ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ ΤΗΣ ΜΑΥΡΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ (İKİZDERE) ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ŞEBNEM CAN Αρ. Μητρ Επόπτης: Καθ. Τζιτζιλής Χρήστος ΙΟΥΝΙΟΣ

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΧΡ. ΤΖΙΤΖΙΛΗΣ, ΕΠΟΠΤΗΣ Δ. ΚΥΡΙΑΖΗΣ Γ. ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ 2

3 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επισκόπηση της έως τώρα βιβλιογραφίας Πηγές άντλησης υλικού...10 Α ΜΕΡΟΣ ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ TΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ Γεωγραφικός χώρος Ιστορικό πλαίσιο Χαρακτήρας της ποντιακής διαλέκτου Υποδιαίρεση της ποντιακής Γενικά χαρακτηριστικά της ποντιακής Φωνολογία Σύμφωνα Φωνήεντα Τονισμός Μορφολογία Τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως νεοελληνικής διαλέκτου Τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως μικρασιατικής διαλέκτου Φωνηεντικό σύστημα Φωνητικές πραγματώσεις Συμφωνικό σύστημα Φωνητικές πραγματώσεις Αντιπαραθετική εξέταση τουρκικής και ελληνικής Η ελληνική ποντιακή και οι τουρκικές διάλεκτοι του Πόντου ως μέλη της ανατολιακής γλωσσικής ένωσης ΟΙ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Οι προτάσεις για την υποδιαίρεση των διαλέκτων αυτών Τα βασικά χαρακτηριστικά των ποντιακών τουρκικών διαλέκτων και ειδικότερα των ιδιωμάτων της περιοχής της Rize Φωνολογία Μορφοσύνταξη

5 3.5 Λεξιλόγιο Φωνολογία Μορφολογία Τα ουσιαστικά Η αρμονία σύμφωνων και φωνηέντων στις πτωτικές καταλήξεις των ουσιαστικών στην κοινή τουρκική και στα ιδιώματα της Rize Ρήματα Η δομή του ρήματος Παρατηρήσεις στα δάνεια ρήματα İΚIZDERE Δημογραφικά και γεωγραφικά δεδομένα Ιστορία...36 Β ΜΕΡΟΣ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ ΤΟΥ IKIZDERE Η δομή των λημμάτων...38 A...38 B...40 Ç...40 D...43 devli : βλ. levli...43 E...43 F...44 Ğ...49 H...49 İ...52 K...53 L...64 M...66 O...69 R...73 S...75 T...78 U

6 V Μια ειδική κατηγορία δανείων...81 ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...91 Mackridge, P. (1999): H ελληνοφωνία στην περιοχή του Όφη (Πόντος), στο Διαλεκτικοί θύλακοι της ελληνικής,, Α.-Φ. Χριστίδης (επιμ.) Αθήνα: ΥΠΕΠΘ & Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Τζιτζιλής, Χρ. (2016): Νεοελληνικές Διάλεκτοι. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη)

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στόχος της εργασίας αυτής είναι να μελετήσει τις γλωσσικές επαφές της ελληνικής και της τουρκικής σε μια συγκεκριμένη περιοχή του Πόντου, το Ikizdere. Η εργασία χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη: την εισαγωγή και τον κατάλογο των ελληνικών δάνειων λέξεων στα τουρκικά ιδιώματα της Μαύρης Θάλασσας και ειδικότερα στην περιοχή του Ikizdere. Στο πρώτο μέρος της εισαγωγής γίνεται μια γενική επισκόπηση της βιβλιογραφίας με αντικείμενο τις ελληνοτουρκικές γλωσσικές σχέσεις και στη συνέχεια εξετάζονται (α) το γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έλαβαν χώρα οι συγκεκριμένες επαφές, (β) οι γενικές πληροφορίες για την ποντιακή διάλεκτο, (γ) οι προτάσεις για υποδιαίρεση της ποντιακής, (δ) τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως νεοελληνικής διαλέκτου, (ε) τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως μικρασιατικής διαλέκτου, (στ) το φωνολογικό σύστημα της ποντιακής και συγκεκριμένα το συμφωνικό και φωνηεντικό σύστημα σε σύγκριση μάλιστα με τα αντίστοιχα συστήματα της ΚΝΕ και τέλος, (ζ) η δομή της ελληνικής και της τουρκικής γλώσσας σε μια αντιπαραθετική εξέταση των βασικών τους χαρακτηριστικών. Στη συνέχεια εξετάζονται (α) οι τουρκικές διάλεκτοι του Πόντου, (β) οι προτάσεις για την υποδιαίρεση των διαλέκτων αυτών, (γ) τα βασικά χαρακτηριστικά των ποντιακών τουρκικών διαλέκτων, (δ) το φωνολογικό σύστημα των ποντιακών τουρκικών διαλέκτων και συγκεκριμένα το συμφωνικό και φωνηεντικό σύστημά τους σε σύγκριση μάλιστα με τα αντίστοιχο σύστημα της κοινής τουρκικής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επόπτη της εργασίας μου καθηγητή κ. Χ. Τζιτζιλή για την επιστημονική και ανθρώπινη στήριξή του και την καθοριστική συμβολή του στην προετοιμασία και ολοκλήρωση της εργασίας μου. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) που με φιλοξένησε εξασφαλίζοντάς μου την απαραίτητη βιβλιογραφία και προσφέροντάς μου κατά καιρούς χώρο εργασίας. Ευχαριστώ επίσης την φίλη μου Ελένη Παπαδάμου, επιστημονική συνεργάτρια του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών, για την βοήθειά της τόσο κατά την διάρκεια της έρευνας όσο και κυρίως κατά την διάρκεια της συγγραφής της εργασίας μου. Ευχαριστώ τέλος 7

8 όλους τους κατοίκους του χωριού Şimşirli για τη βοήθεια, την υποστήριξη και τη φιλοξενία τους κατά τη διάρκεια της γλωσσοσυλλεκτικής αποστολής μου στην περιοχή αυτή. 8

9 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο των εργασιών που μελετούν τις ελληνοτουρκικές γλωσσικές σχέσεις και ειδικότερα τις ελληνικές λεξιλογικές επιδράσεις στην τουρκική και στις τουρκικές διαλέκτους. Aπό τις εργασίες που έχουν δημοσιευθεί ως σήμερα διαφοροποιείται κυρίως επειδή επικεντρώνεται σε μια συγκεκριμένη τουρκική διάλεκτο, τη διάλεκτο του Ikizdere που ανήκει στην περιοχή της Rize. 1.1 Επισκόπηση της έως τώρα βιβλιογραφίας Οι ελληνοτουρκικές γλωσσικές σχέσεις έχουν επανειλλημένα γίνει αντικείμενο ερευνών. Ειδικότερα στις ελληνικές επιδράσεις στην τουρκική έχουν αφιερωθεί οι ακόλουθες εργασίες: 1. Psychari (1982): Psychari J., Eléments Grecs en Turc Osmanlı. 2. Meyer TS (1893): Meyer G., Türkische Studien, Die griechischen und romanischen Bestandteile im Wortschatz des Osmanisch-Türkischen. 3. Papadopulos (1932): Παπαδόπουλος Α., Τα εκ της Ελληνικής δάνεια της Τουρκικής. 4. Wagner (1943): Wagner L.M., Der Türkische Argot. 5. Mponkas (1951): Μπόγκας Ευ., Τα εις την Τουρκικήν, Περσικήν και Αραβικήν δάνεια της Eλληνικής. 6. Tietze GL I (1955): Tietze A., Griechische Lehnwörter im anatolischen Türkisch. 7. Kahane-Tietze, LF (1958): Kahane H. και R.-Tietze A., The Lingua Franca in the Levant. 8. Eren (1960): Eren H., Anadolu ağızlarında rumca, ıslavca ve arapça kelimeler, Türk dili araştırmaları yıllığı. 9. Tietze GL 2 (1962): Tietze A., Einige weitere griechische Lehnwörter im anatolischen Türkisch. 9

10 10. Stachowski (1971): Stachowski S., Beitrage zur Geschichte der griechischen Lehnwörter im Osmanisch-Türkischen. 11. Symeonidis (1973): Symeonidis Ch., Griechische Lehnwörter im Türkischen. 12. Symeonidis (1976): Symeonidis Ch., Der Vokalismus der griechischen Lehnwörter im Türkischen. 13. Georgacas (1978) Georgacas D.J., Turkish Common Names of Aquatic Animals (and Congeners) and Fishing Terms of Greek Origin. 14. Tietze (1982): Tietze A., Griechische soziale Typenbegrieffe (von Homer bis Aristoteles) in ihrem Nachleben im Türkischen. 15. Η πιο συστηματική μελέτη για τα ελληνικά στοιχεία στην τουρκική και ιδιαίτερα στις τουρκικές διαλέκτους είναι η μονογραφία του Chr. Tzitzilis (1987), Griechische Lehnwörter im Türkischen (mit besonderer berücksichtigung der anatolischen Dialekte). Στον ίδιο ανήκει το άρθρο Zur Problematik des Lehnguts im Pontischen Türkisch (Tzitzilis 1990). 16. Από τουρκικής πλευράς θα πρέπει να αναφέρουμε τα έργα του Emiroğlu Trabzon Maçka Etimoloji Sözlüğü και του H. Eren? Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, ο οποίος υιοθετεί πολλές από τις ετυμολογίες του Tzitzilis (1987 και 1990). 1.2 Πηγές άντλησης υλικού Βασική πηγή για το υλικό που χρησιμοποιούμε στην εργασία αυτή υπήρξε η μονογραφία του Chr. Tzitzilis (1987), Griechische Lehnwörter im Türkischen (mit besonderer berücksichtigung der anatolischen Dialekte), που στηρίζεται κατά κύριο λόγο στο υλικό που καταγράφεται στο DS (Derleme Sözlüğü). Σε μικρότερο βαθμό χρησιμοποιήθηκαν άλλες εργασίες, με κυριότερες τις μονογραφίες του Günay (1978) για τα ιδιώματα της Rize και του Yanikoğlu (1943). Ένα μικρότερο μέρος του υλικού προέρχεται από προσωπική γλωσσοσυλλεκτική αποστολή στην περιοχή τoυ Ikizdere (Rize). Ως προς τις ετυμολογικές ερμηνείες των δανείων, κατά κανόνα υιοθετούμε τις προτάσεις του Tzitzilis όπως διατυπώνονται στις εργασίες του που δημοσιεύτηκαν το 1987 και το Στις ίδιες εργασίες οφείλονται, στις περισσότερες τουλάχιστον 10

11 περιπτώσεις, οι πληροφορίες για την ευρύτερη γεωγραφική κατανομή των ελληνικών δανείων στις τουρκικές διαλέκτους. 11

12 Α ΜΕΡΟΣ Είναι γνωστό ότι η μορφή των δανείων εξαρτάται από τον χώρο και τον χρόνο εισόδου στη γλώσσα που εμφανίζονται για τον λόγο αυτό βασική προϋπόθεση κατά την εξέτασή τους είναι ο καθορισμός των συντεταγμένων αυτών, καθώς από αυτές εξαρτάται η φωνητική και η μορφολογική προσαρμογή τους (Τζιτζιλής 2017). Ο χώρος επαφής των δανείων που εξετάζουμε είναι ο ευρύτερος χώρος του Πόντου και ειδικότερα της περιοχής του Ikizdere στη Rize, όπου η τουρκική και η ελληνική συνυπήρχαν για αιώνες και όπου υπήρχε εκτεταμένη ελληνοτουρκική διγλωσσία. Είναι απαραίτητο λοιπόν προτού να εξετάσουμε τις ελληνικές λεξιλογικές επιδράσεις στο τουρκικό ιδίωμα του Ikizdere να εξετάσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά των γλωσσών επαφής, δηλαδή των τοπικών ποικιλιών της ελληνικής (ποντιακή) και της τουρκικής. 2. ΓΕΝΙΚΑ ΠΕΡΙ TΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΥ Γενικές πληροφορίες για την ποντιακή διάλεκτο μπορεί να βρει κανείς στις εργασίες του Α.Α. Παπαδόπουλου (1955) Ιστορική γραμματική της Ποντικής διαλέκτου και του ίδιου ( ) Ιστορικό Λεξικό της Ποντικής διαλέκτου καθώς και του Δ. Τομπαίδη (1988) Η ποντιακή διάλεκτος. Αρκετές από τις πληροφορίες σχετικά με την ποντιακή διάλεκτο που αναφέρονται στη συνέχεια είναι παρμένες από τις εργασίες αυτές. 2.1 Γεωγραφικός χώρος Η ποντιακή ή ποντική διάλεκτος είναι η μορφή της Ελληνικής που μιλιόταν στο ανατολικό τμήμα της μικρασιατικής παραλίας τού Ευξείνου Πόντου και σε αρκετή έκταση της αντίστοιχης ενδοχώρας, συνολικά σέ 800 οικισμούς (πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά). Ο χώρος όπου μιλιόταν η ποντιακή ήταν εκτεταμένος, δεν ήταν όμως συμπαγής. Τό δυτικότερο σημείο τής ποντιακής διαλέκτου ήταν η παραθαλάσσια πόλη Ίνέπολη καί τό ανατολικότερο αι Αθήναι τής Κολχίδας. Άπό τήν Ίνέπολη μέχρι τήν παραλιακή πόλι Οινόη, ή ποντιακόφωνη ζώνη ήταν ασυνεχής, γιατί παρεμβάλλονταν εκτάσεις τουρκόφωνες, άλλά και στη συμπαγή ποντιακή περιοχή συγκατοικούσαν και τουρκόφωνοι πληθυσμοί. Τα ποντιακά τα μιλούσαν και σε μερικά χωριά της μικρασιατικής (καππαδοκικής κυρίως) ενδοχώρας, όπου είχαν 12

13 έγκατασταθή μεταλλωρύχοι Πόντιοι. Επίσης τα μιλούσαν σε καυκασιανές περιοχές που συνόρευαν με την Τουρκία (Κάρς, Βατούμ κ.ά.). Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας το 1922, οι πληθυσμοί που προέρχονταν από τον Πόντο εγκαταστάθηκαν στήν Ελλάδα, κυρίως στις συνοικίες των μεγάλων πόλεων (Θεσσαλονίκης, Αθήνας, Πειραιά,), αλλά και σε χωριά και κωμοπόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης. Πολλά από τα μέρη αυτά έχουν μεικτό πληθυσμό και η ποντιακή διάλεκτος συνυπάρχει με άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. Μετά τη ανταλλαγή ο όρος ποντιακή διάλεκτος έχασε το γεωγραφικό του περιεχόμενο και δηλώνει την ποικιλία που μιλούν αυτοί που προέρχονται από τον Πόντο. Σήμερα τά ποντιακά εξακολουθούσαν νά τά μιλούν ιδίως οι πιο ηλικιωμένοι και σε μια περισσότερο επηρεασμένη από την κοινή μορφή και αρκετοί νεότεροι. Αν και η διάλεκτος έχει δεχθεί την επίδραση της κοινής νεοελληνικής εξακολουθεί να είναι από τις πιο ζωντανές διαλέκτους. Στην Τουρκία τα ποντιακά εξακολουθούν να μιλιούνται από τους Πόντιους μουσουλμάνους, στόν Όφι καί στήν Τόνια, πού μιλούν ακόμη τά ποντιακά χωρίς την επιρροή, όπως είναι φυσικό, της κοινής νεοελληνικής, άλλά μέ φανερές επιδράσεις από την τουρκική, που είναι αναμενόμενες σε συνθήκες διγλωσσίας (ελληνική -τουρκική). 2.2 Ιστορικό πλαίσιο Η ελληνική παρουσία στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου είναι ανάγεται στον 8 ο αι. π.χ. Πρώτοι έλληνες κάτοικοι ήταν οι Ίωνες από τη Μίλητο. Οι άποικοι είτε ίδρυσαν νέες πόλεις είτε εγκαταστάθηκαν σε πόλεις που προϋπήρχαν και τις εξελλήνισαν σταδιακά. Μιλήσιοι εγκαταστάθηκαν στις ήδη υπάρχουσες περιοχές, Σινώπη και Αμισό. 1 Οι περιοχές της Τραπεζούντας, της Κερασούντας και των Κοτυώρων ιδρύθηκαν από τη Σινώπη. 2.3 Χαρακτήρας της ποντιακής διαλέκτου O χαρακτήρας μιας διαλέκτου καθορίζεται, όπως είναι γνωστό, από το ιστορικό και το γεωγραφικό πλαίσιο. Η σχεδόν τρισχιλιετής παρουσία της διαλέκτου στην περιοχή του Πόντου, η έντονη δραστηριότητα των κατοίκων και ο ακριτικός βίος κατά την μεσαιωνική περίοδο, ή συντηρητικότητα των ηθών καί εθίμων, αλλά και η έντονη τουρκική γλωσσική επίδραση, καθόρισαν τα βασικά χαρακτηριστικά της διαλέκτου, αυτά που την κάνουν να διαφέρει από την κοινή νεοελληνική και από τα άλλα τοπικά 1 Παπαδόπουλος 1975, 7. 13

14 νεοελληνικά ιδιώματα. Βέβαια τά τούρκικα δέν έφθειραν τήν ελληνική διάλεκτο τού Πόντου στόν βαθμό πού έφθειραν τά ελληνικά τής Καππαδοκίας, όμως καί στήν ποντιακή οί τουρκισμοί είναι έντονοι. Από τήν άλλη μεριά πάλι ό ελληνικός χαρακτήρας τής διαλέκτου είναι πολύ πιό εμφανής άπό όσό είναι στά καππαδοκικά ελληνικά. Αρμένικα στοιχεία στήν ποντιακή εΐναι πολύ λίγα. Επίσης πολύ λίγες λέξεις της φαίνεται ότι προέρχονται άπό τίς παλιές ντόπιες γλώσσες, όπως ή κολχική, ή γλώσσα τών Χαλύβων κ.ά. Πρέπει νά μελετηθή συστηματικά ή σχέση τής ποντιακής μέ τίς άλλες γλώσσες τής περιοχής καί όχι μόνο μέ τά τούρκικα 2.4 Υποδιαίρεση της ποντιακής Ό γεωγραφικός χώρος πού μιλούσαν τά ποντιακά στή Μ. Ασία ήταν αρκετά μεγάλος, ώστε ν' αναπτυχθούν μέσα σ' αυτόν διαλεκτικές διαφορές κατά τόπους. Δύο είναι οι βασικές προτάσεις για τη διαίρεση της ποντιακής σε υποδιαλέκτους: (1) του Μ. Τριανταφυλλίδη, ο οποίος στηρίχθηκε κυρίως στην εγγύτητα προς τη Νεοελληνική Κοινή, και διέκρινε τρεις ομάδες ιδιωμάτων: α) οινουντιακά ιδιώματα (Οινόη, Άνω Αμισός, Ινέπολι, Σινώπη, που είχαν, κυρίως στην Ινέπολι, αυξημένη νεοελληνική επίδραση μέσω της Κωνσταντινουπόλεως), β) τραπεζουντιακά ιδιώματα (Τραπεζούντα, Κερασούντα, Ριζούντα, Σούρμενα, Όφις, Αιβερά, Τρίπολη, Ματσούκα, με μικρότερη νεοελληνική επίδραση), γ) χαλδιώτικα ιδιώματα (με αυξημένη τουρκική επίδραση, επαρχία Χαλδίας, Άργυρούπολη, Σάντα, Κρώμνη, Κοτύωρα, Νικόπολη. ελληνόφωνα χωριά τής περιοχής Κολονίας, γύρω από τον ποταμό Αύκο, τα χωριά των Ποντίων μεταλλωρύχων της Καππαδοκίας κ.λ.π.). Σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη τα Χαλδιώτικα είναι περισσότερο επηρεασμένα σε σύγκριση με τις άλλες δύο ομάδες από την τουρκική γλώσσα καί έχουν αρκετή σχέση μέ το ιδίωμα των Φαράσων της Καππαδοκίας. Μια άλλη διαίρεση της ποντιακής είναι σε ιδιώματα πού διατηρούν το τελικό -ν καί σε εκείνα που το έχουν αποβάλει. Μία τρίτη τα χωρίζει σε αυτά που διατηρούν τα άτονα /i/ καί /u/ καί σ' εκείνα που τα αποβάλλουν. 14

15 (α) το ιδίωμα Τραπεζούντας, Ματσούκας, Σάντας και Χαλδίας ήταν η πολυπληθέστερη διαλεκτική ομάδα και σύμφωνα με τον Α. Παπαδόπουλο αποτελούσε τα εννέα δέκατα του ποντιακού ελληνισμού. (β) το ιδίωμα Όφι και Σουρμένων (γ) το ιδίωμα Κερασούντας και Τρίπολης (δ) το ιδίωμα της Οινόης (ε) το ιδίωμα της Αμισού στην Αμισό κατοικούσας Έλληνες από την Καππαδοκία, την Κωνσταντινούπολη, την Οινόη και τα άλλα μέρη του Πόντου. (στ) το ιδίωμα της Ινέπολης πρόκειται για το πιο δυτικό από τα ποντιακά ιδιώματα και γι αυτό επηρεάστηκε περισσότερο από την ΚΝΕ (Τομπαίδης 1990 και Παπαδόπουλος (1956)). 2.5 Γενικά χαρακτηριστικά της ποντιακής Σε μια συνοπτική και κάπως εκλαϊκευτική παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών της διαλέκτου θα πρέπει να επισημανθούν τα ακόλουθα: 2.6 Φωνολογία Σύμφωνα Η ποντιακή, όπως και οι άλλες μικρασιατικές διάλεκτοι, διαθέτουν παχιά συριστικά και ουρανοφατνιακά, π.χ. šérin χέρι. Σε αρκετές ποντιακές υποδιαλέκτους διατηρείται τό τελικό -ν πιο συγκεκριμένα, το φαινόμενο αυτό μαρτυρείται στην Κερασούντα, τα Κοτύωρα, στη Νικόπολι και την Οινόη και σε μικρότερο βαθμό στη Σάντα, την Τρίπολι, τη Χαλδία και την Τραπεζούντα. Στις περιοχές αυτές έχουμε τύπους όπως πεγάδιν, τραπέζιν, χώμαν, στόμαν, π.χ. έρθεν και κόνεψεν σην πόρταν ήρθε καί σταμάτησε μπροστά στην πόρτα, κ.λ.π Φωνήεντα Το φωνηεντικό σύστημα διαθέτει τό ανοιχτό [e], πού προέρχεται τις περισσότερες φορές από συναλοιφή της φωνηεντικής ακολουθίας /εά/ καί /ιά/, π.χ. (βασιλήδες 15

16 βασιλιάδες). Αντίθετα οι ακολουθίες -έα καί -ία μένουν ασυνίζητες π.χ. φωλέα, παντρεία, παιδία = φωλιά, παντρειά, παιδιά. Χαρακτηριστικό φαινόμενο της ποντιακής, αλλά και άλλων μικρασιατικών διαλέκτων, είναι η διατήρηση της αρχαίας προφοράς του η ως [e], π.χ. νύφε, Γιάννες, πεγάδιν, εγάπεσα, κλέφτες, Σαντέτες = νύφη, Γιάννης, πηγάδι, αγάπησα, κλέφτης, ό κάτοικος τού χωριού Σάντα). Το φαινόμενο παρουσιάζει αρκετές εξαιρέσεις. Σ' ένα μεγάλο μέρος του Πόντου, παρατηρείται, όπως και στα ημιβόρεια ιδιώματα του ελλαδικού χώρου, αποβολή των άτονων φωνηέντων /i/ καί /u/ σε ορισμένες θέσεις μέσα στή λέξη. To φαινόμενο παρατηρείται στiς περιοχές Κοτυώρων, Όφι, Τραπεζούντας, Σεμενίου, Σάντας, Σούρμενων καί Χαλδίας όπου έχουμε τύπους όπως κόρ, πεγάδ, τραπέζ, χωρέτ' ( χωριάτες), άκ σον (= άκουσε) γίν νταν (= γίνονταν), ενώ στόν υπόλοιπο Πόντο έχουμε κόρη, πεγάδιν, τραπέζιν, χωρέτοι, άκουσον, γίνουνταν. Παράλληλα παρατηρούνται φωνηεντικά καί συμφωνικά πάθη που χαρακτηρίζουν επί μέρους ιδιώματα καί διαφέρουν κατά τόπους, π.χ. στην Ινέπολι αντί γιά μάτια λένε μάκια, στόν Οφι έχουν τσιτακισμό, δηλαδή αντί καιρός λένε τσαιρός, κ.λπ.) Τονισμός Βασικό χαρακτηριστικό της ποντιακής διαλέκτου είναι η καταστρατήγηση του νόμου της τρισυλλαβίας. Σε μιά τονική ενότητα συχνά ο τόνος πέφτει στην τέταρτη ή και στην πέμπτη ακόμα συλλαβή από τη λήγουσα. Το φαινόμενο παρατηρείται 1) σέ κλητικές ονομάτων, π.χ. Χάραλαμπε = Χαράλαμπε, 2) σε ρηματικούς τύπους, όπου συχνά αναπτύσσεται και ένας δευτερεύων τόνος στη β' ή στη γ' συλλαβή (έκοιμούμουνέστινε = κοιμόμαστε, παρατατ.) καί 3) σε συνεκφορά με εγκλιτικά (είπεν άτον = του είπε). 2.7 Μορφολογία Τα πιο χαρακτηριστικά μορφολογικά γνωρίσματα της διαλέκτου είναι: Άρθρο Τα άρθρα ο και η πολλές φορές παραλείπονται μπροστά από λέξεις που αρχίζουν από φωνήεν και κυρίως από /a/, π.χ. άντρας -ι - μ έρθεν ό άντρας μου ήρθε, τ εμόν αδελφή ή αδελφή μου κ.ά. 16

17 Το άρθρο της γενικής του ενικού έχει συχνά και για τα τρία γένη τη, π.χ. τη θεγού, τη κοσσάρας. Τά εμπρόθετα άρθρα στον, στην, στο, στα προφέρονται ως σον, σην, σο, σα, π.χ. ση μέσ τη ποταμί στη μέση του ποταμιού. Ουσιαστικό Η γενική τών ονομάτων είναι αρκετά εύχρηστη τόσο στον ενικό όσο και στον πληθυντικό, σε αντίθεση με άλλα νεοελληνικά ιδιώματα, όπως στα ιδιώματα του βορειοανατολικού χώρου, στα οποία, τουλάχιστον στον πληθυντικό, έχει σχεδόν χαθεί. Αντωνυμία Οι πιο χαρακτηριστικές αντωνυμίες της ποντιακης είναι η ερωτηματική αντωνυμία ντο τί, π.χ. ντό φτάς; τί κάνεις; πράγμα που σημαίνει ότι η ποντιακή διάλεκτος ανήκει στήν ζώνη του είντα. Η αντωνυμία αούτος ή αβούτος αυτός είναι εμβληματική για την ποντιακή καί αποτελεί τη βάση της σκωπτικής ονομασίας αούτηδες για τους ποντίους. Ρήμα Οι βασικές ιδιαιτερότητες του ρήματος στην ποντιακή είναι: (α) ο παθητικός αόριστος λήγει σέ -θα, π.χ. εκοιμέθα κοιμήθηκα κ.ά., (β) τά ρήματα σέ -ώνω λήγουν στη μεσοπαθητική φωνή σε -ούμαι, π.χ. ανακατούμαι άνακατώνομαι κ.ά. (γ) πολλά παθητικά ρήματα λήγουν σέ -ίσκουμαι, π.χ. μετανίσκουμαι προσεύχομαι) κ.ά. (βλ. παρακάτω). Μόρια Τα ποντιακά, μαζί με άλλες μικρασιατικές διαλέκτους, είναι οι μόνες διάλεκτοι της ελληνικής που αγνοούν το αρνητικό μόριο δέν αντίθετα, χρησιμοποιεί το μόριο κι το οποίο προέρχεται από το αρχαίο ιωνικό οὐκί (βλ. παρακάτω). Παραγωγή 17

18 Η πιο χαρακτηριστική υποκοριστική κατάληξη της ποντιακής είναι η κατάληξη -όπον (< -όπουλον), π.χ. κορ τσόπον κοριτσάκι, λαλόπον φωνούλα κ.ά. Επίσης, χαρακτηριστική είναι η κατάληξη -έσσα των θηλυκών, π.χ. βαρέσσα, μαναχέσσα, ορφανέσσα = βαρειά, μοναχή, ορφανή. Σύνταξη Από τα συντακτικά φαινόμενα αξίζει να αναφέρουμε τη σύνταξη του έμμεσου αντικειμένου με αιτιατική και τη θέση της άτονης προσωπικής αντωνυμίας μετά από το ρήμα, π.χ. έγκα σε σου έφερα, τήν ψυχή μ' νά δίγω σε τήν ψυχή μου νά σου δώσω, κ.ά. (βλ. παρακάτω) Στα θηλυκά των ζώων και των άψυχων παρατηρείται ασυμφωνία όρων στον πληθυντικό, όπου χρησιμοποιείται το οριστικό άρθρο τα αντί του οι, π.χ. τα κοσσάρας οί κότες, αντί του αναμενόμενου οι κοσσάρες κ.ά. Τα έναρθρα αρσενικά ονόματα σέ -ος, όταν είναι οριστικά, εμφανίζουν την κατάληξη - ον, π.χ. ο λύκον, ο Γιάννη ο Χρυσόστομον ο λύκος, ο Γιάννης ο Χρυσόστομος, και -ος, όταν είναι αόριστα, π.χ. ένας λύκος κ.ά. Λεξιλόγιο Το ποντιακό λεξιλόγιο είναι πλούσιο σε διαλεκτικές λέξεις πολλές από τις οποίες είναι άγνωστες στις άλλες ελληνικές διαλέκτους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν γραμματικές λέξεις όπως ντό τί και άλλες λέξεις όπως κουτ ή ή πατ ή κορίτσι, κοπέλα, παρχάρεα λιβάδια, σεύτελος ανόητος, οκνέας τεμπέλης, ρα ά βουνά, ποίσον κάνε, χαμαιλέτες αλευρόμυλος κ.ά. Συχνά οι ποντιακές λέξεις διαφέρουν από τις αντίστοιχες λέξεις των άλλων ιδιωμάτων ως προς τη μορφολογία ή ως προς τη φωνολογία: ωτίν = αφτί, αρχ. ὠτίον, ωβόν = αβγό, αρχ. ὠόν, ανασπάλλω = ξεχνώ, από το ανασφάλλω, τα τραγωδίας = τα τραγούδια, τ εμόν = το δικό μου, συνέλκος = συνομήλικος,, άλλο καλλίον = καλύτερο, κ.ά. 2.8 Τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως νεοελληνικής διαλέκτου. Για την περιγραφή και ταξινόμηση των νεοελληνικών διαλέκτων ο Τζιτζιλής (2016) πρότεινε είκοσι τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά. Με βάση τα χαρακτηριστικά αυτά η ποντιακή εμφανίζει την ακόλουθη εικόνα: 18

19 1. Δεν παρουσιάζει στένωση ως προς την αποβολή τα ποντιακά ιδιώματα χωρίζονται σε δύο υποομάδες: (α) αυτά που δεν παρουσιάζουν αποβολή και (β) αυτά που παρουσιάζουν αποβολή στα όρια μορφήματος κυρίως σε ληκτική θέση. Στη δεύτερη ομάδα ανήκουν τα ιδιώματα των Κοτυώρων, Όφι, Τραπεζούντας, Σεμενίου, Σάντας, Σουρμένων, Ματζούκας, Κρώμνης και ολόκληρης της περιοχής της Χαλδία, π.χ. κόρ κόρη, πεγάδ πηγάδι, χωράφ χωράφι, γυναικίζ ν παντρεύουν, έκ σα άκουσα. 2. Δεν κάνει διάκριση μεταξύ απλών και διπλών συμφώνων. 3. Διατηρεί τα ρινικά στοιχεία στα συμπλέγματα /mb/, /nd/, /ng/. 4. Διαθέτει πλήρη σειρά ουρανοφατνιακών με φωνολογική αξία. 5. Παρουσιάζει ουράνωση του /x/ πριν από τα μπροστινά /i/, /e/, π.χ. χέρι > έρι και βροχή > βρε ή. 6. Διατηρεί ασυνίζητες τις ακολουθίες /ía/ και /éa/ π.χ. φωλέα, παντρεία, παιδία. 7. Καταστρατηγεί το νόμο της τρισυλλαβίας, π.χ. άσκεμισσα, έμορφεσσα και εμφανίζει στηλοειδή ρηματικό τόνο, π.χ. έκοφτα - έκοφταμεν. 8. Δεν παρουσιάζει ανοιχτές ληκτικές συλλαβές, π.χ. παιδίν, εφανέρωνεν. 9. Με κριτήριο τη διατήρηση του ληκτικού -ν στον ενικό των ουδετέρων ονομάτων, χωρίζεται σε δύο ομάδες: (α) Μία ομάδα που διατηρεί το ληκτικό ν. Στην ομάδα αυτή ανήκουν τα ιδιώματα της Κερασούντας, Τρίπολης, Τραπεζούντας, Ματζούκας, Σάντας, Χαλδίας και Οβατζούκ Νικοπόλεως. Στις περιοχές αυτές απαντούν οι τύποι το παιδίν, το τυρίν, το χωράφιν, το κουτίν. (β) Μία ομάδα που αποβάλλει το ληκτικό ν. Συγκεκριμένα, στην ομάδα αυτή ανήκουν τα ιδιώματατης Ινέπολης, Αμισού, Όφι, Οινόης, των Κοτυώρων και Σουρμένων. Εκεί έχουμε τύπους όπως το παιδί, το χωρίο, το μουχτερό, το χωράφι. 10. Δεν κάνει επένθεση του /γ/ σε ρήματα που λήγουν σε -εύω, πχ. αγρεύω, γυρεύω 11. Έχει τετραπλό δεικτικό σύστημα: α(β)ούτος (είναι ο αμαρκάριστος τύπος, δηλώνεται αυτός που είναι κοντά στον ομιλητή), ατός (δηλώνεται αυτός ο οποίος είναι κοντά στον συνομιλητή), ακείνος (δηλώνεται αυτός ο οποίος βρίσκεται μακριά και τον δείχνει ο ομιλητής), εκείνος (δηλώνεται αυτός ο οποίος απουσιάζει). 19

20 12. Διατηρεί την μορφολογική διάκριση μεταξύ ονομαστικής και αιτιατικής πληθυντικού των αρσενικών ονομάτων που λήγουν σε -ος/-ός, π.χ. ον. κλέφτοι, αιτ. κλέφτους. 13. Η ερωτηματική αντωνυμία έχει τη μορφή ντό, π.χ. ντό θέλτς; τι θέλεις; ντ ευτάς; τι κάνεις;, ντό είπες τί είπες;. 14. Δεν εμφανίζει μεσοπαθητικό αόριστο σε -κα π.χ. εκοιμέθα εκοιμήθηκα, εκοιμέθες, εκοιμέθε(ν), εκοιμέθαμεν κτλ. 15. Οι καταλήξεις του ενικού των συνηρημένων δεν παρουσιάζουν φωνηεντικές επεκτάσεις και είναι: -ώ (για α πρόσωπο), -άς (για β πρόσωπο), -ά (για γ πρόσωπο), π.χ. αγαπώ, αγαπάς, αγαπά. 16. Τα παλαιά συνηρημένα δε σχηματίζουν σιγματικό παρατατικό, π.χ. εγάπανα αγαπούσα, εγάπανες, εγάπανεν. και εφίλεινα φιλούσα, εφίλεινες, εφίλεινεν. 17. Εμφανίζει άτονη συλλαβική αύξηση π.χ. εγάπανα, εφανερώθα, εφανέρωσα, εφανερούμουν. 18. Δεν χρησιμοποιεί τις καταλήξεις -ούσι/ -άσι για τον σχηματισμό του γ πληθυντικού προσώπου του ενεργητικού ενεστώτα, παρατατικού και αορίστου αλλά τις καταλήξεις -ουν και -αν, π.χ. φανερώνουν, εφανέρωναν, εφανέρωσαν. 19. Σχηματίζει το β των ενεργητικών παρελθοντικών χρόνων με το επίθημα -ετε, π.χ. εφανερώσετε φανερώσατε, εκόφτετε κόφτατε. 20. Σχηματίζει στερητικά και με την κατάληξη -γος και με την κατάληξη -στος π.χ. αθέριστος και αθέριγος, αξύριστος και αξύριγος. 21. Δηλώνει το έμμεσο αντικείμενο σε αιτιατική, π.χ. είπε με μου είπε, είπα το και την γυναίκα μου το είπα και της γυναίκας μου, στη γυναίκα μου. 22. Επιτάσσει τον αδύνατο τύπο της προσωπικής αντωνυμίας, π.χ. πήρανε με με πήραν, ρώτησά τονε τον ρώτησαν, απ ημ σόν να δίτε με εφτάν με από μισό να μου δώσετε μου φτάνει. 23. Στο μη πραγματικό η παρελθοντικότητα δηλώνεται στον αντιγεγονοτικό δείκτη και όχι στο κύριο ρήμα. 24. Χρησιμοποιεί παράγωγους υποκοριστικούς τύπους στη θέση των πρωτότυπων που χρησιμοποιούνται στην κοινή και στα περισσότερα νεοελληνικά ιδιώματα, π.χ. ζεβλίν αντί ζεύλα, μετώπιν αντί μέτωπο, μυτίν αντί μύτη κτλ. 20

21 2.9 Τα βασικά χαρακτηριστικά της ποντιακής ως μικρασιατικής διαλέκτου. Ο Τζιτζιλής (2016), κάνει διάκριση ανάμεσα στις διαλέκτους της Μ. Ασίας, δηλαδή εκείνες που γεωγραφικά ανήκουν στην Μ. Ασία, και στις μικρασιατικές διαλέκτους, που είναι ομάδα διαλέκτων που εμφανίζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Στην ομάδα αυτή ανήκουν η ποντιακή, η φαρασιώτικη, η καππαδοκική, η κριμαιοαζοφική και το ιδίωμα της Σίλλης. Οι μικρασιατικές διάλεκτοι χωρίζονται σε δύο υποομάδες: (α) σε βόρειες μικρασιατικές διαλέκτους (στην ομάδα αυτή ανήκουν η ποντιακή και η κριμαιοαζοφική) και σε νότιες μικρασιατικές διαλέκτους (στην ομάδα αυτή ανήκουν η φαρασιώτικη και η καππαδοκική). Τα βασικά χαρακτηριστικά μικρασιατικών διαλέκτων, σύμφωνα με τον Τζιτζιλή (2016), είναι τα ακόλουθα: 1. χρήση αρνητικών μορίων, τα οποία ανάγονται στον ιωνικό τύπο οὐκί (> κί, κέ), π.χ. κε πορώ δεν μπορώ, κε θέλεσεν δε θέλησε. 2. γενίκευση στη γενική πληθυντικού (σπανιότερα και ενικού), των καταλήξεων -ίων και -ίου, π.χ. των θεγατερίων των θυγατέρων και των κλεφταδίων των κλεφτών. 3. σχηματισμός ανισοσύλλαβων τύπων γενικής ενικού για το αρσενικό και το θηλυκό, π.χ. η οντά τη οντάδος, η νύφ τη νυφαδίου. 4. διατήρηση θηλυκών επιθέτων σε -ος π.χ. άσκεμος, δύστυχος (τριγενή και δικατάληκτα). 5. σχηματισμός ονομαστικής ενικού ουδετέρων ονομάτων με το επίθημα -ιν, π.χ. το λωρίν, το σπίτιν, το παιδίν (ποντ.). 6. χρήση υποκοριστικών τύπων στη θέση των πρωτότυπων που επιλέγει η ΚΝΕ και οι υπόλοιπες νεοελληνικές διάλεκτοι, π.χ. μετώπιν αντί μέτωπο, μυτίν αντί μύτη (ποντ.) 7. χρήση δυνατών κτητικών τύπων, οι οποίοι ανάγονται στις κτητικές αντωνυμίες ἐμός, σός, π.χ. τ εσόν η γυναίκα η γυναίκα σου, τ εμόν ο φίλον ο φίλος μου (ποντ.). 8. μετακίνηση τόνου των προπαροξύτονων αορίστων, π.χ. έκατσα εκάτσα 9. χρήση δεικτικής αντωνυμίας, η οποία ανάγεται στην δεικτική αντωνυμία ατός, π.χ. ατός, ατέ, ατό, π.χ. αβούτος (ποντ.). 21

22 10. σχηματισμός του παρατατικού ενεργητικής φωνής των οξύτονων και σπανιότερα των βαρύτονων ρημάτων με τα μορφήματα όψης -ειν-, -αν- και -ισκ-, π.χ. εγάπανα αγαπούσα, εφίλεινα φιλούσα. 11. διατήρηση του μεσοπαθητικού ενεστώτα σε -ούμαι των ρημάτων σε -ώνω, π.χ. φανερώνω - φανερούμαι. 12. σχηματισμός μεσοπαθητικού αορίστου χωρίς την κατάληξη -κα, π.χ. εκοιμέθα. 13. μορφολογική σήμανση της εμψυχότητας που εμφανίζεται και ως έλλειψη συμφωνίας ως προς το γένος ανάμεσα στον προσδιοριστή και στο προσδιοριζόμενο [-έμψυχο] στοιχείο π.χ. η λαλία, πληθ. τα λαλίας, η κοσσάρα κότα, πληθ. τα κοσσάρας κότες, η χαρά, πληθ. τα χαράς οι χαρές. 14. μορφολογική σήμανση της οριστικότητας. Το χαρακτηριστικό αυτό στις μικρασιατικές διαλέκτους άλλοτε αφορά το υποκείμενο και άλλοτε το αντικείμενο. 2 Στα ποντιακά αφορά το υποκείμενο, π.χ. ο λύκον (οριστικό) ο λύκος, ένας λύκος (αόριστο). Κατά την εξέταση των δανείων είναι απαραίτητη η ακριβής γνώση των φωνολογικών συστημάτων της δανείστριας και της δανειζόμενης γλώσσας κυρίως κατά την περίοδο του δανεισμού αλλά και σε μεταγενέστερες περιόδους. Επειδή είναι δύσκολο να έχουμε μια ακριβή εικόνα των φωνολογικών συστημάτων της τουρκικής και της ελληνικής και ακριβέστερα της ποντιακής ελληνικής και των τουρκικών ιδιωμάτων του πόντου κατά το χρόνο δανεισμού των λέξεων αυτών θα περιοριστούμε στην περιγραφή των σημερινών φωνητικών συστημάτων των διαλέκτων αυτών Το φωνολογικό σύστημα της ποντιακής Φωνηεντικό σύστημα Η ποντιακή διαθέτει το ακόλουθο φωνηεντικό σύστημα: i e u o 2 Στην καππαδοκική αφορά το αντικείμενο του ρήματος. 22

23 æ a Πρόκειται για ένα εξαμελές συμμετρικό σύστημα που οργανώνεται με βάση τα χαρακτηριστικά μπροστινό και πισινό (/i/, /e/, /æ/ - /u/, /o/, /a/) και το βαθμό ανοίγματος (τρείς βαθμοί ανοίγματος: κλειστά (/i/, /u/), μεσαίου ανοίγματος (/e/,/o/) και ανοιχτά (/a/, /æ/) (Drettas, 1997, 88). Το σύστημα αυτό διαφορoποιείται από το φωνηεντικό σύστημα της ΚΝΕ λόγω της παρουσίας του φωνήματος /æ/. Το φώνημα αυτό εμφανίζεται ως εξέλιξη της ακολουθίας /ia/, π.χ. διαβαίνω > /δævéno/ και κοχλίδια > /koxlíδæ/ και αποδίδει το τουρκ. /e/, π.χ. τουρκ. ne ούτε > ποντ. /næ/ Φωνητικές πραγματώσεις Το [ɯ] εμφανίζεται ως αλλόφωνο του /u/ και το [ə] ως αλλόφωνο του /i/ Συμφωνικό σύστημα Σύμφωνα με τους περισσότερους ερευνητές, η ποντιακή διαθέτει το ακόλουθο συμφωνικό σύστημα (Drettas 1997, 78): συμφωνικό σύστημα χειλ. οδοντ. συριστ. ουρανοφ. ουραν. υπερωικ. Κλειστά Άηχα p t ts tš K Ηχηρ ά τριβόμενα Άηχα f θ s Š x Ηχηρ ά v δ z - γ Έρρινα m n - Πλευρικά l - Παλλόμενο R To συμφωνικό σύστημα της ποντιακής διαφοροποιείται από το αντίστοιχο της ΚΝΕ επειδή διαθέτει τα ουρανοφατνιακά /š/, /tš/ ενώ αγγνοεί τα ηχηρά κλειστά /b/, /d/, /g/ Φωνητικές πραγματώσεις Τα κλειστά /k/, /p/, /t/ κυρίως στην αρχή της λέξης και ιδιαίτερα στα τουρκικά δάνεια προφέρονται με ισχυρή δάσυνσης. Η διάκριση /x/ - /š/ αίρεται πριν από μπροστινά 23

24 φωνήεντα ως αποτέλεσμα της διαχρονικής τροπής C(x) + V(i, e, æ) > C(š) + V(i, e, æ) Αντιπαραθετική εξέταση τουρκικής και ελληνικής. Το τμήμα αυτό της εργασίας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε όσα σχετικά αναφέρει ο Κυρανούδης (2009) στην διατριβή του Μορφολογία των τουρκικών δανείων της ελληνικής. Βασική διαφορά των δύο γλωσσών είναι ότι η τουρκική είναι συγκολλητική και η ελληνική κλιτή. Εκτός από τις διαφορές αυτές οι δυο γλώσσες παρουσιάζουν αποκλίσεις και ως προς τα εξής χαρακτηριστικά: (1) Αυτονομία μορφημάτων Τα τουρκικά κλιτικά μορφήματα παρουσιάζουν μία αυτονομία σε σχέση με τις βάσεις τους, αφού αυτές, εάν εξαιρέσουμε ορισμένους ρυθμισμένους με αυστηρή νομοτέλεια φωνητικούς περιορισμούς, δεν θέτουν άλλους όρους ως προς το είδος των μορφημάτων που θα συνδυαστούν. Έτσι, το μόρφημα -lar του πληθυντικού μπαίνει σε οποιαδήποτε τουρκική βάση, είτε είναι ονοματική είτε είναι ρηματική, αρκεί το φωνήεν τις τελικής συλλαβής να είναι πισινό, π.χ. kutu - kutular, kitab - kitablar, ενώ όταν το φωνήεν τις τελικής συλλαβής είναι μπροστινό επιλέγεται το μόρφημα -ler, π.χ. dert - dertler, kibrit - kibritler. (2) Το είδος του τεμαχίου που παραμένει αμετάβλητο κατά την κλίση Το είδος του τεμαχίου που παραμένει αμετάβλητο κατά την κλίση είναι ελεύθερο λεξικό μόρφημα στην τουρκική, ενώ στην ελληνική συνήθως είναι δεσμευμένο, το θέμα της λέξης σύμφωνα με την παραδοσιακή γραμματική. Για παράδειγμα η βάση adam, η οποία διατηρείται αμετάβλητη σε όλο κλιτικό παράδειγμα (adam,adam-ın, adam-ı, adam-a, adam-da, adam-lar, adam-ların κτλ.) απαντά και ελεύθερη (με την σημασία άνθρωπος ), σε αντίθεση με το αμετάβλητο κατά την κλίση στοιχείο ανθρωπ- (/anθrop/-) του άνθρωπ-ος, που δεν εμφανίζεται αδέσμευτο, αλλά μπορεί να μετατραπεί σε ελεύθερο με την προσθήκη του κλιτικού επιθήματος ος. (3) Το είδος των δεσμευμένων προσφυμάτων. 24

25 Η τουρκική χρησιμοποιεί αποκλειστικά ένα είδος δεσμευμένων προσφυμάτων, τα επιθήματα. Αντίθετα η ελληνική χρησιμοποιεί δύο είδη προσφυμάτων, τα επιθήματα και τα προθήματα, πρβ. τα προθήματα (ξε- + γράφω > ξεγράφω, στερητικό α- + στόχος > άστοχος) και τα επιθήματα (γράφω > γράψιμο, στόχος > στοχεύω). (4) Τον βαθμό σύνθεσης Η τουρκική παρουσιάζει υψηλότερο βαθμό σύνθεσης από τη νέα ελληνική, η οποία ακολούθησε σε σχέση με την αρχαία μια αναλυτική πορεία. Αυτός υψηλότερος βαθμός σύνθεσης εκδηλώνεται στην περιοχή του ονόματος με τη συνθετική δήλωση της κατηγορίας της κτήσης, π.χ. babam ο πατέρας μου, για την οποία η ελληνική χρησιμοποιεί ελεύθερα μορφήματα. Κυρίως όμως εμφανίζεται στην περιοχή του ρήματος. Ο υψηλότερος βαθμός συνθεσης της τουρκικής σε σχέση με την ελληνική αντικατοπτρίζεται στο επίπεδο της συνταξης με την περιορισμένη χρήση των δευτερευουσών προτάσεων. Στην θέση τους χρησιμοποιούνται κατά κανόνα ρηματικά παράγωγα (απαρέμφατα, ρηματικά ουσιαστικά, μετοχές), π.χ. bana gelmediğini dedi είπε ότι δεν ήρθε σε μένα. (5) Το βαθμό μορφολογικής συμφωνίας των όρων της πρότασης Στα τουρκικά η συμφωνία των όρων περιορίζεται κυρίως στις ρηματικές φράσεις, όπου παρατηρείται συμφωνία του υποκείμενου με το ρήμα ως προς τον αριθμό και το πρόσωπο. Αντίθετα στην ελληνική η συμφωνία εμφανίζεται και στις ονοματικές φράσεις και αφορά το γένος, τον αριθμό και την πτώση. (6) Το γραμματικό γένος Σε αντίθεση με την ελληνική στην τουρκική δεν υπάρχει μορφολογική δήλωση του γένους. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι σημαντικό για τη μορφολογική προσαρμογή των ελληνικών ονομάτων στην τουρκική όσο και για για τη μορφολογική προσαρμογή των τουρκικών ονομάτων στην ελληνική. (7) Το οριστικό άρθρο 25

26 Σε αντίθεση με την ελληνική η τουρκική δεν διαθέτει οριστικό άρθρο, π.χ. bulutlar kara dır τα σύννεφα είναι μαύρα Η ελληνική ποντιακή και οι τουρκικές διάλεκτοι του Πόντου ως μέλη της ανατολιακής γλωσσικής ένωσης Σύμφωνα με τον Τζιτζιλή (2014) η ελληνική ποντιακή και οι τουρκικές διάλεκτοι του Πόντου αποτελούν μέλη της ανατολιακής γλωσσικής ένωσης (Anatolian Sprachbund) που παρουσιάζει ανάμεσα στα άλλα τα εξής βασικά χαρακτηριστικά: 1. H μορφολογική σήμανση του αντικειμένου ή του υποκειμένου. 2. Ο σχηματισμός του συγκριτικού με τον θετικό και την αφαιρετική. 3. Κοινές τροπικότητες του ρήματος με τη χρήση δομών του κάθομαι, στέκομαι, κτλ. 4. Η σειρά όρων ΥΑΡ, γενική + ουσιαστικό, αναφορική πρόταση + ουσιαστικό. 5. Βασικό χαρακτηριστικό των γλωσσικών ενώσεων άρα και της ανατολιακής γλωσσικής ένωσης είναι η ύπαρξη μιας σειράς κοινών λέξεων πολιτισμού. Οι λέξεις αυτές είναι συνήθως αρμενικής, ελληνικής, τουρκικής ή άγνωστης προέλευσης, π.χ. αρμεν. c axawel σκούπα > τουρκ. διαλ. cihavel, cahavel κτλ., ποντ. τζαχαβέλιν, τζουχαβέλιν, αρμεν. tan $$ > τουρκ. διαλ. tan, ποντ. τάνιν το μετά την αφαίρεσιν του βουτύρου υπολειπόμενον γιαούρτι, λαζ. tani. 3. ΟΙ ΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΔΙΑΛΕΚΤΟΙ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Γενικές πληροφορίες για την την τουρκική διάλεκτo της Rize μπορεί να βρει κανείς στις εργασίες του Günay (2003), Rize ili ağızları και Caferoğlu (1946) Kyzey-Doğu illerimiz ağızlarından toplamalar. Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve yöresi ağızları. Αρκετές από τις πληροφορίες που αναφέρονται στη συνέχεια είναι παρμένες από τις εργασίες αυτές. 26

27 3.1 Οι προτάσεις για την υποδιαίρεση των διαλέκτων αυτών Το ιδίωμα του Ikizdere αποτελεί μέρος των ιδιωμάτων της Rize που και αυτά με τη σειρά τους αποτελούν μέρος των τουρκικών διαλέκτων του Πόντου ή βορείων τουρκικών διαλέκτων. Σύμφωνα με την Karahan (1996) oι ανατολικές διάλεκτοι του Πόντου αποτελούν μία από τις τρεις βασικές διαλεκτικές ομάδες της Ανατολίας. Οι διάλεκτοι της Trabzon και της Rize αποτελούν μια από τις τρεις υποδιαλέκτους της ομάδας αυτής. 3.2 Τα βασικά χαρακτηριστικά των ποντιακών τουρκικών διαλέκτων και ειδικότερα των ιδιωμάτων της περιοχής της Rize Τα βασικά χαρακτηριστικά των τουρκικών ιδιωμάτων της Rize οφείλονται στη διατήρηση αρχαϊκών ιδιαιτεροτήτων και στις επιδράσεις των ελληνικών ιδιωμάτων της περιοχής. 3.3 Φωνολογία Τα βασικά φωνολογικά χαρακτηριστικά των ιδιωμάτων αυτών είναι: 1) Οπισθίωση (backing) των /ü/ και /ö/ και προσθίωση (fronting) του /ı/. Στα ιδιώματα τηε περιοχής τα /ü/ και /ö/ τρέπονται σε /u/ και /ο/, π.χ. görmek > gοrmek και το /ı/ σε /i/. 2) Απώλεια της δασύτητας των δασέων άηχων κλειστών που οδηγεί στην εμφάνιση μη δασέων άηχων κλειστών (unaspirated unvoiced stops). 3) 3.4. Μορφοσύνταξη Σε επίπεδο μορφοσύνταξης τα βασικά χαρακτηριστικά των τουρκικών ιδιωμάτων της Rize που οφείλονται σε επιδράσεις των ελληνικών ιδιωμάτων της περιοχής είναι: Η αλλαγή της σειράς των όρων από ΥΑΡ σε YΡΑ, π.χ. το κοινό τουρκικό şehire indim, 27

28 bir minare gördüm = στην πόλη κατέβηκα, έναν μιναρέ είδα, απαντά στη Rize ως endum şehere, gόrdum bi minare = κατέβηκα στην πόλη, είδα έναν μιναρέ (Günay 2003, 28). 3.5 Λεξιλόγιο Στα τουρκικά ιδιώματα της περιοχής χρησιμοποιούνται ορισμένες από τις διαλεκτικές λέξεις που χαρακτηρίζουν και την ελληνική ποντιακή διάλεκτο, π.χ. ελλην. πατσή κόρη και paçi (paçı) kız çoçuğu / κορίτσι, βλ. Tzitzilis (υπό προετ.). 3.6 Φωνολογία Στη συνέχεια θα εξετάσουμε σύντομα το φωνολογικό σύστημα των ποντιακών τουρκικών διαλέκτων και συγκεκριμένα το συμφωνικό και φωνηεντικό σύστημά τους σε σύγκριση μάλιστα με το αντίστοιχο σύστημα της κοινής τουρκικής. Το φωνολογικό σύστημα της κοινής τουρκικής διαθέτει είκοσι ένα σύμφωνα και οχτώ φωνήεντα. Στη συνέχεια παραθέτουμε πίνακα των συμφώνων και των φωνηέντων της κοινής τουρκικής: Συμφωνικό σύστημα της κοινής τουρικής [1] Χειλικά οδοντικά/ φατνιακά Ουρανοφατνιακά Ουρανικά Υπερωικά Γλωσσιδικά Ρινικά m n Κλειστό Άηχα p t tʃ (c) k Ηχηρά b d dʒ (ɟ) ɡ Τριβόμενο Άηχα f s ʃ h Ηχηρά V z ʒ Προσεγγιστικό (ɫ) l j ɰ 28

29 Tap ɾ Συμφωνικά φωνήματα που απαντούν στην κοινή τουρκική και είναι άγνωστα στην κοινή ελληνική: /tʃ/, /tʃ/, Συμφωνικά φωνήματα που απαντούν στην κοινή ελληνική και είναι άγνωστα στην κοινή τουρκική: /δ/, /θ/, /dz/, /ts/ Συμφωνικό σύστημα του ιδιώματος της Rize Σύμφωνα με τον Günay (2003, 76) τα ιδιώματα της Rize περιλαμβάνουν τα ακόλουθα σύμφωνα: Τρόπος άρθρ. Σύμφωνα Σύμφωνα Τόπος άρθρ. Η ΗΜ Α Α Η Α Η Η Α Η Η Α Διχειλικά B P w M Οδοντοχειλικά v f Οδοντικά z s Οδοντοφατνιακά d (d ) T (t ) s. n (ń) Φατνιακά ç j ș R Φατνοουρανικά (c) (ç) k r. Εμπρόσθια ουρανικά g(g,ġ) K k(k, k) ğ Ñ Οπίσθια ουρανικά ğ Λαρυγγικά h$ h Η = Ηχηρό, Α = Άηχο, ΗΜ = Ημιηχηρό 29

30 Φωνολογικό σύστημα της κοινής τουρκικής Φωνηεντικό σύστημα της τουρκικής Μπροστινά Πισινά Μη Στρογγυλά Στρογγυλά Μη Στρογγυλά Στρογγυλά Κλειστά i y ɯ u Ανοιχτά e ø a o Συμφωνικά φωνήματα που απαντούν στην κοινή τουρκική και είναι άγνωστα στην κοινή ελληνική: /y/, /ɯ/,/ø/. Στην ποντιακή διάλεκτο και τα τρία αυτά φωνηεντικά φωνήματα απαντούν ως περιφερειακά φωνήματα. 3.7 Μορφολογία Ρίζες και επιθήματα Τα τουρκικά είναι μια γλώσσα συγκολλητική. Στα τουρκικά τα επιθήματα ακολουθούν τη ρίζα και μπορούν να είναι απεριόριστα σε αριθμό. Γι αυτό ακριβώς τον λόγο θεωρείται μια γλώσσα πλούσια από την άποψη ότι η παραγωγή καινούριων λέξεων είναι πολύ εύκολη. Οι λέξεις από άποψη μορφής αποτελούνται από δύο μονάδες Με νόημα Χωρίς νόημα 30

31 Οι μονάδες με νόημα Οι ρίζες από άποψη νοήματος χωρίζονται σε δύο βασικές κατηγορίες ονοματικές και ρηματικές. Οι ρίζες ονομάτων Είναι οι ρίζες που αναφέρονται σε ένα αντικείμενο, ένα χαρακτηριστικό, ένα πρόσωπο ή ένα συναίσθημα. Για παράδειγμα η λ. göl λίμνη αναφέρεται σε ένα αντικείμενο, η λ. yeşil πράσινος σε ένα χρώμα, η λ. güzel ωραίος σε ένα χαρακτηριστικό, η λ. sen εσύ σε ένα πρόσωπο και το ah αχ σε ένα συναίσθημα. Οι ρίζες ρημάτων Είναι οι ρίζες που δηλώνουν την ενέργεια. Όπως geç-, που δηλώνει την ενέργεια του geçmek (περνάω), beze-, που δηλώνει την ενέργεια του bezemek (διακοσμώ) και yıka- που δηλώνει την ενέργεια του yıkamak (πλένω). Στα τουρκικά οι ρίζες βρίσκονται πάντα στην αρχή της λέξης, ποτέ στη μέση ή στο τέλος. Εκτός από την περίπτωση που η πρώτη συλλαβή επαναλαμβάνεται (για λόγους έμφασης). Μονάδες χωρίς νόημα Οι καταλήξεις ειναι οι μονάδες της λέξης που δεν έχουν λεξικό νόημα αλλά γραμματικό περιεχόμενο. Χρησιμοποιούνται στην παραγωγή μιας καινούριας λέξης και δηλώνουν κατάσταση, πρόσωπο, ποιότητα, πτώση, χρόνο ή μία έννοια σχετική με το πρόσωπο κ.ά Τα ουσιαστικά Ακολουθούν ορισμένες βασικές πληροφορίες για τη χρήση και τη λειτουργία των ουσιαστικών στην κοινή τουρκική που ισχύουν σε μεγάλο βαθμό και για τα δεδομένα των διαλέκτων. Οι πτώσεις των ουσιαστικών Τα ουσιαστικά απαντούν στις ακόλουθες πτώσεις: 31

32 Ονομαστική ev Αιτιατική ev-i Δοτική ev-e Τοπική ev-de Αφαιρετική ev-den Γενική ev-in Αυτές είναι οι έξι πτώσεις των ουσιαστικών. Η ονομαστική πτώση δεν παίρνει ειδική κατάληξη, δηλώνει το υποκείμενο της πρότασης. Απαντά στην ερώτηση ποιός/ποιό. Ali okula gitti. Kitap kayıp oldu. Ev yıkıldı. Η αιτιατική πτώση δηλώνει το άμεση αντικείμενο του ρήματος. Απαντά στην ερώτηση τι. Okulu gördüm. Kitabı buldum. Evi göremiyorum. Η δοτική πτώση δηλώνει προσέγγιση προς ένα αντικείμενο ή πρόσωπο ή είσοδο σε ένα χώρο. Απαντά στην ερώτηση σε ποιόν και προς τα πού. Okula gittim. 32

33 Ali ye gidiyorum. Eve gidiyorum. Η τοπική πτώση δηλώνει τόπο ή χρόνο. Απαντά στην ερώτηση του που και πότε. Okulda kaldık. Akşam yedide gidiyorum. Evde uyudum. Η αφαιρετική πτώση δηλώνει απομάκρυνση από ένα χώρο ή πρόσωπο. Απαντά στην ερώτηση του από που και από ποιόν. Okuldan geliyorum. Ayşe den ayrıldım. Evden koşarak geldim. Η γενική πτώση δηλώνει τη σχέση με το ουσιαστικό και απαντά στην ερώτηση του τίνος. Ayşe nin evi güzeldir. Okulun camını kırdılar. Evin bacası yıkıldı Η αρμονία σύμφωνων και φωνηέντων στις πτωτικές καταλήξεις των ουσιαστικών στην κοινή τουρκική και στα ιδιώματα της Rize Οι πτωτικές καταλήξεις στα ουσιαστικά ακολουθούν τους κανόνες της φωνηεντικής αρμονίας της τουρκικής. Έτσι κατά την κλίση των ονομάτων στην κοινή τουρκική έχουμε την εξής εικόνα: Αιτιατική: evi, avı, küpü, suçu Δοτική: eve, ava, küpe, suça Τοπική : evde, avda, küpte, suçta 33

34 Αφαιρετική: evden, avdan, küpten, suçtan Γενική: evin, avın, küpün, suçun Τα ουσιαστικά με τελευταίο γράμμα ένα φωνήεν, μεταξύ της λέξης και της κατάληξης -i, -e μπαίνει το σύμφωνο y. iğneyi, tarlayı iğneye, tarlaya Στα ιδιώματα της Rize η αρμονία των φωνηέντων κατά την κλίση των ονομάτων συχνά καταστρατηγείται, πιθανώς από ελληνική επίδραση. Έτσι στα ιδιώματα αυτά εμφανίζονται περιπτώσεις όπως çecuğin του παιδιου, lambağun της λάμπας, evun του σπιτιού, geminun, όπου η καταστρατήγηση της αρμονίας των φωνηέντων είναι φανερή, πρβ. τους αντίστοιχους τύπους της κοινής τουρκικής çocuğun, lambağın, evin, geminin Ρήματα Η δομή του ρήματος Το ρήμα αποτελείται απο τη ρίζα και την κατάληξη. Τα ρηματοειδή ή το απαρέμφατο σχηματίζεται με την προσθήκη της κατάληξης στη ρίζα του ρήματος. Όπως gitmek, koşmak, selamlamak...η κατάληξη του ρηματοειδούς δηλώνεται με -. git-, otur-, okutabil-, düşeyaz-, Σε αυτά τα παραδείγματα τα git-, otur- είναι ρίζες από ρήματα. Στα τουρκικά έχουμε τη δυνατότητα να προσθέσουμε παραγωγικές καταλήξεις στις ρηματικές ρίζες. Με αυτό τον τρόπο σχηματίζουμε ρηματικούς κορμούς. Για παράδειγμα: yaz-, yazıl- (yazmak, yazılmak). Στα τουρκικά δεν είναι δυνατή η ανάλυση της ρίζας των ρημάτων ενώ στους κορμούς είναι δυνατή. Επίσης οι ρίζες στα ρήματα είναι αμετάβλητες. 34

35 3.5.5 Παρατηρήσεις στα δάνεια ρήματα Η μορφολογική προσαρμογή των ελληνικών ρημάτων στα τουρκικά ιδιώματα της περιοχής του Ikizdere γίνεται με τη στρατηγική των ελαφρών ρημάτων (light verbs) και συγκεκριμένα με το ρήμα etmek κάνω. Τα μοναδικά ρήματα ελληνικής προέλευσης που καταγράφονται στον κατάλογο που παρατίθεται στό β μέρος της εργασίας είναι το elas etmek çağırmak/φωνάζω (Ikizdere) που σχηματίζεται από το έλα, προστακτική του ρ. έρχομαι και το ρήμα etmek κάνω, πρβ. στην κοινή τουρκική elado etmek φωνάζω, που σχηματίζεται από τη φράση έλα δώ και το ρήμα etmek κάνω. 4. İΚIZDERE 4.1 Δημογραφικά και γεωγραφικά δεδομένα To İkizdere (δίδυμο ποταμάκι) είναι μια κωμόπολη και τα περίχωρά της που ανήκει στο δήμο Rize. Παλαιότερα ήταν γνωστό ως Διπόταμος και Κuray-ı Sab. Οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι βρίσκεται στο σημείο όπου ενώνονται δύο παραπόταμοι, το Çamlık Deresi με το Cimil Deresi. Στο İkizdere υπάρχουν τέσσερες γλωσσικές ομάδες : Τούρκοι, Έλληνες, Λαζοί και Χεμσίν. Οι μή τουρκικοί πληθυσμοί ασπάστηκαν τον ισλαμισμό κατά τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου. Μέρος των πληθυσμών που μιλούσαν ελληνικά δεν συμμετείχαν στην ανταλλαγή των πληθυσμών του , που έγινε, ως γνωστόν, με βάση το θρήσκευμα. Ορισμένοι από τους μεγαλύτερους σε ηλικία κατοίκους της περιοχής γνωρίζουν τα ποντιακά. 35

36 Η περιοχή έχει συνολικό πληθυσμό κατοίκους. Οι είναι καταγραμμένοι στο κέντρο και οι στα γύρω χωριά. Στον κεντρικό δήμο υπάρχουν 25 χωριά ενώ στο Güneyce 2. Εχει έκταση 898 χμα² και πληθυσμιακή πυκνότητα 9. Είναι σε ορεινή περιοχή. Στα βουνά υπάρχουν πολλές στενές κοιλάδες και σε υψηλά υψόμετρα βρίσκονται πολλά οροπέδια. Ο κύριος ποταμός στην περιοχή είναι το İkizdere. Στον ποταμό υπάρχει ένα φράγμα στο οποίο λειτουργεί ένας υδροηλεκτρικός σταθμός. Τα βουνά έχουν πυκνά δάση. Τα χωράφια ποτίζονται από τον ποταμό İkizdere. Εκεί που ενώνονται τα ποτάμια Çamlık και Cimil, τα οποία έχουν τις πηγές τους στα βουνά του Rize, σχηματίζουν τον ποταμό İkizdere, που κατευθύνεται προς τον βορρά και υπερβαίνει τα όρια του δήμου. Στις κορυφές των βουνών υπάρχουν γούρνες πάγου και παγωμένες λίμνες. 4.2 Ιστορία Το İkizdere είναι μια περιοχή με ιστορική σημασία. Αποτελούσε μέρος της βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της οποίας διοικούνταν από ένα μοναστήρι στο Rize. Μετά την κατάκτηση της Κωσταντινούπολης το 1204 από τους Λατίνους ο Αλέξιος Κομνηνός, με την βοήθεια των Γεωργιανών, ίδρυσε την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ). Από τα ιστορικά έγγραφα βγάζουμε το συμπέρασμα ότι η περιοχή ανήκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Όταν αργότερα ο Fatih Sultan Mehmet ΙΙ το 1461 κατέκτησε την Τραπεζούντα η περιοχή περιήλθε υπό τον έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1878, όταν η Rize ήταν κέντρο διοίκησης, το İkizdere έγινε δήμος. Η παλιά ονομασία του İkizdere ήταν, όπως αναφέραμε, Kuray-ı Sab και μετά τον 19ο αιώνα, στο βιλαέτι του Trabzon της διοίκησης του Lazistan ή ταν μια περιοχή που ανήκε διοικητικά στη Rize. Το 1916 υπέστη την εισβολή των Ρώσων και έμεινε υπό την κατοχή τους μέχρι τις 11 Μαρτίου Το 1945 ήταν διοικητικό κέντρο του Güneyce και το 1952 το κέντρο του δήμου έγινε το İkizdere. Τα ιστορικά μνημεία που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα είναι τα εξής: Merkez Camisi, Şimşirli Köyü Camisi, Güneyce Hacı Şeyh Camisi, η γέφυρα του Güneyce και αρκετές ιδιωτικές κατοικίες. Τα οροπέδια και οι πηγές φυσικού μεταλλικού νερού είναι από τις βασικές φυσικές ομορφιές της περιοχής. 36

37 Τα τουρκικά ιδιώματα της περιοχής περιέχουν μεγάλο αριθμό ελληνικών δανείων. Η εξαντλητική μελέτη των δανείων αυτών προϋποθέτει συστηματική έρευνα των ιδιωμάτων αυτών που ήταν πέρα από τους στόχους της εργασίας αυτής. Το μεγαλύτερο μέρος των ελληνικών δανείων που εξετάζονται στο δεύτερο μέρος της εργασίας είναι καταγραμμένο κυρίως στο DS και στο έργο του Chr. Tzitzilis (1987), Griechische Lehnwörter im Türkischen (mit besonderer berücksichtigung der anatolischen Dialekte). Β ΜΕΡΟΣ 37

38 5. ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΑΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟ ΤΟΥ IKIZDERE 5.1 Η δομή των λημμάτων Στην αρχή παρατίθεται το δάνειο όπως απαντά στο İkizdere (μορφή και σημασία). Ακολουθούν οι πληροφορίες για την κατανομή του δανείου στις άλλες τουρκικές διαλέκτους και στην κοινή τουρκική, και στο τέλος παρατίθενται οι πληροφορίες για την ετυμολογική προέλευσή του. Τα δεδομένα για την κατανομή και την προέλευση των δανείων είναι παρμένα κυρίως από την εργασία του Ch. Tzitzilis (1987), Griechische Lehnwörter im Türkischen (mit besonderer berücksichtigung der Anatolischen dialekte). A abril : nisan ayı/απρίλης Χρησιμοποιείται και στην κοινή τουρκική και σε άλλες τουρκικές διαλέκτους. < ελλην. Απρίλης Meyer 1893, 68, Kowalski 1929, 15, Εren 1999, 1. alemira : dokuma tezgahında dönen bölüm/εξάρτημα του αργαλειού (İkizdere). alemida εξάρτημα του αργαλειού (Rize). Μαρτυρείται και σε άλλες τουρκικές διαλέκτους. < αλεμίδα < ανεμίδα (< ανέμη + -ίδα) όργανο της ταλασιουργίας εκ του οποίου εξελίσσεται το νήμα και τυλίσσεται εις κουβάρια (Πόντ.) Παπαδόπουλος, 1961, 64, Tietze 38

39 alemidi : dokuma tezgahında dönen bölüm/εξάρτημα του αργαλειού *Çayeli köyleri, -Rz : alemidi, alemit (Trabzon), elemit, (Samsun, Sinop, Bursa,Trabzon), elemüt (Samsun,Sinop) dasselbe DD 522, KuzeyDoğu 318, TrabFolk 260 (aleme, alemidi, alemit, alemli, alemne) iplik çilelerini çözgü kalemlerine sarmaya yarıyan çark, dolap /ανέμη (Selimiye Rz) (aleme) İnebeyli *Karamürsel Kc) (alemit) *Perşembe, -Or ve köyleri; Kalafka Tr (alemli) Balibey *Şile İst (alemne) Ba; Yağcılar Kc (alemidi) *Çayeli köyleri, -Rz köyleri < ανεμίδι (Πόντ. κ.α.) Garnwinde / όργανο της ταλασιουργίας ΙΛΝΕ 2, 176. angona : kahverengi, zehirsiz yılan / είδος φιδιού με καφέ χρώμα, μη δηλητηριώδες angona (Trabz, Rize) Blindschleiche / kör yılan / τυφλό φίδι DS 267, ankona (Gum), ankona (Trabz) ungiftige Schlange/ ilişiksiz ve zehirsiz bir nevi yılan/ μη δηλητηριώδες φίδι DS 273, Yanikoglu 260, angona kör yılan *Akçaabat, * Maçka Tr; İslahiye, Güneyce Rz. Derleme Sözlüğü 1963 A, 267 Angona bişe etmez, uşağum, korkma (η angona δεν κάνει τίποτα, μην φοβάσαι) < ακόνιον τό mgr. dem. zu ακόνι ή,, Schleifstein, ακόνι ngr. : dial. ακόνι eine Art Schlange / είδος φιδιού ΙΛΝΕ, 358 ; > αγκόνα ή,, 1) Viper/οχιά, 2) zweikopfige mythische Schlange ohne Schwanz/ δικέφαλο μυθικό φίδι, χωρίς ουρά (Pont) Papadopulos LP I, 12, όπου η ποντιακή λέξη συνδέεται με τη λ. αγκώνας Ellbogen, βλ. Ch. Tzitzilis 1987,

40 arapyas etmek : soğuktan ve sıcaktan ellerin bozulması / σκάνε τα χέρια μου από υπερβολικό κρύο ή ζέστη, π.χ. bugün güneşten yüzüm hep arapyas etti / σήμερα κάηκε όλο το το πρόσωπό μου από τον ήλιο. < από τον στιγματικό αόριστο ενός ελληνικού ρήματος που δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε. B babaka : baba/ πατέρας < μπαμπάκας, υποκ. του μπαμπάς (ΛΚΝ, στη λέξη) Ç çafrali : odundan kopan parça / κομμάτι ξύλου çafralı odun parçası / κομμάτι ξύλου (Şimşirli, Güneyce *İkizdere Rz) Derleme Sözlüğü 1963, III 1033, φρ. Biraz kuri çafrali getur da ateşi yakalum Φέρε λίγα ξερά ξύλα και να ανάψουμε φωτιά. < η λέξι φαίνεται ότι είναι ελληνικής προέλευσης, αλλά το ακριβές έτυμο δεν μπορέσαμε να το καθορίσουμε. çeli : mısırın topraktan 20 cm e kadar olan kısım / καλαμπόκι μέχρι 20 εκατοστά ύψος Yanıkoğlu 263; Mısır sapı (Rize), çeli mısır sapı / στέλεχος των καλαμποκιών : (Şimşirli *Güneyce, İkizdere Rz) 40