ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΟΥ «ΥΠΑΡΚΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ» Η ΔΙΠΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ

Transcript

1 Θέσεις 1 ου Συνεδρίου ΝΑΡ Κεφάλαιο 3 ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΤΟΥ «ΥΠΑΡΚΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ» Η ΔΙΠΛΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιστορική εμπειρία της ανόδου και της πτώσης των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού» σημάδεψε καθοριστικά την ιστορία του αιώνα μας και τον ίδιο τον καπιταλισμό. Είναι φανερό ότι έχει στρατηγική σημασία για μας. Δεν είναι μια συζήτηση ιστορική και ακαδημαϊκή αλλά σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζει τα χαρακτηριστικά και τα βασικά στοιχεία της επανασύνθεσης του κομμουνιστικού απελευθερωτικού οράματος της εποχής μας. Η συζήτηση επομένως πρέπει να γίνει από αυτή τη σκοπιά, απ τη σκοπιά του μέλλοντος. Δεν μας αρκεί μια περιορισμένη και αποσπασματική ερμηνεία της ιστορίας του «υπαρκτού σοσιαλισμού» που βλέπει μονόπλευρα σαν αποφασιστική αιτία των εξελίξεων είτε την αδυναμία του υποκειμενικού παράγοντα και τις ευθύνες των προσώπων, είτε τη βαριά σκιά των αντικειμενικών συνθηκών, είτε τον σημαντικό ρόλο των εξωτερικών παραγόντων (π.χ. ιμπεριαλιστική περικύκλωση), ή ακόμη την κίνηση των ιδεών και τη διαμόρφωση λανθασμένων αντιλήψεων. Η προσέγγιση στην ιστορία του υπαρκτού σοσιαλισμού, πρέπει να γίνεται από την άποψη του μαχόμενου υλισμού που αναγνωρίζει την αλληλεπίδραση «αντικειμενικούυποκειμενικού», τη μετατροπή του ενός στο άλλο χωρίς να υποτιμά το ειδικό βάρος της κάθε ξεχωριστής πλευράς. Μια τέτοια προσέγγιση ερευνά τις δυνατότητες και τα όρια των «κληρονομημένων συνθηκών» απ τη σκοπιά της παρέμβασης των εργαζομένων, η οποία προσδιορίζεται απ αυτές αλλά ταυτόχρονα τις μετασχηματίζει. Γι αυτό απαιτείται μια βαθύτερη ανάλυση των γενικότερων κοινωνικών συνθηκών που, απ τη μια γέννησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση, και απ την άλλη συνέβαλαν στο να διαμορφωθούν τα καθεστώτα του «υπαρκτού σοσιαλισμού» απ τη Ρωσία ως την Κίνα και απ την Κορέα ως το Βιετνάμ και την Κούβα. Ταυτόχρονα, απαιτείται μια βαθύτερα τεκμηριωμένη αποτίμηση της πραγματικής κίνησης των τάξεων και ειδικά της υποκειμενικής παρέμβασης του εργατικού κινήματος και των πρωτοποριών του. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ανάγκη για μια κριτική εμβάθυνση γύρω από τα όρια, τις δυνατότητες και τις αντιφάσεις του καπιταλισμού εκείνης της εποχής (και όχι μόνο του καπιταλισμού στη Ρωσία), καθώς και γύρω από τις αντιφάσεις και τις δυνατότητες του επαναστατικού εργατικού κινήματος. Κοντολογίς, χρειαζόμαστε μια νέα μελέτη των χαρακτηριστικών του «ιμπεριαλισμού» και μια νέα ιστορία της πάλης των τάξεων, των επιλογών και των πράξεων του εργατικού κινήματος σ όλη την προηγούμενη περίοδο απ τη σκοπιά της νέας κοινωνικής επανάστασης που ωριμάζει. Σήμερα υπάρχουν καλύτερες προϋποθέσεις για μια τέτοια προσπάθεια, με βάση τις δυνατότητες κατανόησης που προσφέρει η εξέλιξη στο νέο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού, καθώς και η ανώτερη ιστορική εμπειρία γύρω από την «άνοδο και την πτώση» του «υπαρκτού σοσιαλισμού», γύρω από τη γενικότερη πορεία «της νίκης και της ήττας» του εργατικού και κομμουνιστικού κινήματος του 20ου αιώνα. Η ιστορία δεν είναι μια ιδέα, ένα αρχικό σχέδιο, που υλοποιείται ή δεν υλοποιείται ή παρεκτρέπεται. Είναι η ζωντανή μάχη της ταξικής πάλης και της κοινωνικής εξέλιξης. Από αυτή τη

2 σκοπιά πρέπει να αναζητήσουμε στη βάση των εξελίξεων στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» τους δυο βασικούς καθοριστικούς παράγοντες: τις κοινωνικές σχέσεις και την εξέλιξη τους και τις κοινωνικές δυνάμεις και την κίνηση τους. Στον πυρήνα των ερωτημάτων βρίσκεται το ερώτημα: ποια ήταν η ταξική φύση και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά αυτών των χωρών; Η ίδια η ιστορική εμπειρία έδειξε ότι τα κριτήρια του παραδοσιακού κομμουνιστικού κινήματος για τον ορισμό του σοσιαλισμού δεν αρκούν. Τα κριτήρια αυτά ταύτιζαν με το σοσιαλισμό την εξουσία του κομμουνιστικού κόμματος και την κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής. Ωστόσο μια μαρξιστική ανάλυση θα χρειαζόταν την απάντηση βαθύτερων ερωτημάτων: - Τι παραγωγικές σχέσεις οικοδομήθηκαν στις χώρες αυτές; Ήταν εκμεταλλευτικές ή όχι; Τι στρώματα ή τάξεις διαμορφώθηκαν στη βάση των παραγωγικών και ευρύτερα κοινωνικών σχέσεων; - Είχαμε την οικοδόμηση μιας εργατικής δημοκρατίας ή διαμόρφωση μιας νέας καταπιεστικής εξουσίας; Ποια ήταν η θέση και ο ρόλος των εργαζόμενων μέσα στο πολιτικό σύστημα; Είχαμε ενδυνάμωση του κράτους ή τάση για απονέκρωση του; - Ποια ήταν η θέση του κόμματος μέσα στο πολιτικό σύστημα και ποια η σχέση του με το κράτος και τις λαϊκές μάζες; - Υπήρχε εργατική διεθνιστική κατεύθυνση ή έκφραση των «κρατικών συμφερόντων» στις διεθνείς σχέσεις; - Πως διαμορφώθηκε η θεωρία και η στρατηγική των κομμουνιστικών κομμάτων στις χώρες αυτές; 3.1. ΕΣΣΔ: Η ανολοκλήρωτη απόπειρα Η Οκτωβριανή επανάσταση αποτελεί ένα ιστορικό ποιοτικό βήμα ρήξης με τον καπιταλισμό που προσπάθησε να ανοίξει νέους ορίζοντες στην κοινωνική εξέλιξη. Ήταν μια επανάσταση προλεταριακή, που στηρίχτηκε και πραγματοποιήθηκε από το βιομηχανικό προλεταριάτο της Ρωσίας που παρά τον μικρό του όγκο την εποχή εκείνη είχε έναν αναπτυσσόμενο δυναμικά ρόλο και ειδικό βάρος στην κοινωνία. Ήταν μια επανάσταση με αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο και σοσιαλιστικό προσανατολισμό που στόχευε σε μια ριζικά διαφορετική κοινωνία, στην εξουσία των εργαζομένων, την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, με στρατηγική στόχευση τον κομμουνισμό. Αμφισβήτησε και ξεπέρασε επαναστατικά το αστικοδημοκρατικό πλαίσιο της επανάστασης του Φλεβάρη, απαιτώντας βαθύτερους κοινωνικούς μετασχηματισμούς και οδηγώντας την επαναστατική κίνηση των μαζών ως την κατάκτηση της εξουσίας. Από αυτή τη σκοπιά αποτελεί το πρώτο ιστορικό «παράδειγμα» νίκης της προλεταριακής επανάστασης, που «έσπασε» το αήττητο της αστικής τάξης και ενέπνευσε σε όλο τον κόσμο την πίστη στις δυνάμεις της εργατικής τάξης και στη δυνατότητά της να πάρει την εξουσία. Ταυτόχρονα, όμως, η επανάσταση αυτή είχε εξαρχής να αντιμετωπίσει σοβαρά εμπόδια που οφείλονταν στο επίπεδο ανάπτυξης των αντιφάσεων του καπιταλισμού και των επαναστατικών δυνάμεων εκείνης της εποχής γενικά και ειδικά στην τεράστια οικονομική και κοινωνική καθυστέρηση της χώρας όπου ξέσπασε η ανάπτυξη, στον κυρίως αγροτικό χαρακτήρα της οικονομίας της, στις κοινωνικές, θεωρητικές και πολιτικές αδυναμίες του μπολσεβίκικου κόμματος και στη μικρή του δύναμη, αρχικά, μέσα στον πληθυσμό, ιδιαίτερα στην αγροτιά, στην ιμπεριαλιστική περικύκλωση και τον εμφύλιο πόλεμο και στην αδυναμία ανάπτυξης και νίκης της επανάστασης σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Είναι αλήθεια, ότι για τις πλατιές λεκές μάζες της Ρωσίας ο χαρακτήρας της Οκτωβριανής επανάστασης γίνεται αισθητός κυρίως με την έννοια του πλήρους διαχωρισμού από την αστική τάξη της ολοκληρωτικής σύγκρουσης μαζί της, της άμεσης υλοποίησης του πόθου για «ειρήνη, ψωμί, γη», παρά με την έννοια της μετάβασης σε μια κομμουνιστική κοινωνία. Όπως επίσης είναι αλήθεια

3 ότι το φορτίο των άλυτων και οξυμένων αστικοδημοκρατικών προβλημάτων και γενικότερα το ιδιόμορφο επίπεδο της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Ρωσία έριχνε βαριά τη σκιά του στις δυνατότητες της επανάστασης και στον χαρακτήρα των αλλαγών που μπορούσε να βάλει σε κίνηση. Η δράση του βιομηχανικού προλεταριάτου, που εκπροσωπούσε περισσότερο το μέλλον παρά το «σήμερα» των κοινωνικών εξελίξεων στη Ρωσία, ήταν που έδωσε στην επανάσταση ένα σαφές αντικαπιταλιστικό περιεχόμενο και σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Οι στόχοι του οδηγούσαν σε μια εξουσία των εργαζομένων, στην κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής και την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο με στρατηγικό ορίζοντα τον κομμουνισμό. Δεν συνέβαινε, βεβαίως, το ίδιο με τις τεράστιες αγροτικές μάζες που ακολούθησαν ή δέχτηκαν την επανάσταση με στόχο κυρίως την ολοκλήρωση του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού στην αγροτική οικονομία, το μοίρασμα της γης και την απελευθέρωση από τον φεουδαρχικό καταναγκασμό και τον κρατικό δεσποτισμό. Η επανάσταση είχε έτσι έναν αντιφατικό χαρακτήρα: ενώ κυριάρχησε η προλεταριακή σοσιαλιστική κατεύθυνση, ταυτόχρονα η μεγάλη αγροτική πλειοψηφία της κοινωνίας παρέμενε στα πλαίσια ενός αστικού ορίζοντα. Παρόλα αυτά, τα πρώτα χρόνια της επαναστατικής θύελλας ήρθαν στο προσκήνιο πρωτόγνωρες μορφές κοινωνικής χειραφέτησης και ριζοσπαστικές ανατροπές στο οικονομικό και πολιτικό τοπίο. Ένας νέος τύπος εξουσίας αναδύεται στη θέση της ηττημένης αστικής εξουσίας: η εξουσία των Σοβιέτ, που σηματοδοτεί για πρώτη φορά στην πράξη τη δυνατότητα οικοδόμησης μιας εργατικής δημοκρατίας, τη μετάβαση στην αντικατάσταση της αστικής κρατικής «διαχείρισης ανθρώπων» από την εργατική αυτοδιεύθυνση της «διαχείρισης πραγμάτων». Απαλλοτριώνονται οι καπιταλιστές και οι γαιοκτήμονες και κρατικοποιούνται τα βασικά μέσα παραγωγής, κάτι που τροποποιεί ριζικά τον ταξικό συσχετισμό στην ίδια την υλική βάση της κοινωνίας και δημιουργεί προϋποθέσεις για μια διαφορετική κοινωνική θέση των εργαζομένων και της αγροτιάς. Τίθεται «επί τάπητος» το θέμα της εργατικής κυριαρχίας στην παραγωγή, με το κίνημα των εργοστασιακών επιτροπών που διεκδικεί όχι μόνο τον έλεγχο αλλά και την ίδια την διεύθυνση της παραγωγής. Γκρεμίζεται ο αστικός κρατικός μηχανισμός στο στρατό, στο δικαστικό σύστημα, στην εκπαίδευση, στον πολιτισμό. Ο αστικός στρατός διαλύεται και ο νέος που δημιουργείται βασίζεται σε δημοκρατικές σχέσεις έξω από το πλέγμα της ιεραρχίας και της αστικής πειθαρχίας. Το νομικό οικοδόμημα αναμορφώνεται στη βάση της μαρξιστικής κριτικής του αστικού δικαίου, ενώ σπάει το προκάλυμμα της «ανεξάρτητης δικαιοσύνης» και εντάσσεται πλέον στις λειτουργίες της λαϊκής αυτοδιοίκησης. Το σχολείο μετασχηματίζεται ριζικά πάνω σε κολλεκτιβίστικες βάσεις, δημιουργείται το «ενιαίο σχολείο εργασίας» που συνδέει τη διαδικασία της μάθησης με την κοινωνική ζωή και τις ανάγκες της. Σημαντικά βήματα γίνονται για την εξασφάλιση της ισότητας των γυναικών, ενώ στις τέχνες πνέει ένας άνεμος τολμηρού πειραματισμού με στόχο την κοινωνικοποίηση τους και την απαλλαγή τους από την αστική σκουριά. Καινοτόμες απελευθερωτικές ιδέες έμπαιναν στην πράξη σε έναν μαζικό επαναστατικό πειραματισμό που προσπαθούσε σε όλους τους τομείς της ζωής των εργαζομένων Η εξέλιξη των κοινωνικών σχέσεων Ο Λένιν χαρακτηρίζει το καθεστώς που οικοδομείται αμέσως μετά την επανάσταση ως «κρατικό καπιταλισμό» με προοπτική τη «ρύθμιση της παραγωγής από τους εργάτες». Η εθνικοποίηση των βασικών μέσων παραγωγής που πραγματοποιείται αυτήν την περίοδο είναι ένα ιστορικό βήμα, αλλά δεν αναιρεί τις εμπορευματικές σχέσεις που εξακολουθούν να υπάρχουν και να αναπαράγονται. Το μέγεθος του χρόνου της άμεσης εργασίας παραμένει ο αποφασιστικός παράγοντας. Η κοινωνική παραγωγή εδράζεται στην αξία και η αύξηση του πλούτου εξαρτάται από την υπερεργασία. Οι παραγωγοί δεν έχουν ιδιοποιηθεί τη «δική τους γενική παραγωγική δύναμη», κατά την έκφραση του Μαρξ στα Grundrisse. Η εμπορευματική παραγωγή δεν καταργείται και φυσικά δεν μπορεί να καταργηθεί σ αυτή τη φάση. Οι εμπορευματικές κατηγορίες εξακολουθούν να υφίστανται, όπως και η χρηματική

4 ανταλλαγή και ο αντίστοιχος καταμερισμός εργασίας. Ο νόμος της αξίας εξακολουθεί να κυριαρχεί, όσο και αν υπονομεύεται από την εμφάνιση στα πεδία της παραγωγής και της αναπαραγωγής νέων, μη κυρίαρχων ακόμα τάσεων-σχέσεων σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού προσανατολισμού. Επομένως, το αστικό δίκαιο κυριαρχεί και η διατήρηση της αξιακής μορφής της εργασίας εκφράζει αστικές σχέσεις παραγωγής. Οι παραγωγικές σχέσεις ταυτίστηκαν κυρίως με ένα από τα συστατικά τους, τη μορφή ιδιοκτησίας. Τα άλλα συστατικά των παραγωγικών σχέσεων, όπως η σχέση ανάμεσα στην αξία χρήσης και την ανταλλακτική αξία των εμπορευμάτων, ο εμπορευματικός χαρακτήρας της εργατικής δύναμης, η σχέση ανάμεσα στον αναγκαίο και τον πρόσθετο χρόνο εργασίας, ανάμεσα στην άμεσα κοινωνική και έμμεσα κοινωνική εργασία, ανάμεσα στην εργασία με εξωτερικό καταναγκασμό και την εργασία με εσωτερική υποκίνηση, ανάμεσα στον εργάσιμο και τον ελεύθερο χρόνο, ο καταμερισμός της εργασίας, οι σχέσεις διεύθυνσης και ιεραρχίας, η οργάνωση της εργασίας όλα αυτά θεωρήθηκαν σε μεγάλο βαθμό «τεχνικά χαρακτηριστικά» και «ουδέτερα». Είναι χαρακτηριστικές από αυτή τη σκοπιά οι αντιλήψεις του Λένιν - μετά την επανάσταση - για την ανάγκη να υιοθετηθεί το Ταιηλορικό μοντέλο της παραγωγής ως «επιστημονικός τρόπος οργάνωσης της παραγωγής» ή οι εξισώσεις του τύπου «σοσιαλισμός= σοβιέτ+ εξηλεκτρισμός». Ανάλογες αντιλήψεις είχε και η «αριστερή αντιπολίτευση»: «Οι σοβιετικές μορφές ιδιοχρησίας πάνω στη βάση των πιο σύγχρονων επιτευγμάτων της αμερικανικής τεχνικής μεταφυτευμένων σε όλους τους κλάδους της οικονομικής ζωής-αυτό θα ήταν πραγματικά το πρώτο στάδιο του σοσιαλισμού» γράφει χαρακτηριστικά ο Τρότσκι. Γενικότερα η κυρίαρχη άποψη μετά την επανάσταση ήταν ότι κύριο πεδίο για την απόδειξη της ανωτερότητας του σοσιαλισμού ήταν η επίτευξη μιας ανώτερης από τον καπιταλισμό παραγωγικότητας της εργασίας και μιας πολλαπλάσιας από τον καπιταλισμό ανάπτυξης της οικονομίας. Για την επίτευξη του σκοπού αυτού θεωρούνταν ότι έπρεπε να εισαχθούν στην Ρωσία τα πιο σύγχρονα επιτεύγματα του καπιταλισμού στον τομέα της οργάνωσης της παραγωγής και των εργασιακών σχέσεων, ενώ ο Λένιν πίστευε ότι οι όποιες παρενέργειες θα δημιουργούνταν θα αντιμετωπίζονταν από την πολιτική διεύθυνση της παραγωγής από την εργατική τάξη. Οι αντιλήψεις αυτές πήγαζαν βεβαίως από την τρομερή και αδυσώπητη ανάγκη να οικοδομηθεί γρήγορα η κατεστραμμένη από τον εμφύλιο και έτσι κι αλλιώς καθυστερημένη οικονομία της Ρωσίας ώστε να αντιμετωπιστούν τα επείγοντα προβλήματα της διαβίωσης. Όμως ουσιαστικά δεν σταμάτησε ποτέ να χαρακτηρίζει την αντίληψη της κομματικής εξουσίας για την παραγωγή και την οικονομία και γνώρισε νέες «δόξες» με τον Στάλιν. Έτσι στην ΕΣΣΔ είχαμε αλλαγή της μορφής της ιδιοκτησίας, αλλά όχι συνεπή πορεία συνολικής και ριζικής αλλαγής των παραγωγικών σχέσεων. Ο ταιηλορισμος, η μονοπρόσωπη διεύθυνση και η αυστηρή πειθαρχία στην παραγωγή, η διαιώνιση και όχι η οργάνωση της υπέρβασης της διαίρεσης χειρωνακτικής-πνευματικής εργασίας και σύλληψης-εκτέλεσης, η θεοποίηση του πλάνου-νόρμας, η απόλυτη υποταγή στο κριτήριο της ανόδου της παραγωγικότητας και της μεγέθυνσης της οικονομίας ήταν στοιχεία που συνηγορούσαν υπέρ της διατήρησης των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων και της αλλοτρίωσης των εργαζόμενων. Στη βάση αυτή η κρατική ιδιοκτησία και ο κρατικός σχεδιασμός δεν αναιρούσαν τον διαχωρισμό του εργαζόμενου από το προϊών της εργασίας του, την αποξένωση του από τα μέσα παραγωγής, την παραγωγή ενός υπερπροϊόντος που άλλοι διαχειρίζονταν, την απομόνωση της εργατικής τάξης από τη διεύθυνση της παραγωγής. Έτσι το αρχικό και αναγκαίο βήμα για την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής, η κρατικοποίηση τους, στα πλαίσια του νέου κράτους, δεν χρησιμοποιήθηκε για να προωθηθεί μέσα από σκληρούς αγώνες έως την ολοκλήρωσή του ο βασικός κοινωνικός επαναστατικός μετασχηματισμός που είναι η πλήρης κυριαρχία των άμεσων παραγωγών πάνω στις συνθήκες της ύπαρξής τους. Αντίθετα, αυτή η κρατικοποίηση μετατράπηκε σε αυτοσκοπό και θεωρήθηκε ως η ολοκλήρωση του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού στην παραγωγή. Πάνω σ αυτή τη βάση, η διατηρούμενη ακόμα κυριαρχία των εκμεταλλευτικών αστικών σχέσεων στην παραγωγή (παρ όλες

5 τις αντίθετα αναπτυσσόμενες νέες τάσεις και σχέσεις) επικαθόριζε τελικά και την ενίσχυση και επικράτηση των αστικών εκμεταλλευτικών πλευρών στο χαρακτήρα του νέου μεταβατικού κράτους σε βάρος της εργατικής πλευράς του. Έτσι, από ένα σημείο και μετά η κρατική μορφή ιδιοκτησίας, η «κρατικοποίηση» μετατράπηκε κυρίως σε «ξένη» ιδιοκτησία για τους εργάτες, ενώ την ίδια στιγμή ο γραφειοκρατικός κρατικός σχεδιασμός αναδείκνυε το κρατικό πλάνο εξίσου δεσποτικό για τους εργαζόμενους όσο και η νόρμα του καπιταλιστή. Κάτω από το βάρος της καθυστέρησης της Σοβιετικής κοινωνίας, των ερειπίων που άφησε ο εμφύλιος και της ιμπεριαλιστικής περικύκλωσης αλλά και κάτω από το βάρος των κυρίαρχων οικονομίστικων-παραγωγίστικων αντιλήψεων τέθηκε το επείγον ζήτημα της οργάνωσης της οικονομίας. Το εργοστάσιο και η παραγωγή αντιμετωπίστηκαν σαν «τεχνικός χώρος» και όχι σαν χώρος πολιτικής όπου εκεί πριν απ όλα θα έπρεπε να εγκαθιδρυθεί και να ασκηθεί η εργατική εξουσία και δημοκρατία. Αντι γι' αυτήν εγκαθιδρύθηκε η εξουσία των ειδικών, των διευθυντών και των ανώτερων κρατικών στελεχών του σχεδιασμού. Η κρατικοποίηση των μέσων παραγωγής όπως και η κολεκτιβοποίηση ήταν ένα πρώτο βήμα προς μια μερική, όχι ακόμα κυρίαρχη εργατική ιδιοκτησία και κοινωνικοποίηση της οποίας η πορεία δεν εξαρτιόταν από τα ποσοτικά στοιχεία του κρατικού ελέγχου πάνω στις παραγωγικές μονάδες, αλλά από τους ποιοτικούς συσχετισμούς της πάλης των τάξεων στα πεδία κυρίως της παραγωγής αλλά και του κράτους, της πολιτικής και της γενικότερης κοινωνικής ζωής. Τα βασικά μέσα παραγωγής κρατικοποιήθηκαν, αλλά το εργαζόμενο άτομο παρέμεινε στερημένο από τον κοινωνικό έλεγχο του προϊόντος και της ίδιας της διαδικασίας της παραγωγής. Αυτή η κρατικοποίηση δεν καταργούσε αυτόματα την ιδιωτική μορφή της εργασίας και των παραγωγικών σχέσεων. Με αυτήν την έννοια ήταν ένα πρώτο ποιοτικό βήμα εμφάνισης κοινωνικών σχέσεων σοσιαλιστικού προσανατολισμού προς μια πορεία επικράτησης αυτών των σχέσεων αλλά ταυτόχρονα δεν αναιρούσε από μόνο του τους γενικούς, κυρίαρχους ακόμα όρους διατήρησης και αναπαραγωγής του καπιταλισμού και των εκμεταλλευτικών σχέσεων και τάξεων. Οι συνέπειες όλων αυτών ήταν βαθιές: Μαράζωμα της πολιτικής δραστηριότητας των εργαζόμενων και των σοβιέτ και υποταγή τους στους νόμους της οικονομικής αποτελεσματικότητας και στα κεντρικά γραφειοκρατικά όργανα. Αποπολιτικοποίηση της εργατικής κολεκτίβας και περιορισμός της σε ένα εκτελεστικό ρόλο. Αναπτύσσεται μια έντονη κοινωνική διαφοροποίηση και διαστρωμάτωση στο εσωτερικό της Σοβιετικής κοινωνίας που περνάει από διάφορα στάδια και σταθμούς. Η ΝΕΠ, για παράδειγμα, οδηγεί σε ανάπτυξη των ανώτερων στρωμάτων του χωριού που εισβάλλουν με καθοριστικό ρόλο στο νέο επαναστατικό κράτος και στο κόμμα. Το κίνημα Σταχανοφ οδηγεί σε μια τεράστια εντατικοποίηση της εργασίας και σε ένα μεγάλωμα της εργάσιμης μέρας. ή η καθιέρωση της πληρωμής με το κομμάτι που ο Μαρξ θεωρούσε ότι ήταν «το πιο ταιριαστό στις καπιταλιστικές μεθόδους παραγωγής» εντείνει τα εκμεταλλευτικά χαρακτηριστικά των παραγωγικών σχέσεων. Η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας, για την οποία θριαμβολογεί ο Στάλιν, στη βάση της; εμπορευματικής παραγωγής και κυκλοφορίας σημαίνει ταυτόχρονα αύξηση της ανισότητας. Αναδύεται και αναπτύσσεται γοργά ένα στρώμα διευθυντών και ανώτερων κρατικών υπάλληλων με σαφώς διαφορετική κοινωνική θέση και πολύ μεγαλύτερα προνόμια και απολαβές. Το στρώμα αυτό δεν εκπροσωπεί κάποια «εργατική» γραφειοκρατία σαν ένα «αναγκαίο κακό» του μετασχηματισμού προς το σοσιαλισμό, λόγω του χαμηλού επιπέδου των παραγωγικών δυνάμεων και της διατήρησης του καταμερισμού της εργασίας όπως εν πολλοίς ισχυρίζονται εκείνη την εποχή το τροτσκιστικό και τα άλλα ρεύματα της αριστερής αντιπολίτευσης. Αλλά εκφράζει σε μεγάλο βαθμό την υπάρχουσα καπιταλιστική εκμεταλλευτική πλευρά των κοινωνικών παραγωγικών σχέσεων και του κράτους. Εκπροσωπεί τελικά τις ανακατατάξεις και τις αναπροσαρμογές των κοινωνικών δυνάμεων μέσα στο κλονιζόμενο αστικό μπλοκ κάτω από την επίδραση των επαναστατικών μετασχηματισμών, καθώς και την προσπάθεια αυτών των δυνάμεων να αντιμετωπίσουν και να καταλύσουν την ηγεμονία του επαναστατικού εργατικού ρεύματος μέσα στα καταπιεζόμενα στρώματα και την κοινωνία. Το στρώμα αυτό αποτελεί, σε τελευταία ανάλυση,

6 μια αντιφατικά αναπτυσσόμενη, ιδιότυπη κοινωνική συμμαχία και ηγεμονία των μικρών και μεσαίων δυνάμεων του κλονιζόμενου αστικού μπλοκ απέναντι στις δυνάμεις και στις τάσεις εξάρτησης της εργατικής τάξης από το παλιό σύστημα. Εκφράζει την ηγεμονία αυτών των δυνάμεων συνολικά που διατηρούν με νέες μορφές τον καπιταλιστικό εκμεταλλευτικό προσανατολισμό πάνω στο εργατικό και επαναστατικό ρεύμα, την επαναστατική διαδικασία και την κοινωνία γενικότερα. Ήδη από το 1922, στο 11ο Συνέδριο του κόμματος, ο Λένιν προειδοποιεί για τον κίνδυνο του εκφυλισμού του κυρίαρχου στρώματος. Το στρώμα αυτό ταυτίζεται με την κρατική εξουσία και με την άσκηση της πολιτικής. Οι διάφορες στο εισόδημα του στρώματος αυτού σε σχέση με την εργαζόμενη πλειοψηφία προκύπτει από καλυμμένη οικειοποίηση των προϊόντων της εργασίας άλλων. Από τη διαχείριση και μερική απόσπαση του υπερπροϊόντος που παράγεται. Είναι επομένως ένα εκμεταλλευτικό στρώμα που στηρίζει τη θέση του στη διαιώνιση των εκμεταλλευτικών σχέσεων και στην απώθηση από την πολιτική των εργαζόμενων. Διαμορφώνεται έτσι, σταδιακά και αντιφατικά, μια νέα άρχουσα κοινωνική συμμαχία που αυτονομείται απ τη βασική επαναστατική πλευρά των εργατικών συμφερόντων και διαμορφώνει τη δική της κρατική πολιτική για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της, σε αντίθεση με την εργαζόμενη πλειοψηφία. Έχει μια αντιφατική θέση καθώς είναι υποχρεωμένη από τη μια να υπερασπίζεται την κρατική ιδιοκτησία σαν πηγή της εξουσίας και του εισοδήματος της και από την άλλη να αναζητά την πλήρη «απελευθέρωση» του κράτους και της παραγωγής από τον εργατικό έλεγχο και την κυριαρχία της εργατικής τάξης. Στρέφεται ενάντια στην παλιά αστική τάξη και στην παλιά μορφή της αστικής κυριαρχίας αλλά και ενάντια κυρίως στην επαναστατική πλευρά της εργατικής τάξης και την εξουσία του προλεταριάτου. Παρ οτι δεν διαθέτει νομικά ατομική ιδιοκτησία, στην ουσία διαθέτει μέσα παραγωγής και ασκεί τη διεύθυνση στην παραγωγή και τη διάθεση της υπεραξίας και στην αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων. Επομένως, να διαμορφώνει και σε μια πορεία να αποκρυσταλλώνει τα χαρακτηριστικά μιας ιδιότυπης κρατικής αστικής τάξης. Η πρώτη φάση της επανάστασης: '17-'21 Οι κεφαλαιοκράτες και οι γαιοκτήμονες έχουν χάσει τις θέσεις και τον κύριο όγκο των μέσων παραγωγής που κατείχαν πριν το '17 και η δράση των εργοστασιακών επιτροπών, ο εργατικός έλεγχος, οι απαλλοτριώσεις γης από τους αγρότες, τροποποιούν σε βάθος τους όρους χρήσης των μέσων παραγωγής. Ωστόσο, η δυναμική αυτή θα ανακοπεί με την αρχή του εμφύλιου, όπου ο εργατικός έλεγχος εξαρθρώνεται και οι εργοστασιακές επιτροπές αποσυντίθενται με μέτρα που συγκεντρώνουν στο κράτος τη διαχείριση της βιομηχανίας και δίνουν ισχυρές εξουσίες στους διευθυντές, τους ειδικούς και τους τεχνικούς. Το 9ο συνέδριο του κόμματος αποφασίζει ότι οι εργοστασιακές επιτροπές οφείλουν να αφοσιωθούν στα ζητήματα της πειθαρχίας της εργασίας, της προπαγάνδας και της επιμόρφωσης. Ήδη από το 1918 εισάγεται η μονοπρόσωπη διεύθυνση στις επιχειρήσεις και η αρχή της χρηματοοικονομικής αυτονομίας (ο Λένιν τα χαρακτηρίζει «προσωρινή υποχώρηση»), ενώ στα πλαίσια του «πολεμικού κομμουνισμού» και των πιεστικών αναγκών του εμφύλιου πόλεμου παραχωρείται εξέχοντας ρόλος στο κράτος και τον κρατικό καταναγκασμό. Από το '18, επίσης, επεκτείνεται η αμοιβή με το κομμάτι και η διαφοροποίηση των μισθών ανάλογα με το «βαθμό υπευθυνότητας» και την «ειδίκευση» (το '19 η σχέση μικρότερου και μεγαλύτερου ημερομίσθιου ήταν 1:5). Η πολιτική αυτή που δίνει το προβάδισμα στην οικονομική-παραγωγική αποτελεσματικότητα και στην τεχνική της βάση εντείνεται ακόμη περισσότερο καθώς ο Λένιν καλεί σε εφαρμογή «των πολυάριθμων επιστημονικών και προοδευτικών στοιχείων που περιέχει το σύστημα Ταιηλορ». Σ όλη την περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού» αυτό που κυριαρχεί είναι η «μαύρη αγορά» που εκπροσωπεί τελικά τη μετασχηματισμένη κυριαρχία των παλιών καπιταλιστικών σχέσεων απέναντι στις νέες επαναστατικές σχέσεις. Στην ύπαιθρο ο μετασχηματισμός που πραγματοποιείται τα πρώτα χρόνια μετά το '17 έχει βασικά δημοκρατικό χαρακτήρα. Καταργείται η ατομική ιδιοκτησία στη γη, αλλά όχι και η ιδιωτική

7 εκμετάλλευση της, ούτε η ατομική ιδιοκτησία των εργαλείων παραγωγής και των ζωών. Κατά την διάρκεια του εμφύλιου και της ιμπεριαλιστικής επέμβασης κυριαρχούν οι επιτάξεις των αγροτικών προϊόντων. Κατά την περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού» αναπτύχθηκαν στο έπακρο οι αυταπάτες για ένα άμεσο πέρασμα στον κομμουνισμό, μέσω της στρατιωτικοποίησης της κοινωνίας. Η στροφή της ΝΕΠ: '21-'28 Το τέλος του εμφύλιου με τη νίκη και τη σταθεροποίηση της νέας εξουσίας ανοίγει μια νέα περίοδο που είναι η πιο αποφασιστική για την εξέλιξη της επανάστασης και για τα χαρακτηριστικά που θα αποκτήσει το νέο καθεστώς. Πραγματοποιείται μια ριζική στροφή το '21 στην οικονομία με τη νέα οικονομική πολιτική (ΝΕΠ). Αναπτύσσονται οι εμπορευματικές και χρηματικές σχέσεις, αποκαθιστάται ένας ιδιωτικός βιομηχανικός και εμπορικός τομέας και αναβιώνει η αγροτική βιοτεχνία. Δίνεται το δικαίωμα εκμίσθωσης των κρατικών επιχειρήσεων από ιδιώτες, επιτρέπεται η ελεύθερη πώληση στην αγορά μέρους της αγροτικής παραγωγής και αναπτύσσεται το τραπεζικό σύστημα. Το 11ο Συνέδριο το '22 αποφασίζει με βάση εισήγηση του Λένιν: «λόγω της σημερινής κατάστασης στη Ρωσία να συγκεντρωθεί η πλήρης εξουσία στις διευθύνσεις των επιχειρήσεων» και «κάθε άμεση ανάμιξη των συνδικάτων στη διαχείριση των επιχειρήσεων πρέπει να αναγνωριστεί στις συνθήκες αυτές σαν απόλυτα απαράδεκτη και ολέθρια»!!! Αναπτύσσεται μεγάλη βεντάλια μισθών. Το '22 ο ειδικευμένος εργάτης παίρνει 65% περισσότερα από τον ανειδίκευτο. Το '24 είναι δυο φορές μεγαλύτερος ο μισθός του ειδικευμένου από τον ανειδικευτο-17 βαθμίδες μισθών και η απόσταση είναι 1:5. Οι μεσαίοι χωρικοί και οι κουλάκοι αποκτούν μεγάλη ισχύ στο χωριό και μεγάλο ρόλο στις εμπορικές σχέσεις. Αναπτύσσεται η μισθωτή εργασία στην ύπαιθρο, η μίσθωση γαιών και το νοίκιασμα εργαλείων. Η συλλογική αγροτική παραγωγή είναι μόλις 1,3% της συνολικής το '24 και 2,9% το '28. Το '26-'27 η ιδιωτική βιομηχανία ήταν το 79% του συνόλου της μικρής βιομηχανίας. Το '24 αποφασίζεται η παραπέρα επέκταση της πληρωμής με το κομμάτι και παύουν οι περιορισμοί στα πριμ. Αναθεωρούνται οι νόρμες εργασίας ενώ ενισχύονται οι ιεραρχικές μορφές πειθαρχίας στο όνομα της προτεραιότητας της παραγωγής. Το '25 το 50-60% των εργατών της μεγάλης βιομηχανίας πληρώνονται με το κομμάτι. Εισάγεται η χρηματοδοτική αυτονομία στις κρατικές επιχειρήσεις (χαζραστσιοτ). Σύμφωνα με διάταγμα του Απρίλη '23: «Δρουν με βάση τις αρχές της εμπορικής λογιστικής και με στόχο την επίτευξη ενός κέρδους» Η παραγωγή και στον κρατικό τομέα είναι εμπορευματική. Από εδώ απορρέει η ύπαρξη της άξιας και της τιμής. Ο σχεδιασμός δεν αλλάζει την εξωτερικότητα της σχέσης μεταξύ των διάφορων εργασιών, ούτε τους όρους συμμετοχής των άμεσων παραγωγών. Ο έλεγχος της οικονομίας γίνεται από οικονομικούς μηχανισμούς αποσπασμένους από τις μάζες (ΑΣΕΟ) στους οποίους παίζουν όλο και μεγαλύτερο ρόλο οι ιθύνοντες της βιομηχανίας (ανάμεσα τους και παλιοί καπιταλίστες, αστοί διανοούμενοι και τεχνικοί). Απ' το '26 περιορίζεται ο ρόλος των συλλογικών συμβάσεων και οι αυξήσεις στους μισθούς και την παραγωγικότητα αποφασίζονται από το Π.Γ. και απλώς εξειδικεύονται στις συλλογικές συμβάσεις. Στον ιδιωτικό τομέα επιτρέπεται να απασχολεί ως 100 μισθωτούς κατά επιχείρηση, ενώ οι εκμισθωμένες επιχειρήσεις μπορούν να απασχολούν εκατοντάδες. Η ΝΕΠ βάθυνε αποφασιστικά την κοινωνική διαφοροποίηση και διαστρωμάτωση στο εσωτερικό της Σοβιετικής κοινωνίας και ενίσχυσε τα εκμεταλλευτικά χαρακτηριστικά των παραγωγικών σχέσεων και την αντεργατική πλευρά του κράτους. Είναι η περίοδος που αναδύεται, διαμορφώνεται και αναπτύσσει την εξουσία της η νέα άρχουσα κοινωνική συμμαχία των μικρών και μεσαίων δυνάμεων του κλονιζόμενου αστικού μπλοκ με τις τάσεις εργατικής εξάρτησης από το παλιό σύστημα και τις δυνάμεις της επαναστατικής «στασιμότητας». Αυτή η κοινωνική συμμαχία παίρνει αναγκαστικά νέες μορφές μέσα στα πλαίσια που επιβάλλει η ύπαρξη της επαναστατικής εργατικής πλευράς στην παραγωγή και το κράτος προκειμένου να επιβάλει την ηγεμονία της πάνω σ αυτή

8 την πλευρά. Μετασχηματίζεται τελικά, όχι χωρίς αντιστάσεις, σε κρατική κομματική διοικητική παραγωγική «γραφειοκρατία». Παίρνει «κρατική» μορφή προκειμένου να ανυψωθεί σε πανεθνική, πανκοινωνική δύναμη στις νέες συνθήκες και μετατρέπεται αντικειμενικά σε νέα, ενιαία, ιδιότυπη άρχουσα τάξη των διευθυντών, των ειδικών και των ανώτερων κρατικών υπαλλήλων. Εκβιομηχάνιση και κολλεκτιβοποίηση: '28-'40 Η στροφή που γίνεται κατά το '28-'30 έως το με την επέκταση του σχεδιασμού, την ενίσχυση της γοργής εκβιομηχάνισης και την κολεκτιβοποίηση, ηγεμονεύεται τελικά από αυτήν την υπό διαμόρφωση νέα άρχουσα τάξη και τις επιδιώξεις της και δεν χαράσσει καμία προοπτική κομμουνιστικής αλλαγής στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας και της παραγωγής. Έτσι ο τρόπος που προωθείται αυτή η στροφή και το πραγματικό της περιεχόμενο ενισχύουν ακόμη περισσότερο τα εκμεταλλευτικά και αλλοτριωτικά στοιχεία και πλευρές των παραγωγικών σχέσεων και τα αστικά στοιχεία του κρατικού μηχανισμού. Το '28 ψηφίζεται το πρώτο πεντάχρονο σχέδιο το οποίο προβλέπει μεγάλη αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας κατά 150%, στηριγμένη σε αυξημένη επιβολή των διευθυντών, στο δυνάμωμα της εργατικής πειθαρχίας και στην αναθεώρηση προς τα πάνω των νορμών εργασίας. Απαγορεύονται οι πολιτικές συζητήσεις τις ώρες της δουλείας και κάθε «ανάμειξη» των κομματικών οργανώσεων και συνδικάτων. Μειώνεται ο πραγματικός μισθός. Δίνεται έμφαση στην προτεραιότητα της επέκτασης της βιομηχανίας μέσων παραγωγής (αργότερα αυτό θα καθιερωθεί ως «νόμος του σοσιαλισμού»). Η επέκταση του σχεδιασμού αλλάζει τους όρους της αναπαραγωγής. Η ιδιωτική βιομηχανία και το ιδιωτικό εμπόριο εξαλείφονται. Η ανάπτυξη της οικονομίας, ωστόσο, δεν παύει να είναι υποταγμένη στις απαιτήσεις της διαδικασίας αξιοποίησης και συγκέντρωσης του κεφαλαίου. Απλά η αποδοτικότητα σε κλίμακα επιχείρησης δίνει τώρα τη θέση της στην αποδοτικότητα σε κλίμακα κοινωνίας. Μεσώ του συνδυασμού σχεδίου και χρήματος συντελείται η κυριαρχία της άξιας ανταλλαγής πάνω στην άξια χρήσης. Στην ουσία πρόκειται για μια στροφή προς μια εκβιομηχάνιση «καπιταλιστικού τύπου» με προβάδισμα στη βαριά βιομηχανία και στη σύγχρονη καπιταλιστική τεχνική. Αντίστοιχα στην ύπαιθρο από το '28 εγκαταλείπεται η ΝΕΠ και προωθούνται «έκτακτα μέτρα» με επιτάξεις των σιτηρών και με βαριές ποινές για όσους δεν αποδίδουν στο κράτος την προβλεπόμενη σοδειά, σαν απάντηση στη μεγάλη κρίση της κρατικής συγκέντρωσης σιτηρών. Στα τέλη του '29 γίνεται στροφή προς την πλατιά κολεκτιβοποίηση. Ο Στάλιν ήδη από το '28 θέτει τις βάσεις πάνω στις οποίες θα κινηθεί αυτή η διαδικασία: «η δύναμη του μεγάλου νοικοκυριού στη γεωργία, άσχετα απ' το αν είναι τσιφλικάδικο, κουλάκικο ή συλλογικό νοικοκυριό, είναι αν το μεγάλο νοικοκυριό έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί μηχανήματα, να εφαρμόζει τις κατακτήσεις της επιστήμης, να χρησιμοποιεί λιπάσματα, να ανεβάζει την παραγωγικότητα της εργασίας και έτσι να δίνει τη μεγαλύτερη ποσότητα εμπορεύσιμων σιτηρών». Η κολεκτιβοποίηση υποτάσσεται στην ανάγκη εισαγωγής της τεχνικής στην αγροτική παραγωγή και στις απαιτήσεις για αυξημένη εμπορευματική παραγωγή, που μάλιστα καθορίζονται από τις ανάγκες της βιομηχανίας. Αντιμετωπίζεται σαν μια τεχνική διαδικασία υποταγμένη στον πολιτικό στόχο της απόσπασης μιας «υψηλής εισφοράς» της αγροτιάς που θα τροφοδοτήσει το πρόγραμμα εκβιομηχάνισης (ομιλία Στάλιν στην Κ.Ε. τον Απρίλη του '29) και ταυτόχρονα σαν μέθοδος για να μην καθορίζει η αγροτιά τι θα παραδίδει και τι όχι στο κράτος. Γι' αυτό άλλωστε και προωθήθηκε με διοικητικό και καταναγκαστικό τρόπο και με κατασταλτικά μέτρα που δεν περιορίστηκαν μόνο στους κουλάκους, αλλά έσπειραν μαζικά το φόβο. Οι ταξικές σχέσεις αλλάζουν έτσι ριζικά στην ύπαιθρο. Οι κουλάκοι εξαφανίζονται σαν τάξη. Ωστόσο, στα κολχόζ που δημιουργούνται οι κυρίαρχες σχέσεις παραμένουν ταξικές και εκμεταλλεύτηκες. Δεν οργανώνονται στη βάση της συλλογικής πρωτοβουλίας, αλλά οικοδομούνται νέες ιεραρχικές σχέσεις, ενώ η διεύθυνση δίνεται σε στοιχεία ξένα από την αγροτιά και επιβάλλονται νόρμες εργασίας και πειθαρχικά μέτρα. Η διεύθυνση ασκείται με τέτοιο τρόπο ώστε ένα μέρος της

9 παραγωγής να πουλιέται έξω από τα νόμιμα κυκλώματα. Αργότερα επιτράπηκε η εκμετάλλευση σχετικά μεγάλων ατομικών τεμαχίων γης και η ατομική κτηνοτροφία, ενώ αποκαταστάθηκε και μια νόμιμη αγορά και επιτράπηκε στα κολχόζ να πουλάνε ένα μέρος των προϊόντων τους. Συνολικά, σε όλη τη δεκαετία του '30-'40 εδραιώνονται, παγιώνονται και αναπτύσσονται οι θέσεις της νέας ιδιότυπης κρατικής αστικής τάξης και ολοκληρώνεται η νέα μορφή κυριαρχίας των εκμεταλλευτικών μεταβατικών παραγωγικών σχέσεων πάνω στις τάσεις αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων που εισήγαγε η επανάσταση. Με το τέλος της δεκαετίας του 30, με την «πλήρη νίκη του σοσιαλισμού», όπως διακηρύσσει το νέο Σύνταγμα της ΕΣΣΔ, με τη συντριβή των επαναστατικών εργατικών μετασχηματισμών, στην παραγωγή, στο κράτος, στην κοινωνική ζωή, με την εξόντωση και τη δαιμονοποίηση των εργατικών επαναστατικών αντιπολιτευτικών τάσεων εγκαθιδρύεται ταξικά, κοινωνικά, πολιτικά, πολιτιστικά, και από την άποψη της διεθνικής επίδρασης το «καθαυτό» καθεστώς του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Πρόκειται για ένα καθεστώς που καταργεί «επαναστατικά» την παλιά μορφή της κοινωνικής και πολιτικής κυριαρχίας της αστικής τάξης και επιβάλλει μια νέα ιδιότυπη κρατική μορφή της προκειμένου στην ουσία να αντιμετωπίσει και να κλείσει το «ρήγμα» των επαναστατικών κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων κομμουνιστικού προσανατολισμού που εισήγαγε η πρόσκαιρη, όπως αποδείχτηκε, ηγεμονία της επαναστατικής πλευράς της εργατικής τάξης με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Πρόκειται για ένα καθεστώς ιδιότυπου μικροαστικού (αστικού, τελικά) «σοσιαλισμού» που διαμορφώθηκε από την επικράτηση των αστικών στοιχείων στην πορεία της Οκτωβριανής Επανάστασης προκειμένου να αντιμετωπίσουν την πρώτη ιστορική απόπειρα του προλεταριάτου να ανατρέψει ουσιαστικά και ολοκληρωτικά την αστική κυριαρχία και να επιβάλει νέες οικονομικές και κοινωνικές κομμουνιστικές σχέσεις. Με την ολοκλήρωση της «κρατικοποίησης» και των άλλων αλλαγών στη δεκαετία '30-40, καθώς και με τον μη επαναστατικό χαρακτήρα της σοβιετικής συμμετοχής στον Δεύτερο Παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο, επιβάλλονται μια σειρά αντεπαναστατικές τομές στο χαρακτήρα της κοινωνίας που προέκυψε από την Οκτωβριανή επανάσταση. Πρώτον, επιβάλλεται μια πρώτη ουσιαστική, ποιοτική αντεπαναστατική τομή εξάλειψης του ρήγματος που επέβαλε στις κυρίαρχες αστικές σχέσεις η εμφάνιση για πρώτη φορά νέων οικονομικών κοινωνικών σχέσεων σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού προσανατολισμού. Η σοβιετική κοινωνία παύει ουσιαστικά να είναι μια επαναστατική κοινωνία που διατηρεί δυνατότητες μετάβασης στον κομμουνισμό. Λύνεται το πρόβλημα του «ποιος-ποιον» υπέρ των μετασχηματισμένων δυνάμεων και μορφών της αστικής κυριαρχίας. Οι σχέσεις κομμουνιστικού προσανατολισμού μετατρέπονται σε άδειο κέλυφος και προσαρμόζονται στις ανάγκες της νέας ιδιότυπης άρχουσας τάξης προκειμένου να διατηρήσει και να ενισχύσει την ηγεμονία της απέναντι στην εργατική τάξη και ιδιαίτερα απέναντι στην επαναστατική πλευρά της. Δεύτερον, η κοινωνική συμμαχία και η ηγεμονία των μικρών και μεσαίων δυνάμεων του κλονιζόμενου αστικού μπλοκ απέναντι στις δυνάμεις της εξάρτησης και της στασιμότητας της εργατικής τάξης διαμορφώνεται σε μια νέα, ενιαία, ιδιότυπη κρατική αστική άρχουσα τάξη. Τα ενδιάμεσα αστικά στρώματα και η «εργατική» αριστοκρατία μετασχηματίζονται ποιοτικά σε μια νέα, ενιαία ταξική αστική κοινωνική δύναμη με κρατική μορφή. Τρίτον, επιβάλλεται μια πρώτη ουσιαστική αντεπαναστατική τομή εξάλειψης του ρήγματος που επέβαλε η Οκτωβριανή Επανάσταση στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα με την αντιφατική επανασύνδεση της Σοβιετικής Ένωσης στο διεθνή καπιταλιστικό καταμερισμό. Τέταρτον, αρχίζει μια νέα περίοδος μετάβασης της Σοβιετικής κοινωνίας στην παλινόρθωση των κλασικών καπιταλιστικών μορφών. Αυτή χαρακτηρίζεται από την αντίθεση που διαμορφώνεται μέσα στη νέα άρχουσα τάξη ανάμεσα στις δυνάμεις της «στασιμότητας» που σημαίνει διατήρηση των κυρίαρχων χαρακτηριστικών της κρατικής μορφής και τις δυνάμεις της «μεταρρύθμισης» που σημαίνει πορεία προς την αποκατάσταση της ιδιωτικής αστικής μορφής. Η πάλη ανάμεσα σ αυτές τις δύο τάσεις για την ηγεμονία μέσα στην άρχουσα τάξη και την εξασφάλιση προνομιακών κοινωνικών σχέσεων και συμμαχιών με την εργατική τάξη, την αγροτιά και την εργαζόμενη διανόηση

10 αποτελεί το πιο εμφανές στοιχείο των ταξικών και πολιτικών συγκρούσεων σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο. Στην ίδια περίοδο το βασικό δίλημμα της σοβιετικής κοινωνίας, η ουσιαστική της αντίθεση βρίσκεται ανάμεσα στην ανάγκη για μια νέα βαθύτερη κοινωνική, πολιτική, εργατική επανάσταση με κομμουνιστικό περιεχόμενο και στην αναπόφευκτη πορεία της ενίσχυσης της κυρίαρχης τάξης και της πολιτικής της με την αποκατάσταση των πιο αποδοτικών «κλασικών» ιδιωτικών μορφών της αστικής κυριαρχίας. Η στροφή του '56 Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και οι ανάγκες αντιμετώπισης της χιτλερικής πολεμικής μηχανής θα ενισχύσουν αυτές τις εκμεταλλευτικές σχέσεις, την εξουσία αλλά και τις αντιφάσεις της νέας ιδιότυπης κρατικής αστικής τάξης. Μετά την πρώτη περίοδο της ανοικοδόμησης η σοβιετική οικονομία εμφανίζει προβλήματα, ενώ η δημιουργία μιας διεθνούς «σοσιαλιστικής» αγοράς που σχηματίζουν οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, δημιουργεί νέες ανάγκες και δυνατότητες για τη Σοβιετική άρχουσα τάξη. Πληθαίνουν έτσι οι φωνές που ζητάνε μια μεγαλύτερη αυτονομία και ελευθερία κινήσεων για τις επιχειρήσεις, μεγαλύτερη ευελιξία σε σχέση με το άκαμπτο κεντρικό πλάνο και αναβαθμισμένο ρόλο των διευθυντών των επιχειρήσεων. Έτσι η στροφή που γίνεται το '56 ανοίγει ένα δρόμο οικονομικής φιλελευθεροποίησης που οδηγεί στην επέκταση των ορίων δράσης των επιχειρήσεων, στην εισαγωγή κινήτρων αποδοτικότητας για τους εργαζόμενους (μεγαλύτερη βεντάλια μισθών, πριμ κ.λ.π.), σε πιο ελαστικά κριτήρια για τη διαμόρφωση των τιμών, σε οριζόντια αγοραία σχέση απευθείας των επιχειρήσεων μεταξύ τους, σε επιχειρηματικά πλάνα που θέτουν πλέον οι ίδιες οι επιχειρήσεις και σε πιο ευέλικτη διάθεση των κερδών τους. Είναι μια προσπάθεια παραπέρα ενίσχυσης και αξιοποίησης των εμπορευματικοχρηματικών σχέσεων και ένταξης στην επίσημη οικονομία ενός μέρους της τεράστιας «παράλληλης» αγοράς. Ταυτόχρονα είναι μια προσπάθεια να απαντηθεί, στη βάση υλικών κινήτρων, μια από τις βασικές αντιφάσεις του προηγούμενου οικονομικού μοντέλου που παίρνει πλέον οξυμένες μορφές: από τη μια η λειτουργία του κεντρικού σχεδιασμού απαιτεί για την υλοποίησή του την ενεργητική στάση των εργαζομένων, ενώ από την άλλη ο γραφειοκρατικός και αυταρχικός χαρακτήρας του σχεδιασμού και οι εκμεταλλευτικές σχέσεις οδηγούν στην πλήρη απάθεια και στην παθητική αντίσταση των εργαζομένων. Ως κεντρικό ζήτημα τίθεται και πάλι η εισαγωγή της σύγχρονης καπιταλιστικής τεχνικής και η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας. Οι ιδιόμορφες καπιταλιστικές σχέσεις αποκτούν έτσι πιο «καθαρή» μορφή κι αυτό οδηγεί στην όξυνση όλων των αντιθέσεων της Σοβιετικής κοινωνίας. Η αποξένωση των εργαζομένων από την κρατική ιδιοκτησία οδηγείται σε παροξυσμό, ενώ ταυτόχρονα ενισχύονται υλικά και πολιτικά οι δυνάμεις που προσβλέπουν όλο και περισσότερο στην πλήρη καπιταλιστικοποίηση. Από τις μεταρρυθμίσεις του Λίμπερμαν και του Κοσίγκιν μέχρι τις ριζικές τομές του Γκορμπατσόφ, η πάλη που διεξάγεται στο εσωτερικό της κυρίαρχης εκμεταλλευτικής τάξης ενισχύει τελικά τις θέσεις εκείνων των δυνάμεων που επιδιώκουν την αξιοποίηση πλευρών της ιδιωτικής καπιταλιστικής μορφής στα πλαίσια της διατήρησης της κρατικής μορφής της ιδιοκτησίας. Αυτό το επιδιώκουν, ιδιαίτερα, όσον αφορά τη λειτουργία του ανταγωνισμού, της οικονομίας στη χρήση του σταθερού κεφαλαίου και κυρίως την ένταση της εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Επιδιώκουν, πάνω απ όλα, την «αποδοτικότητα» της εργασίας, την παράκαμψη του «υπερτροφικού» κράτουςπρόνοιας και την κατάκτηση κάποιων δυνατοτήτων για «νόμιμη» κατοχύρωση της ιδιωτικής ιδιοποίησης της υπεραξίας. Ωστόσο, όλες αυτές οι τάσεις ασφυκτιούν στα πλαίσια της κυρίαρχης αστικής μορφής, εντείνουν τα αδιέξοδο και την οικονομική και κοινωνική δυσκαμψία και «αποδοτικότητα» του συνολικού συστήματος. Η τομή του «χρουτσοφισμού» με τα κοινωνικά και πολιτικά μέτρα της (αποσταλινοποίηση κ.λπ.) σημαίνει κυρίως τη «νομιμοποίηση» και την κατοχύρωση των διαμορφωμένων ήδη προνομίων και του ρόλου της νέας άρχουσας τάξης συνολικά. Σημαίνει το συμβιβασμό των διαφορετικών της τάσεων στα πλαίσια της κυρίαρχης

11 κρατικής μορφής. Σημαίνει την προσαρμογή της σοβιετικής άρχουσας τάξης στα νέα εθνικά και διεθνή της καθήκοντα και μεγέθη, σαν μια τάξη που διαχειρίζεται και εκμεταλλεύεται μια πολύ μεγάλη ιδιοκτησία και τις τύχες μιας διεθνούς υπερδύναμης που έχει ανάγκη να απογαλακτιστεί από το μικρομεσαίο πληβειακό και σε μεγάλο βαθμό «παράνομο» κοινωνικό παρελθόν της. Ο «χρουτσοφισμός» σημαίνει πάνω απ όλα τη θωράκιση του ιδιότυπου ταξικού χαρακτήρα του συστήματος απέναντι στην εργατική τάξη και στα κατάλοιπα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Τη θωράκισή του απέναντι στους ιδιόμορφους τρόπους εκκαθάρισης των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανταγωνισμών στα πλαίσια της κυρίαρχης τάξης μέσω της τρομοκρατίας που ασκούν αδιαφανείς και ανεξέλεγκτοι μηχανισμοί που βάζουν σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή της, καθώς και τις κοινωνικές συμμαχίες τους με την εργατική τάξη και τα νέα ενδιάμεσα στρώματα. Η «τρομοκρατία» εκσυγχρονίζεται και διατηρείται κυρίως απέναντι σε κάθε τάση ανεξαρτησίας της εργατικής τάξης από το καθεστώς και επανασύνδεσής της με το κομμουνιστικό περιεχόμενο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στασιμότητα και περεστρόικα: το προοίμιο της κατάρρευσης Η επαναφορά σε ένα πιο κεντρικά ελεγχόμενο μοντέλο τη δεκαετία του '70, με αναβαθμισμένο το ρόλο των στελεχών του κεντρικού κρατικού μηχανισμού, οξύνει παραπέρα τις αντιθέσεις του συστήματος. Στην πραγματικότητα η μπρεζνιεφική επαναφορά της οικονομικής δραστηριότητας κάτω από συγκεντρωτικό κρατικό έλεγχο (που καταργεί τη «χρουτσοφική» αποκέντρωση) δεν είναι ένα οργανωτικό όσο, κυρίως, ένα κοινωνικό μέτρο που ανταποκρίνεται στο νέο συσχετισμό των δυνάμεων. Μ αυτό το μέτρο κάθε άλλο παρά αποδυναμώνονται οι κοινωνικές δυνάμεις που προωθούν πλευρές της καπιταλιστικής ιδιωτικής μορφής (διευθυντές μεγάλων συγκροτημάτων κ.λπ.). Αντίθετα, αυτές οι δυνάμεις αναλαμβάνουν έναν πιο αποφασιστικό ρόλο στον «κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας» και των κοινωνικών σχέσεων, ενισχύοντας αντικειμενικά τις τάσεις αμφισβήτησης της «κρατικής μορφής». Γέννημα και θρέμμα όσο και χαρακτηριστικός δείκτης αυτής της αλλαγής των συσχετισμών μέσα στην κυρίαρχη τάξη (που προωθείται σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο) είναι και η αναρρίχηση των εκπροσώπων του γκορμπατσοφισμού στις βασικές θέσειςκλειδιά του κρατικού κομματικού και παραγωγικού συστήματος. Η οικονομική κατάσταση χειροτερεύει καθώς έχουν εξαντληθεί τα όρια της εκτατικής ανάπτυξης της οικονομίας, που στηρίζονταν στην εκμετάλλευση ενός πολύ μεγάλου εργατικού δυναμικού και ο εκσυγχρονισμός των επιχειρήσεων με την αφομοίωση της επιστημονικοτεχνικής επανάστασης στην παραγωγή εμποδίζεται από το γραφειοκρατικό σχεδιασμό και την απάθεια των εργαζομένων. Ταυτόχρονα η διεθνής αγορά, που παίρνει νέες μορφές με την εμφάνιση των καπιταλιστικών ολοκληρώσεων (ΕΟΚ) και ο ανταγωνισμός των πολεμικών εξοπλισμών πιέζουν την οικονομία της ΕΣΣΔ. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι μετά τα μέσα της δεκαετίας του 50 οι προηγούμενοι εντυπωσιακοί ρυθμοί ανάπτυξης της σοβιετικής οικονομίας αρχίζουν και κάμπτονται. Εμφανίζεται μια νέα φάση (που οι Σοβιετικοί ονομάζουν «ανεπτυγμένο σοσιαλισμό») που χαρακτηρίζεται από βαθιές παραγωγικές ανισορροπίες και δυσλειτουργίες, από χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης της παραγωγικότητας, από τεχνολογική καθυστέρηση και άθλια ποιότητα των προϊόντων, ειδικά της λαϊκής κατανάλωσης. Από το 1975 και μετά περιορίζονται μαζικά και οι ρυθμοί ανάπτυξης της σοβιετικής οικονομίας σε μόλις 2,4% κατά μέσον όρο. Γίνεται φανερή η στασιμότητα, η κρίση της κρατικής μορφής εκμετάλλευσης των εργαζομένων. Πάνω σε αυτό το έδαφος των ορίων της Σοβιετικής οικονομίας και των οξυμένων αντιθέσεων αναπτύσσεται η αντιπαράθεση ανάμεσα στο τμήμα εκείνο της αστικής τάξης που στελεχώνει τον κρατικό μηχανισμό και βλέπει τη διατήρηση της εξουσίας του μέσα από τη διατήρηση της κρατικής ιδιοκτησίας και του κεντρικού ελέγχου της οικονομίας, και στην αστική τάξη των επιχειρήσεων και της «παράλληλης» αγοράς που προσβλέπουν σε μια μεγαλύτερη επιχειρηματική αυτονομία και

12 στην προώθηση σχέσεων «ελεύθερης αγοράς» για την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των επιχειρήσεων. Η περεστρόικα τη δεκαετία του '80 επιχειρεί να αντιμετωπίσει την βαθιά κρίση της οικονομίας προωθώντας αποφασιστικά τις θέσεις της νέας αστικής τάξης των επιχειρήσεων, εισάγοντας μεταρρυθμίσεις που κινούνται στην κατεύθυνση της πλήρους καπιταλιστικοποίησης, στην αποκατάσταση της ελεύθερης αγοράς και στην βαθύτερη ενσωμάτωση της Σοβιετικής οικονομίας στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία. Οι δυνάμεις που απελευθερώνει σαρώνουν τον αρχικά επιχειρούμενο συμβιβασμό μεταξύ των δύο τμημάτων της άρχουσας τάξης. Ως πραγματικός κυρίαρχος της οικονομίας η αστική τάξη των επιχειρήσεων, σε συμμαχία με τη διανόηση και ακόμη και με τμήματα εργαζομένων στις κρατικές επιχειρήσεις, ηγείται πλέον της προσπάθειας για πλήρη απελευθέρωση από τις παλιές σχέσεις και απαιτεί την ολοκληρωμένη και «καθαρή» αποκατάσταση των καπιταλιστικών σχέσεων Η εξέλιξη του πολιτικού συστήματος Οι αστικές εκμεταλλευτικές κοινωνικές σχέσεις που επιβιώνουν, μεταμορφώνονται, αναπαράγονται και, τελικά, επικρατούν με νέο ιδιόμορφο τρόπο, όπως είδαμε παραπάνω, στην μετεπαναστατική Σοβιετική Ένωση χρειάζονται ένα κράτος για να τις επιβάλλει. Εδώ βρίσκεται η ρίζα των χαρακτηριστικών που ανέπτυξε το πολιτικό σύστημα της ΕΣΣΔ. Το πολιτικό σύστημα προσαρμόζεται σταδιακά στα συμφέροντα και τους προσανατολισμούς των κοινωνικών δυνάμεων που παίρνουν το «πάνω χέρι» στη μετεπαναστατική πορεία. Αποφασιστικός σταθμός σε αυτήν την πορεία είναι η εξουδετέρωση του κυρίαρχου ρόλου των σοβιέτ, που από καθοριστικά πολιτικά όργανα εργατικής εξουσίας, επαναστατικής αυτενέργειας, φορείς της επαναστατικής δραστηριότητας αλλά και της διαπάλης των εργατών και αγροτών, μετατρέπονται σε συμβολικούς, εν πολλοίς διακοσμητικούς θεσμούς και στην ουσία σε «κατώτερες» δημόσιες υπηρεσίες κάτω από τον ασφυκτικό έλεγχο της κεντρικής και αντικειμενικά ανεξέλεγκτης κρατικής κομματικής εξουσίας. Η μεταμόρφωση αυτή που γίνεται κάτω από τον απόλυτο έλεγχο του κόμματος και στο όνομα της αποτελεσματικότητας της κρατικής διαχείρισης περιορίζει τα σοβιέτ σε έναν εκτελεστικό ρόλο των κρατικών και κομματικών αποφάσεων και οδηγεί βαθμιαία στην αποπολιτικοποίηση τους. Σε αυτό συντελεί-ήτο δικαιολογεί- και η θεωρητική στρέβλωση που ταυτίζει την εργατική εξουσία με την εξουσία του κόμματος-εκπρόσωπου της τάξης. Έτσι, οι διαδικασίες διασφάλισης της εργατικής κυριαρχίας και αυτοδιεύθυνσης που εκδηλώνονται αμέσως μετά την επανάσταση καταργούνται και αντικαθίστανται από την «κρατική αποτελεσματικότητα». Η κατάργηση της δυνατότητας ύπαρξης και δράσης και άλλων εργατικών σοβιετικών κομμάτων συντελεί στην παθητικοποίηση και αδρανοποίηση των λαϊκών μαζών και οδηγεί σε φίμωμα της πολιτικής αντιπαράθεσης. Το «κράτος έκτακτης ανάγκης» που οικοδομείται στη βάση των αναγκών του εμφύλιου πόλεμου στρέφεται μετά τον εμφύλιο από την αστική τάξη στον «εσωτερικό εχθρό»(εσωτερική αντιπολίτευση, άλλες αντιλήψεις) και τον αντιμετωπίζει με καταστολή, αυταρχισμό και διώξεις ακόμη και με μαζικές εκτελέσεις στην εποχή του Στάλιν. Ταυτόχρονα, το κράτος γιγαντώνεται κατ εικονα του αστικού κράτους, δυναμώνοντας τους κατασταλτικούς μηχανισμούς (π.χ. κατάργηση της πολιτοφυλακής και επαναφορά αστικών δομών στο στρατό), δημιουργώντας μια άκαμπτη και ισχυρή ιεραρχία, ενισχύοντας την συγκεντρωτική διεύθυνση και τον έλεγχο όλων των πλευρών της οικονομικής και κοινωνικής ζωής. Όπως έγραφε ο Κ. Μάρξ «ο νόμος δεν μπορεί ποτέ να υψωθεί πάνω από την οικονομική δομή και την πολιτιστική ανάπτυξη της κοινωνίας που καθορίζεται από αυτή τη δομή». Έτσι το κράτος μετατρέπεται από απόπειρα προλεταριακής δημοκρατίας σε κράτος της νέας κυρίαρχης τάξης. Γίνεται όργανο για την επιβολή και την παγίωση των εκμεταλλευτικών χαρακτηριστικών της παραγωγής και σαρώματος των όποιων αντιστάσεων, πειθάρχησης και υποταγής των εργαζόμενων. Ο οικονομικός γιγαντισμός και οι νόμοι της οικονομικής μεγέθυνσης βρίσκουν την αντιστοιχία τους και τον καλύτερο θεματοφύλακα τους στον γιγαντισμό του κράτους

13 και την ένταση της καταπιεστικής και αποξενωτικής λειτουργίας του. Σ' αυτό συντελεί και η γενικευμένη πολιτιστική καθυστέρηση της ΕΣΣΔ. Η αυτονόμηση του «σοσιαλιστικού σταδίου» από το κομμουνιστικό του περιεχόμενο σαν «κατώτερης φάσης του κομμουνισμού» και η αντίληψη για μια «σοσιαλιστική οικονομία» ως αυτοτελές στάδιο οδηγούν αναπόφευκτα και στην αντίληψη για ένα ισχυρό «σοσιαλιστικό κράτος» αυτοτελές από την κίνηση προς τον κομμουνισμό. Έτσι το κριτήριο της μετάβασης προς τον κομμουνισμό που είναι η απονέκρωση της εξουσίας και του κράτους -τελικά και της πολιτικής και των κομμάτων-αντικαθίσταται από την ενίσχυση του ως θεματοφύλακα του «σοσιαλισμού». Η επαναστατική παράδοση (π.χ. Κομμούνα) αλλά και ο Λένιν πριν την επανάσταση θέτουν το θέμα της απονέκρωσης του κράτους μεσώ της συμμετοχής όλων στη διαχείριση των εντελώς απαραίτητων κρατικών ζητημάτων, ως μιας κοινωνικής και πολιτικής δραστηριότητας των εργαζόμενων που δεν θα δημιουργεί προνόμια και κοινωνική διαφοροποίηση. Όλα αυτά εγκαταλείπονται και τη θέση τους ως κριτήριο και εγγύηση για τον εργατικό δημοκρατικό χαρακτήρα του κράτους παίρνει το γεγονός απλά ότι ο φορέας που έχει την κυβερνητική εξουσία είναι το κομμουνιστικό κόμμα. Από τα Σοβιέτ στο «ισχυρό κράτος» Ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά τον Οκτώβρη οικοδομείται μια δομή εξουσίας που δεν προέρχεται απ' ευθείας από τα Σοβιέτ. Η πραγματική άσκηση της εξουσίας συγκεντρώνεται στην κυβέρνηση, η οποία διορίζεται από το μπολσεβίκικο κόμμα. Το 2ο Πανρωσικό συνέδριο των συνδικάτων (Ιανουάριος του '19) επικυρώνει την «κρατικοποίηση» των συνδικάτων και την υπαγωγή τους στον κεντρικό κρατικό μηχανισμό. Τα συνδικάτα, σύμφωνα με αυτήν την απόφαση, δεν πρέπει να είναι «οργανωμένα χωριστά, αλά σαν ένα από τα ουσιαστικά όργανα του Σοβιετικού κράτους». Ο ίδιος ο Λένιν αναγνωρίζει τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση ότι δεν πρόκειται για μια αυθεντική προλεταριακή εξουσία και επισημαίνει την ανάγκη «της υπεράσπισης των υλικών και ηθικών συμφερόντων του προλεταριάτου, ενωμένου στην ολότητά του εναντίον αυτής της κρατικής εξουσίας». Αργότερα θα πει ξεκάθαρα ότι «ονομάζουμε δικό μας ένα μηχανισμό που στην πραγματικότητα μας είναι ριζικά ξένος και αποτελεί ένα σύμφυρμα από αστικές και τσαρικές επιβιώσεις». Σταδιακά στους κρατικούς και οικονομικούς μηχανισμούς ενσωματώνεται η παλιά αστική διανόηση που είναι φορέας αστικών μεθόδων εξουσίας και του ρώσικου εθνικισμού που επιβιώνει. Ιδιαίτερα στα χρόνια της ΝΕΠ οι κρατικοί και οικονομικοί μηχανισμοί καταλαμβάνονται από τους ιθύνοντες της βιομηχανίας και του τραπεζικού συστήματος, διευθυντές και πάσης φύσεως ειδικούς, ακόμη και παλιούς καπιταλιστές. Εντείνεται η αποξένωση του κράτους από τις μάζες και από τα Σοβιέτ και η υποταγή του στα ιδιαίτερα συμφέροντα και ανάγκες της υπό διαμόρφωση κρατικής αστικής τάξης. Ιδιαίτερο πρόβλημα αντιμετωπίζει το Σοβιετικό κράτος με την αγροτιά, όπου εξακολουθούν και μετά την επανάσταση να επιβιώνουν οι παλιές πολιτικές μορφές του «μιρ», στις οποίες έχουν εξέχοντα ρόλο οι κουλάκοι. Τα Σοβιέτ δεν ρίζωσαν ποτέ ουσιαστικά στο χωριό, ενώ οι επιτάξεις και τα διοικητικά μέτρα του «πολεμικού κομμουνισμού» οδήγησαν στο τέλος του εμφυλίου σε αγροτικές εξεγέρσεις. Η ΝΕΠ αποκαθιστά τη συμμαχία με την αγροτιά, αλλά σε μια ουσιαστικά καπιταλιστική βάση που όπως περιγράψαμε παραπάνω ενισχύει παραπέρα την εξουσία των κουλάκων. Η σχέση της αγροτιάς με τη Σοβιετική εξουσία θα ξαναμπεί σε κρίση το '28, με την κρίση της συγκέντρωσης σιτηρών και τα «έκτακτα μέτρα» που ακολουθούν. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση θα δημιουργήσει νέες ισορροπίες, θα αφαιρέσει την εξουσία των κουλάκων αλλά ταυτόχρονα θα καταπολεμήσει και την κυριαρχία των Σοβιέτ αγροτών γης και φτωχών χωρικών, θα διαμορφώσει νέα ιδιότυπα μεσαία

14 στρώματα και τελικά μια νέα κρατική αστική τάξη στο χωριό και θα οδηγήσει σε όξυνση των αντιθέσεων πόλης-χωριού. Τη δεκαετία του '30 η αυταρχική και κατασταλτική δράση του κράτους φτάνει στο απόγειο της με τις «δίκες», τις εκτοπίσεις και τις μαζικές εκτελέσεις. Είναι μια περίοδος πολιτικής τρομοκρατίας, που ενώ γίνεται με το πρόσχημα της «αντιμετώπισης του ταξικού εχθρού», στην ουσία στρέφεται ενάντια στον» εσωτερικό εχθρό», ενάντια στην επαναστατική τάση της εργατικής τάξης, ενάντία στις διαφορετικές γνώμες και τις αντιστάσεις απέναντι στην κυρίαρχη αντεπαναστατική πολιτική στο κόμμα και την κοινωνία. Εδραιώνει έτσι την πρωτοκαθεδρία στην κοινωνία ενός στυγνού αστυνομικού και κατασταλτικού μηχανισμού που σπέρνει μαζικά το φόβο και εξαναγκάζει σε πειθαρχία έξω και πάνω από οποιαδήποτε πολιτική διαδικασία. Όλα αυτά οδηγούν σε μαράζωμα της πολιτικής δραστηριότητας των εργαζομένων και των Σοβιέτ που αποκτούν διακοσμητικό ρόλο. Η αποπολιτικοποίηση της εργατικής κολεκτίβας, ο περιορισμός της σε έναν εκτελεστικό ρόλο και η υποταγή της στους νόμους της οικονομικής αποτελεσματικότητας και στα κεντρικά γραφειοκρατικά όργανα βαθαίνουν ακόμη περισσότερο. Την ίδια στιγμή ο Στάλιν, με το «σοσιαλιστικό σύνταγμα», διακηρύσσει την εδραίωση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και το άνοιγμα του δρόμου προς τον κομμουνισμό. Η «αποσταλινοποίηση» του '56 δεν αγγίζει στην ουσία το πολιτικό σύστημα. Η επιφανειακή καταδίκη των φαινομένων της εποχής του Στάλιν και η χρέωσή τους απλά στην «προσωπολατρία» αφήνει στο απυρόβλητο τα δομικά χαρακτηριστικά του συστήματος και τις βαθύτερες αιτίες τους. Ο παραπέρα γραφειοκρατικός εκφυλισμός και η ανάπτυξη στο έπακρο των χαρακτηριστικών του ιδιότυπου αστικού κράτους συνοδεύονται από θεωρίες περί «παλλαϊκού κράτους» και «κατάργησης των τάξεων και της ταξικής πάλης» και από νέες εξαγγελίες για τον κομμουνισμό που πλησιάζει σε μερικά χρόνια. Η περεστρόικα τη δεκαετία του '80 θα αναδείξει το πρόβλημα του πολιτικού συστήματος, αλλά από τη σκοπιά της αστικής δημοκρατίας και με στόχο να εξασφαλίσει συμμαχίες για το οικονομικό της πρόγραμμα. Προσπαθεί παρέχοντας κάποιες τυπικές αστικές ελευθερίες να ενεργοποιήσει τους εργαζόμενους στην παραγωγή και να εξασφαλίσει μια άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. Η απάθεια και η γενικευμένη παθητικότητα με την οποία αντιμετωπίζονται οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις, όπως αργότερα και η ίδια η κατάρρευση, φανερώνει το βαθύ χάσμα ανυποληψίας, απογοήτευσης και αποξένωσης που χωρίζει τους εργαζόμενους από το πολιτικό σύστημα. Γενικά, το ζήτημα του χαρακτήρα και της εξέλιξης του κράτους που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση χρειάζεται μια ριζική επανεκτίμηση με βάση την πιο ολοκληρωμένη σήμερα ιστορική εμπειρία και τα νέα στοιχεία που αποκαλύπτει η σύγχρονη εργατική πάλη, ιδιαίτερα γύρω από την αλληλεπίδραση του πολιτικού με τον οικονομικό αγώνα. Η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε πάνω απ όλα κοινωνικά χαρακτηριστικά, στηρίχτηκε κυρίως στην απόπειρα μετασχηματισμού των κοινωνικών σχέσεων στα πεδία της παραγωγής από το επαναστατικό προλεταριάτο. Και αυτή η πλευρά είναι που έκανε δυνατή και αναγκαία την πολιτική προτεραιότητα για το τσάκισμα της παλιάς κρατικής μηχανής και τον επαναστατικό μετασχηματισμό του κράτους από κράτος αστικό σε κράτος μετάβασης προς τη «δικτατορία του προλεταριάτου» και παραπέρα προς την απονέκρωσή του. Αυτό σημαίνει ότι η αλληλεπίδραση της κοινωνικής και της πολιτικής επαναστατικής μετάβασης προς το σοσιαλισμό, ενώ αποδεικνύει την προτεραιότητα και τον αυτοτελή αποφασιστικό ρόλο της πολιτικής και κρατικής πλευράς, τελικά καθορίζεται από το βάθος και το χαρακτήρα των κοινωνικών μετασχηματισμών. Το τσάκισμα της παλιάς κρατικής μηχανής και η εμφάνιση, πρώτον (μη κυρίαρχων ακόμα) κοινωνικών σχέσεων σοσιαλιστικού προσανατολισμού δεν αρκούν για να μετατρέψουν αυτόματα το κράτος σε «κράτος εργατών», σε «δικτατορία του προλεταριάτου» με την πλήρη έννοια. Το κράτος είναι τελικά πάντα της κυρίαρχης κοινωνικά τάξης. Και το προλεταριάτο, με την Οκτωβριανή Επανάσταση, μπήκε στο δρόμο της μετάβασης σε μια τέτοια κοινωνική κυριαρχία αλλά

15 δεν την είχε (και δεν μπορούσε να την έχει) εξασφαλίσει απ την πρώτη στιγμή. Η Επανάσταση άνοιξε μια περίοδο σκληρού ταξικού αγώνα για την επικράτηση των σχέσεων σοσιαλιστικού προσανατολισμού πάνω στις αστικές σχέσεις, για την ανάδειξη της εργατικής τάξης σε κυρίαρχη τάξη με την πλήρη έννοια. Με την κατάληψη της εξουσίας και τα πρώτα ποιοτικά μέτρα για το τσάκισμα της κρατικής μηχανής, η εργατική τάξη κατακτά το προβάδισμα μέσα στους μοχλούς της νέας κρατικής εξουσίας. Το κράτος γενικά παύει να είναι κράτος αστικό, μπαίνει σε μια περίοδο μετατροπής του σε προλεταριακό. Αλλά οι αστικές πλευρές του επιβιώνουν ακόμα με νέες μορφές κι όσο κι αν δεν είναι κυρίαρχες, ωστόσο χαρακτηρίζουν τον αντιφατικό χαρακτήρα του κράτους, το ρόλο του και την ταξική πάλη που διεξάγεται στα πλαίσιά του. Ο πλήρης μετασχηματισμός του κράτους σε κράτος εργατών εξαρτάται από το καθοριστικό πεδίο της κοινωνικής μετάβασης, απ την επικράτηση των κοινωνικών παραγωγικών μετασχηματισμών σοσιαλιστικού προσανατολισμού απέναντι στις διατηρούμενες ακόμα για ένα διάστημα αλλά μη κυρίαρχες πλέον αστικές πλευρές των κοινωνικών σχέσεων. Επομένως, το επαναστατικό σοβιετικό κράτος ήταν πεδίο οξύτατης ταξικής αντιπαράθεσης ανάμεσα στην ανερχόμενη προλεταριακή πλευρά του και την πλευρά των αστικών χαρακτηριστικών, λειτουργιών και καθηκόντων του. Η έκβαση αυτής της αντιπαράθεσης βρισκόταν σε αλληλεπίδραση με την έκβαση της ταξικής πάλης στο καθοριστικό πεδίο των παραγωγικών σχέσεων, καθοριζόταν σε τελευταία ανάλυση απ αυτή. Η αδυναμία της επαναστατικής εργατικής τάξης να επιβάλει την ανάπτυξη και την επικράτηση των κοινωνικών σοσιαλιστικών σχέσεων, καθώς και να επιβάλει μια νέου τύπου συνένωση της σφαίρας της πολιτικής με την κοινωνική οικονομική σφαίρα, με λίγα λόγια η αδυναμία της να επιβάλει την πολιτική εξουσία των άμεσων παραγωγών πρώτα απ όλα στους τόπους δουλειάς έκρινε τελικά και την πορεία του εκφυλισμού της προλεταριακής πλευράς του σοβιετικού κράτους. Επέτρεψε την εκ νέου επικράτηση της αστικής του πλευράς με καινούριες μορφές. Έτσι, η εν δυνάμει «δικτατορία του προλεταριάτου» πριν επιβληθεί ολοκληρωμένα μετασχηματίζεται σε «δικτατορία επί του προλεταριάτου» με νέο τρόπο. Τελικά, το επαναστατικό μεταβατικό κράτος που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση δεν μπόρεσε να μετατραπεί σε κράτος εργατών με την πλήρη έννοια, αντίθετα στράφηκε προς τα πίσω, προς την αστική κατεύθύνση και γι αυτό έχασε και τον επαναστατικό του χαρακτήρα και μετατράπηκε σε ιδιότυπο αστικό κράτος με νέες μορφές Ο ρόλος και ο χαρακτήρας του μπολσεβίκικου κόμματος Η πορεία του μπολσεβίκικου κόμματος μετά την επανάσταση ακολούθησε μια διπλή πορεία: απόσπαση από τους εργαζόμενους και τα όργανα κυριαρχίας τους, τα Σοβιέτ, της ηγεσίας από τη βάση και πλήρης απορρόφηση του από το κράτος. Κάτω από την πίεση των άμεσων ζητημάτων οργάνωσης της κρατικής μηχανής συντελείται μια στρατηγικής σημασίας αλλαγή ρόλου: το κόμμα μετατρέπεται όχι απλά σε έναν κρατικό διαχειριστή αλλά στον κύριο ιδεολογικό, πολιτικό και κατασταλτικό νομιμοποιητικό φορέα της κρατικής εξουσίας και των χαρακτηριστικών της. Αποτέλεσμα αυτής της τάσης είναι η γραφειοκρατικοποίηση του και η απονέκρωση της πολιτικής λειτουργίας της εργατικής βάσης του. Η εξέλιξη αυτή υποβοηθείται από τα κενά της Λενινιστικής αντίληψης περί του κόμματος σαν «πρωτοπορια- αντιπροσωπος- καθοδηγητής» της τάξης. Από την αναπαραγωγή μέσα στο κόμμα ενός μοντέλου ιεραρχίας και κομματικού καταμερισμού που παραπέμπουν στην οργάνωση της καπιταλιστικής παραγωγής. Η λενινιστική αντίληψη για το κόμμα αποτελεί ένα μεγάλο επαναστατικό βήμα για τα μέχρι τότε δεδομένα γύρω από το ζήτημα της συγκρότησης του επαναστατικού υποκειμένου και τη μετατροπή της εργατικής τάξης σε «τάξη για τον εαυτό της». Η αντίληψη αυτή υπογραμμίζει τον αποφασιστικό αυτοτελή ρόλο της οργανωμένης συνειδητής εργατικής πρωτοπορίας που αποτελεί αναγκαία μορφή

16 με την οποία εκδηλώνεται η καθοριστική επαναστατική πράξη και η επαναστατική δυνατότητα της τάξης συνολικά. Ωστόσο, η λενινιστική αυτή ιστορική προσφορά δεν συνδέθηκε με ανάλογης εμβέλειας θεωρητική και πρακτική διερεύνηση των προϋποθέσεων, των όρων και των αντίστοιχων θεσμών για την υλοποίηση της βασικής κατεύθυνσης που αφορά τον καθοριστικό ρόλο της επαναστατικής τάξης συνολικά γύρω από το περιεχόμενο, τις μορφές και τις εγγυήσεις της επαναστατικής διαδικασίας. Τα κενά αυτά εμπόδισαν ν αναπτυχθεί παραπέρα η συγκρότηση του επαναστατικού υποκειμένου στις ποιοτικά νέες συνθήκες της Οκτωβριανής Επανάστασης που χαρακτηρίζονται από την κοσμοϊστορική εμφάνιση των εργατικών Σοβιέτ και των άλλων μαζικών θεσμών της εργατικής επαναστατικής κυριαρχίας. Τις αντιφάσεις αυτές αξιοποίησαν στη συνέχεια οι αντεπαναστατικές δυνάμεις για να παρεμποδίσουν παραπέρα την ανάπτυξη του επαναστατικού υποκειμένου, να αποξενώσουν το κόμμα από τα Σοβιέτ και, τέλος, να καταλύσουν τον καθοριστικό ρόλο και τις δημοκρατικές διαδικασίες της σοβιετικής εργατικής εξουσίας. Κυρίως όμως η εξέλιξη αυτή αλληλοτροφοδοτείται από την επικράτηση στην ηγεσία του κόμματος της νέας άρχουσας τάξης που γεννούσε η κοινωνική πραγματικότητα. Από ένα σημείο και πέρα το κομμουνιστικό κόμμα έπαψε να αποτελεί φορέα της επαναστατικής δραστηριότητας και έγινε φορέας συντήρησης της υπάρχουσας κρατικής και παραγωγικής δομής. Αυτό σε συνδυασμό με την μονοπωλιακή του θέση στην πολιτική οδήγησε σε παραπέρα αποπολιτικοποίηση και παθητικοποίση των εργατικών μαζών. Ο πραγματικός προσανατολισμός του κόμματος δεν φαίνεται από τις διακηρύξεις του όλη αυτήν την περίοδο αλλά από τον αρνητικό ρόλο που είχε από ένα σημείο και μετά στην τροφοδότηση της πολιτικής χειραφετιτικής δραστηριότητας των εργαζόμενων, στην προώθηση μορφών αυτοδιεύθυνσης της τάξης, στη μετατροπή του κράτους σε κράτος εργατών και παραπέρα στην απονέκρωση του, στην ανάπτυξη της πιο δημιουργικής εργατικής δημοκρατίας πρωτα απ ολα στο ίδιο το εσωτερικό του. Από την εργατική τάξη στη νέα άρχουσα τάξη Η βάση του μπολσεβίκικου κόμματος κατά την επανάσταση και αμέσως μετά από αυτήν είναι κυρίως οι εργοστασιακές επιτροπές. Η υποβάθμιση και ο περιορισμός του ρόλου τους που αναπτύχθηκε, όπως περιγράψαμε παραπάνω, μετά την επανάσταση αντανακλάται και στο κόμμα. Κάτω από τις ανάγκες αντιμετώπισης της ιμπεριαλιστικής επέμβασης η λειτουργία του κόμματος στρέφεται σχεδόν αποκλειστικά στην οργάνωση της παραγωγής και του Κόκκινου Στρατού. Η νίκη στον εμφύλιο πόλεμο και στην αντιμετώπιση των ιμπεριαλιστών είναι ασφαλώς μια μεγάλη πολιτική νίκη που δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς την ενεργό στήριξη και δράση των πλατιών μαζών. Από αυτήν την άποψη δείχνει τους ζωντανούς δεσμούς που υπάρχουν ανάμεσα στο κόμμα και τις μάζες και κυρίως τις μεγάλες ελπίδες που έχουν εναποθέσει στη νέα εξουσία οι εργαζόμενοι. Ωστόσο, η ηγεμονία αυτή του μπολσεβίκικου κόμματος απέχει πολύ από το να είναι στρατηγική ηγεμονία των μακροπρόθέσμων εργατικών συμφερόντων, των μαρξιστικών ιδεών και του κομμουνιστικού προγράμματος και αφορά κυρίως τα άμεσα προβλήματα των εργαζομένων. Στην αγροτιά τα πράγματα είναι ακόμη πιο δύσκολα καθώς δεν υφίσταται καμιά ηγεμονία. Πολλά από τα «έκτακτα» χαρακτηριστικά που αποκτά η λειτουργία και η δράση του κόμματος την περίοδο του εμφυλίου, παραμένουν και ενισχύονται και μετά το τέλος του. Την επαύριο της ανταρσίας της Κροστάνδης κι ενώ το κόμμα αντιμετωπίζει απεργίες και αγροτικές εξεγέρσεις ο Λένιν προτείνει αλλαγές στους όρους λειτουργίας του κόμματος που περιορίζουν τη δράση της αντιπολίτευσης μέσα στο κόμμα (10ο συνέδριο). Το 12ο συνέδριο επικυρώνει αυτό που ήδη έχει συμβεί στη ζωή, δηλαδή την ταύτιση κόμματος, κράτους και δικτατορίας του προλεταριάτου: «η δικτατορία του προλεταριάτου δεν μπορεί να εξασφαλιστεί παρά με τη μορφή της δικτατορίας της ηγετικής πρωτοπορίας του, δηλαδή του Κ.Κ.». Στα χρόνια της ΝΕΠ το πάνω χέρι στο κόμμα παίρνουν οι νέες κυρίαρχες δυνάμεις που γεννά η κοινωνική πραγματικότητα, ενώ όλο και περισσότερο το κόμμα απομακρύνεται από τις παραδόσεις

17 της ελεύθερης συζήτησης στο εσωτερικό του και πληθαίνουν τα κατασταλτικά μέτρα εναντίον των εσωκομματικών αντιπολιτεύσεων. Η επικράτηση στην ηγεσία του κόμματος της νέας άρχουσας τάξης συνοδεύεται από την πλήρη κατάπνιξη της δημοκρατίας μέσα στο κόμμα. Έτσι δυναμώνουν τα γραφειοκρατικά-διοικητικά χαρακτηριστικά του και παρά το κύρος που ξαναποκτά με τη νίκη στον πόλεμο δεν καταφέρνει ποτέ πια να αποκαταστήσει ουσιαστικές ενεργές πολιτικές σχέσεις με τους εργαζόμενους. Στις δύο τελευταίες δεκαετίες πριν την κατάρρευση η απόσπασή του από τους εργαζόμενους γίνεται χαώδης και το κόμμα μετατρέπεται ουσιαστικά σε πεδίο έκφρασης και αντιπαράθεσης αποκλειστικά των διαφόρων τμημάτων της κρατικής αστικής τάξης Οι πολιτικές αντιπαραθέσεις και ο ρόλος της θεωρίας Οι εξελίξεις, που περιγράψαμε, στις κοινωνικές σχέσεις, το πολιτικό σύστημα και το κόμμα δεν ήταν φυσικά μια προδιαγεγραμμένη πορεία, ούτε προωθήθηκαν χωρίς αντιστάσεις ή συμβιβασμούς. Ήταν αποτέλεσμα μιας σκληρής και συνεχούς ταξικής πάλης που έχει την αντανάκλασή της στις πολιτικές και θεωρητικές διαμάχες κάθε εποχής. Αμέσως μετά την επανάσταση κυριάρχησε στη θεωρία και την πολιτική η ταύτιση των νομικών μορφών ιδιοκτησίας με τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις της παραγωγής και θεωρήθηκε πρωταρχικό για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και όχι ο ριζικός μετασχηματισμός των κοινωνικών παραγωγικών σχέσεων. Κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι «η φύση της Σοβιετικής εξουσίας είναι τέτοια που δεν επιδέχεται καμιά εκμετάλλευση». Οι κατηγορίες τιμή, μισθός, κέρδος θεωρούνται «κενές μορφές» που χρησιμοποιούνται για «τεχνικούς σκοπούς», και θεωρείται ότι υπάρχει μόνο η εξωτερική μορφή της αξίας, το «περίβλημά» της. Έτσι δεν εξετάζεται ποτέ από την κυρίαρχη θεωρία το ερώτημα που έθετε ο Μαρξ «γιατί το τάδε περιεχόμενο παίρνει τη δείνα μορφή;». Η επικράτηση της αντίληψης για «σοσιαλισμό σε μια μόνο χώρα» αποτελεί μια αποφασιστική καμπή για την αποκοπή από την πλούσια διεθνιστική παράδοση του εργατικού κινήματος και από τις αντιλήψεις του Μαρξ και του Λένιν που έβλεπαν τη νίκη του σοσιαλισμού στενά δεμένη με την επαναστατική διαδικασία σε διεθνικό επίπεδο. Ο ίδιος ο Λένιν εξαρτούσε την τύχη της Οκτωβριανής επανάστασης από την ανάπτυξη και νίκη της επανάστασης στη Δύση. Η αντεπαναστατική αυτή στροφή δεν αποτελεί απλά μια «ιδεολογική παρέκκλιση» αλλά την αναγκαία προσαρμογή της θεωρίας για τη δικαιολόγηση της κοινωνικής πραγματικότητας που διαμορφωνόταν στην ΕΣΣΔ. Αντιστοιχεί στην αντίληψη για την «σοσιαλιστική οικονομία» και για το «σοσιαλιστικό κράτος» και δίνει σοσιαλιστική υπόσταση στα διαμορφονώμενα κρατικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Η κυριαρχία αργότερα του σχεδίου παρουσιάζεται σαν κατάργηση των εμπορευματικών σχέσεων και η σύγκρουση καπιταλιστικών και σοσιαλιστικών σχέσεων ταυτίζεται με την αντίθεση σχέδιοαγορά, ιδιωτική-κρατική οικονομία. Το σχέδιο θεωρείται «μορφή οργάνωσης» που εξασφαλίζει το «ξεπέρασμα» των κοινωνικών αντιφάσεων. Αυτό ωστόσο από την άλλη οδηγεί σε δυνάμωμα των χρηματικών αυταπατών καθώς θεωρείται ότι το μόνο που απομένει για την επιτυχία του σχεδίου είναι η κινητοποίηση των αναγκαίων χρηματικών μέσων. Μέσα στα πλαίσια αυτά επιφυλάσσεται ρόλος πρώτου μεγέθους στην «τεχνική πρόοδο» και θεωρείται πρότυπο η «τεχνικά ανώτερη» μεγάλη καπιταλιστική βιομηχανία. Έτσι αναπαράγεται η υποταγή της ζωντανής εργασίας στη νεκρή εργασία και στον αστικό καταμερισμό εργασίας. Σε φιλοσοφικό επίπεδο επικρατούν αντιλήψεις που βλέπουν τη συνοχή και την ενότητα να υπερισχύουν πάνω στην αντίφαση και την εξέλιξη της κοινωνίας να εξαρτάται κυρίως από τη μεταβολή των σχέσεων της με τη φύση. Γι' αυτό και φαίνεται η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων να είναι η κινητήρια δύναμη των κοινωνικών αλλαγών. Η διαδοχή των τρόπων παραγωγής παρουσιάζεται περίπου σαν φυσική και κάθε οπισθοδρόμηση θεωρείται «αφύσικος παραλογισμός».

18 Το κόμμα ταυτίζεται με τη μαρξιστική θεωρία και γίνεται ο μόνος νόμιμος εκφραστής της. Το γενικότερο κατασταλτικό πνεύμα πήρε μια από τις πιο ακραίες μορφές του στη θεωρία και στην καταστολή της έρευνας. Η θεωρία που έτσι κι αλλιώς πολύ λίγο ακουμπούσε τη συνείδηση και τη σκέψη των επαναστατημένων μαζών, μετατρέπεται σε θρησκεία και δημιουργούνται οι αντίστοιχοι «πνευματικοί πατέρες της ορθοδοξίας». Ο μαρξισμός αντιμετωπίζεται ως ιδεολογικός νομιμοποιητής των πολιτικών επιλογών της εξουσίας και παραμορφώνεται ανάλογα με τις επιδιώξεις της στιγμής. Το βασικό είναι ότι ο κομμουνισμός είτε παραπέμπονταν στο αόρατο μέλλον, είτε διακηρύσσονταν ότι έχει σχεδόν προσεγγιστεί. Δεν τέθηκε όμως ποτέ σαν άμεσος πολιτικός στόχος των εργαζομένων και της δράσης τους. Έπαψε να αναπτύσσεται οποιαδήποτε αναζήτηση για το περιεχόμενο του κομμουνισμού και τις μορφές περάσματος σ αυτόν. Οι αντιπολιτεύσεις και οι θεωρητικές διαμάχες Το θέμα αυτό τέθηκε την επαύριο της Οκτωβριανής επανάστασης, αλλά με «στρατιωτικούς όρους». Οι Μπουχάριν, Τρότσκι και Μπρεομπραζένσκι ζητούν άμεσο πέρασμα στον κομμουνισμό με στρατιωτικοποίηση της εργασίας, σκληρή πειθαρχία επιβεβλημένη από τα πάνω, επίταξη γεωργικών προϊόντων και διανομή τους από το κράτος. Στοιχεία αυτής της γραμμής εφαρμόζονται κατά τον «πολεμικό κομμουνισμό», που φυσικά δεν έχει καμιά σχέση με κομμουνισμό. Ο Λένιν στη διαμάχη αυτή απαντάει ότι «δεν είναι άμεσο καθήκον μας να εισάγουμε το σοσιαλισμό». Η προώθηση του διορισμού των διευθυντών στις επιχειρήσεις και ο περιορισμός του ρόλου των εργοστασιακών επιτροπών συναντάει την αντίδραση των «αριστερών κομμουνιστών» (Μπουχάριν κ.α.) που τα καταγγέλουν σαν «καπιταλιστικά μέτρα». Ωστόσο, το '20 ο Μπουχάριν συναινεί περιγράφοντας χαρακτηριστικά το νέο πνεύμα ως εξής: «δεν χρειάζεται πια να δίνεται ο τόνος προς την κατεύθυνση του μετασχηματισμού των παραγωγικών σχέσεων, αλλά προς την κατεύθυνση της δημιουργίας μιας μορφής διαχείρισης που να εξασφαλίζει ένα μέγιστο βαθμό αρμοδιότητας». Χαρακτηριστική για την ανάπτυξη των επαναστατικών τάσεων μετά το '17 και των ορίων που συναντάνε, είναι η διαμάχη που αναπτύσσεται για το σχολείο (Κρούπσκαγια-Λουνατσάρσκι). Η Κρούπσκαγια υποστηρίζει τη δημιουργία ειδικών Σοβιέτ που θα εκλέγουν τους δασκάλους και θα διαχειρίζονται τα σχολεία με τη συμμετοχή και των μαθητών και τη δημιουργία ενός «ενιαίου σχολείου εργασίας». Τελικά ο σχολικός μηχανισμός παραμένει βασικά άθικτος, αστικός, τόσο στο περιεχόμενο όσο και στον τρόπο διδασκαλίας και προμαχώνας των αστών διανοουμένων. Στα χρόνια της ΝΕΠ οι αντιπαραθέσεις στρέφονται στο θέμα της εργατοαγροτικής συμμαχίας. Το '23 η «πλατφόρμα των 46» (Μπρεομπραζένσκι, Οσσίνσκι, Πιατακόφ, Καγκανόβιτς, Σαπρόνοφ κ.α.) καταγγέλουν την «έλλειψη σχεδιασμού και βοήθειας στη βιομηχανία και την ανεπάρκεια της πιστωτικής πολιτικής» και ταυτόχρονα ότι «η ελεύθερη συζήτηση μέσα στο κόμμα έχει ουσιαστικά εξαφανιστεί, η κοινή γνώμη μέσα στο κόμμα έχει καταπνιγεί...». Η 13η Συνδιάσκεψη καταδικάζει την πλατφόρμα αυτή. Ο Τρότσκι καταγγέλλει ότι η ΝΕΠ είναι υποχώρηση που ενισχύει τον καπιταλισμό και υποστηρίζει την ανάγκη ταχύρυθμης εκβιομηχάνισης, και ο Μπρεομπραζένσκι μιλάει για την ανάγκη «πρωταρχικής σοσιαλιστικής συσσώρευσης». Η 14η Συνδιάσκεψη (Απρίλης '25) ψηφίζει τη θέση για την «οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα», που θέτει πλέον σε ένα εντελώς νέο- και ξένο προς την παράδοση του μαρξισμούπλαίσιο τη συζήτηση. Το Σεπτέμβρη του '25 η «νέα αντιπολίτευση» -πλατφόρμα των 4 (Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Σοχόλνικοφ και Κρούπσκαγια) επιτίθεται στη ΝΕΠ και ζητάει ελεύθερη συζήτηση και εσωκομματική δημοκρατία. Ο Ζηνοβιεφ καταγγέλλει τη ΝΕΠ ως «κρατικό καπιταλισμό». Το '26 η «συνασπισμένη αντιπολίτευση» (Τρότσκι, Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ) ζητάει άμεσα μέτρα ενάντια στους κουλάκους, τους νέπμεν και τη γραφειοκρατία. Η αντίδραση της κομματικής ηγεσίας είναι άμεση: τον Ιούλη του '26 καθαιρείται ο Ζηνόβιεφ από το Π.Γ., τον Οκτώβριο του '26 καθαιρείται ο Κάμενεφ απ' το Π.Γ., τον Οκτώβρη του '27 καθαιρούνται ο Τρότσκι και ο Ζηνόβιεφ από την Κ.Ε. και το Νοέμβρη του '27 διαγράφονται από το κόμμα.

19 Το '28-'29 η αντιπαράθεση κορυφώνεται και πάλι με επίκεντρο το πρώτο πεντάχρονο πλάνο. Ο Μπουχάριν υπερασπίζεται τη ΝΕΠ και ζητάει μια εκβιομηχάνιση στα πλαίσια της, ενώ ο Στάλιν θεωρεί ότι πρέπει να υπάρξει στροφή προς την ταχύρυθμη εκβιομηχάνιση και εγκατάλειψη της ΝΕΠ. Αντιδράσεις αναπτύσσονται και από τον Τόμσκι, πρόεδρο των εργατικών συνδικάτων, που δεν συμφωνεί με την αναθεώρηση των νορμών εργασίας, την αύξηση της παραγωγικότητας και τους περιορισμούς στους μισθούς που επιβάλλει το πλάνο. Τον Απρίλη του '29 η 16η Συνδιάσκεψη καταδικάζει χωρίς συζήτηση τις απόψεις των Μπουχάριν, Ρύκοφ και Τόμσκι. Καθαιρείται ο Τόμσκι και το Νοέμβρη του '29 καθαιρείται από το Π.Γ. και ο Μπουχάριν. Ο Στάλιν εφαρμόζει ουσιαστικά τη γραμμή του διαγραμμένου Τρότσκι και κηρύσσει γενική επίθεση στη «δεξιά αντιπολίτευση». Ακολουθεί το εσωκομματικό πογκρόμ της δεκαετίας του '30 που θα εξαλείψει κάθε διαφορετική φωνή. Οι αντιπολιτεύσεις της δεκαετίας του '20 απηχούν τις αντιστάσεις που αναπτύσσονται στη Σοβιετική κοινωνία απέναντι στη ΝΕΠ και στην γραφειοκρατική- αυταρχική εξέλιξη του κρατικού και κομματικού μηχανισμού. Ωστόσο δεν κατάφεραν να ξεφύγουν από τα μεταλασσόμενα σε αντεπαναστατική κατεύθυνση, βασικά στοιχεία που κυριαρχούσαν στη θεωρία του μπολσεβίκικου κόμματος, και να συγκροτήσουν μια ριζικά διαφορετική στρατηγική για τον κομμουνισμό. Η αδυναμία αυτή ήταν και η κύρια αιτία της μη σύνδεσής τους με σοβαρά εργατικά ρεύματα αντίστασης και τελικά της ήττας τους. Η καταστολή τους έγινε δυνατή γιατί ο Σταλινισμός μέσα από τις αντιφάσεις του κατάφερνε να οικοδομήσει μια πλατιά συμμαχία με τα λαϊκά στρώματα στη βάση ενός πρωτόγνωρου για τη Ρωσία κοινωνικού κράτους (παιδεία, υγεία κ.λ.π.), ενώ ταυτόχρονα πρόσφερε μια συνεκτική προοπτική οικονομικής ανάπτυξης που απαντούσε στις βασικές ανάγκες των εργαζομένων εν μέσω μάλιστα μιας ισχυρότατης οικονομικής κρίσης των καπιταλιστικών χωρών. Μετά την εκκαθάριση του εσωκομματικού και κοινωνικού τοπίου ο Στάλιν «εδραιώνει» το «σοσιαλισμό» με το σύστημα του '36. Η θεωρητική και πολιτική κληρονομιά του θα μεταφερθεί αυτούσια στους επιγόνους του που θεωρούν ότι ο σοσιαλισμός έχει ήδη εδραιωθεί, ενώ το '61 διακηρύσσεται ότι «μπήκαμε στη φάση της οικοδόμησης του κομμουνισμού» και αργότερα ότι «η κομμουνιστική κοινωνία θα έχει σίγουρα οικοδομηθεί τη δεκαετία του '80». Την ίδια στιγμή η θεωρία αναζητάει εναγωνίως σχήματα που να συνδυάζουν την «οικοδόμηση του κομμουνισμού» με την ελεύθερη αγορά και την αυτονομία των επιχειρήσεων, και τον «κομμουνισμό σε μία μόνο χώρα» με την «ειρηνική συνύπαρξη» με την παγκόσμια καπιταλιστική αγορά. Όλα αποκτούν ένα διπλό χαρακτήρα: από τη μια «μαρξισμός λενινισμός», από την άλλη εισαγωγή και ενσωμάτωση όλων των στοιχείων της αστικής οικονομικής σκέψης. «Παλλαϊκό κράτος» από τη μια, καταστολή και απαγόρευση κάθε αυτόνομης πολιτικής και θεωρητικής ακόμη και καλλιτεχνικής δραστηριότητας από την άλλη. «Κοινωνικοποιημένη οικονομία» από τη μια, μαύρη αγορά και παράλληλη οικονομία μεγαλύτερη από την επίσημη από την άλλη. Μέσα στα πλαίσια της ανάπτυξης και παγίωσης ενός ιδιόμορφου εκμεταλλευτικού συστήματος με παραλλαγμένα καπιταλιστικά χαρακτηριστικά, οι πραγματικές κοινωνικές σχέσεις μυστικοποιούνται διπλά. Αυτές αποτελούν την πηγή για την ψευδή αλλοτριωμένη συνείδηση και των εργαζομένων, αλλά και των κυρίαρχων δυνάμεων γύρω από την ουσία της κοινωνικής πραγματικότητας. Η κυρίαρχη ιδεολογία προσανατολίζεται αντικειμενικά στην αποκατάσταση της ηγεμονίας του κλονιζόμενου αστικού μπλοκ απέναντι στην επαναστατική πλευρά της εργατικής τάξης στο κλείσιμο και του ιδεολογικού πολιτιστικού ρήγματος που έφερε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Η ιδεολογία του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο κωδικοποιημένος, στρεβλωμένος, δογματικός μαρξισμός και λενινισμός αποτελούν την αναγκαία μορφή για μια τέτοια ηγεμονία. Οι κυρίαρχες δυνάμεις πιστεύουν καλοπροαίρετα σ αυτό τον μαρξισμό, σ αυτό το σοσιαλισμό και αντιϊμπεριαλισμό με ισχυρά εθνικά χαρακτηριστικά γιατί βολεύονται όλο και περισσότερο μέσα στις νέες κοινωνικές σχέσεις σαν το ευνοούμενο σκέλος τους. Ενώ οι εργάτες, παγιδευμένοι στην ίδια ψευδή συνείδηση, σαν το καταπιεσμένο σκέλος τείνουν να αμφισβητούν αυτού του είδους το μαρξισμό και το σοσιαλισμό ξαναγυρίζοντας αυθόρμητα σε οπισθοδρομικές κυρίως δοξασίες και αντιλήψεις αστικής

20 κατεύθυνσης με δεδομένη την έλλειψη οποιασδήποτε ανεξαρτησίας της επαναστατικής τους πλευράς απέναντι στην ηγεμονία της νέας άρχουσας τάξης. Η σοβιετική άρχουσα τάξη, σαν κάθε άρχουσα τάξη, επιχειρεί να εμφανίσει τα δικά της συμφέροντα σαν συμφέροντα όλης της κοινωνία και τον δικό της σοσιαλισμό σαν τον σοσιαλισμό των καταπιεσμένων όλου του κόσμου. Ενώ είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της ψευδούς συνείδησης το γεγονός ότι το κόμμα που υποτίθεται ότι αποτελεί τον φορέα των ιδεών της κομμουνιστικής προοπτικής επιβάλλει τις αντεπαναστατικές τομές από τον Στάλιν ως τον Χρουστσόφ, και από τον Μπρέζνιεφ ως τον Γκορμπατσόφ θεωρώντας τες και συχνά με ειλικρίνεια σαν τομές νίκης της κομμουνιστικής κατεύθυνσης. Ακόμη και η περεστρόικα με τις πιο ανοιχτά διατυπωμένες φιλοκαπιταλιστικές απόψεις επικαλούνταν το σοσιαλισμό και το βάθαιμά του. Όλα κινούνται σε αυτόν τον εξωφρενικό δυϊσμό απόκρυψης και συγκάλυψης των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων που γίνεται πηγή αλλοτρίωσης και εκμαυλισμού συνειδήσεων Η εγκατάλειψη του διεθνισμού Ξεχωριστή σημασία και ρόλο σε όλες αυτές τις εξελίξεις έχει και η στάση που διαμορφώνει το μπολσεβίκικο κόμμα στο ζήτημα του προλεταριακού διεθνισμού. Η «εσωτερική» διάσταση αυτής της στάσης αφορά το εθνικό ζήτημα στην ίδια την ΕΣΣΔ, το οποίο αντιμετωπίστηκε γενικά στα πλαίσια του μεγαλορωσικού εθνικισμού και της εκμετάλλευσης των άλλων εθνοτήτων της ΕΣΣΔ. Ταυτόχρονα, σε αντιστοιχία με τις κοινωνικές εξελίξεις στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, η διεθνιστική διάσταση της Οκτωβριανής επανάστασης και των μπολσεβίκων δίνει σταδιακά τη θέση της σε μια «κρατική» αντίληψη για τις διεθνείς σχέσεις. Η εδραίωση της αντίληψης για «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα» μετατοπίζει τον άξονα της διεθνούς δράσης του κόμματος και της ΕΣΣΔ από την ενίσχυση των επαναστατικών κινημάτων στην προστασία της σοσιαλιστικής πατρίδας. Το μοντέλο κόμμα-μάζες που οικοδομήθηκε στην ΕΣΣΔ μεταφέρθηκε και σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, σε ένα αντίστοιχο μοντέλο σχέσεων μεταξύ του καθοδηγητικού ΚΚΣΕ και του κομμουνιστικού κινήματος. Η νέα άρχουσα τάξη διεκδικεί την επιβίωση της αλλά και έναν αναβαθμισμένο ρόλο στον παγκόσμιο καπιταλιστικό καταμερισμό με όπλο το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα. Ήδη από την Γ' Διεθνή, αλλά με αποκορύφωμα την περίοδο του παγκόσμιου πόλεμου, γίνεται φανερό ότι ο διεθνισμός αντικαθίσταται με τα κρατικά συμφέροντα, που γίνονται το αποκλειστικό κριτήριο της δράσης της ΕΣΣΔ. Χρησιμοποιεί το κομμουνιστικό κίνημα σαν μοχλό της εξωτερικής της πολιτικής και το υποτάσσει στις ανάγκες κάθε φορά των σχέσεων της με τον ιμπεριαλισμό. Είναι χαρακτηριστική η εγκατάλειψη της Ισπανικής επανάστασης και οι παλινωδίες στη γραμμή της Διεθνούς από τον «σοσιαλφασισμό», στις «δημοκρατικές κυβερνήσεις» και στα «λαϊκά μέτωπα», πάντα όμως χωρίς επαναστατικό προσανατολισμό. Η διάλυση της Διεθνούς την περίοδο της αντιφασιστικής συμμαχίας και η επιβολή στο κομμουνιστικό κίνημα μιας γραμμής απεμπόλησης των επαναστατικών ευκαιριών και συμβιβασμού με τις αστικές δυνάμεις την περίοδο των αυταπατών, αμέσως μετά τον πόλεμο, για μια νέα διεθνή τάξη. Η στάση της απέναντι στην Κινέζικη επανάσταση με την καταστροφική γραμμή της συμμαχίας με το Κουομιτάγκ. Το «σοσιαλιστικό στρατόπεδο» που διαμορφώνεται μετά τον πόλεμο γίνεται ένα πεδίο απροκάλυπτων επεμβάσεων και ασφυκτικής κυριαρχίας του ΚΚΣΕ και της ΕΣΣΔ. Ο στρατός της και οι μυστικές της υπηρεσίες παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στις εξελίξεις αυτών των χωρών και οι εξεγέρσεις, ανεξάρτητα από τον τελικό χαρακτήρα τους (Α. Γερμανία το '53, Ουγγαρία το '56, Τσεχοσλοβακία το '68), καταστέλλονται με στρατιωτικές επεμβάσεις. Ταυτόχρονα διαμορφώνεται ένας -οικονομικά ζωτικός για την ΕΣΣΔ- χώρος και επιβάλλεται ένας «σοσιαλιστικός καταμερισμός» με βάση τις ανάγκες της Σοβιετικής οικονομίας. Η λογική της «υπερδύναμης» χαρακτήρισε τη στάση της απέναντι στις «Λαϊκές Δημοκρατίες», αλλά και στις λεγόμενες χώρες «μη καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης». Στα πλαίσια αυτά η ΕΣΣΔ είχε βεβαίως έναν αντιιμπεριαλιστικό ρόλο, όχι όμως από τη σκοπιά της ανάπτυξης και εξάπλωσης των κοινωνικών επαναστάσεων, αλλά από τη σκοπιά της