Ο ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ

Transcript

1 Ο ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ Ο ιδιαίτερος χώρος της Ρούµελης Η επανάσταση του 1821 εδραιώθηκε τελικά µόνο στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και σε αρκετά νησιά του Αιγαίου πελάγους, µολονότι επαναστατικές ενέργειες συνέβησαν και σε βορειότερες περιοχές, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας. Η οθωµανική επικράτεια απλωνόταν από τη Μεσοποταµία έως την Αδριατική, από τον Δούναβη έως το Αιγαίο και από την Αίγυπτο έως το Αλγέρι και το Σουδάν, χώρο τεράστιο που το διοικούσε χαλαρά τον άφηνε σε τοπικά συστήµατα κυβέρνησης και εγχώριους σατράπες όπως συνέβαινε στις προεθνικές, προβιοµηχανικές αυτοκρατορίες. Έτσι οι ποικίλες περιοχές της αυτοκρατορίας διακρίνονταν από σηµαντικές διαφορές µεταξύ τους στην κοινωνική οργάνωση, στην οικονοµία, στον εθνοτικό χαρακτήρα των πληθυσµών, στις νοοτροπίες των κατοίκων. Δεν χρειάζεται να πάµε µακριά. Ανάµεσα στην Πελοπόννησο και τη Στερεά οι διαφορές ήταν εντυπωσιακά µεγάλες. Συγκριτικά µε την Πελοπόννησο, το ανάγλυφο του κεντρικού ελλαδικού χώρου είναι περισσότερο ορεινό, κυρίως στο δυτικό του τµήµα, στη δυτική Στερεά και στην Ήπειρο. Τα βουνά της κεντρικής Ελλάδας δεν είναι µόνο σχετικά ψηλότερα απ αυτά της Πελοποννήσου, αλλά σχηµατίζουν συνεχείς, εκτεταµένες, πολύπλοκες και δύσβατες οροσειρές, που αφήνουν λίγες, στενές και µε σχετικά µεγάλο υψόµετρο διαβάσεις. Την εποχή της οθωµανικής κυριαρχίας οι άγριοι ορεινοί όγκοι του Ολύµπου και της Πίνδου µε τις παραφυάδες της δυσχέραιναν τις επικοινωνίες και τη συγκοινωνία µεταξύ των επαρχιών, αποµόνωναν ορισµένες περιοχές, ευνοούσαν την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, σχηµάτιζαν ασφαλή καταφύγια για τους ληστές και τους καταδιωκοµένους. Η Πίνδος χώριζε την Ήπειρο από τη Θεσσαλία, ο Όλυµπος τη Θεσσαλία από τη Μακεδονία, τα Άγραφα, τα βουνά του Βάλτου και το Μακρυνόρος χώριζαν την Ήπειρο από τη δυτική Στερεά Ελλάδα. Παράλληλα όµως στην ίδια περιφέρεια βρίσκεται ο κάµπος της Θεσσαλίας, η µεγαλύτερη πεδιάδα του ελλαδικού χώρου. Αντίθετα το γεωφυσικό τοπίο Ο άγριος ορεινός όγκος του Ολύµπου, χωρίζοντας τη Θεσ-

2 της Πελοποννήσου είναι, σε γενικές γραµµές, περισσότερο οµοιογενές µε σχετικά µικρότερους και πιο ήµερους ορεινούς όγκους. Στις παραµονές της επανάστασης η Στερεά Ελλάδα και η Ήπειρος ήταν πολύ πιο αραιοκατοικηµένες από την Πελοπόννησο ή την Κρήτη. Στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα κατοικούσαν ελάχιστοι µουσουλµάνοι, ενώ στη Θεσσαλία και στην Τσαµουριά της Ηπείρου κατοικούσαν συµπαγείς µουσουλµανικοί πληθυσµοί. Στο πεδίο της οικονοµίας οι Μοραΐτες θεωρούνταν κάπως ευπορότεροι από τους Ρου- µελιώτες. Στον χώρο της γεωργίας οι πηγές υποδεικνύουν σηµαντικές διαφοροποιήσεις από περιοχή σε περιοχή. Μολονότι τα διαθέσιµα στοιχεία δεν είναι επαρκή ώστε να εξαχθούν ασφαλή συµπεράσµατα, φαίνεται ότι, συγκριτικά µε τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο, στον χώρο της Θεσσαλίας και της Ηπείρου είχε προχωρήσει σε µεγάλο βαθµό η τσιφλικοποίηση των γαιών, κυρίως κατά τα τελευταία τριάντα προεπαναστατικά χρόνια, την περίοδο δηλαδή διακυβέρνησης του Αλή πασά. Διαφορές υπήρχαν και στον καταµερισµό της ιδιοκτησίας της γης κατά θρήσκευµα. Στον κάµπο της Θεσσαλίας, στα Γιάννενα, στην Τσαµουριά (σηµερινή Θεσπρωτία) και στην Άρτα η γη ανήκε κυρίως σε µουσουλµάνους. Στα ορεινά της Πίνδου και του Ολύµπου η γη ανήκε κυρίως σε χριστιανούς. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις του 1828, στην Πελοπόννησο το 66,7% της γης ανήκε σε µουσουλµάνους και το 33,3% σε χριστιανούς, ενώ στη σχετικά φτωχότερη Στερεά Ελλάδα τα ποσοστά αντιστρέφονταν: το 43% ανήκε σε µουσουλµάνους και το 57% σε χριστιανούς. Σε ορισµένες περιοχές του κεντροελλαδικού χώρου ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγµένη η βιοτεχνία του ορεινού χώρου, κυρίως στους τοµείς της νηµατουργίας και της κατασκευής µάλλινων και βαµβακερών υφασµάτων. Τέτοιες περιοχές ήταν τα Αµπελάκια και ορισµένα χωριά γύρω από τον Όλυµπο, τα χωριά του Πηλίου, τα Άγραφα, και κάποια ακόµη χωριά κυρίως στην Ήπειρο. Το έντονο ορεινό ανάγλυφο είχε ευνοήσει την ανάπτυξη της µεγάλης κτηνοτροφίας και µάλιστα της ηµινοµαδικής κτηνοτροφίας. Σε πολλές περιπτώσεις οι κτηνοτρόφοι διένυαν µεγάλες αποστάσεις για να µεταφέρουν τα ζώα τους από τα χειµαδιά στις ορεινές θερινές διαµονές και αντίστροφα. Ορισµένοι µεγάλοι τσελιγκάδες διέθεταν χιλιάδες ζώα. Καθώς οι µετακινήσεις διαρκούσαν πολλούς µήνες τον χρόνο, περνώντας ορισµένες φορές από δύσβατες ορεινές περιοχές, και καθώς τα ζώα συνιστούσαν ένα Γυναικείο ένδυµα του όψιµου 19ου αιώνα από τα Ζαγοροχώ-

3 οικονοµικό προϊόν που εύκολα γινόταν αντικείµενο ληστείας, διότι εύκολα µεταφερόταν και πουλιόταν, οι περισσότεροι κτηνοτρόφοι ήταν εξοικειωµένοι µε τη χρήση των όπλων, ώστε να µπορούν να προστατεύουν τα κοπάδια τους. Για τους ίδιους λόγους στη Ρούµελη ήταν εντονότερη η εξάπλωση της ληστείας και η ανάπτυξη θεσµών προστασίας από τη ληστεία όπως του θεσµού των αρµατολών. Έτσι η Ρούµελη στις αρχές του 19ου αιώνα διέθετε πολύ µεγαλύτερο αριθµό ενόπλων και γενικότερα ανθρώπων εξοικειωµένων µε τη χρήση των όπλων. Στη δεκαετία του 1810 και κυρίως από το 1815 και εξής η Πελοπόννησος και τα νησιά πλήττονταν από µια απότοµη και έντονη οικονοµική κρίση, η οποία διαδέχθηκε µια µακρά περίοδο συνεχούς οικονοµικής ανόδου που είχε αρχίσει περίπου στα µέσα του 18ου αιώνα. Η κρίση αυτή ξεκίνησε από το εµπόριο και τη ναυτιλία, αλλά επηρέασε το σύνολο της οικονοµίας και αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα για την έκρηξη της Οι αναπτυγµένοι τοµείς της νηµατουργίας και κατασκευής Η σηµαντικότερη µάλιστα διαφορά µεταξύ Πελοποννήσου και Ρούµελης σχετιζόταν µε την ισχύ των ανθρώπων των όπλων. Ο θεσµός του αρµατολισµού στη Ρούµελη είχε επιτρέψει την ανάδειξη ισχυρών οικογενειών καπεταναίων, που για πολλές γενιές υπηρετούσαν ως αρµατολοί, µολονότι συχνά έχαναν το αρµατολίκι και τότε στρέφονταν στη ληστεία. Ορισµένες οικογένειες, όπως αυτές του Βαρνακιώτη, του Ίσκου, των Κοντογιανναίων, των Μπουκουβαλαίων, των Στορνάρηδων, είχαν καταφέρει να αποκτήσουν τόση δύναµη ώστε να απειλούν την κυριαρχία των προεστών στις περιοχές τους. Ιδιαίτερα σε ορισµένες ορεινές περιοχές, όπως του Ασπροποτάµου, των Αγράφων, του Βάλτου, είχε δηµιουργηθεί µια χρόνια αντιπαράθεση µεταξύ της προεστικής και της αρµατολικής εξουσίας. Αντίθετα στην Πελοπόννησο ο θεσµός του αρµατολισµού δεν παρουσιάζεται στην τελευταία περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας, µετά δηλαδή το 1715, όταν οι Οθωµανοί ανακαταλαµβάνουν τον Μοριά από τους Βενετούς. Οι κάποι του Μοριά συνιστούσαν έναν θεσµό πολύ ασθενέστερο από τους αρµατολούς, αφού στην πραγµατικότητα λειτουργούσαν ως σωµατοφυλακή των προεστών, µισθοδοτούνταν απ αυτούς και υπόκειντο απόλυτα στην εξουσία τους. Στη Στερεά Ελλάδα, οι ισχυρές οικογένειες προεστών µε πλούτο και διάρκεια στον χρόνο περιορίζονταν σε ορισµένα ανεπτυγµένα οικονοµικά κέντρα, όπως της Αθήνας, της Λιβαδειάς και του Μεσολογγίου. Η Ρούµελη στην αρχή του 19ου αιώνα διέθετε πολύ µεγαλύτερο

4 Ελληνικής Επανάστασης. Μολονότι δεν διαθέτουµε επαρκή στοιχεία για τον βαθµό επιρροής της κρίσης στην οικονοµία του κεντροελλαδικού χώρου, δεν είναι δυνατόν πάντως να έµεινε ανεπηρέαστος. Για παράδειγµα, η κρίση φαίνεται ότι έπληξε την εµπορική ναυτιλία του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού. Μετά την καταστροφή των πλοίων τους το 1770 στη διάρκεια των Ορλωφικών, το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό είχαν καταφέρει σταδιακά να ανασυγκροτήσουν τον στόλο τους, ο οποίος στις αρχές του 19ου αιώνα αριθµούσε περίπου 60 πλοία. Το 1821 το Μεσολόγγι, χτυπηµένο από την κρίση, διέθετε µόνο ένα πλοίο. Μια άλλη µορφή οικονοµικής κρίσης έπληξε τις βιοτεχνίες του ορεινού χώρου: η εκβιοµηχάνιση της αγγλικής παραγωγής νηµάτων και υφασµάτων από τα τέλη του 18ου αιώνα είχε ως αποτέλεσµα τα αγγλικά προϊόντα να είναι καλύτερα και φτηνότερα από τα ελληνικά και να κυριαρχήσουν στις ευρωπαϊκές αγορές. Στον 19ο αιώνα άρχισε βαθµιαία να εκσυγχρονίζεται η παραγωγή και των χωρών της κεντρικής Ευρώπης. Οι παραδοσιακές βιοτεχνίες των Αµπελακίων, του Τιρνάβου, της Αγιάς και των άλλων ορεινών κωµοπόλεων, οι οποίες ήταν προσανατολισµένες στη διεθνή αγορά, δεν µπορούσαν να αντέξουν τον ανταγωνισµό και σταδιακά έκλεισαν. Πολλοί από τους εργαζοµένους στις βιοτεχνίες αναγκάστηκαν να µεταναστεύσουν στη Μικρά Ασία ή στην Ευρώπη. Η συµµετοχή των χριστιανών του νότιου ελλαδικού χώρου σε µια οργάνωση µε επαναστατική προοπτική, όπως η Φιλική Εταιρεία, γινόταν ελκυστική υπό το βάρος της ολοένα διογκούµενης οικονοµικής κρίσης, για την οποία δεν φαινόταν άλλη διέξοδος από τη βίαιη ανατροπή του καθεστώτος. Το πνευµατικό κίνηµα του Νεοελληνικού Διαφωτισµού, στο πλαίσιο του οποίου διαµορφώθηκε η ελληνική εθνική ιδεολογία και τα βασικά χαρακτηριστικά της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, προσέφερε το αναγκαίο ιδεολογικό υπόστρωµα αυτής της επαναστατικής προοπτικής. Δίνοντας έµφαση στις αξίες της ελευθερίας, του ορθού λόγου και της προόδου µέσω της γενίκευσης της παιδείας, πρέσβευε την απελευθέρωση από την οθωµανική τυραννία και από κάθε λογής αυθεντίες. Συνακόλουθα διαµόρφωσε το ιδεολογικό πλαίσιο για µια νέα πολιτική συγκρότηση βασισµένη στην κυριαρχία του ελληνικού έθνους, σε πλήρη αντίθεση µε την έως τότε κυριαρχούσα αντίληψη περί θεόθεν δοσµένης εξουσίας του αλλόθρησκου σουλτάνου. Παρόµοια είναι τα συµπεράσµατα της διερεύνησης των µελών της Φιλικής Εταιρείας Τη δεκαετία του 1810 τόσο η Πελοπόννησος όσο και τα νησιά

5 κατά περιφέρειες. Με βάση τους διαθέσιµους καταλόγους µελών της Φιλικής Εταιρείας, που θεωρούνται σε γενικές γραµµές αντιπροσωπευτικοί του συνόλου των Φιλικών, στην Πελοπόννησο µυήθηκε το 21,13% του συνόλου των µελών της Εταιρείας, ενώ στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας, της Θεσσαλίας και της Ηπείρου µυήθηκε µόλις το 1,61% των µελών. Τα καταγόµενα από την Πελοπόννησο µέλη της Εταιρείας (που κατηχήθηκαν σε περιοχές τόσο εντός όσο και εκτός του Μοριά) αποτελούσαν το 37,2% των µελών, ενώ από την Ήπειρο καταγόταν το 10,5% των µελών, από τη Θεσσαλία το 6,2% και από τη Στερεά Ελλάδα µόλις το 3,9% των µελών της Φιλικής Εταιρείας. Ανάµεσα στα µέλη της Εταιρείας που µύησαν τουλάχιστον ένα νέο µέλος, από την Ωστόσο, µε βάση τα διαθέσιµα στοιχεία, η διείσδυση τόσο των διαφωτιστικών ιδεών όσο και της Φιλικής Εταιρείας στον κεντροελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στη Στερεά Ελλάδα φαίνεται ότι υπήρξε µικρή, συγκριτικά µε την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου. Πράγµατι, εάν κρίνουµε από τον αριθµό των συνδροµητών των βιβλίων και κατ επέκταση από τον όγκο του αναγνωστικού κοινού, το Αιγαίο πέλαγος και η Πελοπόννησος βρίσκονται στις πρώτες θέσεις του σχετικού πίνακα, ενώ η Στερεά Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις και µάλιστα µε µεγάλη διαφορά. Η Ήπειρος και η Θεσσαλία βρίσκονται στις ενδιάµεσες θέσεις, αλλά το αναγνωστικό κοινό συγκεντρώνεται για την µεν Ήπειρο στα Γιάννενα, για τη δε Θεσσαλία στις βιοτεχνικές κωµοπόλεις του Ολύµπου και τα χωριά του Πηλίου. Στις περιοχές αυτές άλλωστε (Γιάννενα, χωριά του Ολύµπου και του Πηλίου) λειτουργούσαν και τα κυριότερα ανώτερα σχολειά αυτών των περιφερειών. Ενδεικτικά για την περίοδο γνωρίζουµε συνδροµητές στα νησιά του Αιγαίου πελάγους και του Σαρωνικού, 589 συνδροµητές στην Πελοπόννησο, 371 στη Θεσσαλία (από τους οποίους 137 στην Τσαρίτσανη και τα Αµπελάκια), 243 στην Ήπειρο και την Αλβανία (από τους οποίους 201 στα Γιάννενα) και µόλις 125 στη Στερεά Ελλάδα (από τους οποίους 89 στην Αθήνα και 28 στη Λιβαδειά). Οι αριθµοί αυτοί αφορούν στους τόπους διαµονής των συνδροµητών αντίστοιχοι όµως είναι και οι αριθµοί που αφορούν στους τόπους καταγωγής των συνδροµητών: προηγούνται τα νησιά του Αιγαίου και του Αργοσαρωνικού µε συνδροµητές, ακολουθεί η Ήπειρος και η Αλβανία µε 706 συνδροµητές, η Πελοπόννησος µε 531, η Θεσσαλία µε 505, ενώ στις τελευταίες θέσεις του πίνακα βρίσκεται η Στερεά Ελλάδα µε 159 συνδροµητές. Η Ζωσιµαία Σχολή Ιωαννίνων αποτέλεσε έναν από τους ισχυ-

6 Πελοπόννησο κατάγονταν το 42,7% των µυητών, ενώ από τη Στερεά Ελλάδα µόλις το 3,8%. Παρότι η Ρούµελη διέθετε τους περισσότερους χριστιανούς ενόπλους, το ποσοστό των στρατιωτικών που µυήθηκαν στη Στερεά Ελλάδα, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία ανερχόταν στο 1,4%, ενώ οι στρατιωτικοί που µυήθηκαν στην Πελοπόννησο ανέρχονταν στο 34,3% του συνόλου των µυηµένων στρατιωτικών. Μολονότι τα ποσοστά των µυηµένων στρατιωτικών που δήλωσαν ως τόπους καταγωγής περιοχές της κεντρικής Ελλάδας αλλά κατηχήθηκαν σε άλλες περιοχές είναι µεγαλύτερα, η διαφορά µε τους Μοραΐτες στρατιωτικούς παραµένει µεγάλη (Στοιχεία από την ανέκδοτη διατριβή του Φράγκου, Η Φιλική Εταιρεία, Columbia University, 1971). Συνεπώς οι προϋποθέσεις για την έναρξη της επανάστασης στη Ρούµελη µοιάζουν δυσµενέστερες από την Πελοπόννησο και τα ναυτικά νησιά του Αιγαίου. Επιπλέον, πολύ κοντά στη Στερεά Ελλάδα βρίσκονταν ορισµένα σηµαντικά στρατιωτικά κέντρα της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, από τα οποία µπορούσαν σχετικά γρήγορα να προωθηθούν οθωµανικά στρατεύµατα προς τις περιοχές της κεντρικής Ελλάδας: Λαµία, Τρίκαλα, Λάρισα, Γιάννενα, και λίγο µακρύτερα η Θεσσαλονίκη. Φαίνεται ότι καταλυτικό ρόλο για την επανάσταση στη Ρούµελη, και ιδιαίτερα για το δυτικό της τµήµα, έπαιξε αφενός η έναρξη της επανάστασης στον Μοριά, που επηρέασε τις γειτονικές της περιοχές, και αφετέρου η ένοπλη σύγκρουση του Αλή πασά µε την Πύλη. Η σύγκρουση του Αλή πασά µε τον σουλτάνο Μαχµούτ Β Όταν τον Μάρτη του 1821 ξέσπασε η επανάσταση στον Μοριά, ένας άλλος πόλεµος µαινόταν ήδη στη Ρούµελη ήδη για εννέα µήνες. Επρόκειτο για την ανοιχτή πλέον σύγκρουση του Αλή πασά µε τον σουλτάνο Μαχµούτ Β, που σοβούσε αρκετά χρόνια. Ο Αλή Τεπελενλής, πασάς των Ιωαννίνων, είχε συγκεντρώσει τόση εξουσία, στρατιωτική δύναµη και πλούτο ώστε µπορούσε πλέον να αψηφά τις εντολές της Πύλης και να ασκεί ιδιαίτερη εξωτερική πολιτική σε µια µεθοριακή περιοχή, δίπλα στα αγγλοκρατούµενα Επτάνησα, εξαιρετικά κρίσιµη για την Οθωµανική αυτοκρατορία. Το 1787 είχε διοριστεί πασάς Ιωαννίνων και παράλληλα ναζίρης δερβενίων, είχε δηλαδή τη διοίκηση όλων των δυνάµεων ασφαλείας (αρµατολών, φυλάκων των ορεινών περασµάτων κλπ.) και ήταν υπεύθυνος για τη δίωξη της ληστείας στη νότια Βαλκανική. Η θέση του ναζίρη δερβενίων του έδωσε τη δυνατότητα να έχει τη διοίκηση και τον έλεγχο µεγά-

7 λου αριθµού ενόπλων καθώς και να επεµβαίνει, µε πρόσχηµα τη δίωξη της ληστείας, στις εσωτερικές υποθέσεις των άλλων πασαλικιών της Ρούµελης. Χρησιµοποιώντας τα πλούσια έσοδα του πασαλικιού των Ιωαννίνων και τις ιδιαίτερες πολιτικές του ικανότητες, µπορούσε να εκµεταλλεύεται προς όφελός του τις αντιθέσεις των αντίπαλων πασάδων και µπέηδων. Έτσι κατόρθωσε σταδιακά να αποκτήσει την εξουσία σε µια ευρύτατη περιφέρεια της νότιας Βαλκανικής µε πολλαπλές µεθόδους: είτε εξοντώνοντας τους αντίπαλους πασάδες είτε δωροδοκώντας και παίρνοντας µε το µέρος του µικρούς µπέηδες και αγάδες είτε εκβιάζοντας την εύνοια ή την ανοχή της Πύλης µέσω συµµαχιών µε ισχυρούς αξιωµατούχους στην Κωνσταντινούπολη. Στη δύσκολη άλλωστε περίοδο των Ναπολεόντειων πολέµων, µέχρι δηλαδή το 1815, η Πύλη δεν είχε το Η ανάδειξη του Aλή πασά σε ισχυρό περιφερειακό παράγοντα, έγινε ακριβώς τα χρόνια όπου σοβούσε η κρίση και η αναταραχή τόσο στο εσωτερικό του οθωµανικού κόσµου όσο και στο εξωτερικό, στη γειτονική Ευρώπη. Ο ίδιος ανήκε σε µία από τις ισχυρές οικογένειες του Tεπελενιού, δυσπρόσιτου χώρου αλλά και σηµαντικού περάσµατος, όπου ισχυροί Aλβανοί αγάδες διατηρούσαν ειδικά προνόµια, όµοια µε ανάλογα που είχαν δοθεί στους τοποτηρητές σηµαντικών τόπων σε άλλες γωνιές της αυτοκρατορίας. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι πρόγονοι του Aλή δεν έπαυαν να διακρίνονται τόσο για τη συµµετοχή τους στα πολεµικά δρώµενα του καιρού τους ο παππούς του Aλή, ο Mουχτάρ Mπέης σκοτώθηκε στην πολιορκία της Kέρκυρας το 1716 όσο και για τις επιτυχίες τους ενάντια στους τοπικούς ανταγωνιστές τους, στις ατελείωτες συγκρούσεις µεταξύ σογιών και οικογενειών που χαρακτήριζαν την αλβανική πολεµική αριστοκρατία. Μέσα σ αυτό το κλίµα της διαρκούς αναµέτρησης και του θανάτου που καθόριζε τον κόσµο αυτών των ανθρώπων των όπλων αρµατολών αν προτιµάτε δεν ήταν παράξενο που ο Aλής µεγάλωσε στο Bεράτι κοντά σε συγγενείς της µητέρας του, όταν ο πατέρας του, ο Bελής, πέθανε σε µικρή ακόµη ηλικία. Η παιδεία που έλαβε στα νεανικά του χρόνια περιλάµβανε τόσο την τήρηση ή την αποκατάσταση της τάξης όσο και την ανατροπή της. Μάθαινε να είναι πότε άρχοντας και αυθέντης ενός τόπου, πότε διεκδικητής και ανατροπέας, σχεδόν εκτός νόµου ληστής, ζωοκλέφτης, κάθε φορά που αυτή η µορφή δράσης του έδινε την ευκαιρία να µεταβάλει σε όφελός του τους συσχετισµούς και να ενισχύσει το κύρος του ή τον φόβο που προκαλούσε στους γύρω του. Ο Αλής Τεπελενλής, πασάς των Ιωαννίνων, κατάφερε σταδιακά

8 περιθώριο να συγκρουστεί µε τον δυναµικό τοπάρχη των Ιωαννίνων, που συντηρούσε ισχυρό στρατό, απαραίτητο στους πολέµους που είχε εµπλακεί η αυτοκρατορία εκείνη την εποχή. Στη δεκαετία του 1810, λοιπόν, ο Αλή πασάς κατάφερε να ελέγχει, άµεσα ή έµµεσα, την Ήπειρο, τη νότια και κεντρική Αλβανία µέχρι το Ελµπασάν και το Δυρράχιο, τη Στερεά Ελλάδα (εκτός από την Αττική, τη Θήβα και τη νότια Εύβοια), τη Θεσσαλία, τη δυτική Μακεδονία, τµήµα της κεντρικής Μακεδονίας (Βέροια, Έδεσσα, Κατερίνη) και για ένα διάστηµα ( ) και την Πελοπόννησο, ενώ παράλληλα συνέχιζε να κρατά τη θέση του ναζίρη δερβενίων. Όπου δεν είχε ο ίδιος ο Αλή τη διοίκηση, φρόντιζε να τοποθετεί συγγενείς του ή άλλα έµπιστα του πρόσωπα. Η περίπτωση του Αλή πασά δεν ήταν η µόνη. Στην ύστερη περίοδο της Οθωµανικής αυτοκρατορίας πολλοί περιφερειακοί πασάδες είχαν κατορθώσει να αποκτήσουν ευρεία αυτονοµία από τον έλεγχο της Πύλης, εκµεταλλευόµενοι τις δηµοσιονοµικές και στρατιωτικές αδυναµίες της κεντρικής οθωµανικής εξουσίας καθώς και τις εξελίξεις στους οθωµανικούς θεσµούς και την οικονοµία που τους επέτρεπαν να συσσωρεύσουν πλούτο από την ενοικίαση φόρων και την ιδιοποίηση γαιών, να συγκεντρώσουν αξιώµατα στο πρόσωπό τους, να δηµιουργήσουν ευρύτατα πελατειακά δίκτυα συνάπτοντας σχέσεις ακόµη και µε αξιωµατούχους του παλατιού, και να συντηρούν ισχυρές δυνάµεις ενόπλων, ένα είδος ιδιωτικών στρατών, απαραίτητων στις πολεµικές επιχειρήσεις της Πύλης κατά τον 18ο και τις αρχές του 19ου αιώνα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγµα ήταν ο Μεχµέτ Άλη της Αιγύπτου που κατάφερε τελικά να ανεξαρτητοποιήσει de facto τη χώρα του Νείλου από την οθωµανική κυριαρχία και να ιδρύσει µια υπεραιωνόβια δυναστεία. Ο Μαχµούτ Β υπήρξε ένας σουλτάνος εκσυγχρονιστικών τάσεων. Προσπάθησε να αναδιοργανώσει το κράτος σε συγκεντρωτική βάση επιβάλλοντας τον έλεγχο της Πύλης στους περιφερειακούς πασάδες ή, όπου αυτό δεν ήταν δυνατό, εξοντώνοντάς τους. Έτσι την άνοιξη του 1820 ο σουλτάνος αφαίρεσε από τον Αλή πασά και τους γιους του τα αξιώµατα που κατείχαν και τον κήρυξε αποστάτη. Καθώς ο πασάς δεν υπάκουσε, άρχισε να οργανώνει µεγάλη εκστρατεία εναντίον του Αλή. Επικεφαλής (σερασκέρη) της εκστρατείας έθεσε το Ισµαήλ πασά Πασόµπεη. Ο Πασόµπεης ήταν παλαιός αξιωµατούχος του Αλή που είχε έρθει σε σύγκρουση µαζί του, είχε καταδιωχθεί και είχε καταφύγει στην Κωνσταντινούπολη. Το 1820 η Πύλη τον έκανε πασά και τον διόρισε διάδοχο του Αλή στο πασαλίκι Ιωαννίνων. Ο πασάς της Αιγύπτου Μεχµέτ Άλη αποτέλεσε χαρακτηριστικό Ο σουλτάνος Μαχµούτ Β βρισκόταν σε αντιπαλότητα µε τον

9 Η σύγκρουση της Πύλης µε τον Αλή πασά επηρέασε πολλαπλά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης. Καταρχάς στη σύγκρουση αυτή ενεπλάκησαν µε πολλούς τρόπους οι χριστιανοί του πασαλικιού. Ο Αλή, στην προσπάθειά του να επιβάλει τον απόλυτο έλεγχο στις περιοχές που διοικούσε, είχε διορίσει πολλούς χριστιανούς, Αρβανίτες, Βλάχους ή Έλληνες, σε διοικητικές θέσεις ή στα στρατιωτικά σώµατα που συντηρούσε. Το κριτήριο για τον πασά των Ιωαννίνων δεν ήταν το θρησκευτικό αίσθηµα, σχετικά υποβαθµισµένο άλλωστε στους περισσότερους Αλβανούς, αλλά ο βαθµός εµπιστοσύνης ή ελέγχου που είχε ο Αλή στο πρόσωπο που διόριζε σε οποιαδήποτε θέση ή αξίωµα. Καθώς, λοιπόν, πολλοί από τους µουσουλµάνους Αλβανούς µπέηδες και αγάδες είχαν ικανό πλούτο και δύναµη ώστε να συνιστούν αυτόνοµα κέντρα εξουσίας, επικίνδυνα για την παντοδυναµία του, ο Αλή προτιµούσε συχνά να χρησιµοποιεί χριστιανούς προεστούς, καπεταναίους ή γραµµατικούς, που δεν είχαν την ισχύ να τον απειλήσουν. Αυτοί, από την άλλη µεριά, στήριζαν την ανάδειξή τους και την εξουσία που αποκτούσαν στην υποστήριξη του Αλή και συνεπώς ήταν σε µεγάλο βαθµό, ή και απόλυτα, εξαρτηµένοι από αυτόν. Αντίθετα, ο Αλή παραγκώνιζε όσους αντιδρούσαν στην πολιτική του ή όσους αµφισβητούσαν την εξουσία του, τους ανάγκαζε να καταφύγουν σε περιοχές έξω από το πασαλίκι του ή τους πολεµούσε και τους εξόντωνε. Με τέτοιους τρόπους αντιµετώπισε τους αντίπαλους πασάδες και µπέηδες της νότιας Αλβανίας, τους µπέηδες της Τσαµουριάς, τους Σουλιώτες, πολλούς προεστούς, αρµατολούς και κλεφτοκαπετάνιους: είναι γνωστή η περίπτωση του κλέφτη Κατσαντώνη. Έτσι, το 1820 ο Αλή, οργανώνοντας την άµυνά του στον επικείµενο πόλεµο µε την Πύλη, χρησιµοποίησε όχι µόνο µουσουλµάνους αλλά και χριστιανούς στον στρατό, σε διπλωµατικές και άλλες εµπιστευτικές αποστολές, στη συγκέντρωση εφοδίων. Μεγάλο µέρος του στρατού του συνιστούσαν τα σώµατα των χριστιανών αρµατολών, ενώ επίσης χριστιανοί ήταν οι περισσότεροι σύµβουλοί του ή όσοι αναλάµβαναν να τον εκπροσωπήσουν στις διπλωµατικές επαφές µε τις ξένες δυνάµεις. Έτσι όσοι χριστιανοί είχαν ανέλθει κοινωνικά και οικονοµικά χάρη στην υποστήριξη του Αλή είχαν καταρχάς συµφέρον να τον ενισχύσουν στην αντιπαράθεσή του µε τον σουλτάνο. Προσπαθώντας άλλωστε να εξασφαλίσει την υποστήριξη των κατοίκων του πασαλικιού του, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων ήταν χριστιανοί, ο Αλή πασάς υποσχέθηκε να παραχωρήσει σύνταγµα µε ισότιµη συµµετοχή των χριστιανών στη διοίκηση. Ο Αλή πασάς χρησιµοποιούσε τόσο σε στρατιωτικές όσο και

10 Από την άλλη µεριά, όσοι είχαν παραγκωνιστεί από τον Αλή πασά ή είχαν αναγκαστεί να διαφύγουν µακριά από το πασαλίκι, ευελπιστούσαν ότι, µε την ανάληψη της εξουσίας από τους σουλτανικούς, θα επαναποκτούσαν την κοινωνική και οικονοµική θέση που είχαν χάσει. Άλλωστε ο σουλτάνος και ο Πασόµπεης µοίρασαν αφειδώς δελεαστικές υποσχέσεις προς τους κατοίκους του πασαλικιού προκειµένου να αποσπάσουν τη συνεργασία τους. Η σχέση του Αλή πασά µε τη Φιλική Εταιρεία εντάσσεται στο ίδιο πλαίσιο προσπαθειών εξασφάλισης συµµαχιών και υποστήριξης µπροστά στο αναπόφευκτο της σύγκρουσης µε την Πύλη. Οι επαφές του µε την Εταιρεία χρονολογούνται τουλάχιστον από το Πληροφορηµένος για την ύπαρξη µιας µυστικής ελληνικής εταιρείας, ο Αλή προσπάθησε, κυρίως µέσω του Φιλικού και διερµηνέα του ρωσικού προξενείου της Πάτρας, Ιωάννη Παπαρρηγόπουλου, να έρθει σε επαφή και συνεννοήσεις µε τα µέλη της. Ο στόχος του ήταν διπλός: πιστεύοντας ότι πίσω από τη Φιλική Εταιρεία βρισκόταν η Ρωσία, ο Αλή επιδίωκε αφενός την εξασφάλιση της σύµπραξης των χριστιανών της νότιας Βαλκανικής και αφετέρου τη βοήθεια του τσάρου στην επικείµενη ένοπλη σύγκρουση µε την Πύλη. Για τον ίδιο σκοπό είχε έρθει σε επαφές µε τους Άγγλους των Επτανήσων αλλά και µε άλλες ευρωπαϊκές δυνάµεις. Ωστόσο, όταν το 1820 ο Αλή έµαθε περισσότερα στοιχεία για τη Φιλική Εταιρεία, κατήγγειλε την ύπαρξή της στην Πύλη, διαπραγµατευόµενος την αµνήστευσή του από τον σουλτάνο. Από την άλλη πλευρά, τα µέλη της Φιλικής Εταιρείας αντιµετώπιζαν µε διάφορες οπτι- Ο Αλή πασάς επιθυµούσε τη δηµιουργία µιας κληρονοµικής ηγεµονίας στον χώρο της Αλβανίας και της µεσηµβρινής Ελλάδας, µε όσο το δυνατόν µεγαλύτερη αυτονοµία από την Πύλη. Στην προοπτική αυτή ήταν αναγκασµένος να στηριχθεί στους Αλβανούς και τους Έλληνες της επικράτειάς του, εξέλιξη που σε βάθος χρόνου θα προσέδιδε εθνοτικό χαρακτήρα στην ηγεµονία του. Ωστόσο πρωταρχικός του στόχος ήταν η διατήρησή του στην εξουσία µε το µικρότερο δυνατό κόστος. Η αντίδρασή του στην κεντρική οθωµανική εξουσία δεν είχε εθνικές ή άλλες ιδεολογικές αφετηρίες. Δεν είχε συνεπώς ενδοιασµούς να αποκαλύψει τους εν δυνάµει συµµάχους του, τη Φιλική Εταιρεία, στο µέτρο που έτσι θα πετύχαινε αποτελεσµατικότερα τον στόχο του: έναν επωφελή συµβιβασµό µε την Πύλη.

11 κές το ζήτηµα του Αλή πασά. Οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι, λόγω της σύγκρουσής του µε τον σουλτάνο, ο Αλή πασάς αποτελούσε αντικειµενικά έναν σύµµαχο. Δεν του είχαν, ωστόσο, καµία εµπιστοσύνη και έτσι επιδίωκαν να έλθουν σε συνεννοήσεις µαζί του και συµβούλευαν χριστιανούς οπλαρχηγούς να τον ενισχύσουν στρατιωτικά, αποφεύγοντας όµως να του αποκαλύψουν τα σχέδιά τους και την ύπαρξη της Φιλικής Εταιρείας, την οποία σταθερά αρνούνταν στις επαφές τους µε τον πασά. Υπήρχαν όµως και λίγα µέλη της Φιλικής Εταιρείας που πίστευαν σε µια στενότερη και ουσιαστικότερη σχέση µε τον Αλή πασά, σχεδίαζαν να τον µυήσουν στην Εταιρεία, να τον πείσουν να βαφτιστεί χριστιανός και να τεθεί επικεφαλής της επανάστασης ενάντια στην Πύλη. Οι διαφορές αυτές δεν ήταν απλώς διαφορές πολιτικής τακτικής αντικατόπτριζαν τις διαφορετικές ιδεολογικές τάσεις και πολιτικούς σχεδιασµούς για τον χαρακτήρα της επανάστασης και τον τύπο του κράτους που θα οικοδοµούσαν. Οι ιδεολογικές αυτές τάσεις, µολονότι δεν ήταν ακόµη αποκρυσταλλωµένες και δεν µετασχηµατίζονταν σε συγκροτηµένα πολιτικά προγράµµατα, κυµαίνονταν σε ένα ευρύ φάσµα: στο ένα άκρο κάποιοι οραµατίζονταν τη δηµιουργία ενός σύγχρονου συγκεντρωτικού φιλελεύθερου κοινοβουλευτικού εθνικού κράτους στο άλλο άκρο ορισµένα µέλη των παραδοσιακών τοπικών ελίτ επιθυµούσαν την απλή αντικατάσταση της µουσουλµανικής οθωµανικής εξουσίας από µια χριστιανική ηγεµονία, στην οποία όµως θα διατηρούνταν όλες οι βασικές κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές δοµές του παραδοσιακού οθωµανικού κράτους, στην οποία δηλαδή οι προεστοί και οι ισχυροί των όπλων θα διατηρούσαν τον έλεγχο στις επαρχίες τους και την ευρεία αυτονοµία τους από την κεντρική διοίκηση. Στο πλαίσιο αυτό έµενε περιθώριο ώστε ορισµένοι, ανάµεσα σε όσους θαύµαζαν τον Αλή πασά ή ανάµεσα σε αυτούς των οποίων η κοινωνική ανάδειξη και ισχύς ήταν στενά εξαρτηµένη από την εξουσία του Αλή πασά, να βλέπουν στον Αλή µια πιθανή λύση για το πρόβληµα της ηγεµονίας στην περιοχή. Τον Ιούλιο του 1820 ξεκίνησε η εκστρατεία της Πύλης εναντίον του Αλή πασά. Πολλοί πασάδες πήραν διαταγή να συµµετάσχουν στην εκστρατεία µε τα στρατεύµατά τους. Ανάµεσά τους οι πασάδες που διορίστηκαν στις περιοχές που ήλεγχε έως τότε ο Αλή πασάς και οι οποίοι, κατά συνέπεια, είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον να νικήσουν τον Αλή ώστε να µπορέσουν να καρπωθούν τα νέα τους πασαλίκια: ο Μπεχλιβάν πασάς της Ναυπάκτου και του Κάρλελι (της Αιτωλοακαρνανίας δηλαδή), ο Μαχµούτ Δράµαλης Ανάµεσα στους πασάδες που συµµετείχαν στην εκστρατεία

12 πασάς των Τρικάλων (δηλαδή ολόκληρης της Θεσσαλίας), ο Χασάν Μπαλτατζής πασάς του Ευρίπου (δηλαδή της ανατολικής Στερεάς Ελλάδας), ο Μουσταφάς Μπουσατλή πασάς της Σκόδρας, του Ελµπασάν και της Αχρίδας (δηλαδή της βόρειας Αλβανίας), ο Αµπντουλάχ Αχµέτ µπέης του Δυρραχίου, ο Σελίµ πασάς, βαλής της Ρούµελης (δηλαδή όλης της νότιας Βαλκανικής) και πασάς της Θεσσαλονίκης. Σερασκέρης (αρχιστράτηγος) της εκστρατείας ήταν ο νέος πασάς των Ιωαννίνων, Ισµαήλ Πασόµπεης. Τα στρατεύµατα της Πύλης επιτέθηκαν από τρεις κατευθύνσεις: από τον αλβανικό βορρά, από τη Θεσσαλία µέσω του ορεινού περάσµατος του Μετσόβου, και από νοτιοανατολικά µέσω µιας διαδροµής που περνούσε από Θερµοπύλες, Λιβαδειά, Ναύπακτο, Άρτα. Παράλληλα µια οθωµανική ναυτική µοίρα επιτέθηκε στις παραλιακές πόλεις του Ιονίου πελάγους. Αντίστοιχα ο Αλή πασάς οργάνωσε την άµυνα ακτινωτά γύρω από τα Γιάννενα: οι γιοι και εγγονοί του Αλή πασά είναι επικεφαλής της άµυνας στις σπουδαιότερες πόλεις και κάστρα, ο Μουχτάρ πασάς διοικεί τη νότια Αλβανία, ο Βελή πασάς τη Ναύπακτο και το Κάρλελι, ο Οµέρ Βρυώνης µε µουσουλµάνους Αλβανούς µπέηδες και χριστιανούς αρµατολούς κρατούν τα στενά της Πίνδου, διάφοροι άλλοι χριστιανοί αρµατολοί κρατούν επίκαιρα σηµεία. Ωστόσο µέσα σε λιγότερο από δύο µήνες (από τα µέσα Ιουλίου έως τα τέλη Αυγούστου του 1820) τα σουλτανικά στρατεύµατα κατόρθωσαν να φτάσουν στα Γιάννενα υποτάσσοντας όλο το υπόλοιπο πασαλίκι του Αλή, σχεδόν χωρίς να ρίξουν ντουφεκιά. Οι περισσότεροι αληπασαδικοί οπλαρχηγοί, ακόµη και οι γιοι του Αλή, παρέδωσαν τις θέσεις τους µπροστά στο δέος που προκαλούσε ο αριθµητικά υπέρτερος σουλτανικός στρατός, µπροστά στον δισταγµό να τα βάλουν µε την κραταιά και αήττητη βασιλεία του σουλτάνου, αλλά ακόµη επειδή πιέζονταν από τους κατοίκους που δεν επιθυµούσαν να δουν στον τόπο τους τις καταστροφικές συνέπειες του πολέµου, καθώς και επειδή οι σουλτανικοί πασάδες τους υπόσχονταν αξιώµατα και άλλα ανταλλάγµατα εφόσον παρέδιδαν αναίµακτα τις θέσεις που υπεράσπιζαν. Ελάχιστοι από τους αληπασαδικούς οπλαρχηγούς υποχώρησαν και κλείστηκαν µε τον Αλή στα Γιάννενα, οι περισσότεροι προσκύνησαν και πέρασαν στο σουλτανικό στρατόπεδο. Έτσι ο αρµατολός του Ολύµπου Καρατάσος, εντεταλµένος στη φύλαξη των Θερµοπυλών, παρέδωσε τις Θερµοπύλες χωρίς τουφέκι ο Οδυσσέας Ανδρούτσος φαίνεται ότι υπήρξε από τους ελάχιστους που θέλησαν να προβάλουν αντίσταση, αλλά υπό την Χαλκογραφική αναπαράσταση του κάστρου του Αργυροκά-

13 πίεση των κατοίκων της Λιβαδειάς υποχώρησε στα Γιάννενα ο γιος του Αλή, Βελή πασάς, υποχώρησε από τη Ναύπακτο στην Πρέβεζα, ενώ ο διάδοχός του, φρούραρχος της Ναυπάκτου, Ισλιάµ µπέης Κόνιτσας, παρέδωσε το κάστρο στους σουλτανικούς ο αρµατολός του Ξηροµέρου, Γεώργιος Βαρνακιώτης, υποχώρησε στα Γιάννενα λίγο αργότερα ο Βελή πασάς παρέδωσε αναίµακτα την Πρέβεζα και ο Μεχµέτ πασάς, εγγονός του Αλή, παρέδωσε την Πάργα στην Αλβανία οι γιοι του Αλή πασά, Μουχτάρ πασάς και Σαλήχ πασάς, παρέδωσαν τα κάστρα του Μπερατίου, της Κλεισούρας και του Αργυροκάστρου στην Πίνδο οι Αλβανοί µουσουλµάνοι Οµέρ Βρυώνης και Άγος Μουχουρντάρης Βασιάρης και οι χριστιανοί Αλέξης Νούτσος και Χρήστος Παλάσκας υποχώρησαν χωρίς µάχη στα Γιάννενα ο αρµατολός Ντεληγιάννης που φρουρούσε το στενό του Μετσόβου και ο Νικόλαος Στορνάρης που φρουρούσε τα στενά του Ασπροποτάµου προσχώρησαν στα σουλτανικά στρατεύµατα και τα οδήγησαν στα Γιάννενα. Λίγο πριν φτάσει ο σουλτανικός στρατός στα Γιάννενα οι µουσουλµάνοι και χριστιανοί αξιωµατούχοι του Αλή πασά, Oµέρ Βρυώνης, Σιλιχτάρ Μπότας, Άγος Bασιάρης, Ντερβίς Χασάν, Mπεκήρ Tζογαδούρος, Tαχήρ Aµπάζης, Αλέξης Nούτσος, Μάνθος Οικονόµου και Χρήστος Παλάσκας αυτοµόλησαν στο σουλτανικό στρατόπεδο. Οι περισσότεροι χριστιανοί αρµατολοί προσκύνησαν επίσης στην Πύλη. Όπως αναφέρει ο Aλ. Kουτσαλέξης στα αποµνηµονεύµατά του, όταν περνούσε ο Μπεχλιβάν πασάς της Ναυπάκτου από την Άρτα για να πάει στα Γιάννενα, ο στρατός του αποτελείτο από 60 ντελήδες ιππείς και «µετά τούτους ήρχετο µόνος του ο πασάς, είποντο δε αρµατολοί Έλληνες εις µέγαν αριθµόν Kραβαρίται και Ακαρνάνες. Ουδείς έτερος Τούρκος». Η απότοµη αλλαγή της στάσης των µουσουλµάνων και των χριστιανών προεστών και οπλαρχηγών που χρωστούσαν σε µεγάλο βαθµό την ανάδειξη και την ισχύ τους στην προστασία του Αλή πασά και είχαν υποσχεθεί να αντιτάξουν σθεναρή άµυνα στη σουλτανική εκστρατεία, οφείλεται εν πολλοίς στο είδος των σχέσεων που τους συνέδεαν µε τον Αλή. Οι δεσµοί που είχαν συµπήξει ο Αλή πασάς και οι προεστοί και οπλαρχηγοί βασίζονταν κυρίως στην εξυπηρέτηση αµοιβαίων ατοµικών συµφερόντων. Στο µέτρο που ο Αλή είχε καταστεί ο απόλυτος κυρίαρχος της κεντρικής Ελλάδας, η υποταγή στον πασά τους προσέφερε οικονοµική και πολιτική υποστήριξη, ενώ ο Αλή εξασφάλιζε ένοπλο δυναµικό και τοπικούς αξιωµατούχους στην υπηρεσία του. Το καλοκαίρι του 1820 όµως, η παραµονή στο πλευρό του Αλή πασά φαινόταν όχι απλώς επιβλαβής Ο Αλβανός µουσουλµάνος Οµέρ Βρυώνης υποχώρησε

14 αλλά καταστροφική. Η τακτική επιλογή που φαινόταν να υπαγορεύει η πολιτική και στρατιωτική συγκυρία, τόσο για τη διάσωσή τους όσο και για την αναπαραγωγή της δύναµής τους, ήταν η αποδοχή του νέου ισχυρού παράγοντα εξουσίας στην περιοχή, των εκπροσώπων της Πύλης, και η υποταγή τους σε αυτήν. Την ίδια εποχή, το καλοκαίρι του 1820, οι περισσότεροι απ όσους είχαν εκδιωχθεί µακριά από το πασαλίκι του Αλή πασά, όπως οι χριστιανοί Σουλιώτες και Χορµοβίτες και οι µουσουλµάνοι Τσάµηδες, επέστρεψαν στην Ήπειρο από τις εκκλήσεις και τις υποσχέσεις της Πύλης για αποκατάσταση και προσχώρησαν στα σουλτανικά στρατεύ- µατα. Στις αρχές Σεπτέµβρη του 1820 στην κυριαρχία του Αλή πασά παρέµεναν µόνο το κάστρο των Ιωαννίνων, το Τεπελένι που φρουρούσε ο εγγονός του Μουχτάρ µπέης και το φυσικό οχυρό του Σουλίου υπό τη διοίκηση του πιστού οπλαρχηγού του Αλή, Μούρτο Τσάλη. Ο Αλή όµως είχε εγκαταλειφθεί από τους περισσότερους χριστιανούς και µουσουλµάνους οπλαρχηγούς του (ανάµεσα στους λίγους που του είχαν µείνει πιστοί ήταν ο Κώστας Μπότσαρης, αδελφός του Μάρκου, και ο Θανάσης Βάγιας). Οι γιοι του και οι εγγονοί του, ορισµένοι για χρόνια πασάδες σε ισχυρές περιφέρειες, είχαν παραδοθεί, είχαν συλληφθεί παρά τις υποσχέσεις των σουλτανικών, και οδηγούνταν σε εξορία στη Μικρά Ασία. Ένα πολυάριθµο στράτευµα πολιορκούσε τα Γιάννενα. Η πλήρης ήττα του Αλή πασά έµοιαζε βέβαιη και γρήγορη. Η απρόσµενη αντίσταση των Ιωαννίνων και οι συνέπειές της Πολύ γρήγορα όµως, το φθινόπωρο του 1820, η κατάσταση δείχνει να αλλάζει. Από τον Σεπτέµβρη του 1820 και έπειτα τα σουλτανικά στρατεύµατα ακινητοποιήθηκαν µπροστά στο κάστρο των Ιωαννίνων. Καθώς η πολιορκία λιµνάζει, αρχίζουν να παρουσιάζονται διενέξεις µεταξύ των πασάδων. Ο Μπεχλιβάν πασάς της Ναυπάκτου βρίσκεται νεκρός στη σκηνή του, πιθανότατα από δηλητηρίαση. Στις αρχές Νοεµβρίου οι πολιορκητές επιχειρούν σοβαρές επιθέσεις, αλλά ο Αλή αµύνεται σθεναρά, αποκρούει τις επιθέσεις και επιχειρεί επιτυχείς εξόδους. Καθώς οι τροφές και τα εφόδια αρχίζουν να παρουσιάζουν έλλειψη, ενώ η προοπτική της λεηλασίας των υπαρχόντων του Αλή πασά δείχνει να αποµακρύνεται και ο δύσκολος χειµώνας να πλησιάζει, και καθώς παράλληλα ο σερασκέρης Πασόµπεης δεν έχει το απαραίτητο κύρος για Το φυσικό φρούριο του Σουλίου στην Ήπειρο παρέµεινε στην

15 να επιβάλει την πειθαρχία, τα σουλτανικά στρατεύµατα αρχίζουν να επιδίδονται σε ληστείες, επιδροµές και λεηλασίες στις γύρω από τα Γιάννενα περιοχές. Η δυσαρέσκεια των κατοίκων αυξάνεται και διογκώνονται οι διαµαρτυρίες. Ο Πασόµπεης και η Πύλη απονέµουν αξιώµατα και διοικητικές θέσεις σε ορισµένους, πρώην αληπασαδικούς, µπέηδες ώστε να ικανοποιήσουν τις προσδοκίες τους και να πραγµατοποιήσουν ορισµένες από τις υποσχέσεις τους. Έτσι ο Οµέρ Βρυώνης, που µέχρι τότε ήταν απλός µπέης, αναγορεύεται σε πασά, ο Mπεκήρ Tζογαδόρος διορίζεται διοικητής Πρέβεζας και ο Σούλτζε Kόρτζα διοικητής του καζά Τρικάλων. Ωστόσο καθώς οι προσδοκίες και οι απαιτήσεις είναι περισσότερες απ όσες µπορούν να ικανοποιηθούν, πολλοί µουσουλµάνοι και χριστιανοί οπλαρχηγοί που είχαν περάσει από το αληπασαδικό στο σουλτανικό στρατόπεδο αρχίζουν να δυσφορούν. Η κοινωνική και οικονοµική θέση που είχαν κατακτήσει επί Αλή πασά βλέπουν βαθµιαία να αποδυναµώνεται, ενώ ο γερόλυκος Αλή αντέχει και δείχνει ότι µπορεί να τα βγάλει πέρα για άλλη µία φορά. Παράλληλα δεν αισθάνονται αλληλεγγύη προς τα υπόλοιπα οθωµανικά στρατεύµατα που πολιορκούν την πόλη: αρκετοί από τους πασάδες και τους στρατιώτες είναι Τούρκοι, ξένοι προς την περιοχή που έφθασαν από µακριά να καταλάβουν θέσεις που δικαιωµατικά ανήκουν στους ντόπιους. Είναι χαλντούπηδες κατά τη χλευαστική αρβανίτικη έκφραση της εποχής για τους µικρασιάτες µουσουλµάνους. Έτσι το φθινόπωρο του 1820 εµφανίστηκαν οι πρώτες αποχωρήσεις και αποσκιρτήσεις από το σουλτανικό στρατόπεδο. Αρκετοί χριστιανοί αρµατολοί αποσύρθηκαν στις περιοχές τους περιµένοντας να δουν πού θα γείρει η πλάστιγγα. Οι Σουλιώτες είχαν ταχθεί µε τη σουλτανική πλευρά περιµένοντας ότι θα τους δοθεί πίσω το Σούλι, αλλά ο Πασόµπεης απέφυγε να τους επιτρέψει την επάνοδο στην πατρίδα τους καθώς, µε το απόκρηµνο Σούλι στην κατοχή τους, οι Σουλιώτες θα µπορούσαν να καταστούν πάλι ένα κέντρο εξουσίας στην περιοχή, αυτόνοµο από τον έλεγχο της Πύλης. Έτσι οι Σουλιώτες ήρθαν σε επαφή µε τον Αλή πασά, ο οποίος τους έδωσε το Σούλι, το οποίο εξάλλου βρισκόταν ακόµη υπό την κυριαρχία του. Τον Δεκέµβρη του 1820 οι Σουλιώτες επέστρεψαν στο Σούλι. Τον ίδιο µήνα ορισµένοι δυσαρεστηµένοι Αλβανοί αγάδες (Σιλιχτάρ Μπότας, Άγος Μουχουρντάρης, Ταχήρ Αµπάζης, Σουλεϊµάν Μέτο κ.ά.) και µαζί τους ο Αλέξης Νούτσος, που είχαν περάσει στο σουλτανικό στρατόπεδο, επέστρεψαν τώρα στον Αλή πασά. Τον Γενάρη του 1821 οι Σουλιώτες υπέγραψαν συµφωνία Τον Σεπτέµβριο του 1820 τα σουλτανικά στρατεύµατα ακι- Οι Σουλιώτες, µετά τις διαπραγ- µατεύσεις µε τον σουλτάνο αλλά

16 συµµαχίας µε τους προαναφερόµενους Αλβανούς αγάδες και άρχισαν από κοινού να επιχειρούν επιδροµές και να καταλαµβάνουν χωριά και επίκαιρες θέσεις της Ηπείρου. Τον χειµώνα του κυκλοφορούσαν φήµες ότι τα σουλτανικά στρατεύµατα θα αναγκαστούν σύντοµα να λύσουν την πολιορκία των Ιωαννίνων. Η Πύλη προσπαθώντας να ανατρέψει τη δυσµενή εξέλιξη της πολιορκίας του Αλή πασά αντικατέστησε τον σερασκέρη του πολέµου, Ισµαήλ Πασόµπεη, µε τον βαλή της Πελοποννήσου, Χουρσίτ πασά, ο οποίος έφτασε τον Μάρτιο του 1821 στα Γιάννενα και άρχισε διαπραγµατεύσεις µε τον Αλή πασά µε στόχο την παράδοσή του. Οι διαπραγµατεύσεις αυτές δεν οδήγησαν πουθενά. Σε αυτή τη φάση, στα τέλη του Μάρτη, ξεσπά η επανάσταση στην Πελοπόννησο. Στη Λιβαδειά και στα Σάλωνα (Άµφισσα) υπήρχαν δύο ολιγοµελείς αλλά σηµαντικοί πυρήνες Φιλικών, στους οποίους µετείχαν οι ισχυρότεροι προεστοί αυτών των περιοχών: Νικόλαος και Λάµπρος Νάκος, Γιάννης Φίλων και Γιάννης Λογοθέτης της Λιβαδειάς, και Αναγνώστης-Νικόλας Γιαγτζής, Αναγνώστης Κεχαγιάς και Γιωργάκης Παπαηλιόπουλος των Σαλώνων, καθώς και ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας. Διατηρούσαν επίσης επαφές µε τους προεστούς της Αχαΐας. Λίγο καιρό πριν από την επανάσταση µυήθηκαν επίσης ορισµένοι από τους αρµατολούς της περιοχής: Πανουργιάς, Αθανάσιος Διάκος, Ιωάννης Δυοβουνιώτης, Βασίλης Μπούσγος. Ο Πανουργιάς ήταν παλαιός καπετάνιος των Σαλώνων, είχε διατελέσει τόσο αρµατολός όσο και κλέφτης και είχε πρόσφατα (26 Οκτωβρίου 1820) διοριστεί αρµατολός Σαλώνων από τον νέο ναζίρη δερβενίων Μαχµούτ Δράµαλη πασά. Ο Πανουργιάς δίσταζε να σηκώσει τα όπλα εναντίον της οθωµανικής εξουσίας, µολαταύτα ήταν ο πρώτος οπλαρχηγός της Στερεάς Ελλάδας που επαναστάτησε υπό την πίεση των Φιλικών προεστών των Σαλώνων και των Γαλαξιδιωτών, οι οποίοι όταν έφτασαν οι ειδήσεις για την επανάσταση στον Μοριά, επέµεναν να κινήσουν και τη δική τους επαρχία. Στις 24 Μαρτίου φαίνεται ότι πήραν την απόφαση και στις 27 Μαρτίου 1821 ο Πανουργιάς κυρίευσε την πόλη των Σαλώνων και ανάγκασε τους µουσουλµάνους να κλειστούν στο κάστρο. Έπειτα από πολιορκία, οι Οθωµανοί παραδόθηκαν στις 10 Απριλίου Η επανάσταση στα Σάλωνα µετέδωσε άµεσα τη φωτιά και στις γειτονικές επαρχίες: ή θα έπρεπε και αυτές να επαναστατήσουν ή βρίσκονταν µπροστά στον κίνδυνο να δεχτούν να αφοπλιστούν και να δώσουν οµήρους στις τοπικές οθωµανικές Αρχές. Ο Χουρσίτ πασάς, βαλής της Πελοποννήσου, ξεκίνησε τον Ο Πανουργιάς υπήρξε ο πρώτος οπλαρχηγός της Στερεάς

17 Η έναρξη της επανάστασης στη Στερεά Ελλάδα Στη Στερεά Ελλάδα η κατάσταση ήταν για πολλούς λόγους έκρυθµη. Στο οθωµανικό σύστηµα, καθώς δεν υπήρχε οργανωµένη στρατιωτική επιµελητεία, ο εφοδιασµός σε τρόφιµα και άλλες προµήθειες, ακόµη και η µισθοδοσία των εκστρατευτικών σωµάτων, γινόταν µε φορολόγηση των κατοίκων των περιοχών από τις οποίες περνούσαν τα στρατιωτικά σώµατα. Έτσι από το καλοκαίρι του 1820 έως και τις αρχές του 1821 οι περιοχές του κεντροελλαδικού χώρου υπόκεινται σε συνεχή και βαριά φορολογία για τις ανάγκες του οθωµανικού στρατού που εκστρατεύει εναντίον του Αλή πασά. Για παράδειγµα, το σαντζάκι του Κάρλελι (δηλαδή οι περιοχές Μεσολογγίου, Αγρινίου, Ξηροµέρου, Βάλτου και Βόνιτσας) υποχρεώθηκε να καταβάλει στο οκτάµηνο από τον Ιούλιο 1820 έως τον Φεβρουάριο 1821 αυξηµένη φορολογία κατά 261,5%, τετραπλασιάστηκαν δηλαδή οι φόροι που κατέβαλλε ετησίως. Ολόκληρη αυτή η αύξηση οφειλόταν σε έξοδα για τη συντήρηση των εκστρατευτικών σωµάτων της Πύλης και σε φορολόγηση των νέων πασάδων. Ανάλογες αυξήσεις µαρτυρούνται και για άλλες περιοχές της κεντρικής Ελλάδας. Οι νέοι φόροι ήταν δυσανάλογα βαρείς σε σχέση µε τις δυνατότητες των κοινοτήτων, εάν συνυπολογίσουµε και τη γενικότερη οικονοµική κρίση των τελευταίων προεπαναστατικών ετών. Παράλληλα η κατάσταση ήταν έκρυθµη και στις κοινοτικές και αρµατολικές αυθεντίες οι οποίες είχαν χωριστεί σε αληπασαδικές και σουλτανικές φατρίες, σε όσους δηλαδή, ευνοηµένους από τον Αλή πασά, τάσσονταν υπέρ της υποστήριξης του πασά των Ιωαννίνων, και σε όσους υποστήριζαν την υποταγή στο σουλτανικό καθεστώς. Το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1820 οι νέοι πασάδες που διορίστηκαν από την Πύλη αντικατέστησαν σε πολλές περιοχές τους κοτσαµπάσηδες και τους αρµατολούς που είχαν διοριστεί επί Αλή πασά. Η συµπόρευση µε την επανάσταση που ξέσπασε στον Μοριά έδινε διέξοδο στην οικονοµική και πολιτική πίεση που αισθάνονταν πολλές κοινωνικές οµάδες σε αυτήν την περίοδο. Η εξέγερση άλλωστε εναντίον της Πύλης δηµιουργούσε νέες ευκαιρίες για όσους είχαν συνδέσει την ισχύ τους µε το καθεστώς του Αλή πασά και αισθάνονταν ανασφάλεια µε τις ανατροπές που επέφερε η Πύλη από το καλοκαίρι του Αλλά και για τους υπόλοιπους η εξέγερση εναντίον του αλλόθρησκου οθωµανικού καθεστώτος µπορούσε να προσληφθεί ως µια διέξοδος απέναντι στην γενικότερη ανασφάλεια που προκαλούσαν οι επεµβάσεις των οθωµανικών αρχών Ο Αλή πασάς, αντιστεκόµενος για µεγάλο χρονικό διάστηµα

18 στην κοινωνική και πολιτική τάξη και η οικονοµική κρίση των τελευταίων ετών, για την οποία το οθωµανικό καθεστώς όχι µόνο ήταν ανίκανο να την ανακουφίσει αλλά την ενέτεινε µε την πολεµική σύρραξη µε τον Αλή πασά, µια σύρραξη που δεν φαινόταν να τελειώνει σύντοµα. Παράλληλα, τους πρώτους µήνες του 1821, πολλοί απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας διέτρεχαν τις νοτιοελλαδικές περιοχές και κατηχούσαν τους κατοίκους στην Εταιρεία χωρίς να τηρούν τις παλαιότερες προφυλάξεις, καλώντας σε εξέγερση ενάντια στους µουσουλµάνους κυρίαρχους, ενώ επίσης διασπείρονταν φήµες ότι πίσω από την εξέγερση βρισκόταν η Ρωσία, η οποία σύντοµα θα έστελνε σηµαντική στρατιωτική βοήθεια. Το παράδειγµα του Αλή πασά, που αντιστεκόταν τόσους µήνες µε ελάχιστες δυνάµεις, υποδείκνυε για πολλούς ότι η Πύλη δεν ήταν ανίκητη. Εξάλλου οι στρατιωτικές δυνάµεις στις οποίες στηριζόταν ο Αλή πασάς ήταν παρόµοιες και ποιοτικά ισάξιες µε αυτές που διέθεταν οι χριστιανοί της Στερεάς Ελλάδας: άτακτοι χριστιανοί και µουσουλµάνοι, πρώην κλέφτες, αρµατολοί ή δερβεντζήδες που αντιµετώπιζαν µε επιτυχία τον οθωµανικό στρατό. Άλλωστε και ο οθωµανικός στρατός από παρόµοιες άτακτες δυνάµεις αποτελείτο. Η ανωτερότητα των φηµισµένων στρατιωτικών σχηµατισµών των γενιτσάρων και των σπαχήδων του παρελθόντος είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Η απασχόληση του οθωµανικού στρατού στην πολιορκία των Ιωαννίνων καθιστούσε ιδιαίτερα ευνοϊκή τη συγκυρία. Σε αντίθεση µε τις βορειότερες περιφέρειες, στη Στερεά Ελλάδα ο µουσουλµανικός πληθυσµός ήταν σχετικά µικρός και σχεδόν στο σύνολό του στελέχωνε τις διοικητικές και στρατιωτικές θέσεις. Συνακόλουθα, για τους χριστιανούς Στερεοελλαδίτες οι µουσουλµάνοι ήταν ταυτισµένοι µε την τοπική εξουσία. Έτσι για πολλούς χριστιανούς της Στερεάς όπως βέβαια και της Πελοποννήσου και των νησιών, η συγκυρία συνιστούσε µια σηµαντική ευκαιρία να απαλλαχθούν από τους µουσουλµάνους γαιοκτήµονες και τους άλλους αξιωµατούχους και να πάρουν τη θέση τους. Στις 28 Απριλίου ο αρµατολός του γειτονικού καζά του Λιδωρικίου, Δήµος Σκαλτσάς, κατέλαβε το Λιδωρίκι και στις 30 Μαρτίου την κωµόπολη του Μαλανδρίνου. Τις ίδιες µέρες, και συγκεκριµένα στις 27 Μαρτίου, κινήθηκε και η Λιβαδειά. Στις 29 του ίδιου µήνα ο αρµατολός της Λιβαδειάς Αθανάσιος Διάκος και οι προεστοί της περιοχής κατέλαβαν την πόλη της Λιβαδειάς, ενώ στις 31 Μαρτίου δέχτηκαν την παράδοση των µουσουλµάνων της πόλης που είχαν οχυρωθεί στο κάστρο της Λιβαδειάς. Παράλ-

19 ληλα ο Διάκος έστειλε µικρότερους καπετάνιους να εξεγείρουν τις γειτονικές περιοχές: έτσι στα τέλη Μαρτίου µε αρχές Απριλίου ο Αντώνης Κοντοσόπουλος κατέλαβε την Αταλάντη και οι Γιάννης Λάππας και Βασίλης Μπούσγος κατέλαβαν τη Θήβα. Τις ίδιες µέρες, στις αρχές Απριλίου, κινήθηκε και ο αρµατολός Ζητουνίου (Λαµίας) και Μπουντουνίτσας (Μενδενίτσας) Γιάννης Δυοβουνιώτης, ο οποίος κατέλαβε την Μπουντουνίτσα. Κατόπιν οι τρεις οπλαρχηγοί, Διάκος, Δυοβουνιώτης και Πανουργιάς, αποφάσισαν να προχωρήσουν βορειότερα για να καταλάβουν το Πατρατζίκι (Υπάτη), σηµαντικό οικονοµικό κέντρο, που θα τους επέτρεπε να αποκλείσουν τα ισχυρό οθω- µανικό στρατιωτικό κέντρο του Ζητουνίου από τον νότο και από τη δύση. Η κατάληψη του Ζητουνίου θα αποτελούσε µεγάλη στρατιωτική επιτυχία και θα στερέωνε την επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα. Καπετάνιος στο αρµατολίκι του Πατρατζικίου ήταν ο Μήτσος Κοντογιάννης από παλαιά και ισχυρή αρµατολική οικογένεια. Για πολλά χρόνια επί Αλή πασά κατείχε το αρµατολίκι, το οποίο διατήρησε και µετά τη σύγκρουση του Αλή µε την Πύλη προσκυνώντας στους νέους πασάδες που διόρισε ο Μαχµούτ Β στην περιοχή. Οι τρεις προαναφερόµενοι οπλαρχηγοί ήρθαν σε επαφή µε τον Κοντογιάννη επιδιώκοντας να επιτεθούν από κοινού στο Πατρατζίκι. Ο Κοντογιάννης όµως αρνήθηκε να συµµετάσχει στην επανάσταση, µη θέλοντας να διακινδυνεύσει την αρµατολική του θέση µετέχοντας σε ένα αβέβαιης έκβασης κίνηµα. Έτσι, οι υπόλοιποι οπλαρχηγοί αποφάσισαν να επιτεθούν µόνοι τους και στις 18 Απριλίου εισέβαλαν στην πόλη. Ο Κοντογιάννης, πιεζόµενος από µικρότερους καπετάνιους του σώµατός του και κινδυνεύοντας να χάσει τον έλεγχο του αρµατολικιού του, αναγκάστηκε να πάρει µέρος στην επίθεση εναντίον των µουσουλµάνων του Πατρατζικιού. Οι τελευταίοι, αισθητά λιγότεροι από τους επιτιθέµενους, έπειτα από ολιγόωρη άµυνα, συνθηκολόγησαν. Στην Αθήνα Στην Αττική οι εύποροι Αθηναίοι προεστοί δίσταζαν να ξεσηκωθούν παρά τις ειδήσεις που έφταναν συνεχώς από τις επαναστατηµένες περιοχές της Πελοποννήσου και της υπόλοιπης ανατολικής Στερεάς, ακόµη και των χωριών της Αττικής. Στις 10 Απριλίου, µάλιστα, οι Οθωµανοί της Αθήνας συνέλαβαν χωρίς αντίσταση αρκετούς επιφανείς προεστούς (στην ουσία αφέθηκαν να συλληφθούν), µε στόχο να τους χρησιµοποιή- Στις 24 Μαρτίου 1821 ξεκίνησε η επανάσταση στα Σάλωνα, απ Ο Αθανάσιος Διάκος συγκεντρώνει πολεµιστές και τους οδηγεί

20 σουν ως οµήρους, ώστε να αποτρέψουν οποιαδήποτε πιθανή επαναστατική κίνηση. Στις περιοχές όµως γύρω από την Αθήνα, στα αρβανίτικα χωριά των Μεσογείων και της Μεγαρίδας το κλίµα ήταν διαφορετικό. Κατά τη διάρκεια της οθωµανικής κυριαρχίας, οι κάτοικοι των ορεινών χωριών της Μεγαρίδας, των Δερβενοχωρίων, είχαν συλλογικά επιφορτιστεί µε τη φρούρηση των ορεινών στενωπών της Αττικής που οδηγούσαν από τη Βοιωτία στην Αθήνα και στην Πελοπόννησο. Ονοµάζονταν δερβεντζήδες και συνιστούσαν έναν ένοπλο σχηµατισµό, αντίστοιχο µε τους αρµατολούς, µόνο που ήταν συλλογικά υπεύθυνοι για τη φύλαξη της περιοχής τους και δεν µισθοδοτούνταν αλλά είχαν µόνο φοροαπαλλαγές. Στις 26 Απριλίου πολλοί χωρικοί της Αττικής (ως επί το πλείστον Αρβανίτες), κυρίως οι Δερβενοχωρίτες µε επικεφαλής τους καπετάνιους-προεστούς τους (σηµαντικότερος ο Μελέτης Βασιλείου από τη Χασιά, τη σηµερινή Φυλή) και Μεσογείτες µε επικεφαλής τον Γιάννη Ντάβαρη, εισέβαλαν στην Αθήνα και απέκλεισαν τους Οθωµανούς στην οχυρωµένη Ακρόπολη, την οποία άρχισαν να πολιορκούν. Στο µεταξύ οι Αθηναίοι προεστοί συντάχθηκαν µε τους εξεγερµένους και ανέλαβαν την πολιτική ηγεσία των επαναστατικών δυνάµεων στην Αττική. Ο Φιλικός Εµµανουήλ Παπάς, έχοντας αποβιβαστεί στο Άγιον Στα βόρεια Τις πρώτες µέρες του Μαΐου επαναστάτησαν το Πήλιο και η Εύβοια. Στο Πήλιο την επανάσταση υποκίνησε ο λόγιος και Φιλικός Άνθιµος Γαζής. Οι επαναστάτες κυριάρχησαν εύκολα στο Πήλιο, στο οποίο άλλωστε κατοικούσαν ελάχιστοι µουσουλµάνοι, και άρχισαν να πολιορκούν το κάστρο του Βόλου και τους Οθωµανούς του Βελεστίνου, που οχυρώθηκαν σε ορισµένους πύργους της κωµόπολης. Στην Εύβοια η επανάσταση ξεκίνησε, όταν έφτασε ο οπλαρχηγός Βερούσης Μουτσανάς, ξάδελφος του Οδυσσέα Ανδρούτσου. Βορειότερα, στη Μακεδονία, στην περιοχή της Χαλκιδικής, για περισσότερο από έναν µήνα γίνονταν επαναστατικές διεργασίες. Ο Φιλικός Εµµανουήλ Παπάς είχε αποβιβαστεί στο Άγιον Όρος στα τέλη του Μάρτη και προσπαθούσε να ξεσηκώσει την περιοχή. Οι προσπάθειες των οθωµανικών Αρχών να τροµοκρατήσουν τους κατοίκους, συλλαµβάνοντας ως οµήρους αρκετούς προεστούς και θανατώνοντας ορισµένους, ώθησε τα πράγµατα στα άκρα. Στα µέσα Μαΐου η Χαλκιδική και το Άγιον Όρος σήκωσαν τα όπλα εναντίον των Οθωµανών.

21 Σουλιώτες και Ήπειρος Στο µεταξύ διάστηµα (Ιανουάριος-Μάιος 1821) στην Ήπειρο οι σύµµαχοι Σουλιώτες και µουσουλµάνοι Αλβανοί αγάδες έχουν καταφέρει να σταθεροποιηθούν στο Σούλι και έχουν καταλάβει ορισµένα χωριά πάνω στους δρόµους που οδηγούν από τα Γιάννενα στην Άρτα και στην Πρέβεζα. Στην πολιορκία των Ιωαννίνων δεν έχει σηµειωθεί καµία ουσιαστική εξέλιξη: ο Αλή πασάς εξακολουθούσε να αµύνεται µε επιτυχία απέναντι και στον νέο σερασκέρη Χουρσίτ πασά. Στα τέλη του Μάρτη έφτασε στο Σούλι ο Φιλικός και απεσταλµένος του Αλέξανδρου Υψηλάντη Χριστόφορος Περραιβός, παλαιός γνώριµος των Σουλιωτών. Μέχρι τότε οι Σουλιώτες δεν γνώριζαν τίποτε για την ύπαρξη της Φιλικής Εταιρείας και τα σχέδια για την Ελληνική Επανάσταση. Αν και οι Σουλιώτες ενδιαφέρονταν να αποκατασταθούν µε ασφάλεια στην παλαιά ισχυρή θέση τους στο Σούλι και την περιφέρειά τους, η προοπτική της αποστασίας των νοτιότερων περιοχών τους προσέφερε νέους συµµάχους στη στρατηγική τους επιδίωξη. Το κάστρο του Σουλίου αποτελούσε ισχυρό οχυρό για τους Η δυτική Στερεά Στα µέσα Μαΐου, λοιπόν, είχαν ήδη εξεγερθεί εναντίον της Πύλης η Πελοπόννησος, η ανατολική Στερεά, αρκετά νησιά, το Πήλιο, η Χαλκιδική, οι Σουλιώτες, ο Αλή πασάς και αρκετοί µουσουλµάνοι Αλβανοί αγάδες στην Ήπειρο, ενώ ταραχές και ανταρσίες λάµβαναν χώρα και στην Αλβανία: τον Απρίλιο και τον Μάιο πολλές περιοχές της νότιας Αλβανίας εξεγέρθηκαν εναντίον των νέων Οθωµανών διοικητών και δήλωσαν την υποστήριξή τους στον Αλή πασά. Αντίθετα η δυτική Στερεά Ελλάδα παρέµενε ακόµη πιστή και υποταγµένη στη σουλτανική εξουσία. Καθοριστικός ήταν ο ισχυρός παράγοντας των αρµατολών της Αιτωλοακαρνανίας, των Αγράφων και της νότιας Ηπείρου που απέφευγαν να κινηθούν. Μετά την έντονη κρίση που πέρασαν στο διάστηµα περίπου µεταξύ 1799 και 1810, όταν ο Αλή πασάς προσπάθησε και πέτυχε να ελέγξει τη ληστεία και τα αλληλοτροφοδοτούµενα κανάλια µεταξύ ληστών και αρµατολών, όσοι καπετάνιοι κατάφεραν στη συνέχεια να στερεωθούν σε αρµατολίκια αποδεχόµενοι την πλήρη κυριαρχία του Αλή πασά κατέκτησαν σηµαντική κοινωνική εξουσία στο τοπικό επίπεδο και οικονοµικές απολαβές, έχοντας την εύνοια του πασά των Ιωαννίνων. Είχαν επιπλέον καταφέρει να επιβιώσουν από τις σαρωτικές αλλαγές που επέβαλε

22 η αλλαγή καθεστώτος κυριαρχίας από τον Αλή πασά στους εκπροσώπους της Πύλης και είχαν καταφέρει να κρατήσουν τα αρµατολίκια τους. Η διατήρηση της ισχυρής κοινωνικής θέσης τους στις επαρχίες τους αποτελούσε το βασικό στρατηγικό τους στόχο. Η απρόβλεπτη όµως παράταση του πολέµου µεταξύ του Αλή πασά και της Πύλης και η αβέβαιη έκβασή του έθεταν σε δοκιµασία τις τακτικές τους επιλογές. Οι περισσότεροι είχαν αποσυρθεί στα αρµατολίκια και δεν συµµετείχαν ενεργά στις επιχειρήσεις εναντίον του Αλή πασά, περιµένοντας να δουν πού θα κλίνει η αναµέτρηση. Νέοι όµως παράγοντες ενέτειναν την πολιτική κρίση στην περιοχή και ωθούσαν σε αναπροσαρµογή τους πολιτικούς τους σχεδιασµούς: η πρόοδος της Ελληνικής Επανάστασης κινδύνευε να εξαπλωθεί στις περιοχές τους χωρίς οι ίδιοι να µπορούν να ελέγξουν τις εξελίξεις η αδυναµία να διατηρήσουν την ησυχία στα αρµατολίκια τους θα συνιστούσε ένα ισχυρό πλήγµα στο κύρος τους και θα επέτρεπε σε αντίζηλους καπετάνιους να διεκδικήσουν το καπετανλίκι. Ήδη άνεργοι πρώην αρµατολοί που είχαν εκδιωχθεί από τον Αλή πασά στα Επτάνησα, όπως οι Κατσικογιανναίοι, κατέφθαναν στη Στερεά και ωθούσαν σε εξέγερση, ώστε µέσω του πολέµου να αναβαθµίσουν τη θέση τους. Καπετάνιοι, των οποίων οι στενοί δεσµοί τους µε τον Αλή πασά δεν τους είχαν επιτρέψει να διατηρήσουν τις θέσεις τους στο νέο σουλτανικό καθεστώς, υποκινούσαν πολεµικά επεισόδια που κλόνιζαν τις ευαίσθητες ισορροπίες στην περιοχή: για παράδειγµα, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, που το φθινόπωρο του 1820 είχε καταφύγει στα Επτάνησα, τον Μάρτη του 1821 πέρασε, µέσω Πατρών, στη Στερεά και στις 22 Μαρτίου επιτέθηκε σε οθωµανική ταχυδροµική αποστολή στην Τατάρνα της Ευρυτανίας, σκοτώνοντας αρκετούς από τους ενόπλους που τη συνόδευαν και παίρνοντας τα χρήµατα που µετέφεραν. Οι Σουλιώτες, επεκτείνοντας τις επιδροµές τους στις περιοχές των αρµατολικιών Άρτας και Πρέβεζας, αµφισβητούσαν έµπρακτα την ισχύ των τοπικών αρµατολών. Πολλοί χωρικοί είχαν φτάσει σε αδιέξοδο εξαιτίας της πολεµικής και οικονοµικής κρίσης, ενώ οι ειδήσεις (αληθείς ή ψευδείς) για την επιτυχία της επανάστασης στις άλλες περιοχές και οι φήµες για επικείµενη ρωσική επέµβαση δηµιουργούσαν αυξηµένες προσδοκίες. Απεσταλµένοι της Φιλικής Εταιρείας στη δυτική Στερεά Ελλάδα, όπως ο Ήβος Ρήγας και ο αρµατολός του Βλοχού (σηµερινό Αγρίνιο) Αλεξάκης Βλαχόπουλος, ένας από τους λίγους οπλαρχηγούς της δυτικής Ρούµελης που ήταν µέλος της Φιλικής Εταιρείας, πίεζαν τους καπετάνιους, τους προεστούς και ευρύτερα τους κατοίκους να