ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑΣ (ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ)

Transcript

1 ΕΝΟΤΗΤΑ 10 η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑΣ (ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ) Ο Πανελλήνιος Σύλλογος λογοπεδικών (Γιαννετοπούλου, Γιαλαµάς, Κιρπότιν, 2007) έχει σταθµίσει ένα εργαλείο Μεταφωνολογικής και Αναγνωστικής Ετοιµότητας ως προς την φωνολογική επίγνωση το ΜέταΦων. Το ΜέταΦων διακρίνεται σε δύο µέρη: Τα αναπτυξιακό ΜέταΦων πλήρους χορήγησης µε 37 κριτήρια αξιολόγησης για τις ηλικίες 3.χρ. 10 µην έως 6 χρ. 6 µην. και το Ανιχνευτικό ΜέταΦΩΝ µε 15 κριτήρια αξιολόγησης για τις ηλικίες 5χρ. έως 7χρ.(βλέπε πρωτόκολλο πιο κάτω). Για µια σύντοµη αξιολόγηση της φωνολογικής ενηµερότητας µπορεί να χορηγηθεί η ακόλουθη σύντοµη αξιολόγηση. ΒΡΑΧΕΙΑ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΟΤΗΤΑΣ Ακουστική διάκριση φθόγγων 1. Λέξεις κοίτα-κοίτα µέλι-χέλι ψωµί- ψωµί τότε-πότε Ρένα- Λένα στάχυ-στάθη φύκι-θήκη 2. Ψευδολέξεις βόδα τόδα νάπι κάπι ταούρο-τούρο κινόπε-τινόπε σεβάγκρι- σεβάγκρι

2 ιλιπι-ιλίδι θάρις- φάρις 3. Αντίληψη Οµοιοκαταληξίας τόπι- Πόπη τόπι- τάπα µπάλα σάλα πίπα φώτα κανέλλα- φανέλα καράβι- καµπάνα 4. Παραγωγή Οµοιοκαταληξίας Πες µου µια λέξη που κάνει οµοιοκαταληξία µε κότα φύλλο λεµόνι βελόνι 5. Κατάτµηση προτάσεων σε λέξεις Ο κήπος είναι ωραίος Η κόκκινη µπάλα είναι µέσα στο καλάθι Όταν βρέχει η Μαρία δεν θέλει να πάει στο σχολείο. 6. Κατάτµηση Λέξεων σε συλλαβές κότα, µύτη τηλέφωνο, καθρέπτης, τηλεόραση, νεροχύτης, κουταλοθήκη, σιδηροδροµικός 7. Κατάτµηση συλλαβών σε φωνήµατα φως πόδι

3 καλάθι σπαθί κρύο κάδρο 8. Αποµόνωση φωνηµάτων Από ποια φωνούλα (φώνηµα, γραµµατάκι) αρχίζει η λέξη; βάτραχος λεµόνι ρουκέτα Ποια φωνούλα είναι στη µέση των λέξεων; πόδι νερό πίσω 9. Αντικατάσταση (µε κύβους) Άλλαξε το φως και κάντο πώς Άλλαξε την πίτα και κάνε την πίσσα Άλλαξε τη ρόδα και κάνε την ρόγα 10. Σύνθεση πόρ τα κύκ λος α µπέ λι κι θά ρα 11. Χειρισµός φωνηµάτων καληµέρα. Πες το ξανά και µην πεις καλή καµπάνα µπα πάνω π σπέρνω σ σκάλα κ

4 Αγγλοσαξωνικά Τέστ The Phonological Awareness Test, by C. Robertson and W. Salter Analysis of The Language of Learning. The Practical Test of Metalinguistics. by E. G. Blodgett and E. Cooper Κλίµακα Φωνολογική Ενηµερότητα του CELF-4 The Auditory Analysis Screning Test, by Rosner and Simon`s Screening Test ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ Στη θεραπευτική αντιµετώπιση των δυσκολιών των παιδιών στη φωνολογική ενηµερότητα τηρούµε τις γενικές αρχές που αφορούν κάθε θεραπευτική παρέµβαση, ασφάλεια, επιτυχία, επιβράβευση. Είµαστε πολύ προσεκτικοί στους βραχυπρόθεσµους στόχους µας, αρχίζοντας πάντοτε µε ασκήσεις που το παιδί µπορεί να ολοκληρώσει µε επιτυχία. Χρειάζεται επιµελής οργάνωση και πλούσιο υλικό. Όλη η θεραπεία γίνεται µε παιγνίδι. Ανάπτυξη Οµοιοκαταληξίας: Λέµε στα παιδιά απλές προτασούλες µε λέξεις που κάνουν οµοιοκαταληξία π.χ. Η φίλη µου η Πόπη παίζει µε το τόπι Το µικρό γατάκι θέλει γαλατάκι Η νονά Μαρίνα µένει στην Αθήνα ίνουµε στα παιδιά την ευκαιρία να συνειδητοποιήσουν τις λέξεις που κάνουν οµοιοκαταληξία σε ποιηµατάκια και τραγουδάκια π.χ. Η καλή µας η αγελάδα Βόσκει κάτω στη λιακάδα Μικρά χόρτα και µεγάλα Για να κατεβάσει γάλα Λέµε τρεις λέξεις και ρωτάµε ποιες δύο ακούγονται το ίδιο π.χ. Λεµόνι πετσέτα κυδώνι Κότα πάπια µπότα Μπανάνα καµπάνα κουδούνι

5 Λέµε τραγουδάκια του νηπιαγωγείου. Εµείς λέµε την πρώτη προτασούλα και το παιδί συµπληρώνει την επόµενη π.χ. Οι καλές οι πάπιες παίζουν στο νερό, πα, πα, πα φωνάζουν µπάνιο.. Κάνουµε περισσότερο παραστατική την οµοιοκαταληξία χρησιµοποιώντας οπτική βοήθεια π.χ. µικρά αντικείµενα (κουµπιά, πούλιες) µε διάφορα χρώµατα. Αναπαριστούµε το πρώτο φώνηµα (εκκίνηση, onset) της λέξης και µε κύβους (µεγαλύτερα αντικείµενα) τη ρήµα (υπόλοιπο της λέξης). είχνουµε στο παιδί τι σηµαίνει οµοιοκαταληξία αφαιρώντας το πρώτο φώνηµα (π.χ. το κόκκινο κουµπί) και αντικαθιστώντας του µε άλλο (π.χ. πράσινο ή κίτρινο). Παραδείγµατα Μ-αίρη, χ-έρι, τ-αίρι. Στα µεγαλύτερα παιδιά εξηγούµε τι σηµαίνει οµοιοκαταληξία. Ότι οι λέξεις ακούγονται το ίδιο. Ζητούµε από τα παιδιά να µας εξηγήσουν τα ίδια τι σηµαίνει οµοιοκαταληξία, ώστε να γνωρίζουµε αν πραγµατικά κατάλαβαν το νόηµα της. Κατάτµηση Λέξεων : Σύνθετες λέξεις: Αρχίζουµε την κατάτµηση λέξεων χρησιµοποιώντας στην αρχή σύνθετες λέξεις ώστε το κάθε κοµµάτι να έχει νόηµα. πιατοθήκη (πιάτο- θήκη), αετοφωλιά (αετο-φωλιά) δασοφύλακας (δάσο-φύλακας) πες αετοφωλιά, τώρα πες αετό ποια λέξη λείπει πες δασοφύλακας τώρα πες φύλακας, ποια λέξη λείπει πιάτο- θήκη πέστα και τα δυο µαζί πιατοθήκη πες καληµέρα χωρίς να πεις καλή Ζητούµε από τα παιδιά να κάνουν αυτά σύνθετες λέξεις κούκλα και σπίτι (κουκλόσπιτο) νερό και µύλος (νερόµυλος) πατάτες και κεφτέδες (πατατοκεφτέδες) Εάν δουλεύουµε σε µικρή οµάδα δίνουµε στα µισά παιδιά το πρώτο µισό εικόνας σύνθετων λέξεων και στα υπόλοιπα το άλλο µισό. Τα παιδιά της πρώτης οµάδας λένε

6 δυνατά τη λέξη τους και σε συνέχεια η δεύτερη οµάδα λέει τη δική τους. Τέλος όλα µαζί προσπαθούν να βρούνε τη σύνθετη λέξη. Συλλαβές: Αρχίζοντας µε δισύλλαβες λέξεις χωρίζουµε σε συλλαβές µα-µά, νε-ρό, πί-τσα χτυπώντας παλαµάκια στην κάθε συλλαβή. Αυξάνουµε σταδιακά τις συλλαβές (ντου-λά-πα, τη-λέ-φω-νο, τη-λε-ό-ρα-ση κλπ.). Χρησιµοποιούµε τα ονόµατα των παιδιών (Α-λε-ξάν-δρα, Γιά-ννης) κάνοντας και σχόλια όπως αυτό είναι µεγάλο όνοµα, αυτό είναι µικρό όνοµα κλπ. ιδάσκουµε στα παιδιά τις βασικές συλλαβές (ΣΦ) πα, πο, πε, πι, που, τα, το, τε, τι, του ζητάµε να µαντέψουν από ποια συλλαβή αρχίζει µια ορισµένη λέξη. Στα µεγαλύτερα παιδιά ζητάµε να µας πουν ποια είναι η πρώτη και ποια η τελευταία συλλαβή µιας λέξης. Σύνθεση συλλαβών: Αν στο λα βάλω ένα δι στη σαλάτα θα µε βρει Άναψε τη φω και τια όταν έχει παγωνιά Το χειµώνα το βαρύ κάνει κρυ και ο πολύ Φωνήµατα: ιασκεδάζουµε δηµιουργώντας αστεία ονόµατα για κάθε ένα από τα γράµµατα (θ) θυµωµένο θηρίο, (χ) χαζούλι χελιδόνι, (σ)σαλιάρικο σαλιγκάρι Σχολιάζουµε για το φώνηµα από το οποίο αρχίζει η κάθε λέξη. Σχολιάζουµε τη φωνηµική σύνθεση γνωστών λέξεων. Γιώργος το όνοµά σου αρχίζει από.... Ζητούµε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν τα αρχικά φωνήµατα σε λέξεις. Ξεκινάµε µε λέξεις που αρχίζουν από εξακολουθητικά φωνήµατα (σ, φ, θ) έτσι ώστε αυτοί οι ήχοι να µπορούν να επιµηκυνθούν όσο χρειάζεται. Φφφφφίδι, Σσσσσύκο κλπ. Παίζουµε το παιγνίδι µάντεψε τι χρησιµοποιώντας µόνο το αρχικό φώνηµα των λέξεων π.χ, Εδώ πάνω στο τραπέζι βλέπω κάτι που αρχίζει από µµµ µολύβι

7 Ζητούµε από το παιδί να σκεφθεί µια λέξη που να αρχίζει από ένα ορισµένο φώνηµα π.χ. Πες µου ένα ζώο που αρχίζει από γ.., Ένα φρούτο που αρχίζει από µ. Κάνουµε κολάζ µε εικόνες που κόβουµε από περιοδικά και οι οποίες αρχίζουν από ορισµένα φωνήµατα (σάκα, σαλάµι, σαλόνι, σίδερο κλπ.). Χρησιµοποιώντας για κάθε φώνηµα διαφορετικού χρώµατος κύβους, κουµπιά, καραµέλες (µικρά αντικείµενα) φτιάχνουµε λέξεις, αρχίζοντας από πολύ απλές ΦΣΦ µονοσύλλαβες λέξεις και προχωρώντας σταδιακά σε µεγαλύτερες. Ζητάµε από τα παιδιά να µετρήσουν πόσους κύβους έχει η λέξη. Αναπαριστώντας κάθε φώνηµα µε διαφορετικού χρώµατος κύβους ζητάµε από το παιδί να φτιάξει µόνο του απλές λεξούλες. Για να το βοηθήσουµε περισσότερο κόβουµε µια στενή λουρίδα από χαρτόνι και τη χωρίζουµε σε 7-10 κουτάκια. Στο κάθε κουτάκι το παιδί τοποθετεί και ένα κύβο. Χτυπώντας παλαµάκια για κάθε φώνηµα το παιδί µαθαίνει να ξεχωρίζει τα φωνήµατα σε κάθε λέξη. Χειρισµός Φωνηµάτων µέσα στη λέξη: Ζητάµε από τα παιδιά να αναγνωρίσουν ποιος αρχικός ήχος λείπει από ζευγάρια λέξεων: µάτι /άτι ποιο φώνηµα λείπει; κάρτα/ άρτα µύλος /µήλο ποιο φώνηµα λείπει; σπέρνω, πες το ξανά και µην πεις σ. στρέφω πες το ξανά και µη πεις σσσ σκάλα πες το ξανά και µη πεις κ Χρησιµοποιώντας µικρά αντικείµενα ή φαγώσιµα (σµάρτις, σταφίδες, φυστίκια) αναπαριστούµε τα φωνήµατα λέξεων µε αυτά και δηµιουργούµε αλλάζοντας τη θέση των αντικειµένων από µία αρχική λέξη άλλες λέξεις σκάλα άλα/ σάλα/ κάλας, λάκα Χρησιµοποιώντας και πάλι µικρά αντικείµενα ζητάµε από το παιδί αλλάζοντας τον ένα µόνο κύβο (το πρώτο φώνηµα ) να κάνουν νέες λέξεις κ-ότα, µπ-ότα, ρ-ώτα, ν-ότα, φ-ώτα

8 Συσχέτιση φωνηµάτων µε γράµµατα (φωνήµατα γραφήµατα): Υπάρχει διαφωνία στην βιβλιογραφία εάν η εργασία στη κατανόηση της συσχέτισης φωνήµατος γραφήµατος πρέπει να προηγείται ή να έπεται της κατάτµησης της λέξης σε φωνήµατα και το χειρισµό τους µέσα στη λέξη. Παρόλο που η σχέση γραφήµατος φωνήµατος στην Ελληνική γλώσσα είναι απλή, χρειάζεται συστηµατική εργασία για να την κατακτήσουν τα παιδιά µε δυσκολίες στην ανάγνωση. Χρησιµοποιώντας όσο το δυνατόν περισσότερες από τις αισθήσεις π.χ. όραση (οπτική βοήθεια: χειρονοµίες, νοηµατική, εικόνες, prompts), ακοή (συστηµατική ακουστική διάκριση), αφή (κιναισθητικές εµπειρίες: ιχνογράφηση γραµµάτων, κατασκευή γραµµάτων από χαρτόνι) προσπαθούµε να εδραιώσουµε στο παιδί αυτή τη σχέση. Μία σύγχρονη µέθοδος που έχει χρησιµοποιηθεί επιτυχώς για την ανάπτυξη της φωνολογικής ενηµερότητας ακόµη και σε άτοµα µε νοητική υστέρηση αλλά και αυτισµό είναι η µέθοδος «Phoneme Touch and Say» (Hicks, 2004) Phoneme Touch and Say Η µέθοδος Phoneme touch and say (άγγιξε και πες) είναι ένα σύστηµα χειρονοµιών που αντιπροσωπεύουν τους φθόγγους και κυρίως τα φωνήµατα. Οι χειρονοµίες αντιστοιχούν ακριβώς στο πως και που παράγεται το κάθε φώνηµα αγγίζοντας τους αρθρωτές: τα χείλη, τα µάγουλα, το λαιµό και τις γνάθους. Η κάθε χειρονοµία συνταιριάζεται µε ένα φώνηµα ή φθόγγο. Αυτό που πρέπει να τονίσουµε εδώ είναι ότι η χειρονοµία συνταιριάζεται µε τον ήχο του φωνήµατος και όχι µε το όνοµα του γράµµατος. Κάθε χειρονοµία είναι ξεχωριστή (διαφορετική από κάθε άλλη χειρονοµία). Το σύστηµα αυτό προσθέτει οπτικές και κιναισθητικές πληροφορίες στην ακουστική υπόσταση του φωνήµατος για να βοηθήσει στην διάκριση των φωνηµάτων. Οι χειρονοµίες χρησιµοποιούνται για να εµπλουτίσουν την επικοινωνία, να δώσουν ερεθίσµατα στην άρθρωση, να βελτιώσουν την επεξεργασία πληροφοριών, να αναπτύξουν την φωνολογική ενηµερότητα, την ανάγνωση και την ορθογραφία. Το σύστηµα «Άγγιξε και πες» µπορεί να χρησιµοποιηθεί για παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας, ενηλίκους, µαθητές µε ειδικές ανάγκες και άτοµα µε κάθε είδους µαθησιακής διαταραχής και δυσκολίας

9 Εικόνα 1: Ένδειξη χειρονοµιών Άγγιξε και Πες (Touch and Say), Hicks,

10 Εικόνα 2: Ένδειξη χειρονοµιών Άγγιξε και Πες (Touch and Say), Hicks,

11 Εικόνα 3: Μέρος του πρωτοκόλλου Μέταφων

12 Εικόνα 4: Μέρος του πρωτοκόλλου Μέταφων

13 Auditory Analysis Screening Test (Rosner & Simon, 1975) 1. Καληµέρα Πες το ξανά χωρίς να πεις καλή Ατµοµηχανή Πες το ξανά χωρίς να πεις µηχανή Τραπεζοµάντιλο Πες το ξανά χωρίς να πεις τραπέζο Κοκκινολαίµης Πες το ξανά χωρίς να πεις λαίµης Πικνίκ Πες το ξανά χωρίς να πεις πικ Καρέκλα Πες το ξανά χωρίς να πεις καρε.. 7. Πάνω Πες το ξανά χωρίς να πεις /π/ Μάτια Πες το ξανά χωρίς να πεις /µ/ Μύτη Πες το ξανά χωρίς να πεις /µ/. 10. Σπέρνω Πες το ξανά χωρίς να πεις /σ/. 11. Στρίβω Πες το ξανά χωρίς να πεις /σ/ Σκάλα Πες το ξανά χωρίς να πεις /κ/