλεκτα, 1868 σ

142 Όσον αφορά στη συγγένεια της ρουμανικής γλώσσας με τις άλλες λατινογενείς γλώσσες, ο γλωσσολόγος παρατηρεί, όπως άλλωστε πράττει και ο Petru Maior, ότι η ρουμανική γλώσσα βρίσκεται πιο κοντά στην ιταλική από ό,τι στην ισπανική, στην πορτογαλική και στη γαλλική, επειδή και σε αυτές τις γλώσσες μεσολαβούν πολύ μεγάλες αλλαγές σε σχέση με τη λατινική. Η «Τρανσυλβανική Σχολή» προσφέρει, λοιπόν, πρακτικά μέσα μελέτης και καλλιέργειας της ρουμανικής γλώσσας, συνεισφέροντας ουσιαστικά στην ανάπτυξη και στον εκσυγχρονισμό της. Το 1856, μετά την επίσημη υιοθέτηση της γραφής με λατινικούς χαρακτήρες στην εκπαίδευση και μετά την υιοθέτηση της λατινικής γραφής και στις καγκελαρίες των δύο ρουμανικών πριγκιπάτων, στην Ουγγροβλαχία και στη Μολδαβία, και η λογοτεχνία μεταβαίνει στο στάδιο των εκδόσεων με λατινικούς χαρακτήρες. Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η τελευταία η οποία δέχεται να υιοθετήσει το λατινικό αλφάβητο στις εκδόσεις του εκκλησιαστικού βιβλίου, το Ταυτόχρονα με την καθυστερημένη αποβολή της κυριλλικής από τα ορθόδοξα εκκλησιαστικά βιβλία, τίθεται τέλος και στις διαμάχες μεταξύ των οπαδών της μίας ή της άλλης άποψης, διαμάχες που διαρκούν σχεδόν έναν αιώνα και που επηρεάζουν 142

143 την ενότητα της ορθογραφίας και γενικά τη ρουμανική γλώσσα. Η κυριλλική της ρουμανικής τυπογραφίας αντικαθίσταται σταδιακά από τη λατινική, μέχρι που φτάνει να αποβληθεί πλήρως, ίσως και ως αναπόφευκτο επακόλουθο μίας διαδικασίας φυσιολογικής πολιτιστικο-ιστορικής εξέλιξης. Έτσι, το 1841, ο Dimitrie Boer, καθηγητής στο Blaj, δημοσιεύει τη μελέτη του με τίτλο «Σχέδιο γραφής της ρουμανικής γλώσσας με λατινικούς χαρακτήρες», ενώ στο Braşov, το 1845, ο Andrei Liviu Pop δημοσιεύει τη μελέτη του με τίτλο «Η ορθογραφία της ρουμανικής γλώσσας με λατινικούς χαρακτήρες». Εν τω μεταξύ, οι μη εκκλησιαστικές εκδόσεις δεν καταφέρνουν να αποφύγουν την επίδραση την οποία ασκεί ο εκλατινισμός πάνω στη γλώσσα που δημιουργούν οι πρωτεργάτες της γραφής με λατινικούς χαρακτήρες. Αν παρακολουθήσουμε τη διαδικασία υιοθέτησης του λατινικού αλφαβήτου στη ρουμανική γραφή, διαπιστώνουμε ότι αυτή ξεκινά το 1830 και τελειώνει, τυπικά, το 1856, ταυτόχρονα με την επίσημη αντικατάσταση της κυριλλικής γραφής από τη ρουμανική γλώσσα. Ολοκληρώνεται μόνο τυπικά, επειδή η ρουμανική τυπογραφία αποχωρίζεται με δυσκολία τα απομεινάρια της κυριλλικής γραφής, ενώ αυτά επιμένουν να παραμένουν, ειδικά στα τυπογραφεία της Μολδαβίας και στα κατά τόπους τυπογραφεία, ακόμα και στην 143

144 Τρανσυλβανία, για πολύ καιρό και μετά το Ο λόγος της καθυστέρησης εξηγείται, διότι τα τυπογραφεία δεν διαθέτουν άμεσα τα νέα τεχνικά μέσα για την αντικατάσταση των χαρακτήρων. Άλλωστε η αλλαγή της γραφής σημαίνει νέες επενδύσεις και χρόνο για την προμήθεια του υλικού από το εξωτερικό. Στις αρχές του 1856, κορυφαίες προσωπικότητες του πολιτιστικού βίου της χώρας (οι Petrache Poenaru, G. Ghica, A. G. Golescu, G. Costoforu, B. Boerescu και C. Bosianu) ενώνονται στο σύλλογο με την επωνυμία Εφορία, ο οποίος υποκαθιστά, από πολλές απόψεις, τη Διεύθυνση Δογμάτων της Ουγγροβλαχίας. Ο νέος σύλλογος αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας τα περισσότερα ζητήματα της Παιδείας. Επιδιώκεται, ασφαλώς, και η κατάργηση της κυριλλικής στην εκπαίδευση. Τα μέλη της Εφορίας καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι είναι η στιγμή να επιχειρήσουν αυταρχική δράση, με επίσημη κάλυψη, προκειμένου να δώσουν τέλος στις καταστάσεις σύγχυσης που δημιουργεί η ταυτόχρονη χρήση της κυριλλικής και της λατινικής γραφής. Γι αυτό αποφασίζουν και διατάσσουν την υποχρεωτική υιοθέτηση του λατινικού αλφαβήτου, τόσο στην πρωτοβάθμια όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στις 25 Φεβρουαρίου 1856, τα μέλη του συλλόγου συναντώνται και, αφού αναλύουν την κατάσταση, παίρνουν την απόφαση, την οποία διατυπώνουν σε ένα Ημερολόγιο, στον αριθμό

145 Το έγγραφο μπορεί να θεωρηθεί ως θεμέλιος λίθος ανάμεσα σε δύο εποχές της ιστορίας της ρουμανικής γραφής και της ρουμανικής τυπογραφίας. Το κείμενο αυτό είναι, θα λέγαμε, το επίσημο έγγραφο της μεταρρύθμισης της γραφής. Και παρόλο που η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν δείχνει διάθεση υιοθέτησης της νέας γραφής, δεν στοχοποιείται από τη μεταρρύθμιση. Η σχετική μετάβαση στο λατινικό αλφάβητο μένει να πραγματοποιηθεί 25 χρόνια αργότερα, μετά από πολλές διαβουλεύσεις, παρόλο που εν τω μεταξύ αρκετά προσευχητάρια και εγχειρίδια θρησκευτικών τυπώνονται ήδη με λατινικούς χαρακτήρες, χωρίς την έγκριση της Ιεράς Συνόδου. Αναφέρουμε μερικές από αυτές τις εκδόσεις: Εγχειρίδιο λειτουργικής για τις Θεολογικές Σχολές, Ιάσιο, Μολδαβίας, του πρωτοσυγκέλλου Μελχισεδέχ, το 1853, Δογματική θεολογία για τις ανώτατες Θεολογικές Σχολές της Μολδαβίας, του ιδίου συγγραφέα, το οποίο εκδίδεται, επίσης στο Ιάσιο, το 1855, Επιστολές και Ευαγγέλια του Nifon Bălăşescu, καθηγητή Θεολογίας, που εκδίδονται στο Βουκουρέστι το Το βιβλίο με λατινικό αλφάβητο θεωρείται εχθρικό προς την ορθόδοξη πίστη και γι αυτό προκαλεί απώθηση και αγανάκτηση. Γι αυτούς τους λόγους, η κυριλλική διατηρείται ως μοναδικός φορέας της αυθεντικής Ορθοδοξίας. Η εισαγωγή του λατινικού αλφαβήτου στον εκκλησιαστικό χώρο, παρόλο 145

146 που η λατινική γραφή χρησιμοποιούνταν επίσημα στην κρατική διοίκηση, διείσδυσε με δυσκολία, όπως εξάλλου και στο εκκλησιαστικό βιβλίο. Ενώ η Ορθόδοξη Εκκλησία, διά μέσου του ανωτάτου διοικητικού της οργάνου, βρισκόταν σε αναμονή απέναντι στην υιοθέτηση της γραφής με λατινικούς χαρακτήρες, πολλοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς παρεκκλίνουν από την επίσημη γραμμή της Εκκλησίας και δημοσιεύουν τις μελέτες τους με λατινικούς χαρακτήρες. Ασφαλώς, δεν πρόκειται για τα λειτουργικά βιβλία, αλλά μόνο για κείμενα και θρησκευτικές μεταφράσεις, ή το πολύ για εγχειρίδια θρησκευτικών για τα μαθήματα στο σχολείο. Ανάμεσα σε αυτούς τους συγγραφείς βρίσκονται και κορυφαίες προσωπικότητες του εκκλησιαστικού χώρου, όπως ο πρώην πρωτοσύγκελλος Μελχισεδέχ, ο οποίος γίνεται και επίσκοπος, καθώς και ο επίσκοπος του Buzău, ο Dionisie Romano, ο οποίος τόλμησε να τυπώσει ένα «Ευαγγέλιο» και έναν «Απόστολο» με λατινικούς χαρακτήρες. Υπό αυτές τις συνθήκες, η διοίκηση της Εκκλησίας δεν μπορούσε να παραμείνει άπραγη. Η έκδοση εκκλησιαστικών βιβλίων απαιτούσε σοβαρή μελέτη και τίθεται σε συνεδρίαση της Ιεράς συνόδου το Το ζήτημα γίνεται αντικείμενο πολλών διαβουλεύσεων, οι οποίες προκλήθηκαν και από τη σύνταξη ενός «Σχεδίου νόμου για τη μελέτη και την έκδοση των εκκλησιαστικών βιβλίων». Από το νομοσχέδιο θα κρατήσουμε μόνο το περιεχόμενο του άρθρου 7, όπου 146

147 αναφέρεται: «Προς το παρόν, η έκδοση των εκκλησιαστικών βιβλίων θα πραγματοποιείται με μοντέρνους κυριλλικούς χαρακτήρες, έτσι όπως γίνεται στο τυπογραφείο της Μητρόπολης του Βουκουρεστίου και της Râmnicu-Vâlcea, με το σκεπτικό ότι η πλειοψηφία των ιερέων και των ιεροψαλτών δεν ξέρουν να διαβάζουν άλλο είδος γραμμάτων»224. Το 1868, η κυβέρνηση παίρνει την απόφαση να εκδώσει, με δική της δαπάνη, μερικά εκκλησιαστικά βιβλία, και πρώτα από όλα ένα Ευαγγέλιο και έναν Απόστολο με διορθωμένο ρουμανικό κείμενο και με λατινικούς χαρακτήρες. Οι εκδόσεις αυτές διανέμονται δωρεάν στους ορθόδοξους ναούς, χωρίς την έγκριση της Ιεράς Συνόδου. Την αναθεώρηση και τη διόρθωση των κειμένων, όπως και την όλη διαδικασία της εκτύπωσης με λατινικούς χαρακτήρες αναλαμβάνει, όπως αναφέρει η πρώτη σελίδα του Ευαγγελίου, «Ο επίσκοπος Διονύσιος της Ιεράς Επισκοπής του Buzău». Τόσο το Ευαγγέλιο όσο και ο Απόστολος δημοσιεύονται αμέσως, αποδεικνύοντας τις δυνατότητες έκδοσης που είχε «το νεοσύστατο τυπογραφείο του Buzău»225. Ο επίσκοπος Διονύσιος, έχοντας τη συνείδηση της σημασίας της πράξης του, επιμένει να εξηγήσει στον πρόλογο του Ευαγγελίου τους λόγους οι οποίοι τον οδηγούν στην εκτύπωση και την έκδοση του Ευαγγελίου με λατινικούς χαρακτήρες, αναπτύσσοντας έτσι καταπληκτική επιχειρηματολογία υπέρ 224 Αλμανάκ των διαταγμάτων, Βουκουρέστι 1868, σ G. Cocora, ( Tipografia şi tipăriturile de la Episcopia Buzăului «Το τυπογραφείο και οι εκδόσεις της Επισκοπής του Buzău», στο περιοδικό B.O.R., έτος LXXXVIII, αριθμ. 3-4, ΜάρτιοςΑπρίλιος, 1960, σ

148 της χρήσης «των προγονικών λατινικών γραμμάτων» 226 και εξηγώντας ότι «η εκκλησία δεν γίνεται να μείνει στάσιμη απέναντι στις ανάγκες των νέων», οι οποίοι δεν μπορούν πλέον να διαβάζουν στην Εκκλησία, διότι τα βιβλία είναι τυπωμένα με κυριλλικούς χαρακτήρες. Το 1881, η Ιερά σύνοδος επικυρώνει επίσημα τη μετάβαση στη «προγονική γραφή» με λατινικούς χαρακτήρες και έτσι σφραγίζεται μια και για πάντα η αντικατάσταση της κυριλλικής από τη ρουμανική γραφή. 226 Ό.π., σ

149 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ -Τόποι και τυπογραφεία -Επιμελητές των εκδόσεων -Ο αριθμός των εντύπων Ευχολογίων και Αγιασματαρίων Α. Το Ευχολόγιο Το Ευχολόγιο είναι το βιβλίο των προσευχών και των ακολουθιών που χρησιμοποιείται μόνο από τον ιερέα, για τον αγιασμό και την ψυχοσωματική υγεία των πιστών. Είναι ένα βιβλίο το οποίο περιλαμβάνει την ακολουθία των Ιερών Μυστηρίων, των ιερουργιών και των άλλων ευλογιών και αγιασμών. Οι διάκονοι δεν δύναται να το χρησιμοποιήσουν, 149

150 διότι ο ρόλος τους είναι να βοηθούν τον ιερέα μέχρι κάποιο βαθμό καλά προσδιορισμένο. Ανάμεσα σε ένα Προσευχητάριο για τους πιστούς και ένα Ευχολόγιο για τον ιερέα, η διαφορά είναι μεγάλη. Αντίστοιχο του Ευχολογίου στους Ρωμαιοκαθολικούς είναι το βιβλίο Rituale Romanum, ενώ στους Αγγλικανούς το βιβλίο Prayer Book. Ονομασία: ονομάζεται Στους Ευχολόγιον, Έλληνες ενώ Ορθοδόξους, στους Σλάβους το βιβλίο Trebnic ή Molitvelnic. Οι Ρουμάνοι υιοθετούν αρχικά την ονομασία του βιβλίου από τους Έλληνες και έπειτα από τους Σλάβους. Η σλαβική ονομασία επικρατεί στη Ρουμανία σχεδόν τρεις αιώνες, από το 1564 έως το Αυτός είναι και ο γλωσσικός λόγος για τον οποίο οι Ρουμάνοι το ονομάζουν Molitfelnic. Για πρώτη φορά, το ρουμανικό Molitfelnic εμφανίζεται το Μετά το 1864, ο όρος καθιερώνεται και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Η λέξη «molitfelnic» προέρχεται από το σλαβονικό «molitviniku», και σημαίνει προσευχή, λέξη227. Σε γενικές γραμμές, η ονομασία του λειτουργικού βιβλίου είναι ίδια, σε όλες τις περιοχές όπου χρησιμοποιείται, με κάποιες μικρές διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή: Molitvenic, όπως εμφανίζεται στη σλαβική έκδοση του Târgovişte το 1545, Molitevnic και Mltvnic, όπως το ονομάζει ο μητροπολίτης Dosoftei στην έκδοση του Braşov, το 1564, Molitvenic ή Molitvenik, 227 I. M. Stoian, ( Dicţionar religios ) Θρησκευτικό Λεξικό, Βουκουρέστι 1994, σ. 175, στήλη α. 150

151 στις εκδόσεις του Râmnic το 1730, 1758, 1768, 1782 και το 1793, και πάλι Molitvenic ή Molitvenik, στις εκδόσεις του Βουκουρεστίου το 1794 και Sibiu το Μία άλλη ονομασία του είναι και η ελληνική λέξη Ευχολόγιον, όπως εμφανίζεται στις εκδόσεις της Alba-Iulia, το 1689, ή του Râmnic, το Άλλες εκδόσεις οι οποίες φέρουν τον τίτλο Ευχολόγιον είναι επίσης εκείνες του Buzău το 1699, 1701 και 1747, του Râmnic το 1706, του Târgovişte το 1713, του Βουκουρεστίου το 1729, 1741 και το 1747, του Ιασίου το 1749 και το 1754 και του Blaj το 1815 και το Αυτές δε οι τελευταίες εκδόσεις που αναφέραμε αποτελούν και προπαγάνδα υπέρ της Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας της Τρανσυλβανίας. Η έκδοση του 1913 είναι η τρίτη έκδοση τέτοιου τύπου και τυπώνεται με την επιμέλεια και την ευλογία του Victor Mihaly de Apşa, αρχιεπισκόπου και μητροπολίτη της Alba-Iulia. Η έκδοση αποτελεί ανατύπωση του ορθοδόξου ελληνικού Ευχολογίου. Διαφέρει από τις άλλες εκδόσεις μόνο λόγω του ότι αναφέρει το Άγιο Πνεύμα με τη φόρμουλα «Ιερό Πνεύμα». Ίδια ονομασία, Ευχολόγιο, αναφέρεται και στο εξώφυλλο των εκδόσεων του Βουκουρεστίου, το 1808 και το Ένας άλλος τίτλος τον οποίο συναντάμε είναι το ρουμανοποιημένο Evhologhionul Bogat (Ευχολόγιον το Μέγα), στις εκδόσεις του Βουκουρεστίου, το 1896, 1910, 1920 και το N. M. Popescu, ( Diordosind Moltifelnicul - ediţia Sfântului Sinod ) Διορθώνοντας το Ευχολόγιο, Βουκουρέστι, στο περιοδικό B.O.R., έτος LV, αριθμ , 1937, σ

152 Μία τρίτη ονομασία του λειτουργικού βιβλίου, η οποία όμως συναντάται πιο σπάνια και περισσότερο στην περιοχή της Μολδαβίας, με προέλευση από την ορθόδοξη Ρωσία, είναι εκείνη του Trebnic. Με αυτόν τον τίτλο εντοπίζουμε τρεις εκδόσεις του Ευχολογίου: Trebnicul slav (Σλαβονικό Ευχολόγιον), στο Câmpulung, το 1635, καθώς και δύο εκδόσεις του ρουμανικού Trebnic, στο Κισνόβιο, το 1920 και το 1926 αντίστοιχα229. Η διαφοροποίηση της ονομασίας από περιοχή σε περιοχή οφείλεται στις επιρροές των εκκλησιαστικών σχολών, είτε αυτές είναι ελληνικές είτε είναι σλαβονικές. Το σλαβονικό όνομα εμφανίζεται, λόγω της επιρροής της σλαβονικής, σε όλη τη ρουμανική επικράτεια. Η ρώσικη επιρροή εμφανίζεται στην εποχή του ηγεμόνα Matei Basarab, όταν το βιβλίο ονομαζόταν όπως και στη Ρώσικη Ορθόδοξη Εκκλησία, δηλαδή Trebnic. Την εποχή του ηγεμόνα Constantin Brâncoveanu χρησιμοποιείται ο τίτλος Ευχολόγιον230. Σήμερα το όνομα του λειτουργικού βιβλίου είναι Molitfelnic cuprinzând slujbe, orânduieli şi rugăciuni săvârşite de preot la diferite trebuinţe περιλαμβάνει din viaţa ακολουθίες, creştinilor κανόνες (Ευχολόγιον και ευχές που που χρησιμοποιούνται από τους ιερείς σε διάφορες περιστάσεις της ζωής των πιστών) Ό.π., σ Ό.π., σ ( Molitfelnic ) «Ευχολόγιον», εκδόσεις I.B.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι

153 Ο τίτλος καθιερώνεται και χρησιμοποιείται ακόμα από τις εκδόσεις του Βουκουρεστίου232, το 1854 και το 1859 αντίστοιχα, από την εποχή του μητροπολίτη Νήφωνα233. Β. Το Αγιασματάριο Είναι το λειτουργικό βιβλίο των ακολουθιών που περιλαμβάνει ένα μέρος των πιο σημαντικών εκκλησιαστικών ακολουθιών που τελούνται για τις ανάγκες τις πνευματικής ζωής του χριστιανού, από τη γέννηση έως το θάνατό του. Περιλαμβάνει τις ακολουθίες των Ιερών Μυστηρίων (Βάπτισμα, Χρίσμα, Εξομολόγηση, Θεία Κοινωνία, Ευχέλαιο, Γάμο), των ιερουργιών (Αγιασμό, Κηδεία κ.λπ.), καθώς και διάφορες ευχές για τις ποικίλες πνευματικές ανάγκες των χριστιανών: συγχώρηση των αμαρτιών, των καταρών και της διχόνοιας, εξορκισμούς (όπως του Μεγάλου Βασιλείου, που διαβάζονται την ημέρα της εορτής του Αγίου Βασιλείου *, για τους ταλαιπωρουμένους από το διάβολο, ή του Ιωάννη του Χρυσοστόμου, γνωστές ως «ευχές για διάφορες περιστάσεις»), επίκληση του ελέους του Θεού για πάσα περίσταση και ανάγκη. 232 P. Krizner, ( Euhologhio sau Molitfelnicul ortodox) «Ευχολόγιον ή ορθόδοξο Molitfelnic», στο περιοδικό «Δρόμος της Σωτηρίας», έτος IX, αριθμ. 5, 27 Ιανουαρίου 2008, Arad, σ Ene Branişte, ( Liturgica specială ) Ειδική Λειτουργική, εκδόσεις I.B.Μ.Β.Ο.R., Βουκουρέστι 1992, σ

154 Οι παλαιότερες εκδόσεις έγιναν στη Βενετία, στο Amsterdam, στη Βιέννη και αποτέλεσαν τη βάση για τις μεταγενέστερες εκδόσεις. Άξια μνείας είναι η έκδοση του Ν. Γλυκέος η οποία επιγράφεται<< Αγιασματάριον Μέγα >>, όπου περιλαμβάνονται οι χρησιμότερες και αναγκαιότερες ακολουθίες για τους ιερείς, και ευχές εκ του Μεγάλου Ευχολογίου, και προστέθηκαν αργότερα το εξοδιαστικόν των μονάχων και των ιερέων. Το κείμενο είναι διορθωμένο και μετατυπωμένο με επιμέλεια, κατά το έτος 1763,από τον Γλυκύ των εξ Ιωαννίνων234. Στην Ορθόδοξη Ελληνική Κοινότητα της Τεργέστης φυλάσσονται Αγιασματάρια των ετών Ο εκδοτικός οίκος 1812, 1856, 1879 και Μ.Ι. Σαλιβέρου εξέδωσε επίσης Αγιασματάρια. Η Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος εξέδωσε Αγιασματάρια κατά το έτος 1956 το οποίο στηρίζεται στις προηγούμενες εκδόσεις Βενετίας, Βιέννης και Amsterdam, αλλά είναι εμπλουτισμένο ακολουθίες στο παράρτημα. με περιστατικές Ακολούθησαν και άλλες επανεκδόσεις. Η έκδοση της Ρώμης είναι άξια μνείας, η οποία τύπωσε μόνο τα δύο τεύχη Α' και Β' τα έτη 1954 και 1955 αντιστοίχως. Αυτή η έκδοση περιλαμβάνει ένα κείμενο βελτιωμένο με τη χρήση νέων χειρογράφων Πρόσφατα Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Λειτουργική Α, Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 1995, σ.81. και Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, «Αγιασματάριον», ΘΗΕ, τ.3, στ Γ. ΒΕΡΓΩΤΗ, Τελετουργική ( Συμβολή στην ιστορία της χριστιανικής λατ ρείας), Θεσσαλονίκη 1993, σ

155 ευχολογικό υλικό εξέδωσε ομαδοποιημένο σε μικρούς τόμους, και η αγιορειτική Μονή Σίμωνος Πέτρας. Άρα το Αγιασματάριο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο ένα απόσπασμα από το Ευχολόγιο, που περιλαμβάνει τις ακολουθίες των Ιερών Μυστηρίων και των ιερουργιών που τελούνται συνήθως από τους ιερείς στην ενορία, όπως κηδείες λαϊκών, ιερέων, διακόνων και νηπίων, μνημόσυνα, ευχές για την ευλογία των κολλύβων, ευχαριστήριες ευχές για διάφορες περιστάσεις, καθώς και το Συναξάρι=Πανάγιον, δηλαδή τον κατάλογο των αγίων του έτους (αρχίζει με τους αγίους του Σεπτεμβρίου και τελειώνει με τους αγίους του Αυγούστου). Στη συνέχεια παραθέτουμε, με χρονολογική σειρά, τον κατάλογο των Ευχολογίων και Αγιασματαρίων που τυπώθηκαν στα ρουμανικά εδάφη: Γ. Κατάλογος των Ευχολογίων και Αγιασματαρίων που τυπώθηκαν στα ρουμανικά εδάφη 1. Molitvenic (1540) Τόπος έκδοσης: Ουγγροβλαχία Συντάκτης: Bojidar Vucovici Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας 155

156 Α.Α.: 18 Τοποθεσία: Βουκουρέστι Γλώσσα: Σλαβονική Αριθμός σελίδων: 277 Διαστάσεις: 19x14 εκ. Στοιχεία αρχείου: B.R.V.IV, 1 2. Molitvenic (1545) Τόπος έκδοσης: Târgovişte, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: Dimitrie Liubavici και μαθητευόμενοί του Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Α.Α.: 19 Τοποθεσία: Βουκουρέστι Γλώσσα: Σλαβονική Αριθμός σελίδων: 298 Διαστάσεις: / Στοιχεία αρχείου: B.R.V.I, 6 Κατάσταση: Αντίτυπο με χωρισμένα φύλλα Εξώφυλλο: Δερμάτινο Σημειώσεις που υπάρχουν πάνω στο βιβλίο: «Αυτό το ιερό βιβλίο, δηλαδή το Ευχολόγιον, να ξέρετε ότι το δώρισα εγώ, ο μοναχός Roman, στον Ιερό Ναό του Târgovişte, για τη 156

157 μνημόνευση των γονέων μου, και το χάρισα τις ημέρες του ηγεμόνα Αντωνίου και του μητροπολίτη Θεοδοσίου. Όποιος μπει στον πειρασμό να το πουλήσει ή να το χαλάσει, να τον χτυπήσει η κατάρα μου». Υπογράφει: μοναχός Roman, Ιερός Ναός Târgovişte. Οι σελίδες 2-16 είναι γραμμένες στα ρουμανικά, αλλά με κυριλλικό αλφάβητο. 3. Tâlcul Evangheliilor şi Molitvenic românesc (1564) Τόπος έκδοσης: Braşov, Τρανσυλβανία Συντάκτης: διάκονος Coresi Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 13 Από όσα γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, είναι το πρώτο Ευχολόγιον που τυπώνεται στη ρουμανική γλώσσα. Η έκδοση ανήκει στο διάκονο Coresi και τυπώνεται στο Braşov, μαζί με το παράρτημα Tâlcul Evangheliilor (Ερμηνεία των Ευαγγελίων), κατόπιν επιθυμίας του Forro Milăuş. Όπως και άλλες εκδόσεις του διακόνου Coresi, και αυτή σώζεται σήμερα μόνο αποσπασματικά. Στο μικρό απόσπασμα αυτό υπάρχει και ο πρόλογος, όπου αναφέρεται ότι «στα ρουμανικά τυπώνεται από το Ευχολόγιον». 157

158 Σήμερα υπάρχουν ακόμα τρία αντίτυπα. Το ένα προέρχεται από τη βιβλιοθήκη του Timotei Cipariu και φυλάσσεται στη Νομαρχιακή Βιβλιοθήκη της πόλης Blaj. Το δεύτερο βρίσκεται στην ιδιωτική βιβλιοθήκη του I. M. Moldovan, ενώ το τρίτο αντίτυπο βρίσκεται στη Ρουμανική Ακαδημία του Βουκουρεστίου, στον αριθμό Είναι αντίγραφο του Ευχολογίου του Blaj. Το δεύτερο αντίτυπο είναι πιο πλήρες και περιλαμβάνει 14 σελίδες, δηλαδή τον Πρόλογο, τρεις ευχές, το Μυστήριο του Βαπτίσματος, το Μυστήριο του Γάμου και μέρος του κεφαλαίου «Κανόνες της Θείας κοινωνίας». Το κομμάτι που λείπει είναι αρκετά μεγάλο, όπως διαπιστώνουμε ακόμα από τον τίτλο του Ευχολογίου: «Ρουμανικό Ευχολόγιο, πρόλογος, Βάπτιση, Γάμος, Θεία Κοινωνία, ακολουθία της Θείας Λειτουργίας, Εσπερινός, Όρθρος και ακολουθία της κηδείας». 4. Molitvenic (1567) Τόπος έκδοσης: Alba-Iulia, Τρανσυλβανία Συντάκτης: Διάκονος Coresi 5. Trebnicul slavon (1635) Τόπος έκδοσης: Câmpulung, Ουγγροβλαχία 158

159 Συντάκτης: Timoteu Alexandrovici236 Γλώσσα: Σλαβονική Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 35 Αριθμός αντιτύπων: 5 Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας και Εθνική Βιβλιοθήκη του Βουκουρεστίου (αριθμός αρχείου ). Ένα αντίτυπο βρίσκεται και στο εξωτερικό, στη Narodna Biblioteka Srbije (Βελιγράδι, Σερβία), στην Ι.Μ. Beociu (Βοϊβοδίνα, Σερβία) και στη Ι.Μ. Bodjani (Βοϊβοδίνα, Σερβία). 6. Trebnic ή Ευχολόγιον (1646) Τόπος έκδοσης: Κίεβο, Ουκρανία Συντάκτης: Petru Movilă, μητροπολίτης Κιέβου Γλώσσα: Σλαβονική Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρούπολης Αριθμός αρχείου: N. Iorga, (Istoria literaturii religioase) Ιστορία της θρησκευτικής λογοτεχνίας, Βουκουρέστι 1904, σ

160 7. Molitvenic (1681) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, τυπογραφείο της Μητρόπολης Μολδαβίας Συντάκτης: Dosoftei, Μητροπολίτης Μολδαβίας Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 72 Αριθμός αντιτύπων: 3 Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας, αριθμός αρχείου 301, Εθνική Βιβλιοθήκη, αριθμός αρχείου και ενορία «Άγιος Νικόλαος», χωριό Româneşti, αριθμός αρχείου Το βιβλίο περιέχει: 158 σελίδες, σε 39 τετράδια των 4 φύλλων έκαστο, εκτός από το 8ο τετράδιο, το οποίο περιλαμβάνει 2 φύλλα, το τετράδιο 33, που περιλαμβάνει 9 φύλλα και το τετράδιο 39, που περιλαμβάνει 3 φύλλα. Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου ρουμανικά είναι Molitvălnic de nţăles Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 160 στα

161 8. Molitvenic» (1689) Τόπος έκδοσης: Bălgrad (Alba-Iulia), Τρανσυλβανία Συντάκτης: ιερέας Ioan Zoba του Vinţ Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 87 Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Βαρλαάμ. 9. Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvelnic (1699) Τόπος έκδοσης: Buzău, Ουγγροβλαχία, τυπογραφείο της Ιεράς Επισκοπής Συντάκτης: Μητροφάνης, επίσκοπος του Buzău Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. 116 και B.R.V. I, 377 Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Θεοδοσίου της Ουγγροβλαχίας, στα χρόνια της ηγεμονίας του Constantin Basarab, ο οποίος συνεισφέρει στην έκδοσή του. 10. Ευχολόγιον, δηλαδή Σλαβορουμανικό Molitvelnic (1701) Τόπος έκδοσης: Buzău, Ουγγοβλαχία, τυπογραφείο της Ιεράς Επισκοπής Συντάκτης: Μητροφάνης, επίσκοπος του Buzău 161

162 Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) και σλαβονική Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 87 και B.R.V Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvenic (1706) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: ιεροδιάκονος Mihai Iştvanovici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, 541 Τυπώνεται χάρη στην προσπάθεια και με δαπάνη του Ανθίμου του εξ Ιβήρων, επισκόπου της πόλης Râmnic, σύμφωνα με πιστή μετάφραση από την ελληνική γλώσσα την οποία πραγματοποίησε ο ίδιος. 12. Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvenic (1713) Τόπος έκδοσης: Târgovişte, Ουγγροβλαχία, τυπογραφείο της Μητρόπολης Τυπογράφος: Gheorghe Radovici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I,

163 Είναι ανατύπωση της έκδοσης του Râmnic, του 1706, του Ανθίμου του εξ Ιβήρων, τώρα πλέον μητροπολίτη της Ουγγροβλαχίας. 13.Ευχολόγιον, δηλαδή Molitfelnic (1721) Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Είναι ανατύπωση της έκδοσης του Râmnic του 1706 του Ανθίμου του εξ Ιβήρων. Φυλάσσεται στη συλλογή του Μουσείου «Achim Emilian» της πόλης Almaşu Mare, στο νομό Alba. 14.Molitvelnic (1722) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Βουκουρεστίου Στοιχεία αρχείου: B.R.V. I, Ευχολόγιον (1729) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία 163 του

164 Συντάκτης: Δανιήλ, μητροπολίτης της Ουγγροβλαχίας Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 36 Το βιβλίο τυπώνεται στα χρόνια της ηγεμονίας του Ioan Nicolae Alexandru, στην Ουγγροβλαχία. Ο ηγεμόνας συνεισφέρει χρηματικά. Είναι ανατύπωση της έκδοσης του Târgovişte του 1713, με την οποία και ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό, τόσο στη διαμόρφωση των σελίδων όσο και στη σειρά των περιεχομένων. 16. Molitvenic (1730) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: Ieremia Atanasievici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, Τυπώνεται με πρωτοβουλία του επισκόπου Ιννοκέντιου του Râmnic, υπό την επίβλεψή του. 17. Ευχολόγιον (1741) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: ιερέας Stoica Iacovici Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II,

165 Τυπώνεται με πρότυπο τα ελληνικά Ευχολόγια, την εποχή του ηγεμόνα Mihai Racoviţă και του μητροπολίτη Νεοφύτου. 18. Ευχολόγιον (1744) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Συντάκτης: Duca Sotiorovici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται στο νησί Θάσος, ως μετάφραση ελληνικού προτύπου, στα χρόνια της ηγεμονίας του Grigorie Ghica και του μητροπολίτη Νικηφόρου Πελοποννησίου. 19. Molitvelnic (1745) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Συντάκτης: Duca Sotiorovici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Είναι ανατύπωση της έκδοσης του Molitvenic (1747) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: ιερέας Mihai Ioanichievici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 165

166 Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 101 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Constantin Nicolae και του μητροπολίτη Νεοφύτου της Ουγγροβλαχίας, με πρωτοβουλία και με δαπάνη του επισκόπου Κλήμεντος του Râmnic 21. Molitvelnic (1747) Τόπος έκδοσης: Buzău, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: Sandu Irimia Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 100 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα του Nicolae Voevod και του μητροπολίτη Νεοφύτου της Ουγγροβλαχίας, με δαπάνη του επισκόπου Μεθοδίου του Buzău. 22. Ευχολόγιον (1749) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Τυπογράφος: Ieremia Marco Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 109 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Grigorie Ghica και του μητροπολίτη Νικηφόρου Πελοποννησίου. 166

167 23. Molitvenic (1758) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτης: Constantin Atanasievici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 142 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Constantin Nicolae Voievod και του επισκόπου Γρηγορίου του Râmnic (Ουγγροβλαχία). 24. Molitvenic (1758) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 162 και B.R.V. IV, 250 Τυπώνεται κατόπιν εντολής του μητροπολίτη Γρηγορίου της Ουγγροβλαχίας. 25. Molitvenic (1764) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Συντάκτης: Grigorie Staicovici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II,

168 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Alexandru Ghica Voevod και του μητροπολίτη Γαβριήλ της Μολδαβίας. 26. Molitvenic (1768) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτες: ιερέας Gheorghe Atanasievici και ιερέας Constantin Mihailovici, τυπογράφοι από το Râmnic Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 182 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Alexandru Scarlat Ghica Vodă, με πρωτοβουλία και με δαπάνη του επισκόπου Παρθένιου του Râmnic. Η διόρθωση του κειμένου ανήκει στον Ιωάννη Μοναχό από την Επισκοπή του Râmnic. 27. Molitvenic (1782) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτες: ιερομόναχος Κλήμης και ιερέας Κωνσταντίνος Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 274 και B.R.V. IV,

169 Τυπώνεται στα χρόνια της ηγεμονίας του Constantin Caragea Voievod, με την ευλογία του Φιλαρέτου, επισκόπου του Râmnic. 28. Ευχολόγιον (1784) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τόπος φύλαξης: Βιβλιοθήκη του Ι. Ν. Κοίμησης Θεοτόκου, Sibiu 29. Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvenic (1784)237 Τόπος έκδοσης: Blaj, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, και B.R.V. IV, 264 Τυπώνεται στα χρόνια της ηγεμονίας του πρίγκιπα Ιωσήφ Β, στο τυπογραφείο του Σεμιναρίου της πόλης Blaj. 30. Molitvenic (1785) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία 237 Aurel Teodor Pădurean, (Istoricul comunei Vlad, Cluj-Napoca. Studiu monografic) Το ιστορικό της κωμόπολης Vlad, Cluj-Napoca. Μονογραφική μελέτη, εκδόσεις «Cartea pentru Ştiinţă», Cluj 2004, σ

170 Συντάκτης: ιερέας Strilbiţchi, έξαρχος και τυπογράφος της Μητρόπολης Μολδαβίας Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 307 Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη της Μολδαβίας Γαβριήλ, την εποχή του ηγεμόνα Alexandru Ioan Vodă. 31. Molitvenic (1793) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Συντάκτες: ιερέας Dumitru Mihai, τυπογράφος της Επισκοπής Râmnic, και ιερέας Gheorghe Constantin Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 274 και B.R.V. IV, 263 Τυπώνεται την εποχή του ηγεμόνα Alexandru Constantin Voevod, με την ευλογία του επισκόπου Νεκταρίου του Râmnic. Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Νομαρχιακή Βιβλιοθήκη «Diniu Golescu» του Piteşti, στον αριθμό αρχείου Molitvenic (1794) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία 170

171 Συντάκτες: Dimitrie Petrovici, τυπογράφος του Βουκουρεστίου Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. II, 366 Τυπώνεται στα χρόνια της ηγεμονίας του Alexandru Constantin Muruz Voevod, με την ευλογία του μητροπολίτη Δοσιθέου της Ουγγροβλαχίας. 33. Ευχολόγιον (1808) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 34. Molitvenic (1794) Τόπος έκδοσης: Braşov, Τρανσυλβανία, τυπογραφείο των αδελφών Boghici Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. III, Aghiasmatar mic(μικρό Αγιασματάριο) (1814) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 171

172 Τυπώνεται με την ευλογία και τη δαπάνη του μητροπολίτη Veniamin Costache της Μολδαβίας. Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Μητρόπολης Μολδαβίας. 36. Ευχολόγιον (1815) Τόπος έκδοσης: Blaj, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. III, 940 Παρατηρήσεις: Η έκδοση προοριζόταν για τους Ουνίτες της Τρανσυλβανίας. φυλάσσεται στη Ένα αντίτυπο Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας, στον αριθμό αρχείου Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1817) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία και τη δαπάνη του μητροπολίτη Νεκταρίου της Ουγγροβλαχίας. Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Νομαρχιακή Βιβλιοθήκη «Diniu Golescu» του Piteşti, στον αριθμό αρχείου

173 38. Adunare de rugăciuni din Molitvenic(1819) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 39. Molitvenic (1820) Τόπος έκδοσης: Κισνόβιο, Βεσσαραβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Μετά την προσάρτηση της Βεσσαραβίας στη Ρωσία, οι αρχές επιτρέπουν την ίδρυση ενός επαρχιακού τυπογραφείου στο Κισνόβιο, όπου τυπώνονται τα λειτουργικά βιβλία για τις ανάγκες του ρουμάνικου πλειοψηφικού πληθυσμού. 40. Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1832) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Η έκδοση είναι πιστή ανατύπωση της έκδοσης του Râmnic του Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ι. Μ. Σταυρουπόλεως του Βουκουρεστίου, στον αριθμό αρχείου

174 41. Ευχολόγιον (1833) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 42. Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1833) Τόπος έκδοσης: Ι.Μ. Neamţ, Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Φυλάσσεται στη συλλογή της ενορίας Vâlcele (Aita Mare) του νομού Sibiu Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1843) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Διαφέρει από τα άλλα, επειδή περιλαμβάνει την ακολουθία της ομολογίας του Ορθοδόξου Δόγματος στην περίπτωση των Ρωμαιοκαθολικών πιστών που βαπτίζονται Ορθόδοξοι. 238 Μουσειακό Συγκρότημα «Astra», Sibiu, συλλογή «Ιστορία των ρουμανικών βιβλίων όπως προκύπτει από έγγραφα του μητροπολίτη Şaguna από το Αρχείο της Μητρόπολης της Τρανσυλβανίας». 174

175 44. Molitfernic (1844) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Από το 1872, φυλάσσεται στη συλλογή της ενορίας Marcoş του νομού Sibiu, μετά από πρωτοβουλία αρχειοθέτησης του ιερέα Hristofor Dogar. 45. Aghiasmatar (1845) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο, Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 46. Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1848) Τόπος έκδοσης: Ι.Μ. Neamţ, Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ι.Μ. Σταυρουπόλεως, στον αριθμό 196. Αποτελεί πιστή ανατύπωση της έκδοσης του 1747 του Buzău. 47. Αγιασματάριο (1851) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία 175

176 Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 48. Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον)(1852) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία και τη δαπάνη του μητροπολίτη Νεοφύτου της Ουγγροβλαχίας. 49. Molitvelnic (1853) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. III, 46 Τυπώνεται με την ευλογία και τη δαπάνη του μητροπολίτη Andrei Şaguna της Τρανσυλβανίας. 50. Molitfelnic (1854) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο Ουγγροβλαχία, των Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Νήφωνα. 176

177 51. Agiasmatar bogat (Πλούσιο Αγιασματάριο)(1857) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Συντάκτης: Klozius Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Andrei Şaguna της Τρανσυλβανίας. 52.Ευχολόγιον (1815) Τόπος έκδοσης: Blaj, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Στοιχεία αρχείου: B.R.V. III, 940 Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Andrei Şaguna της Τρανσυλβανίας. 53. Molitfelnic (1858) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Νήφωνα. 177 των

178 54. Trebnic român (1859) Τόπος έκδοσης: Κισνόβιο, Βεσσαραβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 55. Molitfelnic (1861) Τόπος έκδοσης: Râmnic, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 56. Molitvelnic (1864) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Andrei Şaguna της Τρανσυλβανίας. Από το 1872, ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της ενορίας «Arini» του Sibiu, μετά από πρωτοβουλία του ιερέα Iosif Bucşa. 57. Molitfelnic (1874) Τόπος έκδοσης: Sibiu, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 178

179 Ένα αντίτυπο φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ι.Μ. Σταυρουπόλεως του Βουκουρεστίου, με αριθμό αρχείου Molitvelnic (1874) Τόπος έκδοσης: Alba-Iulia, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Τυπώνεται την εποχή του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ Α, με την ευλογία του αρχιεπισκόπου και μητροπολίτου Προκοπίου. 59. Sânţitorul, δηλαδή Molitvelnic (1877) Τόπος έκδοσης: Craiova, Ουγγροβλαχία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) Το βιβλίο τυπώνεται με την ευλογία του επισκόπου Αθανασίου. Την επιμέλεια της έκδοσης υπογράφει ο διάκονος M. Marinescu. 60. Ευχολόγιον ή Προσευχητάριο (1888) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 179 των

180 Είναι η πρώτη έκδοση που τυπώνεται με αυτόν τον τίτλο, με τελευταία αυτή που ακολουθεί, επειδή μπερδεύεται με τα άλλα λειτουργικά βιβλία. 61. Ευχολόγιον ή Προσευχητάριο (1893) Τόπος έκδοσης: Blaj, Τρανσυλβανία Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) 62. Molitfelnic (1895) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο των Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Calinic Miclescu. 63. Molitfelnicul bogat(πλούσιο Ευχολόγιον) (1896) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο των Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την ευλογία του μητροπολίτη Calinic Miclescu. 180

181 64. Molitfelnicul bogat(πλούσιο Ευχολόγιον)(1907) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο της Ι.Μ. Cernica Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) 65. Trebnic român (1908) Τόπος έκδοσης: Κισνόβιο, Βεσσαραβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό και ρωσικό αλφάβητο) Είναι ο πιο ογκώδης τόμος, συνολικός αριθμός σελίδων Ευχολόγιον ή Προσευχητάριο (1913) Τόπος έκδοσης: Blaj, Τρανσυλβανία Συντάκτης: Victor Mihaly de Apşa, αρχιεπίσκοπος και μητροπολίτης Alba-Iulia και Făgăraş Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Είναι η γ έκδοση και τυπώνεται για τις ανάγκες των Ελληνοκαθολικών πιστών της Τρανσυλβανίας. Βασίζεται στο ελληνικό Ευχολόγιον, με τη διαφορά ότι αντικαθιστά τον όρο «Άγιο Πνεύμα» με τον όρο «Ιερό Πνεύμα». 181

182 67. Trebnic român (1920) Τόπος έκδοσης: Κισνόβιο, Βεσσαραβία Γλώσσα: Ρουμανική (με κυριλλικό αλφάβητο) 68. Molitfelnicul bogat(πλούσιο Ευχολόγιον )(1920) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο των Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την έγκριση της Ιεράς Συνόδου, όπου επικεφαλής είναι ο μητροπολίτης Miron Cristea, ο μελλοντικός πρώτος πατριάρχης της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 69. Aghiasmatar (1921) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι, Τυπογραφείο των Εκκλησιαστικών Βιβλίων Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και με την ευλογία του μητροπολίτη Miron Cristea. 182

183 70. Molitfelnicul bogat (Πλούσιο Ευχολόγιον )(1926) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Τυπώνεται με την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και του Miron Cristea, πατριάρχη της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 71. Trebnic român (1926) Τόπος έκδοσης: Κισνόβιο, Βεσσαραβία Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) 72. Aghiasmatar portativ (1930) Τόπος έκδοσης: Ιάσιο,Μολδαβία Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) 73. Molitfelnic (1937) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 183 Ινστιτούτο και

184 Τυπώνεται μετά από αίτημα της Ιεράς Συνόδου της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. Τη διόρθωση υπογράφει ο ιερέας Nicolae M. Popescu, καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Βουκουρεστίου και μέλος της Ρουμανικής Ακαδημίας. Φέρει την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και την ευλογία του Miron Cristea, πατριάρχη της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 74. Aghiasmatar (1937) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ινστιτούτο και Ιεραποστολής Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Περιλαμβάνει ακολουθίες, κανόνες και προσευχές του ιερέα, για διάφορες περιστάσεις της ζωής των πιστών. Αυτός είναι άλλωστε και ο πλήρης τίτλος του βιβλίου. Φέρει την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και την ευλογία του Miron Cristea, πατριάρχη της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 75. Aghiasmatar (1950) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 184 Ινστιτούτο και

185 Γλώσσα: Ρουμανική (με λατινικό αλφάβητο) Περιλαμβάνει ακολουθίες, κανόνες και προσευχές του ιερέα για διάφορες περιστάσεις της ζωής των πιστών. Αυτό άλλωστε είναι και ο πλήρης τίτλος του βιβλίου. Φέρει την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και την ευλογία του Miron Cristea, πατριάρχη της Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας. 76. Molitfelnic (1954) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι 77. Aghiasmatar (1965) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ινστιτούτο και Ιεραποστολής Φέρει την έγκριση της Ιεράς Συνόδου και την ευλογία του Ιουστινιανού, πατριάρχη της Εκκλησίας. 78. Molitfelnic (1971) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι 185 Ορθόδοξης Ρουμανικής

186 Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ιεραποστολής 79. Molitfelnic (1972) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 80. Aghiasmatar (1976) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 81. Molitfelnic (1986) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 82. Molitfelnic (1992) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 186

187 83. Aghiasmatar (1992) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ινστιτούτο και Ιεραποστολής 84. Molitfelnic (1998) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 85. Molitfelnic (2002) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 86. Aghiasmatar (2002) Τόπος έκδοσης: Βουκουρέστι Εκδότης: Ορθόδοξο Βιβλικό Ιεραποστολής 187

188 87. Micul Molitfelnic (2007) Τόπος έκδοσης: Alba-Iulia Εκδότης: «Reîntregirea» 188

189 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ 1. Ιστορική επισκόπηση όλων των Ευχολογίων και των Αγιασματαρίων Με την παρούσα μελέτη επιχειρούμε να καταγράψουμε, όσο είναι δυνατόν ρουμανικών τη εξέλιξη Ευχολογίων και των περιεχομένων των να εμβαθύνουμε τον προβληματισμό στηριζόμενοι στήν κριτική εξέταση των συμπερασμάτων που προκύπτουν από τις εκδόσεις που φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας. Το Molitfelnic ή το Ευχολόγιον είναι το εκκλησιαστικό βιβλίο που περιλαμβάνει τις ακολουθίες των Ιερών Μυστηρίων, διάφορες προσευχές, διδάγματα και οδηγίες για την τέλεση των ακολουθιών. Μπορεί να ονομάζεται <<Μεγάλο Ευχολόγιο>> ή «Μικρό Ευχολόγιο», ανάλογα με το αν περιλαμβάνει ή όχι τις 189

190 Θείες Λειτουργίες. Παλαιότερα, οι ακολουθίες διέφεραν σε ό,τι αφορά στην έκταση και στα περιεχόμενα. Στους Έλληνες, στο Ευχολόγιον το Μέγα, το οποίο τυπώνει ο μητροπολίτης Δανιήλ στο Βουκουρέστι, το 1729, δεν περιλαμβάνονται οι Θείες Λειτουργίες, διότι αυτές αποτελούν ξεχωριστό λειτουργικό βιβλίο239. Το Ευχολόγιο ειναι ένα ογκώδες έργο,λειτουγικό βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει τις ευχές του Εσπερινού, του Όρθρου,τις Λειτουργίες του Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Μεγάλου Βασιλείου και Προηγιασμένων Δώρων, τις ακολουθίες των αγιαστικών πράξεων και περιλαμβάνονται στα άλλες περιστατικές ευχές. Αυτά ολοκληρωμένα ευχολόγια. Η συγκρότησή του αρχίζει από τον Δ' αι. Το αρχαιότερο Ευχολόγιο που σώθηκε είναι του επισκόπου Σεραπίωνος Θμούεως και το αρχαιότερο χειρόγραφο βυζαντινό ευχολόγιο είναι ο Βαρβερινός κώδικας 336 του τέλους του Η' αιώνα, σώζονται βέβαια και άλλα παλαία ευχολόγια με περιεχόμενο που άλλοτε ταυτίζεται με το βυζαντινό κείμενο και άλλοτε όχι240. Το χειρόγραφο του Ευχολογίου του Σεραπίωνα ανήκει στον 14ο αιώνα και βρίσκεται στή Μεγίστη Λαύρα του Αγίου Όρους241. Το συγκεκριμένο Ευχολόγιον αποτελείται από δύο 239 D. Bejan, (Editii românești ale Molitfelnicului) «Ρουμανικές εκδόσεις του Ευχολογίου», στο περιοδικό B.O.R., Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1936, σ Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Λειτουργική Α, ο.π. π., σ.80. και «ΘΗΕ», τ.3, στ D. Apostolina, (Molitfelnicul lui Serapion,episcopul de Thmueos) «Το Ευχολόγιο του Σεραπίωνα, επισκόπου του Θμούεως», εισαγωγική μελέτη και μετάφραση, Βουκουρέστι 1936, σ

191 μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει την Λειτουργία αλεξανδρινού τύπου (1, 19-30), τις αναφορές (1-6) και τις προαναφορές (19-30), ενώ το δεύτερο μέρος είναι μία συλλογή ευχών, όπως η ευχή για τον αγιασμό των υδάτων (7), η ευχή για τη χειροτονία (12-14), η ευχή για την κηδεία (18) και η ευχή για την αφθονία της συγκομιδής των καρπών (23). Συνολικά, το Ευχολόγιο αποτελείται καταστρώνονται χωρίς από 30 κανένα κεφάλαια σχέδιο τα οποία ταξινόμησης. Ο Σεραπίων κάνει μόνο κάποιες τροποποιήσεις σε ένα αντίτυπο το οποίο χρησιμοποιεί ο ίδιος και συγκεκριμένα: α. Προσαρμόζει το κείμενο της λειτουργικής αναφοράς στις απαιτήσεις της εποχής του, όταν οι Ορθόδοξοι μάχονται με τους οπαδούς του Αρείου. β. Τροποποιεί την ευχή του αγιασμού του ελαίου. γ. Εμπλουτίζει το κείμενο ορισμένων ευχών τις οποίες, προκειμένου να μην ταυτιστούν με τις παλιές ευχές, τοποθετεί σε ξεχωριστή ομάδα, ενώ πάνω υπογράφει με το όνομά του. Το Ευχολόγιο του Σεραπίωνα είναι, λοιπόν, ένα Αρχιερατικόν, και χρονολογείται πολύ πριν το 300 μ.χ. Έκδοσή του έγινε από τον Μητροπολίτη Τηρολοής και Σερεντίου καθηγητή Παντελεήμονα Ροδόπουλο. Ο Βαρβερινός Κώδικας είναι ένα αντίγραφο του κωνσταντινουπολιτικού πρωτοτύπου που δημιουργήθηκε στην Ιταλία. Περιέχει τη ρωμαϊκή παράδοση της ευλογίας του μελιού 191

192 και του γάλακτος για τα νήπια, η οποία μας δίνει ένα στοιχείο πολύ σημαντικό για τη χρονολόγηση του κειμένου και για τον τόπο συγγραφής του στο ιταλικό έδαφος. Πάντως, η αντιγραφή του συγκεκριμένου Κώδικα χρονολογείται σε ύστερη εποχή από εκείνη της σύνταξης του πρωτότυπου Κώδικα, ενώ και το καλλιγραφικό χέρι διαφέρει. Κατά συνέπεια, ο Βαρβερινός Κώδικας παραμένει ένα χειρόγραφο προϊόν της ιταλοελληνικής παράδοσης, παράδοσης με 242 στοιχεία.επίσημη της κωνσταντινουπολιτικής επιστημονική έκδοσή του έγινε πρόσφατα από Parenti και Velkovska (βλ. Βιβλιογραφία). Άλλωστε, στο σύνολό τους, οι μελετητές και όσοι ασχολούνται με την επιστήμη της Παλαιογραφίας, συμφωνούν ότι ο Βαρβερινός Κώδικας 336 από τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού είναι πλέον η πιο γνωστή και η πιο σημαντική χειρόγραφη μαρτυρία του Βυζαντινού λειτουργικού τυπικού. Με την μελέτη των λειτουργικών κειμένων ασχολήθηκε και ο Ιάκωβος Goar, ο οποίος γεννήθηκε το 1601 στο Παρίσι και σε ηλικία 18 ετών προσχώρησε στο τάγμα των Δομινικανών. Μελέτησε φιλολογικώς την ελληνική γλώσσα και μετέβη στη Χίο για τον εμπλουτισμό των γνώσεών του. Ως ηγουμένος της μονής του Αγ.Σεβαστιανού, ασχολήθηκε με τη μελέτη της Βυζαντινής λατρείας, την οποία συνέχισε και ως ηγούμενος του Αγ. Σίξτου και συνδέθη με πολλούς λογίους της εποχής 242 R. Taft, The Byzantine Rite a Short History, American essays in Liturgy, A Liturgical Press Book 1992, σ σ και

193 εκείνης, όπως ο Λέοντας Αλλάτιος, ο Β. Φαλάσκας, ο Π. Λιγουρίδιος κ.α. Ζούσε ταξιδεύοντας πότε στη Ρώμη, πότε στο Παρίσι, για να μελετήσει τα λειτουργικά χειρόγραφα των βιβλιοθηκών του Βατικανού, της Βαρβερινής, της Κρυπτοφέρρης της Φλωρεντίας και συλλογών ιδιωτών 243. Έτσι έφτασε στην έκδοση του βυζαντινού Ευχολογίου με τον τίτλο << Ευχολόγιον sive Graecorum completus Ritus et Ordines >>,( Divinae Liturgiae. Officiorum. Sacramentorum, Consecrationum, Benedictionum, Funerum ), εισαγωγές, πλούσιες κριτικές, ιστορικές εικόνες και λατινικές με εκτενείς παρατηρήσεις, μεταφράσεις. Ήταν μια εργασία μοναδική και κλασσική στο είδος της, ως η μόνη ευχολογική κριτική έκδοση. Η πρώτη έκδοση έγινε το 1647 στο Παρίσι, με παραλλαγμένο τίτλο εκδόθηκε πάλι το Η δεύτερη έκδοση εκπονήθηκε, expurgata et accuratior στην Βενετία, ex typographia Bartholomaei, το Από αυτή την έκδοση προήλθε με φωτογραφική ανατύπωση και σε μικρότερο σχήμα η έκδοση του 1960 από το Craz της Αυστρίας244. Ο J. Goar πιστεύει ότι ο Βαρβερινός Κώδικας ταξίδεψε από την Ανατολή στη Σύνοδο της Φλωρεντίας, με τη μεσολάβηση ενός ιεράρχη, ο οποίος το έκανε δωρεά στο Μοναστήρι του Αγίου Μάρκου της Φλωρεντίας. Από το 17 ο αιώνα, ο Βαρβερινός Κώδικας βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του καρδινάλιου Βarberini, 243 Δ. ΜΩΡΑϊΤΗ, <<Εισαγωγή εις την λειτουργικήν και τας λειτουργικάς σπουδάς >>, Ε.Ε.Θ.Σ.Π.Θ, τ.1, Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, << Γκόαρ Ιάκωβος >>, ΘΗΕ, τ.4, στ

194 όπου τον ανακαλύπτει ο J. Goar (1647) και απο εκεί φτάνει στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Ο A.Jacob υποστηρίζει ότι όλα τα ανωτερα συμπεράσματα μας οδηγούν στην χρονική τοποθέτηση του κώδικα στο β ήμισυ του 8ου αι. Σε μια πιο διευρυμένη υπόθεση θα μπορούσαμε να τον τοποθετήσουμε απο τον 8 ου αι. μέχρι τις αρχές 9 ου αι. μ.χ.245. Πρόκειται για λειτουργικό βιβλίο με αναφορές στην ευχαριστιακή λατρεία, στην προσευχή, στις ακολουθίες των Ωρών και στις περιστατικές ευχές για κάθε ανάγκη. Περιλαμβάνει επίσης τις ευχές της Θείας Λειτουργίας, σύμφωνα με τον βυζαντινό τύπο. Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου, με διαφορετική διάταξη του περιεχομένου, είναι ακόμα σε χρήση στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και σε ολόκληρη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η τελευταία ακολουθεί τη λειτουργική παράδοση που επιστημονικά ονομάζεται «Βυζαντινή παράδοση». Το Ευχολόγιο του Ιακώβου Γκόαρ περιέχει : Διάταξη της Ιεροδιακονίας, την Ακολουθία του Όρθου, τις Θείες Λειτουργίες Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Μεγάλου Βασιλείου, των Προηγιασμένων της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, Εξήγηση της Λατρείας του Συμεών Θεσσαλονίκης, Τάξεις Χειροτονίας Ιερέως, Διακόνου, Υποδιακόνου, ευχές περιστατικές ή των Ακολουθίων, Ακολουθία του Βαπτίσματος, 245 Γ. ΦΙΛΙΑ,<<Το Ακολουθία Βαρβερινόν Ευχολόγιον 336>>,Θεολογία 61 (1990), σ του

195 Αγιασμού των Υδάτων, Ακολουθία του Εξοδιαστικού κ. α. Περιέχεται σχεδόν ολόκληρο το περιεχόμενο του Βαρβερινού Ευχολογίου και τα περιεχόμενα των χειρογράφων, Cryptae Ferratae Codex, Barberino S. Marci Euchologion, Morelliana, Euchologio Barberino, Euchologio Allatiano, Cryptoferranti Bessarionis, Barberinum num. 88 και το Πατριαρχικό Ευχολόγιο Barberini S. Marci246. Τα έντυπα ευχολόγια τυπώθηκαν σταδιακά από τον ΙΕ' αι., καθώς και όλα τα άλλα λειτουργικά βιβλία. Το πρώτο έντυπο ευχολόγιο τυπώθηκε στην Βενετία το 1526 δυστυχώς δεν σώζεται. Στο πρώτο αυτό και κείμενο έγιναν διορθώσεις και συμπληρώματα και έτσι προσήλθε η δεύτερη έκδοση του 1562 από την οποία σώζονται μόνο μερικά αντίτυπα. Ακολούθησαν και άλλες εκδόσεις,όπως του 1851 στην Βενετία στο τυπογραφείο του Φοίνικος και η οποία φέρει τον τίτλο <<Ευχολόγιο το Μέγα περιέχον τας των επτά μυστηρίων ακολουθίας>> και το επιμελήθηκε ο ιερομόναχος Σπυρίδων Ζερβός. Στην Βενετία έχει επανεκδοθεί, αρκετές φορές, το Μέγα Ευχολόγιο, για να καλύψει τις λειτουργικές ανάγκες. Στην Αθήνα έχει επανεκδοθεί η έκδοση του Σαλιβέρου247 Ολοκληρωμένα Ευχολόγια εξέδωσε Ρώσος μελετητής και ερανιστής 246 και ο μεγάλος χειρογράφων Aleksei J.Goar, <<Euchologion Sive Rituale Graecorum>>, Academische Druk. U. Verlagsanstalt, Graz 1960, σ σ. 173, 203, 244, Γ. ΒΕΡΓΩΤΗ, ο.π., π., σ σ και Ι.Μ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, όπ. π., σ σ

196 Dmitrievskij. Η πρώτη έκδοση του κειμένου έγινε στο Κίεβο το Περιέχει χειρόγραφα από τον 9ο αι., μέχρι τον 19ο αι., από τις βιβλιοθήκες της Ι.Μ.Αγ.Παντελεήμονος Ι.Μ.Αγ.Αικατερίνης Αγ.Όρους, στο Ι.Μ.Πάτμου, Σινά, Ι.Μ. Εσφιγμένου, Αγ.Όρους,Ι.Μ. Φιλοθέου Αγ.Όρους, Ι.Μ. Μεγίστης Λαύρας Αγ.Όρους,Ι.Μ. Διονυσίου Αγ.Όρους, Ι.Μ. Κουλτουμουσίου Αγ.Όρους, Ι.Μ. Ξενοφώντος Αγ.Όρους, Ι.Μ. Κωσταμονίτου Βατοπεδίου Καρακάλου Αγ.Όρους, Ι.Μ. Ιβήρων Αγ.Όρους, Ι.Μ. Αγ.Όρους, Ι.Μ. Παντοκράτορος Αγ.Όρους, Ι.Μ. Αγ.Όρους, Πρωτάτου Αγ.Όρους, των Ι.Μ. Ξυροποτάμου Αγ.Όρους, Εθνικών Βιβλιοθηκών Αθηνών, Παρισίων (Coislin) και της Εθνικής Πανεπιστημίου Αθηνών. Από τις Πατριαρχικές βιβλιοθήκες Αλεξανδρείας (Κάιρο),την βιβλιοθηκή Μαναστίρ Ι.Μ. Βλατάδων) στην Ιεροσολύμων και Chaush (Τσαούς Θεσσαλονίκη, του Αγιοταφιτικού μετοχίου Κωνσταντινουπόλεως, της Ι.Μ. Σάββα Αγιασμένου και του πατριαρχικού σκευοφυλακίου στο Κάιρο248. Όπως ακριβώς και στο Ευχολόγιο του Goar, απαντώνται ευχές περιστατικές, Τάξη της τριτοέκτης, επί χειροτονία, Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου,του Ι. Χρυσοστόμου, Ακολουθία των Θεοφανίων, των Προηγιασμένων, του Εσπερινού, του Όρθου, του Αγιού και Μεγάλου Σχήματος, επί μνηστεία, του αγίου 248 Α. Dmitrievskij, <<Opisanie liturgitseskich Rukopisej (Ευχολόγια)>>,τ.2, Κieb 1901, Georg.Olms Verlagsbuchhandlung Hildesheim 1965, σ σ

197 ελαίου, του εξοδιαστικού, του μικρού αγιασμού, του βαπτίσματος, κ. α., Άφορκισμοί, Διακονικά, Ευχές λυχνικού, αντιφώνων, εσπερινές, των Ακολουθιών των Ωρών, εωθινές249. Με τον λειτουργικό όρο Ευχολόγιο ξεκινά μία σημαντική σειρά χειρογράφων, τα οποία φυλάσσονται μέχρι σήμερα σε διάφορες βιβλιοθήκες του κόσμου. Τα αρχαιότερα «Ευχολόγια» διασώζονται στα ελληνικά, στην ιερή γλώσσα των εκκλησιαστικών βιβλίων. Α. Το ελληνικό Ευχολόγιον Το ελληνικό Ευχολόγιον συναντάται τόσο σε μορφή χειρογράφου όσο και σε τυπωμένη μορφή και συγκεκριμένα: α. Ως χειρόγραφο, το Ευχολόγιον συναντάται με τη μορφή κώδικα (βιβλίου), με προσεπιτεθειμένες σελίδες. Οι κώδικες γράφονται σε φύλλα περγαμηνής, σε μεμβράνες ή σε χαρτί, και είναι μεγαλογράμματοι ή μικρογράμματοι. β. Οι πρώτες τυπωμένες μορφές εμφανίζονται στη Βενετία. Η πρώτη έκδοση του 1526 της Βενετίας είναι ένα Μεγάλο Ευχολόγιον, το οποίο περιλαμβάνει και τις Θείες Λειτουργίες. Οι εκδόσεις της Ρώμης αποτυπώνουν το δόγμα των Ελλήνων Ουνιτών. Η πρώτη έκδοση της Ρώμης (1754) βασίζεται στην ορθόδοξη έκδοση της Βενετίας (1727), ενώ η 249 Οπ.π.,σ σ ( Πίναξ των εν ευχολογίοις περιεχομένων ). 197

198 δεύτερη έκδοση της Ρώμης (1872) συντάσσεται, για προπαγανδιστικούς λόγους, σύμφωνα με την έκδοση της Βενετίας του T. N. Demetrius του 1777 και είναι η ανεπίσημη έκδοση των Ουνιτών. Κατά τη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, οι εκδόσεις της Βενετίας πολλαπλασιάζονται αισθητά και σκορπίζονται σε ολόκληρη την Ορθόδοξη Ανατολή. Για τις ρουμανικές εκδόσεις, μεγάλη σημασία παίζει η έκδοση της Βενετίας του Ν. Γλυκέος, του έτους 1691, διότι η έκδοση αυτή είναι η αφετηρία για τη μετάφραση στα ρουμανικά του Ευχολογίου. Το περιεχόμενο των Ευχολογίων εμπλουτίζεται συνεχώς, ενώ το τυπικό τείνει να απλοποιηθεί και να τυποποιηθεί. Σύντομα οι ορθόδοξες εκδόσεις της Βενετίας γίνονται γνωστές και στους Ρουμάνους. Έτσι, η Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας κατέχει μία σειρά αυτών των εκδόσεων, οι οποίες χρησιμοποιούνται στα εδάφη όπου κατοικούν Ρουμάνοι, και συγκεκριμένα το Ευχολόγιον sive rituale graecorum... H συγκεκριμένη έκδοση συνοδεύεται από κριτικές σημειώσεις του J. Goar και τυπώνεται στο Παρίσι, το Ίδιο περιεχόμενο έχει και η σειρά εκδόσεων του 1752, 1759, 1765, 1775, 1792, οι οποίες φέρουν τον τίτλο στα ελληνικά Ευχολόγιον το Μέγα. Η έκδοση του Ν. Γλυκέος του 1691 δεν διασώζεται. 198

199 Β. Το Σλαβονικό Ευχολόγιο Ο σλαβικός πολιτισμός γίνεται προσβάσιμος και μετατρέπεται σε κοινό αγαθό όλης της Ορθόδοξης Ανατολής. Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, αφότου οι Τούρκοι εγκαθίστανται σε όλη τη νότια όχθη του Δούναβη, τα Ρουμανικά Πριγκιπάτα μετατρέπονται σε κέντρο αυτού του πολιτισμού. Από τις εκδόσεις του Σλαβονικού Ευχολογίου, μέχρι σήμερα διασώζονται οι παρακάτω: - Σλαβονικό Ευχολόγιον, Περιλαμβάνει και 30 ευχές Σλαβονικό Ευχολόγιον, 1635, Câmpulung. Η Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας στεγάζει σειρά χειρογράφων του Σλαβονικού Ευχολογίου και συγκεκριμένα: α. Ένα χειρόγραφο, με αριθμό αρχείου 167, το οποίο υπογράφει ο Toader Dascălu από το Catafeteşti. β. Ένα δίγλωσσο χειρόγραφο με αριθμό αρχείου 257. Τα φύλλα από το 1 έως το 124 είναι στα ρουμανικά, ενώ τα φύλλα από το 124 έως το 340 είναι στα σλαβονικά. Το χειρόγραφο είναι γραμμένο από περισσότερα χέρια. Του λείπουν το εξώφυλλο και μερικά φύλλα. Οι τίτλοι και διάφορες σημειώσεις είναι γραμμένα με κόκκινο μελάνι. 250 N. Iorga, ό.π., σ

200 Γ. Το Ρουμανο-σλαβονικό Ευχολόγιο Η μετάβαση από το Σλαβονικό Ευχολόγιο στο Ρουμανικό Ευχολόγιο πραγματοποιείται σταδιακά. Η μεταβατική μορφή αντιστοιχεί στις ρουμανο-σλαβονικές εκδόσεις. Προκειμένου να μην επηρεάσουν την αυθεντικότητα του κειμένου, οι εκκλησιαστικές ακολουθίες διατηρούνται στα σλαβονικά. Την ίδια στιγμή, προκειμένου οι ιερείς να γνωρίζουν πώς να τελούν τις ακολουθίες αυτές, οι εκδόσεις προχωρούν στη μετάφραση του τυπικού, του τίτλου και μίας σειράς πρακτικών συμβουλών, στα ρουμανικά. Ο συμβιβασμός επιβάλλεται λόγω του γεγονότος ότι την εποχή αυτή λίγοι Ρουμάνοι ιερείς γνωρίζουν πλέον τη σλαβονική γλώσσα. Με αυτή τη μορφή δημοσιεύονται οι εκδόσεις του Buzău: α. Ρουμανο-σλαβονικό Ευχολόγιον, Buzău, Το συγκεκριμένο Ευχολόγιον περιέχει 51 τμήματα-κείμενα, ενώ τα περιεχόμενά του ταυτίζονται με εκείνα των σλαβονικών εκδόσεων γενικά. Περιλαμβάνει και νέες ακολουθίες,που λαμβάνει από το Ευχολόγιον το Μέγα, όπως η ακολουθία εις ψυχορραγούντα, η ακολουθία της κηδείας και η ακολουθία του αγιασμού των υδάτων στα Θεοφάνεια. 200

201 β. Ρουμανο-σλαβονικό Ευχολόγιον, Buzău, Είναι ανατύπωση της προηγούμενης έκδοσης, στην οποία προστίθενται όμως μερικές τροποποιήσεις. Για παράδειγμα, εισάγει νέα ευχή στην ακολουθία του αρραβώνα, τη στιγμή της τοποθέτησης των δακτυλιδίων, όπου δίνονται πιο πλούσιες ερμηνείες. Από την ακολουθία του Γάμου και μέχρι το τέλος, οι δύο εκδόσεις ταυτίζονται πλήρως. Η τελευταία έκδοση περιέχει δύο σελίδες επιπλέον. Δ. Το Ρουμανικό Ευχολόγιον Στα ρουμανικά, το Ευχολόγιον εκδίδεται ως μετάφραση, είτε από τις ελληνικές εκδόσεις είτε από τις σλαβονικές. Το συναντάμε σε μορφή χειρογράφου, αλλά και σε μορφή τυπωμένου βιβλίου. Η εμφάνιση των τυπωμένων εκδόσεων είναι συνδεδεμένη στενά με τα επαρχιακά κέντρα και με τη λειτουργία των Οι εκδόσεις τυπώνονται υπό τυπογραφείων αυτών. την άμεση τοπικού επισκόπου και με την τυπογραφικά επίβλεψη του έγκριση του μητροπολίτη και του ηγεμόνα. Τα ονόματα των τελευταίων αναγράφονται συνήθως στο φύλλο του τίτλου. 201

202 1. Ερμηνεία των Ευαγγελίων και Ρουμανικό Ευχολόγιον, Braşov Το πρώτο Ευχολόγιον το οποίο γνωρίζουμε ότι τυπώνεται στα ρουμανικά ανήκει στο διάκονο Coresi από το Braşov. Δημοσιεύεται μαζί με την Ερμηνεία των Ευαγγελίων, ως παράρτημα της τελευταίας. Το χειρόγραφο δεν διασώζεται. Όμως, από τα τυπωμένα σώματα, διασώθηκαν δύο αντίτυπα. Το αντίτυπο που φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη της Ρουμανικής Ακαδημίας αποτελείται από 14 σελίδες, με το εξής περιεχόμενο: Εισαγωγή, τρεις ευχές, Βάπτισμα, Γάμος και μέρος της ακολουθίας της Θείας Κοινωνίας. Το κείμενο παρουσιάζει τις παρακάτω ιδιαιτερότητες: α. Η γλώσσα έχει χαρακτηριστικά της γλώσσας της Νότιας Τρανσυλβανίας, με πληθώρα ουγγρικών εκφράσεων, ενώ το «i» χρησιμοποιείται αντί του «î» και το «oy» αντί του «u». β. Η ακολουθία του Μυστηρίου του Βαπτίσματος ξεκινά με μία ομιλία. Μετά το Πάτερ Ημών, εισάγεται και δεύτερη ομιλία. Η φόρμουλα της Βάπτισης είναι Ρωμαιοκαθολική: «Εγώ, ο δούλος του Θεού, βαπτίζω εσένα, στο όνομα του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Αμήν» Η ακολουθία τελειώνει με την ευχή «Θεός του Αβραάμ και του Ιακώβ...». 202

203 γ. Η ακολουθία της Θείας Κοινωνίας αρχίζει με μία συμβουλή (σελίδα 473): «Στην εκκλησία ο ιερέας να διδάσκει τους ανθρώπους να μην περιμένουν μέχρι λίγο πριν το θάνατο να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν, διότι τότε χάνουν το μυαλό και τη λαλιά τους και δεν τους χρησιμεύουν σε τίποτα (σελίδα 474)». Έπειτα συνεχίζει με τη φόρμουλα: «Εξομολογούμαι Σοι, διότι Συ είσαι ο αληθινός Θεός (σελίδα 476)». δ. Το φύλλο 477, το οποίο ακολουθεί μετά τα περιεχόμενα, είναι ένα μέρος της «Εισαγωγής». Εκεί διευκρινίζεται η επιλογή των περιεχομένων και περιγράφονται οι ευχές που περιλαμβάνονται στο Ευχολόγιον. ε. Το φύλλο 481 περιλαμβάνει τον «Όρθρο», ενώ το φύλλο 482 τον «Εσπερινό». 2. Τα Ευχολόγια με επεξήγηση Ιάσιο Η έκδοση περιλαμβάνει τις τρεις Θείες Λειτουργίες και 31 ευχές από το περιεχόμενο του Ευχολογίου. Το βιβλίο παρουσιάζει όλες τις ανάγκες της ζωής του χριστιανού, στις διάφορες περιστάσεις. Το περιεχόμενό του ήταν άγνωστο έως τότε για τους αυλικούς. Γι αυτό, ο ιερέας ο οποίος το χρησιμοποιεί για πρώτη φορά, περνώντας από την καθιερωμένη παράδοση της σλαβονικής γλώσσας, χρειαζόνταν 203

204 εκκλησιαστικούς κανόνες και πρόσωπα αγίων, τα οποία θα τον βοηθούσαν να αποφασίσει το μεγάλο βήμα προς τη χρήση των ακολουθιών στη γλώσσα του λαού251. Στην αρχή του βιβλίου, ο μητροπολίτης Dosoftei προσθέτει ένα χρονολογικό έπος για τους ηγεμόνες της Μολδαβίας. Το «Ευχολόγιον» περιλαμβάνει τις ευχές του Βαπτίσματος, του Αρραβώνα, του Γάμου, της Εξομολόγησης, του Ευχελαίου, της κηδείας, του Μικρού Αγιασμού και του Αγιασμού των αναφέρουμε Θεοφανείων. εμφανίζονται Οι τελευταίες ακριβώς στην ευχές που αρχή του «Ευχολογίου», τονίζοντας έτσι τη σημασία του αγιασμένων υδάτων και των γνωστών συμβολισμών για την Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη διάρκεια των αιώνων και τη χρήση τους ακόμα από της εποχή των Αποστόλων. Το αγιασμένα ύδατα του Ιορδάνη είναι η αδιάκοπη παρουσία της θείας χάριτος στη ζωή και το σπίτι του χριστιανού και στήριγμα για την αντιμετώπιση των πάσης φύσεως δυσκολιών Molitvelnic [Bălgrad (Alba-Iulia) 1689] Το βιβλίο τυπώνεται για να καλύψει το κενό που υπάρχει και τις ανάγκες του κλήρου. Γι αυτό στο συγκεκριμένο Molitvelnic περιλαμβάνονται 251 τα κεφάλαια: «Σύντομη Paul Mihail, ( Molitvelnicul Mitropolitului Dosoftei, Iaşi, de ani de când a fost tipărit ) «Το Ευχολόγιο του μητροπολίτη Dosoftei, Ιάσιο, χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του», στο περιοδικό Μ.Μ.S., LVII, 1981, αριθμ. 4-6, σ Ό.π., σ

205 ακολουθία του Βαπτίσματος και οδηγίες για τους ιερείς για το πώς να τελέσουν την ακολουθία» (σελίδα 3), «Μεγάλος Αγιασμός» (σελίδα 17), «Ευχή για την 1η Αυγούστου» (σελίδα 18), «Κανόνας της Παναγίας» (σελίδα 21), «Ευχή των Χριστουγέννων που διαβάζουν οι ιερείς στα πνευματικά τους τέκνα» (σελίδα 22), «Ευχή για τη γιορτή του Αγίου Πέτρου» (σελίδα 26), «Ευχή για όσους αρχίζουν τη νηστεία» (σελίδα 35), «Ευχή για τη νιόπαντρη γυναίκα» (σελίδα 36), «Ευχή για τον καθαρισμό των ναών» (σελίδα 38), «Σύντομη ακολουθία για τον αγιασμό των υδάτων» (σελίδα 40). Μαζί με όλες τις προσευχές αυτές, το Molitvelnic περιλαμβάνει και τις τρεις Θείες Λειτουργίες, καθώς και όλα τα Μυστήρια. Η συγκεκριμένη έκδοση παραμένει μοναδική, σε σύγκριση με άλλες εκδόσεις. Οι δυσκολίες των καιρών διακόπτουν τη σειρά των ρουμανικών εκδόσεων στην Τρανσυλβανία, όμως οι πνευματικές ανάγκες των Ρουμάνων του πριγκιπάτου ικανοποιούνται δια μέσου των εκδόσεων που τυπώνονται στη Μολδαβία και στην Ουγγροβλαχία. 4. Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvelnic (Râmnic 1706) Το έργο είναι μετάφραση από τα ελληνικά του επισκόπου Ανθίμου του εξ Ιβήρων. Η συγκεκριμένη έκδοση του Râmnic όμως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον διότι πάνω της 205

206 βασίζονται όλες οι μεταγενέστερες ρουμανικές εκδόσεις, οι οποίες δεν κάνουν τίποτα άλλο παρά να αναπαράγουν και σε ορισμένες περιπτώσεις να εμπλουτίζουν τα περιεχόμενά τους με τμήματα ύλης τα οποία παίρνουν από τις σλαβονικές εκδόσεις ή από τις ρουμανικές εκδόσεις που ακολουθούν το σλαβονικό λειτουργικό τυπικό. Σε σχέση με τις σλαβονικές εκδόσεις, η έκδοση έχει πιο πλούσιο περιεχόμενο. Συγκρίνοντάς την με τις εκδόσεις του Buzău, οι οποίες συντάσσονται σύμφωνα με το σλαβονικό λειτουργικό τυπικό, μπορούμε να αποδώσουμε στη συνέχεα τη σειρά των κεφαλαίων που ανήκουν μόνο στις ελληνικές εκδόσεις, ήτοι: -Κανόνες των Αγίων Αποστόλων για το Ιερό Βάπτισμα (σελίδα 5) -Ευχή τριχοκουρίας των νεοβαπτισμένων (σελίδα 8). -Ακολουθία ευλογίας νεόκτιστης οικίας (σελίδα 32). -Ευχή για κάθε αδυναμία (σελίδα 37). -Ευχή για τον άνθρωπο που δεν μπορεί να κοιμηθεί (σελίδα 41). -Προσευχές του Μεγάλου Βασιλείου (σελίδα 46). -Ευχή για περίοδο πανούκλας και πείνας (σελίδα 52). -Ευχή για την ευλογία των κρεάτων (σελίδα 44). -Ακολουθία για τους αποστάτες που επιστρέφουν στην Εκκλησία (σελίδα 54). -Ευχή που διαβάζεται στον άρρωστο (σελίδα 51). 206

207 5. Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvelnic (Târgovişte 1713) Είναι επανέκδοση του Ευχολογίου του Râmnic του 1706 που τυπώνει ο Άνθιμος ο εξ Ιβήρων. Διαφέρει, όμως, από τη συγκεκριμένη έκδοση, λόγω του ότι δεν περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, αλλά και επειδή εισάγει πέντε καινούργια κεφάλαια, ήτοι: -Ευχή θυρανοιξίων ναού (σελίδα 35). -Ευχή για το σπίτι που βασανίζεται από ακάθαρτα πνεύματα (σελίδα 45). -Ευχή για όσους ταλαιπωρούνται από ακάθαρτα πνεύματα (σελίδα 46) -Ευχή για τη συμφιλίωση των εχθρευομένων (σελίδα 58). -Ευχή εις αδελφοποιϊαν (σελίδα 59). 6. Ευχολόγιον (Βουκουρέστι 1729) Είναι ανατύπωση της έκδοσης του Târgovişte του 1713, με την οποία ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό σε ό,τι αφορά στη διαμόρφωση σελίδας και στη σειρά των κεφαλαίων. Το λειτουργικό τυπικό ταυτίζεται πλήρως, μόνο που τα περιεχόμενά του είναι πιο πλούσια. Μέχρι το κεφάλαιο 50, οι 207

208 δύο εκδόσεις είναι ολόιδιες, ενώ μετά από αυτό προστίθενται άλλα 8 κεφάλαια, ήτοι: -Ακολουθία της κοινωνίας του αρρώστου (σελίδα 52). -Ευχή για την άγια ημέρα του Πάσχα (σελίδα 53). -Ευχή που διαβάζει ο αρχιερέας ή ο ιερέας για την άφεση όλων των αμαρτιών (σελίδα 55). -Ευχή για την ευλογία των κολλύβων και για την μνημόνευση όλων των αγίων (σελίδα 59). -Ευχή για την ευλογία της φασκομηλιάς (αντί της δάφνης στήν ελληνική παράδοση) την ημέρα των Βαΐων (σελίδα 59). -Ευχή για την ευλογία των κρεάτων την ημέρα του Πάσχα. -Ευχή για τη δοκιμή των σταφυλιών. -Ευχή για όσους επιθυμούν τα ταξιδέψουν. 7. Molitvelnic (Râmnic 1730) Σε σύγκριση με την έκδοση του Βουκουρεστίου του 1729, την οποία ανατυπώνει σε μεγάλο βαθμό, διαφέρει σε ό,τι αφορά στη σειρά των κεφαλαίων, αλλά εισάγει και μερικά διαφορετικά κεφάλαια: -Σύντομη ακολουθία του Βαπτίσματος για τα παιδιά που κινδυνεύουν από θάνατο. -Ευχή για την ευλογία των αυγών και του τυριού την ημέρα του Πάσχα. 208

209 8. Ευχολόγιον (Βουκουρέστι 1741) Η συγκεκριμένη έκδοση αποτελεί ανατύπωση της έκδοσης του Βουκουρεστίου του 1729, από την οποία αφαιρεί ένα και μοναδικό κεφάλαιο, ήτοι: -Ακολουθία της κοινωνίας του αρρώστου. 9. Molitvelnic (Râmnic 1747) Αν γίνεται σύγκριση αυτής της έκδοσης με προηγούμενες εκδόσεις, διαπιστώνεται ότι στην αρχή ανατυπώνει την έκδοση του Βουκουρεστίου του 1741, ενώ στο τέλος είναι διαμορφωμένη σύμφωνα με την έκδοση του Râmnic του Molitvelnic (Buzău 1749) Ανατυπώνει πιστά την έκδοση του Βουκουρεστίου του Molitvelnic (Ιάσιο 1749) Από την άποψη της διαμόρφωσης της σελίδας, της σειράς και των περιεχομένων των κεφαλαίων, ανατυπώνει πιστά την έκδοση του Βουκουρεστίου του

210 12. Molitvelnic (Râmnic 1758) Λόγω λειτουργικό της βιβλίο καθιερωμένης είναι πλέον ανατύπωση παράδοσης, της το προηγούμενης έκδοσης του Râmnic του 1747, με κάποιες τροποποιήσεις, ήτοι: -Ευχή για τη μαία που βοηθά στη γέννηση του παιδιού -Ευχή για τη γιορτή της Γέννησης του Χριστού. Η έκδοση περιλαμβάνει και δύο νέα κεφάλαια, τα οποία δεν συναντάμε σε καμία από τις προηγούμενες εκδόσεις, ήτοι: -Κατήχηση για τους Ρωμαιοκαθολικούς και τους Καλβίνους -Ευχή για την παύση των βροχών. 13. Molitvelnic (Βουκουρέστι 1764) Σε γενικές γραμμές ακολουθεί την έκδοση του Βουκουρεστίου του 1741 και προσθέτει δύο νέα κεφάλαια, ήτοι: -Ευχή για τη σπορά. -Ακολουθία του Μνημοσύνου (είναι το πρώτο ρουμανικό Molitvelnic που περιλαμβάνει τη συγκεκριμένη ακολουθία). 14.Molitvelnic (Ιάσιο 1764) Σε σύγκριση με τις προηγούμενες εκδόσεις, αυτή η έκδοση είναι πλουσιότερη σε ό,τι αφορά 210 στα κεφάλαια που

211 περιλαμβάνει. Είναι φανερό ότι οι εκδότες έλαβαν υπόψη τους τις προηγούμενες αντιπροσωπευτικές εκδόσεις, όπως εκείνες του Râmnic, του 1758, και του Ιασίου, του Άλλωστε, η έκδοση ακολουθεί πιστά τη σειρά της τελευταίας έκδοσης που αναφέρουμε. Οι εκδότες εισάγουν ορισμένες νέες περιστατικές ακολουθίες, ήτοι: -Συμβουλές προς τον ιερέα που χρίεται πνευματικός (σελίδα 65). -Συμβουλές προς εξομολογουμένους (σελίδα 66). -Ακολουθία για τον αγιασμό των εκκλησιαστικών σκευών (σελίδα 76). * -Ακολουθία για τον αγιασμό των εικόνων (σελίδα 77). * -Ακολουθία για την υποδοχή στην Ορθοδοξία των Εβραίων που βαπτίζονται (σελίδα 80). -Ακολουθία για την υποδοχή των Αιρετικών στην Ορθόδοξη Εκκλησία (σελίδα 81). -Ακολουθία του Χρίσματος των επιστρεφόντων Αιρετικών (σελίδα 82). -Ακολουθία της υποδοχής των Σχισματικών στο ορθόδοξο δόγμα (σελίδα 82). Η έκδοση, η οποία σε μεγάλο βαθμό διορθώνεται και εμπλουτίζεται, αποτελεί νέα αφετηρία για τις επόμενες εκδόσεις. 211

212 15. Molitvelnic (Râmnic 1768) Σε ό,τι αφορά στα περιεχόμενα, πλησιάζει την έκδοση του Ιασίου, του 1764, και την προηγούμενη έκδοση του Râmnic, του Ενσωματώνει πιστά την έκδοση του Râmnic,του 1758, την οποία εμπλουτίζει όμως με νέα κεφάλαια: -Ευχή για την ευλογία των ιερών καλυμμάτων (σελίδα 21). * -Ακολουθία για την ευλογία και τον αγιασμό των αμφίων του ιερέα (σελίδα 77). * 16. Molitvelnic (Râmnic 1782) Είναι επανέκδοση της έκδοσης του Râmnic, του Ευχολόγιον, δηλαδή Molitvelnic (Blaj 1784) Η έκδοση του Blaj είναι καθαρά ορθόδοξη. Οι καινοτομικές εκφράσεις που χρησιμοποιούνται από τους Ουνίτες στη θέση των ορθοδόξων διατυπώσεων «Κύριε, ελέησον ημάς!» και «Άγιο Πνεύμα», δεν περιλαμβάνονται. Αξιοσημείωτη είναι και η τάση αντικατάστασης των λέξεων σλαβικής προέλευσης με αντίστοιχες λατινικές λέξεις. Από την άποψη των περιεχομένων, η έκδοση διαφέρει από τις προηγούμενες εκδόσεις που τυπώνονται στα ρουμανικά 212

213 πριγκιπάτα. Περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια, τα οποία δεν συναντάμε σε καμία προηγούμενη έκδοση, που μάλλον επιβάλλονται εξαιτίας των τοπικών συνθηκών: -Ευχή για την πρώτη ημέρα της λεχώνας (σελίδα 3). -Σύντομη ακολουθία για τον αγιασμό των υδάτων (σελίδα 18). -Ακολουθία του Μικρού Αγιασμού μετά το Πάσχα και μέχρι την Κυριακή του Θωμά (σελίδα 19). -Ευχή για τον κίνδυνο των βροντών και της αστραπής (σελίδα 37). 18. Molitvelnic (Ιάσιο 1785) Από άποψη των περιεχομένων, η έκδοση ακολουθεί τη σειρά της προηγούμενης έκδοσης του Ιασίου του Molitvelnic (Râmnic 1793) Από άποψη των περιεχομένων, της σειράς των κεφαλαίων και του αριθμού τους, η έκδοση ανατυπώνει τις προηγούμενες εκδόσεις του Râmnic του 1793 και τη σειρά των προηγούμενων εκδόσεων του Ιασίου, του 1768 και του 1782, με τις οποίες ταυτίζεται πλήρως. 213

214 20. Molitvelnic (Βουκουρέστι 1794) Είναι ανατύπωση της προηγούμενης έκδοσης του Βουκουρεστίου του Molitvelnicul bogat (Ι.Μ. Neamţ 1843) Η συγκεκριμένη έκδοση του λειτουργικού βιβλίου ξεχωρίζει εξαιτίας του γεγονότος ότι περιλαμβάνει εκτενή την τάξη και την «Ακολουθία της αποδοχής στην Ορθοδοξία των Ρωμαιοκαθολικών πιστών». Στη σελίδα 314, η ακολουθία αναφέρει ότι μόνο το Βάπτισμα που τελείται στο ορθόδοξο δόγμα θεωρείται έγκυρο για την εποχή. Όσοι προέρχονται από το Ρωμαιοκαθολικό δόγμα θεωρούνται Αιρετικοί και γίνονται δεκτοί στην Ορθόδοξη Εκκλησία μόνο κατόπιν αποδοχής των Μυστηρίων του Βαπτίσματος, του Χρίσματος και της Θείας Κοινωνίας. 22. Molitvelnic (Βουκουρέστι 1854) Είναι η πρώτη έκδοση η οποία πλησιάζει, από άποψη των περιεχομένων και της διατύπωσης, τις σημερινές εκδόσεις του καθημερινού Molitfelnic. Αρχής γινομένης από το 1888, όλες οι 214

215 εκδόσεις τυπώνονται με την έγκριση της Ιεράς Συνόδου. Έτσι δεν εντοπίζονται πλέον μεγάλες διαφορές, παρά μόνο ορισμένες διορθώσεις και προσαρμογές στις απαιτήσεις της σύγχρονης ρουμανικής γλώσσας. Τη σημαντικότερη διόρθωση και συστηματοποίηση συναντάμε στην έκδοση του Βουκουρεστίου του 1937, η σύνταξη της οποίας ανατίθεται, με την έγκριση της Ιεράς Συνόδου, στον ιερέα Nicolae M. Popescu, καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Βουκουρεστίου. 215

216 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΩΝ Το Ευχολόγιον περιλαμβάνει δύο τύπους εκκλησιαστικών ακολουθιών: Μυστήρια και Ιερουργίες. Από τα επτά Μυστήρια, απουσιάζει το Μυστήριο της Ιεροσύνης, διότι η συγκεκριμένη ακολουθία περιλαμβάνεται σε άλλο εκκλησιαστικό βιβλίο, και συγκεκριμένα στο Αρχιερατικόν, μαζί με την ακολουθία του Καιρού και του Μεγάλου Σχήματος. Το Ευχολόγιο αποτελεί συλλογή ευχών και ακολουθιών που συντάσσονται και συλλέγονται κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων. Οι συντάκτες του λειτουργικού αυτού βιβλίου ζουν σε διάφορες περιοχές και εποχές. Ορισμένα κείμενά του γνωστοποιούν και τα ονόματα των συντακτών τους. Τα 216

217 περισσότερα όμως κείμενα παραδίδονται ανωνύμως. Πολλές ακολουθίες καθιερώνονται σε διαφορετικές εποχές και εμπλουτίζονται σταδιακά. Μεγάλες ή μικρές, οι συλλογές αυτές δεν περιλαμβάνουν τον ίδιο αριθμό ευχών και ακολουθιών. Ακόμα περισσότερο, ορισμένες ακολουθίες ή ευχές δεν έχουν το ίδιο περιεχόμενο, σε όλες τις εκδόσεις. Όταν γίνεται σύγκριση ανάμεσα σε διάφορες εκδόσεις, είτε αυτές είναι ρουμανικές είτε είναι ελληνικές ή σλαβονικές, διαπιστώνονται διαφορές, κενά ή προσθήκες, οι οποίες όμως δεν παραβλάπτουν τον ενιαίο χαρακτήρα του ορθοδόξου δόγματος, το οποίο εκφράζουν τά θησαυριζόμενα ευχολογικά κείμενα. Α. Το Μυστήριο του Βαπτίσματος Στην πρώτη έκδοση του σλαβονικού Molitvelnic, του 1545, αν συγκρίνουμε την ακολουθία του Βαπτίσματος με την ίδια ακολουθία που περιλαμβάνεται στις ρουμανικές εκδόσεις του Molitvelnic, διαπιστώνουμε ορισμένες τροποποιήσεις του λειτουργικού τυπικού. Γι αυτό, σε διάφορες εκδόσεις του Molitvelnic, το Μυστήριο του Βαπτίσματος περιλαμβάνει τρεις σειρές ακολουθιών, ήτοι: -Προβαπτισματικές τελετές. 217

218 -Ακολουθία του Βαπτίσματος. -Ευχές μετά το Βάπτισμα. Η έκδοση του 1545 αρχίζει με την ευχή ονοματοδοσίας του βρέφους, κατά την όγδοη μέρα μετά τη γέννησή του. Η έκδοση του 1635 του Molitvelnic προσαρτά την ακολουθία αυτή στην προσευχή που διαβάζεται για τη λεχώνα, την πρώτη μέρα μετά τη γέννα, ενώ όλες οι μεταγενέστερες εκδόσεις περιλαμβάνουν την ακολουθία αυτή πριν την ακολουθία του Βαπτίσματος. Πριν από αυτή την ακολουθία, υπάρχει η ακολουθία του αγιασμού της πρώτης μέρας, την οποία συναντάμε από την έκδοση του Molitvelnic του Sibiu του 1853 και μέχρι τις εκδόσεις του Βουκουρεστίου του 1937 και του Ο ίδιος κανόνας εφαρμόζεται και στις νεότερες εκδόσεις253. Τα ελληνικά Ευχολόγια δεν προβλέπουν συγκεκριμένη ακολουθία για την πρώτη μέρα, αλλά μόνο «Ευχές κατά τη γέννηση του παιδιού», τρεις στον αριθμό. Οι ευχές αυτές παραμένουν μέχρι σήμερα ίδιες με εκείνες της έκδοσης του Μετά από αυτές, στη μεγάλη πλειοψηφία των εκδόσεων του Molitvelnic ακολουθεί η απόλυση. Εξαίρεση αποτελούν μόνο οι εκδόσεις του Molitvelnic του 1635, 1699 και 1701, οι οποίες ενσωματώνουν την «Ευχή κατά την Χρίση του βρέφους και κατά την ονοματοδοσία». 253 Βλέπε τις εκδόσεις του Molitfelnic του 1976, 1992, 1998 και C. Cornescu, ( Rânduiala Botezului în diferite Molitfelnice slave şi româneşti în biserica românească ) «Η ακολουθία του Βαπτίσματος σε διάφορα σλαβονικά και ρουμανικά Ευχολόγια της ρουμανικής Εκκλησίας», στο περιοδικό S.Τ., σειρά β, έτος XIII, αριθμ. 9-10, σ

219 Το 19ο αιώνα, η έκδοση του Sibiu του 1833 του Πλούσιου Ευχολογίου προβλέπει, μετά από τις τρεις ευχές της πρώτης μέρας, την «Ευχή της μαίας όταν κρατά το βρέφος». Μετά την ευχή αυτή ακολουθεί άλλη, για τις γυναίκες που βοήθησαν στη γέννα255. Η παραπάνω ακολουθία περιλαμβάνεται και στις εκδόσεις του Ευχολογίου του 1910 και του 1937, καθώς και στις εκδόσεις του Molitvelnic του 1950, 1976, 1992, 1998 και Οι τελευταίες εκδόσεις όμως περιλαμβάνουν επιπλέον τη διευκρίνηση ότι ο ιερέας πρέπει να πάει με αγιασμένο νερό σε όλο το σπίτι και ταυτόχρονα να σφραγίζει το βρέφος στο μέτωπο, στο στόμα και στην καρδία. Στα Ευχολόγια του 1910 και του 1937, η συγκεκριμένη ακολουθία προβλέπεται την πρώτη μέρα, ενώ στις μεταγενέστερες εκδόσεις του Molitvelnic του 1950, 1976, 1992, 1998 και 2002, η ακολουθία προβλέπεται την όγδοη μέρα μετά τη γέννηση του βρέφους. Στην έκδοση του 1545, όταν η μαία πηγαίνει το βρέφος στην Εκκλησία, την όγδοη μέρα, η ακολουθία έχει ως εξής: όταν φτάνει με το βρέφος στην Εκκλησία, περιμένει μπροστά στην εξώπορτα, την ώρα που ο ιερέας διαβάζει τις πρώτες ευχές. Ακολουθεί μια διδασκαλία που περιγράφει την ακολουθία του πρόωρου Βαπτίσματος για τα βρέφη που είναι άρρωστα, η οποία προβλέπει σε αυτές τις περιπτώσεις το βρέφος να βαπτιστεί αμέσως μετά τη γέννα Ό. π., σ.573. Ό.π., σ

220 Το Molitvelnic του 1635 παρουσιάζει ως αρχικές ευχές της ακολουθίας του Βαπτίσματος τις τρεις ευχές για την πρώτη μέρα. Ακολουθούν δύο προσευχές για τη μαία η οποία σηκώνει το βρέφος. Οι ευχές αυτές διαβάζονται μέχρι και σήμερα την όγδοη μέρα. Το Molitvelnic του 1689 του Bălgrad (Alba-Iulia) διατηρεί την ίδια ακολουθία με το Molitvelnic του 1635, με την διευκρίνηση ότι από τις δύο ευχές για τη μαία χρησιμοποιείται μόνο η δεύτερη. Το Molitvelnic του Dosoftei του 1681 παρουσιάζει μια ακολουθία η οποία ξεκινά, σε σύγκριση με την ακολουθία που προβλέπεται στο Molitvelnic του 1545, με τη φόρμουλα «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν...». Μετά από αυτό ακολουθεί το τροπάριο του αγίου της ημέρας ή του προστάτη του εκάστοτε ναού, ενώ κατόπιν αυτού ακολουθεί το τροπάριο της υπαπαντής του Κυρίου. Η ακολουθία ολοκληρώνεται με την ίδια διδασκαλία την οποία συναντάμε και στην ακολουθία της όγδοης μέρας του Molitvelnic του , αναφορικά με το πρόωρο βάπτισμα των βρεφών που κινδυνεύουν να πεθάνουν. Η συγκεκριμένη ακολουθία υπάρχει μέχρι και σήμερα, αλλά επιβάλλεται να αναφέρουμε ότι οι εκδόσεις του Molitvelnic του 1699 και 1701 ακολουθούν τον ίδιο τελετουργικό τύπο με την ακολουθία του Molitvelnic του Οι εκδόσεις των Molitvelnic του Ανθίμου του εξ Ιβήρων του 1706 και 1713 προβλέπουν, επιπλέον σε σχέση με την 257 Ό.π., σ

221 έκδοση του Molitvelnic του Dosoftei του 1681, την πρόσθεση ψαλλομένων τροπαρίων. Οι σλαβονικές εκδόσεις του Molitvelnic, καθώς και οι ρουμανικές εκδόσεις του Molitvelnic που τυπώνονται πριν από το Molitvelnic του Ανθίμου του εξ Ιβήρων και από εκείνο του Dosoftei δεν προβλέπουν ξεχωριστές ακολουθίες, δηλαδή μία ακολουθία για την πρώτη μέρα και μία ακολουθία για την όγδοη μέρα από τη γέννηση του βρέφους. Οι δύο ακολουθίες διαβάζονται ταυτόχρονα την ίδια μέρα258. Γι αυτό οι εκδόσεις του 16ου αιώνα περιλαμβάνουν την ακολουθία κατά την όγδοη μέρα, ενώ οι εκδόσεις του 1635, 1699 και 1701 προβλέπουν την ακολουθία την πρώτη μέρα. Ο διαχωρισμός των δύο ακολουθιών επέρχεται στην έκδοση του Molitvelnic του 1681, που τυπώνει ο Dosoftei, και σε εκείνη του Ανθίμου του εξ Ιβήρων, του Ο διαχωρισμός αυτός διατηρείται έπειτα σε όλες τις μεταγενέστερες εκδόσεις, μέχρι σήμερα259. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε λειτουργικές διαφορές της ακολουθίας ή των ευχών που διαβάζονται μετά τις 40 μέρες από τη γέννα. Οι εκδόσεις του Molitvelnic του 1635, 1689, 1784, 1888, 1937, 1950, 1976, 1992, 1998 και 2002 περιλαμβάνουν τις ευχές μετά την ακολουθία του Βαπτίσματος, ενώ όλες οι άλλες σλαβονικές ή ρουμανικές εκδόσεις, αλλά και τα ελληνικά Ευχολόγια, έχουν την ακολουθία αυτή πριν από εκείνη του Ό.π., σ Ό.π. 221

222 Βαπτίσματος. Ο αριθμός των ευχών και οι οδηγίες του λειτουργικού τυπικού, τόσο στο Trebnic του Petru Movilă όσο και στο Ευχολόγιον του J. Goar, είναι ίδιες. Το ίδιο διαπιστώνεται και για την έκδοση του Molitvelnic του μητροπολίτη Dosoftei. Ως συμπέρασμα των όσων καταγράψαμε παραπάνω, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι, κατά τη διάρκεια του 16ου-17ου αιώνα, η ακολουθία των σλαβονικών εκδόσεων περιλαμβάνει τρεις ευχές (βλέπε το Molitvelnic του 1545), οι οποίες παραμένουν σε χρήση μέχρι σήμερα. Οι μεταφράσεις του Molitvelnic του 18ου αιώνα, σύμφωνα με τα ελληνικά Ευχολόγια, περιλαμβάνουν τέσσερις αρχικές ευχές και την ακολουθία του εκκλησιασμού του βρέφους, πρακτική η οποία διατηρείται σε όλες τις εκδόσεις του 19ου, 20ου και 21ου αιώνα. Μετά την ακολουθία του Βαπτίσματος, αρχής γινομένης από την έκδοση του Molitvelnic του 1681, περιλαμβάνεται η «Ευχή για τότε που η γυναίκα χάνει το μωρό». Εξαίρεση αποτελεί μόνο το Ευχολόγιον του J. Goar και το Trebnic του Petru Movilă, τα οποία προβλέπουν ειδική ακολουθία για τον ιερέα, ο οποίος πρέπει να εξομολογήσει τη γυναίκα, ενώ στις εκδόσεις του 1888, 1937, 1950, 1976, 1992, 1998 και 2002 αυτή η ευχή τοποθετείται πριν το Μυστήριο του Βαπτίσματος και πριν από τους Κανόνες των Αγίων Αποστόλων και των Αγίων Πατέρων αναφορικά με το Μυστήριο του Βαπτίσματος Molitvelnic, εκδόσεις I.B.M.B.O.R., Βουκουρέστι 2002, σ

223 Η καθαυτό ακολουθία του Βαπτίσματος ξεκινά με τη μεγάλη ευλογία, (Ευλογημένη η Βασιλεία...) την οποία ακολουθεί η μεγάλη συναπτή. Εξαιτίας της ανάπτυξης και της εξέλιξης της λατρείας, και η μεγάλη συναπτή γνωρίζει ορισμένες τροποποιήσεις, με την έννοια ότι οι αιτήσεις διαφέρουν. Γι αυτό, στις εκδόσεις του 1635 και 1689, η συναπτή περιλαμβάνει 23 αιτήσεις261, στο Ευχολόγιον του 1910, καθώς και σε εκείνο του 1937, περιλαμβάνει 20 αιτήσεις, ενώ σε εκείνα του 1950 και μέχρι σήμερα, περιλαμβάνει 21 αιτήσεις. Μετά την ευλογία του ύδατος, ακολουθεί η ευχή αγιασμού του ελαίου, η οποία περιλαμβάνεται σε όλες τις εκδόσεις. Μετά από αυτή την ευχή, η ακολουθία προχωρεί στη χρίση του βρέφους, με το επορκιστό ελαίο, στο μέτωπο, στην πλάτη, στα αφτιά, στα χέρια και στα πόδια. Οι εκδόσεις του 1635 και του 1689 αναφέρουν ότι ο ιερέας, αφού πάρει ένα νήμα βασιλικού, χρίει το παιδί, χωρίς όμως άλλες προσθήκες, όπως προβλέπουν οι εκδόσεις του 1699 και του Όλες οι εκδόσεις προβλέπουν το Χρίσμα του αγίου Μύρου μετά τη Βάπτιση, με τριπλά μυρώματα του βρέφους, ενώ ο ιερέας προφέρει ταυτόχρονα τη γνωστή τάξη <<σφραγίς δωρεάς Πνεύματος Αγίου >>. Ενδιαφέρον έχει να παρουσιάσουμε και τις διαφορετικές μορφές αυτής της τάξεως στις διάφορες εκδόσεις του Molitvelnic που τυπώνονται ανά τους αιώνες. Για C. Cornescu, ό.π., σ Ό.π., σ

224 παράδειγμα, οι εκδόσεις του 1545 και του 1635 παρουσιάζουν μία τάξη, την οποία δεν συναντάμε σε καμία άλλη έκδοση του Molitvelnic: «Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού (ο δείνα),είς τό όνομα του Πατρός, Αμήν. και του Υιού, Αμήν. και του Αγίου Πνεύματος, Αμήν. νύν καί αεί καί είς τούς αιώνας των αιώνων.αμήν». Ο τύπος αυτός του κειμένου προφέρεται ολόκληρος σε κάθε βύθιση του βρέφους στο νερό. Γι αυτό, εφόσον το βρέφος βυθίζεται τρεις φορές, για τρεις φορές επιβάλλεται να επαναληφθεί και ο συγκεκριμένος τύπος263. Μία άλλη διαφοροποίηση του τυπικού είναι και εκείνη του Ελληνικού Ευχολογίου όπου, μετά το Βάπτισμα του βρέφους, ακολουθεί η απόλουσή του. Κατά τη διάρκεια της ακολουθίας ψάλλεται ο 31ος ψαλμός, ενώ οι σλαβονικές εκδόσεις προβλέπουν ότι αμέσως μετά το Βάπτισμα αναγινώσκεται η ευχή της ενδύσεως. Η ακολουθία συνεχίζει με το τροπάριο του πλ.δ ήχου: «Χιτώνα μοι παράσχου φωτεινόν...»264. Η ακολουθία του Βαπτίσματος συνεχίζει με την ευχή του μυστηρίου του Χρίσματος. Έπειτα ψάλλεται το «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε...», μετά το οποίο ακολουθεί η ανάγνωση του Αποστόλου και του Ευαγγελίου. Στις εκδόσεις του Molitvelnic του 1635, 1689, 1699 και 1701 ακολουθεί αμέσως η ευχή της τριχοκουρίας, ενώ στις εκδόσεις του 1681, 1784, 1888, Ό.π., σ Ό.π., σ

225 1910, 1937, 1950, 1976, 1992, 1998 και 2002, μετά το Ευαγγέλιο η ακολουθία συνεχίζει με τις ευχές για την απόλουση του βρέφους. Ο ιερέας παίρνει την πάνα του μωρού και αφού βρέξει και τις δύο άκρες της, ρίχνει νερό και στο πρόσωπό του. Η ακολουθία συνηθίζεται και σήμερα, ενώ μετά από όλα αυτά ακολουθεί η ευχή της τριχοκουρίας του νεοφωτίστου. Η ακολουθία συνεχίζει με την εκτενή και κλείνει με την Απόλυση. Οι σημειώσεις του τυπικού, τις οποίες κάνει ο Άνθιμος ο εξ Ιβήρων στο Molitvelnic του 1706, προβλέπουν ότι ο ιερέας μπορεί να προχωρήσει στην κοπή των μαλλιών του βρέφους είτε την ώρα της τέλεσης του Μυστηρίου του Βαπτίσματος είτε στις οκτώ μέρες μετά το Βάπτισμα, ανάλογα «με την παράδοση του τόπου»265. Για το κερί που προσφέρεται στον ανάδοχο κατά το Βάπτισμα κάνουν λόγο οι εκδόσεις του 1857, 1907 και 1937, όμως οι εκδόσεις του 1722, 1833, 1888 και 1895 δεν αναφέρουν τίποτα σχετικά με το έθιμο. Η ακολουθία του σύντομου Βαπτίσματος της ανάγκης τελείται στην περίπτωση που κάποιο βρέφος βρίσκεται κοντά στο θάνατο ή σε κίνδυνο θανάτου, δηλαδή όταν το βρέφος είναι πολύ άρρωστο. Γι αυτό στο Ευχολόγιον του Râmnic του 1793, στο τέλος περιλαμβάνονται μερικές ακολουθίες τις οποίες περιγράφει 265 ο Διονύσιος, ο Ό.π., σ έξαρχος της Μητρόπολης

226 Βουκουρεστίου, καθώς και η ακολουθία του σύντομου Βαπτίσματος, η οποία είναι ίδια με τη σημερινή ακολουθία 266, με την παρατήρηση ότι οι πρόσφατες εκδόσεις δεν προβλέπουν την Μικρή Εκτενή την οποία βρίσκουμε στο Ευχολόγιον του Διονυσίου Έξαρχου267. Β. Το Μυστήριο του Γάμου Οι ευχές του Μυστηρίου του Γάμου είναι πληθωρικές σε παραδείγματα από την Παλαιά Διαθήκη. Κάποιες εκδόσεις (1907, 1926) προσθέτουν τη συμβουλή: «Πνευματικά τέκνα, δια μέσου της χειροθεσίας...», ενώ το Αγιασματάρι του Buzău του 1857 (σελίδα 200) περιλαμβάνει και συμβουλές για τους νέους που συνάπτουν γάμο. Η ακολουθία για δεύτερο γάμο η για τρίτο, αν και προβλέπει κάποιες κινήσεις και τυπικές διατάξεις που μοιάζουν με τις αντίστοιχες του αρραβώνα, δεν θεωρούνται ολοκληρωμένα,τελεστικά, Μυστήρια, παρόλο που έχουν κάποια δομή ακολουθίας. Απουσιάζει χαρακτηριστικά η μεγάλη ευλογία, όπως στην περίπτωση των Μυστηρίων, ενώ η μεγάλη εκτενής είναι διαφορετική, καθώς περιλαμβάνονται 266 Molitvelnic, Βουκουρέστι 2002, σ. 18. D. Bălaşa, ( Contribuţia cronicarului Dionisie Eclesiarhul Mitropoliei din Bucureşti la îmbogăţirea Molitfelnicului românesc ) «Η συνεισφορά του χρονικογράφου Διονύσιου Εκκλησιάρχη της Μητρόπολης Βουκουρεστίου στον εμπλουτισμό του ρουμανικού Ευχολογίου», στο περιοδικό M. A., έτος XCIX, αριθμ. 5-6, 1981, σ

227 και δύο αιτήσεις με αντίστοιχο περιεχόμενο. Σε όλες τις εκδόσεις του Molitfelnic και του Ευχολογίου, ο τέταρτος γάμος απαγορεύεται. Η ευχή της όγδοης μέρας του γάμου, η οποία ονομάζεται στο Trebnic που εκδίδεται στο Κισνόβιο «Ευχή κατά τη λύση των στεφάνων», απουσιάζει από κάποιες εκδόσεις του Molitvelnic, όπως από εκείνη του 1854 του Βουκουρεστίου. Γ. Το Μυστήριο του Ιερού Ευχελαίου Στην ακολουθία του Ιερού Ευχελαίου, η παλιά οδηγία του λειτουργικού τυπικού τονίζεται στο Αγιασματάρι του 1937 με ολόκληρο απόσπασμα που κάνει λόγο για «ένα σκεύος με σιτάρι ή αλεύρι... και για επτά ξυλάκια τυλιγμένα σε βαμβάκι». Το έθιμο δεν το συναντάμε σε άλλες εκδόσεις. Η οδηγία επανεκδίδεται στην έκδοση του 1957, η οποία εισάγει και άλλες σημειώσεις του λειτουργικού τυπικού από το περιεχόμενο της ακολουθίας. Η ακολουθία του Ιερού Ευχελαίου βασίζεται στο συμβολισμό του αριθμού 7: επτά είναι οι ιερείς, επτά φορές επαναλαμβάνεται η ευχή του αγιασμού του λαδιού, επτά είναι οι Απόστολοι και τα Ευαγγέλια, επτά είναι οι ευχές, επτά φορές εκφωνείται η μικρή συναπτή, επτά φορές διαβάζεται το 227

228 τροπάριο, επτά φορές διαβάζεται η ευχή της Χρίσεως και εκτελούνται επτά χρίσεις-άλειψεις με λάδι. Όσον αφορά στην ευλογία του λαδιού, οι εκδόσεις δεν συμφωνούν. Ορισμένες εκδόσεις αναφέρουν ότι «εδώ ο κάθε ιερέας ευλογεί το έλαιο την ώρα που διαβάζει την ευχή» (Βουκουρέστι 1854, 1895, 1907, Râmnic εκδόσεις υποδεικνύουν 1861), ενώ άλλες ότι «εδώ όλοι οι ιερείς ευλογούν το έλαιο>> (εκδόσεις του 1722, 1833, 1926, 1938, 1950)» 268. Και επειδή πρόκειται για την εφαρμογή του αριθμού επτά στην ευχή του αγιασμού του ελαίου, το οποίο πρέπει να διαβαστεί επτά φορές, το έλαιο ευλογείται με τη σειρά επτά φορές269. Δ. Το Μυστήριο της Θείας Κοινωνίας Η κοινωνία του αρρώστου ενσωματώνει εν συντομία την εξομολόγηση και τη μετάληψη, και αυτό εξαιτίας του χαρακτηρισμού ως επείγοντος του γεγονότος. Αποτελείται από ειδική τάξη άφεσης και από ευχή ευχαριστίας συνταγμένη από τον Άγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας, όπως αυτή ενσωματώθηκε στο Λειτουργικό. Φαίνεται οτι η ακολουθία είναι πρόσφατη, διότι ορισμένα Ευχολόγια δεν την περιλαμβάνουν. 268 D. Lungescu, ( Manual de Practică Liturgică ) Εγχειρίδιο Λειτουργικής Πρακτικής, Βουκουρέστι 1926, σ Ό.π., σ

229 «Ακολουθία για την κοινωνία του αρρώστου, όπως υπάρχει στα σλαβονικά Ευχολόγια, δεν συνέταξα, διότι δεν υπάρχει στις ελληνικές πηγές και ούτε χρειάζεται να γίνει», αναφέρει ο Άνθιμος ο εξ Ιβήρων στον πρόλογο του Ευχολογίου που τυπώνει το Το Ευχολόγιο του 1854 αναφέρει, στη σελίδα 184, ότι και στη συγκεκριμένη περίπτωση χρησιμοποιείται το Άγιο Δισκοπότηρο. Η κοινωνία των βρεφών, μετά το Μυστήριο του βαπτίσματος, στις 40 ημέρες, δεν προβλέπεται σε όλες τις εκδόσεις και ούτε διευκρινίζεται ποια τάξη χρησιμοποιείται. Υπάρχουν όμως σε χρήση πολλές εκδοχές αυτής της τάξεως, όπως είναι για παράδειγμα οι τυποποιημένη κατά τη μετάδοση λόγοι : «Μεταλαμβάνει ο δούλος του Θεού (ο δείνα ), εις άγιασμόν σώματος και ψυχής»271. Για την κοινωνία των παιδιών μικρότερων των 7 ετών, τα οποία εξαιρούνται από την εξομολόγηση, δεν προβλέπεται επίσης ειδική τάξη ή ειδική ακολουθία. Ε. Οι Ιερουργίες Οι Ιερουργίες είναι ευχές ή μικρές περιστατικές ακολουθίες αγιασμού ή ευλογίας του πιστού και των 270 N. M. Popescu, ( Diortosind Molitfelnicul ) «Διορθώνοντας το Ευχολόγιον», στο περιοδικό B.O.R., Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1937, σ Ene Branişte, ( Unitate şi varietate în cultul Bisericii Ortodoxe Autocefale ) «Ενότητα και διαφοροποίηση στο δόγμα της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας», στο περιοδικό S.Τ, έτος VII; αριθμ. 5-7, 1955, σ

230 αντικειμένων, που χρησιμοποιεί σε διάφορες περιστάσεις, ή επικλήσεις της βοήθειας του Θεού σε δύσκολες καταστάσεις του βίου ή σε επίσημες γιορτές. Στη μορφή με την οποία χρησιμοποιούνται σήμερα, το ρουμανικό Molitvelnic ανοίγει με την «Ακολουθία της πρώτης μέρας της λεχώνας», η οποία αποτελείται από δύο μέρη: 1. Η μαία έρχεται στον ιερέα με ένα σκεύος με νερό για να το ευλογήσει. Ο ιερέας διαβάζει σύντομες ευχές, κατανυκτικά τροπάρια και σύντομη επίκληση για τον αγιασμό των υδάτων272. Δεν γνωρίζουμε ποιος και πότε συνέταξε την ακολουθία. 2. Ο ιερέας πηγαίνει στο σπίτι όπου γεννήθηκε το βρέφος και, αφού διαβάσει τις σύντομες ευχές, ψάλλει τα κατανυκτικά τροπάρια και το κοντάκιο των Χριστουγέννων 273. Επίσης διαβάζει και τρεις ευχές: μία για τη λεχώνα και το βρέφος274, μία για τη μαία275 και μία για τις άλλες γυναίκες οι οποίες βοηθούν στη γέννηση του βρέφους276. Δεν αναφέρεται η προέλευση και η παλαιότητα της ακολουθίας, όμως «οι προσευχές με αυτό το περιεχόμενο είναι γνωστές ακόμα από τον 4ο αιώνα» Molitfelnic, εκδόσεις I.B.M.B.O.R., Βουκουρέστι 2002, σ. 11. Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ Ό.π., σ P. Lebedev, ( Liturgica sau explicarea serviciului divin ) Λειτουργική ή εξήγηση της εκκλησιαστικής ακολουθίας, μετάφραση N. Filip, Βουκουρέστι 1899, σ

231 Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η ακολουθία του αγιασμού του ύδατος για τον καθαρμό της οικίας, όπου η γέννα, «δεν υπάρχει ούτε στα ελληνικά Ευχολόγια ούτε στα σλαβονικά Trebnice»278. «Η ευχή για τις υπόλοιπες γυναίκες που βρίσκονται στη γέννα» δεν περιλαμβάνεται σε όλες τις εκδόσεις του Molitvelnic, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της έκδοσης του Βουκουρεστίου, του 1854, και ούτε στις εκδόσεις του Trebnic του Κισνοβίου, το 1908 και 1912 αντίστοιχα. ΣΤ. Ο αγιασμός των υδάτων Η σημερινή ακολουθία του Μικρού Αγιασμού των υδάτων οφείλεται στον πατριάρχη Φώτιο, τον 9ο αιώνα, ο οποίος την συνθέτει από προγενέστερα στοιχεία και της δίνει ενιαία μορφή. Το Ευχολόγιον του Βουκουρεστίου του 1854 (σελίδα 103) προσθέτει στο τέλος της ακολουθίας μία επιπλέον ευχή, η οποία μεταφέρεται από τη Λιτή, με κάποιες προσθήκες και παραλείψεις ορισμένων ονομάτων αγίων. Σε σύγκριση με άλλες εκδόσεις, η ακολουθία του αγιασμού των υδάτων της εβδομάδας μετά το Πάσχα έχει διαφορετικό Βουκουρεστίου 278 λειτουργικό του 1854 τυπικό (σελίδα Ene Branişte, ό.π., σ στην 104). Η έκδοση του συγκεκριμένη

232 ακολουθία δεν υπάρχει στα ελληνικά και στα σλαβονικά Ευχολόγια279. Ζ. Η ακολουθία για όσους ταλαιπωρούνται από ακάθαρτα πνεύματα Η ακολουθία δεν περιλαμβάνεται σε κάθε έκδοση του Molitvelnic. Μετά από τις αρχικές ευχές και τους πέντε ψαλμούς, ακολουθεί σχετικός κανόνας280, ο οποίος κλείνει με την ευχή «Άγιε και Κύριε...», από την ακολουθία του Ιερού Ευχελαίου. Η «ευχή για όσους ταλαιπωρούνται από τα ακάθαρτα πνεύματα» του Ιωάννη Βρατόπουλου Κερκύρας δεν ενσωματώθηκε ακόμα στο ρουμανικό Molitvelnic, αλλά υπάρχει στο τέλος του Λειτουργικού που τυπώνεται στο Râmnicu-Vâlcea το 1862 (σελίδα 288). Η συγκεκριμένη ακολουθία δεν υπάρχει επίσης ούτε στο Αγιασματάρι του Η. Εξορκισμοί του Μεγάλου Βασιλείου Το Molitvelnic του 1854 προσθέτει τον υπότιτλο: «ή για την ημέρα της γιορτής του Μεγάλου Βασιλείου», αλλά το γεγονός ότι μία ευχή έχει ως συντάκτη έναν άγιο δεν προβάλλει την 279 Ene Branişte, (Unitate şi varietate în cultul Bisericii Ortodoxe Autocefale) «Ενότητα και διαφοροποίηση στο δόγμα της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας» (, σ Molitvelnic, σ

233 υποχρέωση να διαβαστεί ανήμερα της γιορτής του. Μετά από τρεις ευχές του Αγίου Βασιλείου ακολουθούν, χωρίς να υπάρχει κάποιος τίτλος, άλλες τέσσερις ευχές του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, με παρόμοιο περιεχόμενο και για παρόμοια χρήση. Όλα τα ελληνικά Ευχολόγια και τα ρουμανικά Molitvelnic περιλαμβάνουν πλήρη την ακολουθία αυτή. Η ακολουθία του αγιασμού της νεόκτιστης οικίας αποτελεί όψιμο συνδυασμό που προέρχεται από τους Σλάβους και γι αυτό δεν βρίσκεται σε όλα τα Ευχολόγια. Ανατυπώνεται στο Trebnic του Κισνοβίου, το 1908 και το 1912, ως ανατύπωση της έκδοσης του Κιέβου του Η ακολουθία περιλαμβάνεται και στην έκδοση του Molitvelnic του Βουκουρεστίου του Η ευχή ευλογίας νέου πηγαδιού εμφανίζεται σε δύο εκδοχές του Trebnic του Κισνοβίου (σ. 438 και σ. 679) και ανατυπώνεται στο Αγιασματάρι του Sibiu του 1857 (σελίδα 152), από όπου τυπώνεται εκ νέου στις εκδόσεις όλων των ρουμανικών Molitfelnic. Η ακολουθία για τις περιόδους ξηρασίας και για «περίοδο ασταμάτητης βροχής» εμφανίζεται σε όλες τις εκδόσεις. Επίσης, από πρακτική ανάγκη, το Molitfelnic περιλαμβάνει και την ακολουθία της Κυριακής της Πεντηκοστής. Προκειμένου να διευκολύνει τον ιερέα, το Molitfelnic περιλαμβάνει ακόμα και αυτόνομες ομιλίες. Έτσι θα συναντήσουμε την «Κατηχητική 233

234 ομιλία για την Πέμπτη των Παθών» του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου και τον γνωστό «Κατηχητικό λόγο για την Κυριακή του Πάσχα» του ιδίου αγίου. Θ. Η ακολουθία του αγιασμού των εικόνων 1. Ο αγιασμός της εικόνας του Κυρίου Ιησού Χριστού και των εικόνων των δεσποτικών γιορτών, η πιο διαδεδομένη από τις ακολουθίες αυτού του τύπου Αγιασμός της εικόνας της Αγίας Τριάδας Αγιασμός της εικόνας της Υπεραγίας Θεοτόκου Αγιασμός της εικόνας ενός ή περισσοτέρων αγίων Αγιασμός της εικόνας πολλαπλών προσώπων αγίων Μαζικός αγιασμός των εικόνων, όπως περιγράφεται στην ακολουθία του αγιασμού του Καταπετάσματος286. Πριν διαβαστούν, οι εικόνες που προορίζονται για το σπίτι παραμένουν για έξι εβδομάδες στο ναό. Η Εκκλησία της Ελλάδας, στηριζόμενη σε διδασκαλία μυσταγωγών της λατρείας, όπως ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης, δεν γνωρίζει και δεν αποδέχεται την πρακτική του αγιασμού των εικόνων. 281 Ene Branişte, ό.π., σ Trebnic, Κισνόβιο 1908, σ Molitfelnic, Βουκουρέστι 1937, σ Ό.π., σ Trebnic, Κισνόβιο 1908, σ Ακολουθία του εγκαινίων του ναού, εκδόσεις «Tipografia cărţilor bisericeşti», Βουκουρέστι 1927, σ

235 Σύμφωνα με της λειτουργικές πηγές, οι εικόνες η τα σκευη ή τα άμφια αγιάζονται εκ της χρήσεώς τους, άρα δεν χρειάζονται αγιασμό, διότι έτσι και αλλιώς είναι άγιες και δεν υπάρχει καμία διαφορά ανάμεσα σε αγιασμένη με ειδική ακολουθία και σε μη αγιασμένη εικόνα. Σύμφωνα με τον Δοσίθεο Ιεροσολύμων, η πρακτική του αγιασμού των εικόνων είναι πρόσφατη και μάλιστα δάνειο από τους Ρωμαιοκαθολικούς. Από άποψη των βασικών ακολουθιών τις οποίες περιλαμβάνει, το Ευχολόγιο είναι ίδιο σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες. Το σλαβονικό όμως Molitfelnic εμπλουτίζεται με το πέρασμα των αιώνων με μερικές ευχές και ακολουθίες οι οποίες δεν συναντώνται στο ελληνικό Ευχολόγιο. Από αυτές τις ακολουθίες, ορισμένες περιλαμβάνονται και στα αντίστοιχα ρουμανικά λειτουργικά βιβλία. Επειδή όμως οι ακολουθίες αυτές αποτελούν προσθήκες, οι οποίες επιβάλλονται λόγω των τοπικών απαιτήσεων, δεν επηρεάζουν τον ενιαίο χαρακτήρα του ευχολογικού τύπου, διότι οι << καινοτομίες >> αυτές μπορούν να προσαρμόζονται ή όχι, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες της κάθε Ορθόδοξης Εκκλησίας. 235

236 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η σειρά των γεγονότων που παρουσιάζονται στην εργασία μας ξεναγεί τη σκέψη, την ψυχή και το νου στην ιστορία της γραφής, στην καθοριστική ανακάλυψη του Gutenberg, της τυπογραφίας και των προϊόντων της στις σημαντικότερες γεωγραφικές περιοχές της Δυτικής Ευρώπης, της Βαλκανικής Χερσονήσου και της απομακρυσμένης Ανατολής. Το βιβλίο, ενταγμένο πλέον στην καθημερινότητα της ζωής, αποτελεί, από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής του, κατάλληλο μέσο επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους, ισχυρό μέσο μετάβασης από τη μία εποχή στην άλλη, από τη μία κοινωνία στην άλλη, από τον ένα λαό στον άλλον, όχημα μεταφοράς πολιτιστικών αξιών που δημιουργούνται ανά πάσα στιγμή σε κάθε γωνιά του κόσμου. Το βιβλίο αποτέλεσε, αποτελεί και θα συνεχίσει να αποτελεί συνδετικό κρίκο που δημιουργεί, αναπτύσσει και ευνοεί την πολυμορφία και την ποικιλία των πολιτιστικών εκφάνσεων και των ανθρωπίνων 236

237 σχέσεων, πάνω στις οποίες βασίζεται η ίδια η κοινωνική ύπαρξη. Τα πραγματευόμενα στην εργασία τεκμηριώνονται,όσο είναι δυνατόν, συστηματικά, βάσει καίριας και ενδεικτικής βιβλιογραφίας, και περιγράφουν τις σχέσεις ανάμεσα στον πολιτισμό, την τέχνη της γραφής και την εξέλιξή της, με τα χαρακτηριστικά των διαφόρων ιστορικών σταδίων της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας και των στοιχείων πραγμάτωσης και αποτύπωσής της μέσω της τυπογραφίας. Στο εκτενές πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας περιλάβαμε ως απολύτως αναγκαίο επιστημονικό θεμέλιο την αναλυτική καταγραφή όλων των ελάχιστα γνωστών πληροφοριών, για την ιστορία της γραφής στη ρουμανική επικράτεια, για τις αρχές της τυπογραφίας, για τα διάφορα στάδια της εξέλιξης της ρουμανικής γλώσσας, για την επιρροή του ελληνικού και του σλαβικού στοιχείου στον πολιτισμό, τη ζωή και τη γλώσσα των Ρουμάνων, για την πόλη του Braşov, σημαντικού κέντρου της ευρωπαϊκής τυπογραφίας (με λεπτομερείς αναφορές στη ζωή και στη δράση του διακόνου Coresi), για τις πρώτες εκδόσεις στη ρουμανική γλώσσα και για την εξέλιξη του βιβλίου και της γραφής σε εποχές πολιτιστικής δόξας των περιόδων και , οι οποίες υπήρξαν σημαντικότατες για την τελική συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας των Ρουμάνων. 237

238 Αποκορύφωμα σκοποθεσίας της εργασίας μας υπήρξε η συγκριτική και εξελικτική ιστορική παρουσίαση και ανάλυση του σημαντικότερου λειτουργικού βιβλίου της Ρουμανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, του Ευχολογίου, όπως ονομάζεται στα ελληνικά ή του Molitfelnic και του Trebnic, όπως ονομάζεται στους Ρουμάνους και στους σλαβόφωνους λαούς αντίστοιχα. Βιβλίο με πάνω από χίλια χρόνια ιστορίας, το Ευχολόγιο δίνει συνεχώς απαντήσεις σε πολλές υλικές και πνευματικές ανάγκες των χριστιανών. Όσοι εισέρχονται διαχρονικά στην κοινότητα της αγίας Εκκλησίας του Χριστού, μέσω της χαρισματικής πύλης του αγίου Βαπτίσματος, δέχονται πλούσια καί ευεργετικά την αγιαστική του επιρροή. Κατά τη διάρκεια πολλών αιώνων συλλογής και αποκρυστάλλωσης λειτουργικού υλικού, ταμιεύθηκε ένας μεγάλος θησαυρός τακτών και εκτάκτων ευλογιών, τόσο για το σώμα όσο και για την ψυχή. Ως προς το περιεχόμενο, παρατηρήσαμε κατά τη συγκριτική μας ανίχνευση τίς ομοιότητες και τις διαφορές των εκδόσεων και των ευχολογικών παραδόσεων, αλλά και εντοπίσαμε ιδιάζοντα στοιχεία στις ευχές και τις περιστατικές ακολουθίες της ορθοδόξου ρουμανικής λειτουργικής παραδόσεως, που εισήλθαν παλαιότερα και παγιώθηκαν στο και σήμερα εν χρήσει επίσημο Ευχολόγιο (Molitfelnic). 238

239 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A. ΠΗΓΕΣ 1. <<ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ>> Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της της Ρουμανίας. Ορθοδόξου Εκκλησίας <<SFÂNTA SCRIPTURĂ>>,,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι έτος <<ΑΓΙΑΣΜΑΤΑΡΙΟΝ>> Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας. <<AGHIASMATAR>>,,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι έτος <<ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΠΙΣΤΕΩΣ>>, Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας. <<INVĂȚĂTURA DE CREDINȚĂ ORTODOXĂ>>,,Editura Institutului Biblic 239

240 și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι έτος <<ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΤΥΠΙΚΟ>>, Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας. <<TIPICUL BISERICESC>>,,,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι έτος <<ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ>> Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας.<<MOLITFELNIC>>, Editura Institutului Biblic și demisiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι έτος <<ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟ ΜΕΓΑ>> της κατά ανατολάς Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας περιέχον τας των επτά μυστηρίων ακολουθίας Σπυρίδωνος Ζέρβου, επιμελεία ανατύπωση της Ιερομονάχου εν Βενετία εκδόσεως, Έκδοση <<ΑΣΤΗΡ>>, Αθήναι έτος << ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ ΤΟ ΜΕΓΑ >> αναθεωρηθέν και διά παντοίων σημειώσεων και νέων ευχών πλουτισθέν, επιμελεία. Πρωτοπρ. Νικολάου Παπαδοπούλου, Έκδοση Σαλιβέρου, Αθήναι έτος <<ΙΕΡΑΤΙΚΟΝ>>, Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της 240

241 Ρουμανίας. <<LITURGHIERUL>>, Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'',Βουκουρέστι έτος <<ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ>>, τόμος α, Εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, <<ISTORIA LITERATURII ROMÂNE>>, Editura Academiei Române, Βουκουρέστι έτος <<ΜΙΚΡΟΝ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟΝ>>, Έκδοση της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος,Αθήναι έτος GOAR JACHOBUS, Graecorum>>, Ἐκδοση :<<Euchologion,,Academische Sive Rituale Druk- U. Verlagsanstalt, Graz DMITRIEVSKIJ ALEXEJ, :<<Opisanie Liturgitseskich Rukopisej (Ευχολόγια)>>, τ.2, Kiebο 1901, Ἐκδοση,,Georg. Olms Verlagsbuchhandlung'', 13.PARENTI ELENA, Hildesheim STEFANO, / VELKOVSKA :<<L' Εucologio Barberini gr.336>>, Ἐκδοση,,Edizioni Liturgiche'', Roma, (Ρώμη) RODOPOULOS PANTELEIMON :<<The Sacramentary of Serapion>>, Thessaloniki

242 Β. ΝΕΟΤΕΡΑ ΡΟΥΜΑΝΙΚΑ ΚΑΙ ΞΕΝΑ ΕΡΓΑ 1. APOSTOLINA, D. <<Evhologhiul lui Serapion de Thumis>> (Το Ευχολόγιο του Σεράπιωνος Θμούεως), εισαγωγική μελέτη και μετάφραση, Βουκουρέστι, έτος BARNEA, ION << Creștinismul pe teritoriul Moldovei in secolele III-XIII >>(Ο χριστιανισμός στο έδαφος της Μολδαβίας από τον 3 έως τον 13 αιώνα) στο,,b.o.r. '' CVI, αριθμ. 1-2, Βουκουρέστι, έτος 1988, σσ BAUMANN, asupra HENRICH bazilicii <<Considerații preliminare creștine din satul Niculițel>> (Προεισαγωγικές θεωρήσεις αναφορικά με τη βασιλική του χωριού Νικουλατσέλ), περιοδικό,,pontica'', αριθμ.5, Κονστάντσα, έτος 1972, σ BĂLAȘA, eclesiarhul D. <<Contribuția Mitopoliei Molitfelnicului cronicarului București românesc>>(η 242 la Dionisie, îmbogățirea συνεισφορά του

243 χρονικογράφου Μητρόπολης Διονυσίου, Βουκουρεστίου Εκκλησιάρχου στον της εμπλουτισμό ρουμανικού Ευχολογίου), στο,,m. A.'', του XCIXI, αριθμ έτος 1981, σ BÂRA, CIPRIAN <<Epopeea Liturghiei în spatiul românesc>> (Η εποποιϊα της λατρείας στο ρουμανικό χώρο)στο,,ziarul Lumina.ro'', Βουκουρέστι, έτος BEJAN, D. <<Edițiile românesti ale Molitfelnicului>> (Ρουμανικές εκδόσεις του Ευχολογίου), στο,,b.o.r.'', Νοέμβριος-Δεκέμβριος, Βουκουρέστι, έτος 1936, σ BIANU I. / HODOȘ N. <<Bibliografia Românească Veche >> (Παλαιά Ρουμανική Βιβλιογραφία, ), τόμος α, Βουκουρέστι, έτος BLAGA, LUCIAN <<Gândirea românească în Transilvania in secolul al-xviii-lea>> (Η ρουμανική διανόηση της Τρανσυλβανίας κατά το 18 αιώνα), επιμέλεια της έκδοσης George Ivașcu, Editura Științifică, Βουκουρέστι, έτος BODALE, DUMITRU <<Meditații liturgice>> (Λειτουργικές περισυλλογές), στην,,cuvântul Vieții'' (Λόγος Ζωής), Detroit Michigan, U.S.A., έτος BOJINCĂ, T. DAMASCHIN luminării la idealul <<Scrieri. De la idealul național>> 243 ( Άπαντα. Από το

244 ιδεώδες τού διαφωτισμού στο εθνικό ιδεώδες), Editura,,Facla'', Timișoara, έτος BRAICU, D. / BUNEA, V. <<Carte veche românească din secolele XVI-XVII în colecțiile Arhiepiscopiei Sibiului>> (Το παλαιό ρουμανικό βιβλίο του αιώνα στις συλλογές της Σιμπίου),Έκδοσεις Αρχιεπισκοπής του της,,μιτροπολιτικού πολής Κέντρου, Σιμπίου, έτος BRANIȘTE, ENE <<Liturgica Specială>> (Ειδική Λειτουργική), Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας.,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'',Βουκουρέστι,έτος BRANIȘTE, ENE :<<Liturgica Generală>> (Γενική Λειτουργική), Editura Episcopiei Dunării de Jos, Γαλάτσι, έτος BRANIȘTE, ENE <<Explicarea Botezului în catehezele baptismale ale Sfântului Ioan Gură de Aur>> (Η επεξήγηση του κατηχήσεις του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου), Βαπτίσματος στο,,s. T.'', (Θεολογικές στις βαπτιστικές μελέτες), XXII, αριθμ. 7-8, Βουκουρέστι, έτος BRANIȘTE, ENE << Unitate și diversitate în cultul liturgic al Bisericii Ortodoxe Autocefale>> (Ενότητα και 244

245 διαφοροποίηση στο δόγμα της Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Ρουμανικής Εκκλησίας ), μελέτες), VII, αριθμ. 7-8, στο,,s.t'' (Θεολογικές Βουκουρέστι, έτος 1955, σ σ , και BRANIȘTE, ENE / NIȚOIU arhimandrit GHENADIE, <<LiturgicaTeoretică>> (Θεωρητική Λειτουργική), Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας, Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι, έτος BRANIȘTE, ENE <<Explicarea Botezului în catehezele baptismale ale Sfântului Ioan Gură de Aur>>(Η επεξήγηση του Βαπτίσματος στις βαπτιστικές κατηχήσεις του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου>> στο,,s.t.'' (Θεολογικές μελέτες ), XXII, αριθμ.7-8, Βουκουρέστι, έτος BRĂTULESCU, VICTOR <<Sfântul Nicodim>> ( Ο Άγιος Νκόδημος ) στο,,m.o.'', XXII, αριθμ.5-6, έτος 1970, σ BUNEA, IOAN <<Mitropolitul Dosoftei al Moldovei>> (Ο Μητροπολίτης Δοσοφτέι της Μολδαβίας), στο,,m. A.'', XIX, αριθμ , έτος 1974, σ σ BUΝΕΑ, V. / BRAICU, D. <<Carte veche românească din secolele XVI-XVII în colecţiile Arhiepiscopiei Sibiului>>, (Το παλαιό ρουμανικό βιβλίο του 16ου 17ου αιώνα στις 245

246 συλλογές της Αρχιεπισκοπής της πόλης Σιμπίου), εκδόσεις του «Μητροπολιτικού Κέντρου», Sibiu 1980, σ CABASILA, Liturghii>> NICOLAE (Ερμηνεία <<Tâlcuirea της Θείας Dumnezeieștii Λειτουργίας), σε ρουμανική μετράφαση υπό του Εne Braniște, Έκδοση του Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι, έτος CASSIUS, DIO Alexandru <<Istoria română de la Nerone la Sever>> (Ρωμαϊκή ιστορία από τον Νέρωνα έως τον Aλέξανδρο Σεβήρο), μετραφ. Anghel Demetrescu, Βουκουρέστι,έτος CICANCI, O. <<Cărturari secolele XVII-XIX>> (Έλληνες Χώρες, greci in Țările λόγιοι στις Române, Ρουμανικές 17ος -19οςαιώνας), στο,,intelectuali din Balcani in România'' (Λόγιοι των Βαλκανίων στη Ρουμανία), Editura Academiei Române, Βουκουρέστι, έτος 1984, σ σ CIHODARU C. / PLATON. GH. <<Istoria orașului Iași>> (Ιστορία της πόλης του Ιασίου), τόμος α, Editura,,Junimea'', Ιάσιο, έτος

247 25.CIREȘEANU, (Λειτουργικός BADEA << Tezaurul Liturgic >> Θυσαυρός), τομος β, Εditura,,Bucureștii Noi'', (Νέοι Βουκουρέστοι), έτος COCORA, GABRIEL <<Tipografia și tipăriturile de la Episcopia Buzăului>> (Το τυπογραφείο και οι εκδόσεις της Επισκοπής του Μπουζάου), στο,,b.o.r.'', LXXXVII, αριθμ. 3-4, Μάρτιος-Απρίλιος, έτος 1960, σ COCORA, GABRIEL <<Un mare tipograf în circuitul european în secolul al XVII-lea:Episcopul Mitrofan al Buzăului>> (Ένας μεγάλος ρουμάνος τυπογράφος ευροπα'ι'κής εμβέλειας του 18 ' αιώνα:ο Επίσκοπος Μητροφάνης του Μπουζάου) στον τόμο,,tipari și cărturari'', Βουκουρέστι,έτος CORAVU, N. <<Precizări și contribuții la Bibliografia Românească Veche>>(Διευκρινήσεις και συνεισφορές στη Παλαία Ρουμανική Βιβλιογραφία), στο,,m.o.'', αριθμ. 89, έτος 1956, σ CORNESCU, C. <<Rânduiala Botezului în diferite Molitfelnice slave și românești in Biserica Românească>> (Η ακολουθία του Βαπτίσματος σε διάφορα σλαβονικά και ρουμανικά Εκκλησίας), Ευχολόγια στο,,s. T'', της σειρά β, Ρουμανικής αριθμ. 9-10, Βουκουρέστι, σ σ , σ σ και σ

248 30.COMAN, IOAN << Spiritualitatea patristică în ScythiaMinor. Ortodoxia Credinței>> (Η πατρογονική πνευματικότητα στη Μικρή Σκυθία. Ορθοδοξία της Πίστεως), στο,,o'', XXIX, αριθμ. 2, έτος 1977, σ COMAN, IOAN <<Teologi și teologie in Scythia Minor în secolele IV-VI>> (Θεολόγοι και Θεολογία στη Μικρή Σκυθία στο 4 έως 6 αιώνα), XXVII, αριθμ. 7-8, Βουκουρέστι, στο,,b. O. R.'', έτος 1978, σ σ CREȚEANU, RADU <<Mitropolitul Ștefan I al Ungrovlahiei>> (Ο Μητροπολίτης Στέφανος Α της Ουγγροβλαχίας), στο,,m. O.'', XXIX, αριθμ. 1-3, έτος 1977, σ σ CUREȚAN, B. <<Ancient Syriac Documents>> (Αρχαίες Συριακές Πηγές), London έτος 1864, στο D.D.Pippidi (Δ.Δ.Πιππίδης) <<Contribuție la istoria veche a României>> (Η συνεισφορά στην αρχαία ιστορία της Ρουμανίας),β έκδοση, Βουκουρέστι,έτος DAVID, P. O. <<Primii martiri cunoscuți pe teritoriul țării noastre>> (Οι πρώτοι χριστιανοί μάρτυρες στα εδάφη της χώρας μας), στο,,m. O.'', αριθμ. 3-4, έτος 1972, σ DEMENY, LAJOS / DEMENY A. LIDIA <<Carte,tipar și societate la români în secolul al 248 XVI-lea>> (Βιβλίο,

249 τυπογραφία και κοινωνία στους Ρουμάνους κατά το 16 αιώνα), Editura,,Kriterion'', Βουκουρέστι, έτος DEMENY A. LIDIA ΔΑΝΙΕΛΟΠΟΥΛΟΥ / ΚΟΡΝΗΛΙΑ <<Carte și ΠΑΠΑΚΩΣΤΕΑ- tipar în societatea românească și în sud-estul Europei,secolele XVII-XIX>> (Βιβλίο και τυπογραφία στη ρουμανική και νοτιεευροπαϊκή κοινωνία, αιώνας ), Editura,,Eminescu'', Βουκουρέστι, έτος DREGHICIU, D. / MÂRZA, EVA <<Carte românească veche în Alba-Iulia>> (Παλαιό ρουμανικό βιβλίο στο νομό Άλμπα-Ιούλια), Εκδόσεις της Ορθόδοξης Επισκοπής Άλμπα-Ιούλια, έτος DOSSIOS, N. G. <<Studii greco-române. partea I. Clasicismul în Principatele Româneîn secolele XVII-XVIII și la începutul secolului al XIX-lea>> (Ελληνορουμανικές μελέτες, μέρος α.ο κλασικισμός στα Ρουμανικά Πριγκιπάτα κατά το αιώνα και στις αρχές του 19 αιώνα), Ιάσιο, έτος DRĂGUȘIN, MARIN <<Istoricul Bisericii Sfântul Ioan Botezătorul-Pitești>> (Το ιστορικό του ναού Αγίου Ιωάννου του Βαπτιστού),Πιτέστι,έτος DURĂ, IOAN timpul lui <<Biserica Matei din Basarab>> Țara Românească în Εκκλησία της Ουγγροβλαχίας στην εποχή του Matei Basarab) στο 249 (Η

250 ,,B. O. R.'',LXXXIX, αριθμ.5-6, Βουκουρέστι, έτος 1971, σ σ DURĂ, IOAN Mitropolitul <<Figuri Gheorghe de ierarhi Movilă>> (Οι moldoveni: ιεράρχες της Μολδαβίας: Ο Μητροπολίτης Γεώργιος Μοβίλα) στο,,b. O. R.'', LXXXIX, αριθμ. 1-2, Βουκουρέστι, έτος 1971, σ σ DUȚU, ALEXANDRU στον πρόλογο του τόμου Λόγιοι των Βαλκανίων στη Ρουμανία, 17ο -19ο αιώνα (Intelectuali din Balcani în România, sec. XVII-XIX), εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, Βουκουρέστι EPIFANIE, TOMITANUL, episcop-vicar. <<Sfântul Apostol Andrei în tradiția românilor, mărturie a vechimii creștinismului meleaguri>> παράδοση ύπαρξης του și (Ο των a continuității Άγιος noastre Απόστολος pe Ανδρέας aceste στην Ρουμάνων, απόδειξη της παλαιάς χριστιανισμού και της συνέχειάς μας σε αυτά τα εδάφη) στο,,g. B.'' (Φωνή της Εκκλησίας), αριθμ , Βουκουρέστι, έτος 1979, σ GHEORGHE, ȘTEFAN <<Formarea poporului român şi a limbii române >> (Διαμόρφωση του ρουμανικού λαού και της ρουμανικής Politehnică, Βουκουρέστι γλώσσας ), εκδόσεις

251 45.HANES, V.PETRE de <<Nicolae Milescu, traducătorul Bibliei la 1688>> (Ο Νικόλαος Μιλέσκου, ο μεταφραστής της,,βίβλου του 1688), στο,,g. B.'' (Φωνή της Εκκλησίας), αριθμ. 9-10, Βουκουρέστι, έτος 1962, σ σ IONAȘCU, ROMULUS <<Tratat istoric despre evoluția studiului gramaticii limbii române de la 1757 până astăzi>> (Ιστορική μελέτη για την εξέλιξη της σπουδής της γραμματικής της ρουμανικής γλώσσας από το 1757 μέχρι σήμερα), Ιάσιο, έτος 1914, σ σ IONESCU, I. <<Despre originea și înțelesul cuvântului,,crăciun''>> (Περί της προέλευσης και της σημασίας του όρου,,χριστούγεννα ), στο,,m. O.'', αριθμ , έτος 1971, σ IONESCU, I. <<Trei sute de ani de la tipărirea Liturghierului-Molitfelnic al Mitropolitului Dosoftei>> (Τριακόσια χρόνια από την έκδοση του ΙερατικούΠροσευχηταρίου του Μητροπολίτη Dosoftei), Βουκουρέστι, έτος IONESCU, GH. M. <<Influența culturii grecești în Muntenia și Moldova cu privire la Biserică,școală și societate>> (Η επιρροή του ελληνικού πολιτισμού στην Ουγγροβλαχία και τη Μολδαβία όσον αφορά 251

252 στην Εκκλησία, στο σχολείο και στην κοινωνία ), Βουκουρέστι, έτος IONESCU, ȘTEFAN <<Epoca Brâncovenească>> (Η εποχή του Brâncoveanu), Editura,,Dacia'', ClujNapoca, έτος IORDAN, IORGU <<Limba română contemporană>> (Η σύγχρονη ρουμανική γλώσσα), Βουκουρέστι, έτος IORGA, NICOLAE (Ιστορία της :<<Istoria Literaturii Românești>> Ρουμανικής Λογοτεχνίας), τόμος β, Βουκουρέστι, έτος IORGA, NICOLAE <<Istoria literaturii româneşti>> (Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας), τόμος γ ( ), β έκδοση, Βουκουρέστι, έτος IORGA, NICOLAE (Ιστορία της <<Istoria Ρουμανικής Bisericii Εκκλησίας), Românești>> τόμος α, Βουκουρέστι, έτος IORGA, NICOLAE <<Istoria Literaturii Religioase>> (Ιστορία της Θρησκευτικής Λογοτεχνίας), Βουκουρέστι, έτος JAKO, SIGISMUND <<Tipografia de la Sibiu și locul ei în istoria tiparului românesc din secolul al XVI-lea>> (Το τυπογραφείο του Σιμπίου και η θέση του στην ιστορία της ρουμανικής τυπογραφίας του 16ου αιώνα), στο 252

253 ,,Anuarul Institutului de Istorie din Cluj'', VII, Κλούζ, έτος 1964, σ σ JURAVIE, VASILE <<Liturghierul explicat.o icoană a liturghierului creștin>> (Το εξηγημένο Λειτουγικό. Mία εικόνα του χριστινιακού λειτουργικού) στο,,m.α.'', IX, αριθμ. 8, έτος 1992, σ KRIZNER, PAUL <<Evhologhionul sau Molitfelnicul Ortodox>> (Ευχολόγιον η Ορθόδοξο Molitfelnic), στο περιοδικό,,δρόμος της Σωτηρίας IX, αριθμ. 5, Arad, έτος 2008, σ LEBEDEV divin>> P. <<Liturgica sau explicarea serviciului (Λειτουργική εκκλησιαστικής ή η ακολουθίας), ερμηνεία της μετάφραση N.Filip, Βουκουρέστι, έτος LUNGESCU (Εγχειρίδιο D. <<Manual Λειτουργικής de Practică Πρακτικής), Liturgică>> Βουκουρέστι, έτος MÂRZA, EVA <<Din istoria tiparului românesc. Tipografia de la Alba-Iulia>> (Σελίδες ιστορίας της ρουμανικής τυπογραφίας. Το τυπογραφείο της AlbaIulia), Σιμπίου, έτος MIHAIL, PAUL «Molitvelnicul Mitropolitului Dosoftei, Iaşi, La împlinirea a 300 de ani de când a fost tipărit în revista M. M. S.» (Το 253 Προσευχητάριο του

254 μητροπολίτη Dosoftei, Ιάσιο, χρόνια από τη δημοσίευσή του στο περιοδικό M. M. S.) αριθμ. 4-6, έτος 1981, σ MOISESCU, IUSTIN «Cuvânt înainte la ediţia critică a Psaltirii în versuri a Mitropolitului Dosoftei» (Πρόλογος στην κριτική έκδοση του Ποιητικού Ψαλτηρίου του μητροπολίτη Dosoftei), Ιάσιο,έτος 1974, σ MURGU, EFTIMIE <<Scrieri>> (Άπαντα ), επιμελεία της έκδοσης, εισαγωγή και υποσημειώσεις του I. D. Suciu, Editura pentru literatură, Βουκουρέστι,,έτος 1969, σ NANU, TEODOR <<Scrisori din exil>> (Επιστολές από την εξορία), Βουκουρέστι, έτος NICOLESCU, română>> AUREL <<Școala (Τρανσυλβανική Ardeleană Σχολή και și limba ρουμανική γλώσσα), Βουκουρέστι, έτος NICULESCU, ALEXANDRU sec. XVI-XVII» (Ορθοδοξία 17ος αιώνας), στο «Ortodoxie και περιοδικό şi Reformă - Μεταρρύθμιση, «Εστία» 16ος- ( Vatra ), Αύγουστος 2001, σ NIȚU, OCTAVIAN transilvănene>> (Ο τυπογραφεία της <<Diaconul Lorinț și tipografiile διάκονος Lorinț Τρανσυλβανίας), στο και,,b. O. R'', αριθμ. 3-4, Βουκουρέστι, έτος 1978, σ σ τα

255 69.OALLDE, P. «Περί των εν τω πεπραγμένων της Τρανσυλβανικής coordonatele περιοδικό bănăţene «Μελέτες λαογραφίας» ale Σχολής» (Despre Şcolii γλώσσας, Βανάτω Ardelene), στο λογοτεχνίας και ( Studii de limbă, literatură şi folclor ), τόμος δ, Reşiţa 1973, σ PANAITESCU P. PETRE, și începuturile Ιερατικό tipografiei του <<Liturghierul lui Macarie în Țările Μακαρίου και Române>> (Το απαρχές της τυπογραφίας στις Ρουμανικές Χώρες), στο,,contribuții la istoria culturii românești'', Βουκουρέστι, έτος 1971, σ σ PANAITESCU P. PETRE <<Începuturile și biruința scrisului în limba română>> (Οι αρχές και η επικράτηση της γραφής στη ρουμανική γλώσσα), Editura Academiei Române, Βουκουρέστι, έτος PAPACOSTEA C. DANIELOPULOU <<Formarea intelectualilor greci din Țările Române, >> μόρφωση Χωρών, των Ελλήνων ) (Η λογίων των Ρουμανικών Editura Academiei Române, Βουκουρέστι, έτος PĂCURARIU, MIRCEA <<Istoria Bisericii Ortodoxe Române>>( Ιστορία της Ρουμανικής Εκκλησίας), Editura 255

256 Episcopiei Dunării de Jos (Έκδοσεις της Επισκοπής του Κάτω Δούναβη), Γαλάτσι, έτος PĂCURARIU, Române>> MIRCEA (Ιστορία Έκδοση του <<Istoria της Βιβλικού Bisericii Ρουμανικής Ortodoxe Εκκλησίας), Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας,Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι, έτος PĂCURARIU, Ορθόδοξης MIRCEA Εκκλησίας <<Ιστορία >>(Istoria της Ρουμανικής Bisericii Ortodoxe Române), Sibiu PĂDUREAN, TEODOR AUGUSTIN << Istoricul comunei Vlad, Cluj-Napoca >> (Το ιστορικό της κωμόπολης Vlad, Cluj-Napoca.Μονογραφική μελέτη), Editura,,Cartea pentru Știință'', Cluj, έτος PIRU, AL. <<Istoria Literaturii române de la origini până la 1830 >> ( Ιστορία της ρουμανικής λογοτεχνίας από τις αρχές και έως το 1830 ),Editura Științifică și Enciclopedică, Βουκουρέστι, έτος PLĂMĂDEALĂ, ANTONIE <<Clerici ortodocşi ctitori de limbă şi cultură românească>> (Ορθόδοξοι κληρικοί, κτήτορες ρουμανικής γλώσσας Βουκουρέστι, έτος και πολιτισμού),

257 79.POPESCU M. NICOLAE Διορθώνοντας το <<Diortosind Molitfelnicul >> ( Ευχολόγιο ), στο,,b. O. R.'', έτος 1937, σ POPESCU, EMILIAN din secolele << Inscripțiile IV-XIII grecești și latine descoperite în România >>(Οι ελληνικές και λατινικές επιγραφές από τον 4 έως τον 13 αιώνα, που ανακαλύφθηκαν στη Ρουμανία ), Βουκουρέστι,έτος PORCESCU, SCARLAT Mitropolitului <<Activitatea Dosoftei >> Μητροπολίτη Dosoftei ), (Η στο cărturărească εκδοτική δράση,,m. M. S.'', L, a του αριθμ. 9-12, έτος 1974, σ RADU, DUMITRU << Biserica Ortodoxă Română în istoria poporului român>> (Η Ρουμανική Ορθόδοξη Εκκλησία στην στορία του ρουμανικού λαού ), στο,, B. O. R., XCV, έτος 1977, σ σ RĂDAN M. GHEORGHE, <<Mitropolitul Dosoftei >> (Ο Μητροπολίτης Dosoftei Εκκλησίας), αριθμ. 7-8, ), στο,,g.b.'' (Φωνή Βουκουρέστι,έτος της 1973, σ RĂDULESCU, C. cărților de liturgic și cult, <<Primele traduceri românești ale secolele lingvistic >> XVI-XVIII. ( Οι Studiu πρώτες istoric, ρουμανικές μεταφράσεις των θρησκευτικών βιβλίων, αιώνα. 257

258 Ιστορική, λειτουργική και γλωσσική μελέτη ) στο,,g.b.'' (Φωνή της Εκκλησίας), αριθμ. 3-4, Βουκουρέστι, έτος 1975, σ RĂMUREANU, activitatea (Ένδεκα << Unsprezece secole de la misionară a Sfinților Chiril și Metodie >> αιώνες δραστηριότητα στην IOAN από την ιεραποστολική των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου ),,O.'', XIX, αριθμ. 1, Βουκουρέστι, έτος 1967, σ σ RĂMUREANU, IOAN <<Noi păreri privind patrunderea creștinismului la traco-geto-daci»(νέες εισδοχή του απόψεις για την Χριστιανισμού στους Θρακογετοδάκες), στο περιοδικό «Ο.», 1974, τεύχος α, σ ROSETTI, ALEXANDRU / CAZACU, B. <<Ιστορία της λογοτεχνικής γλώσσας>> (Istoria limbii literare), Βουκουρέστι, έτος ROSETTI, ALEXANDRU <<Η ρουμανική γλώσσα κατά τον 13ο-14ο αιώνα>> (Limba română în secolele al XIIIlea şi al XVI-lea), εκδόσεις της Ρουμανικής Ακαδημίας, έτος, RUSSO, D. <<Studii (Ελληνορουμανικές istorice ιστορικές Βουκουρέστι, έτος greco-române μελέτες ),τόμος >> β

259 90.SACERDOȚEANU, A. <<Predosloviile cărţilor româneşti, I, >> (Οι πρόλογοι των ρουμανικών βιβλίων, α, ), Βουκουρέστι,έτος SADOVEANU, M. «Limba povestirilor istorice» (Η γλώσσα των ιστορικών διηγημάτων), ανακοίνωση στη Ρουμανική Ακαδημία, «Ο σύγχρονος» δημοσιευμένη στο περιοδικό ( Contemporanul ), αριθμ. 6 από 11 Φεβρουαρίου 1955, σ SIMIONESCU, D. / BULUȚĂ, GHEORGHE <<Pagini din istoria cărţii româneşti>> (Σελίδες της ρουμανικού βιβλίου), εκδόσεις Ion ιστορίας του Creangă, Ιάσιο, έτος STĂNILOAE, D. «Rolul Ortodoxiei în formarea şi păstrarea fiinţei poporului român şi a unităţii naţionale» (Ο ρόλος της Ορθοδοξίας στη διαμόρφωση και τη διατήρηση της φύσης και της εθνικής υπόστασης του ρουμανικού λαού), στο περιοδικό «Ο», έτος XXX, τεύχος δ, Βουκουρέστι, έτος 1978, σ STOIAN I. M. <<Dicționar religios >> (Θρησκευτικό Λεξικό ) Βουκουρέστι, έτος ȘESAN, M., <<Creştinismul în limba dacilor>> (Ο χριστιανισμός στη γλώσσα των Δακών), στο περιοδικό «M.Α», αριθμ. 5-6, έτος 1958, σ

260 96.ȘERBĂNESCU, NICOLAE << Antim Ivireanul, tipograf >> (Ο τυπογραφός Άνθιμος ο εξ Ιβήρων ), στο,,b. O. R.'', αριθμ. 8-9, Βουκουρέστι, έτος 1956, σ σ, και σ ȘERBĂNESCU, al Ţării NICOLAE Româneşti, <<Mitropolitul μητροπολίτης Θεοδόσιος της 1672 και ) στο şi >> (Ο Ουγγροβλαχίας, περιοδικό αριθμ. 5-6, Βουκουρέστι, έτος 1981, 98.ȘTREMPEL, Teodosie «S. T.», έτος δ, σ G., << Studiu introductiv la ediția critică a operelor lui Antim Ivireanul >> (Εισαγωγική μελέτη στην κριτική έκδοση των έργων του Ανθίμου του εξ Ιβήρων ), Βουκουρέστι, έτος TAFT R., The Byzantine Rite a Short History, American essays in Liturgy, A Liturgical Press Book TOMESCU M., <<Istoria începuturi până ρουμανικού βιβλίου în cărţii anul από της româneşti de 1918 >> (Ιστορία αρχές la του έως του 1918), Βουκουρέστι, έτος VANCA, DUMITRU la <<Sfințirea cea mică a apei sfârșitul secolului al XVII-lea din Transilvania >> (Ο μικρός αγιασμός των υδάτων στο τέλος του 17 ου αιώνα στην Τρανσυλβανία ) 260 στο,,annales

261 Universitatis Apulensis Seria Theologiae'', Alba-Iulia, έτος 2002, σ VÂRTOSU, E. <<Paleografia româno-chirilică >> (Ρουμανο-κυριλλική παλαιογραφία ), Βουκουρέστι, έτος VINTILESCU, PETRE <<Liturgica Bisericii Ortodoxe >> ( Η Λειτουργική του της της Ορθοδόξου Εκκλησίας ), Έκδοση Βιβλικού Ινστιτούτου και Αποστολικής Διακονίας Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρουμανίας, Editura Institutului Biblic și de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române'', Βουκουρέστι, έτος VOLUSA, GHEORGHE <<Despre Sfintele Taine >> (Περί των Μυστηρίων ) στο,,s.t'', XVII, αριθμ. 5-6, Βουκουρέστι, έτος ZLATCA, IUFFU Muzeul Mănăstirii <<Manuscrisele slave din Biblioteca și Dragomirna χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης και Μονής Dragomirna ), >> (Τα του σλαβονικά Μουσείου της στο περιοδικό,,romanoslavica'', XIII, έτος 1966, σ ΒΕΡΓΩΤΗ Γ., Τελετουργική ( Συμβολή στην ιστορία της χριστιανικής λατρείας), Θεσσαλονίκη ΜΩΡΑϊΤΗ Δ., Εισαγωγή εις την λειτουργικήν και τας λειτουργικάς σπουδάς, Θεσσαλονίκη έκδοση Ν. Ζλατάνου,

262 108.ΦΙΛΙΑ Γ. <<Το Βαρβερινόν Ευχολόγιον 336>>, Θεολογία 61 (1990), σ σ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ Ι., Λειτουργική Α. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη

263 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΣΕΛΙΔΩΝ ΕΚ ΤΩΝ ΜΝΗΜΟΝΕΥΘΕΙΣΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΤΩΝ ΡΟΥΜΑΝΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΡΕΒΝΗΚ,ΠΕΤΡΑ ΜΟΓΗΛΑ(Petru Movilă) ΚΙΕΒ

264 ΤΡΕΒΝΗΚ,ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΗΤΦΕΛΝΙΚ-ΠΕΤΡΑ ΜΟΓΗΛΑ(Petru Movilă) ΚΙΕΒ

265 ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛHΤΦΕΛΝHΚ Βlaj, έτος

266 ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ, Râmnic,έτος 1706 και Târgoviște,έτος

267 Πλούσιο Ευχολόγιον,έτος 1817, Βουκουρέστι. 267

268 Πλούσιο Ευχολόγιον,έτος 1832, Βουκουρέστι. 268

269 . ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854) 269

270 ΜΟΛΗΤΒΕΛΝΗΚ FRANCISC IOSIF I, έτος 1874.Alba-Iulia. 270

271 Αγιασματάριο,Βουκουρέστι,έτος

272 Αγιασματάριο,Βουκουρέστι,έτος

273 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 273

274 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΡΡΑΒΩΝΟΣ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 274

275 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΕΛΑΙΟΥ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 275

276 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΑΓΙΑΣΜΟΥ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 276

277 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΓΙΑΣΜΟΥ ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 277

278 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΤΗΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗΣ (ΤΗΣ ΓΟΝΥΚΛΙΣΙΑΣ) ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 278

279 ΠΙΝΑΞ σελίδα 1 CUPRINS-pagina 1 ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 279

280 ΠΙΝΑΞ σελίδα 2 CUPRINS-pagina2 ΕΥΧΟΛΟΓΙΟ Η ΜΟΛΙΤΦΕΛΝΙΚ(Βουκουρέστι,έτος 1854). 280

281 ΙΕΡΑΤΙΚΟΝ LITURGHIER Βουκουρέστι

282 Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ LITURGHIA SFÂNTULUI IOAN GURĂ DE AUR Βουκουρέστι

283 Η ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ LITURGHIA SFÂNTULUI VASILE CEL MARE Βουκουρέστι

284 ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΩΝ LITURGHIA SFÂNTULUI GRIGORIE DIALOGUL Βουκουρέστι

285 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ Βουκουρέστι

286 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ Βουκουρέστι

287 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ Βουκουρέστι

288 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ Βουκουρέστι

289 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ Βουκουρέστι

290 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΑΠΡΙΛΙΟΣ Βουκουρέστι

291 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΜΑ Ι ΟΣ -ΙΟΥΝΙΟΣ Βουκουρέστι

292 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΙΟΥΝΙΟΣ -ΙΟΥΛΙΟΣ Βουκουρέστι

293 ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ ΣΥΝΤΟΜΟΝ SINAXAR ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ Βουκουρέστι