Θετική προσαρμογή παιδιών και εφήβων μεταναστών: Θεωρητικά μοντέλα, ιδεολογικές προσεγγίσεις και πολιτικές

Transcript

1 Θετική προσαρμογή παιδιών και εφήβων μεταναστών: Θεωρητικά μοντέλα, ιδεολογικές προσεγγίσεις και πολιτικές Βασίλης Παυλόπουλος Κοινωνική και Διαπολιτισμική Ψυχολογία στη Σχολική Κοινότητα ΠΜΣ Σχολικής Ψυχολογίας, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών Ακαδημαϊκό έτος

2 Διάγραμμα παρουσίασης Θεωρητικά μοντέλα της επιπολιτισμοποίησης Ιδεολογικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής ετερότητας αχρωματοψία πολυπολιτισμικότητα συμπολιτισμικότητα Πολιτικές για τη θετική προσαρμογή των μεταναστών παιδιών και εφήβων: γιατί έχει σημασία; τι γνωρίζουμε; τι προτείνουμε;

3 Δύο μύθοι + ένας κίνδυνος Η ηθικολογία (καλοί κακοί, ρατσιστές φιλελεύθεροι, πατριώτες προδότες) προσφέρει μόνο κακές υπηρεσίες διαιωνίζοντας στερεότυπα και οξύνοντας αντιπαραθέσεις πάνω σε εντελώς λανθασμένη βάση. Η πεποίθηση περί ελεύθερης βούλησης και ατομικής επιλογής των μεταναστών μετατρέπει τα θύματα σε θύτες καθώς παραβλέπει το προφανές, δηλ. το συγκεκριμένο κοινωνικο-οικονομικο-πολιτικό πλαίσιο. Η ιδεολογία πρέπει να νομιμοποιείται πάνω στη βάση των εμπειρικών δεδομένων και όχι να τα νομιμοποιεί!

4 Επίπεδα ανάλυσης Ατομικό/ψυχολογικό επίπεδο: ψυχική υγεία ενηλίκων μεταναστών, ανάπτυξη και σχολική προσαρμογή παιδιών και εφήβων μεταναστών. Κοινωνικοψυχολογικό επίπεδο: κατηγοριοποίηση και διάκριση μεταξύ εσω-ομάδας και εξω-ομάδας, κοινωνικές ταυτότητες και διομαδικές σχέσεις. Πολιτισμικό επίπεδο: πολλαπλά πλαίσια αναφοράς (π.χ. γλώσσα, αναπαραστάσεις, αξίες, νόρμες), σε συνάρτηση με την πολιτισμική απόσταση των ομάδων.

5 2+1 βασικές έννοιες Επιπολιτισμοποίηση: Οι αμοιβαίες μεταβολές που προκύπτουν όταν άτομα ή ομάδες από διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο έρχονται σε άμεση και διαρκή επαφή (Redfield, Linton, & Herskovits, 1936). Προσαρμογή: Αλλαγές της συμπεριφοράς ως απόκριση στον «πολιτισμικό κλονισμό» που συνεπάγεται η επιπολιτισμοποίηση (Berry, 1997). Δεν προεξοφλεί συγκεκριμένη έκβαση, αξιολογείται με όρους λειτουργικότητας. Ένταξη: Η δυναμική πορεία που αποσκοπεί σε μια κατάσταση απουσίας οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών διακρίσεων μεταξύ συγκρίσιμων δημογραφικά μεταναστευτικών-ημεδαπών πληθυσμιακών ομάδων (Κόντης, 2009).

6 Ψυχολογικό μοντέλο επιπολιτισμοποίησης (Berry, 1997) Ομαδικό επίπεδο ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ Εθνοτικός Εθνικός Ατομικό επίπεδο Παράγοντες ΠΡΙΝ τη διομαδική επαφή δημογραφικά στοιχεία προσωπικότητα κίνητρα πολιτισμική απόσταση ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ Ψυχολογική Κοινωνικοπολιτισμική Παράγοντες ΚΑΤΑ τη διομαδική επαφή διάρκεια της επαφής στρατηγικές πόροι στάσεις πρόσληψη διάκρισης

7 Σύναψη σχέσεων με μέλη της ευρύτερης κοινωνίας + Στρατηγικές επιπολιτισμοποίησης (Berry, 1997, 2006) Διατήρηση εθνοπολιτισμικής ταυτότητας αφομοίωση/ συγχώνευση + εναρμόνιση/ πολυπολιτισμικότητα περιθωριοποίηση/ αποκλεισμός διαχωρισμός/ διακρίσεις

8 Άλλες προσεγγίσεις της επιπολιτισμοποίησης Στο Διαδραστικό Μοντέλο Επιπολιτισμοποίησης, οι Bourhis, Moïse, Perreault & Senécal (1997) αναδιατύπωσαν τις δύο ερωτήσεις του μοντέλου του Berry από κοινωνικοψυχολογική σκοπιά, δηλ. ως ταύτιση με την εσω-ομάδα και την εξω-ομάδα. Δίνουν έμφαση στο ρόλο των αντιλήψεων της κοινωνίας υποδοχής και προτείνουν δύο εκδοχές της περιθωριοποίησης: ανομία και ατομικισμό. Οι Piontkowski et al. (2000) τονίζουν την αντιστοιχία μεταξύ των επιπολιτισμικών στάσεων (π.χ. συναινετικές, συγκρουσιακές, προβληματικές) και αναδεικνύουν τον ρόλο παραγόντων όπως η προσλαμβανόμενη ομοιότητα/απόσταση και η διαπερατότητα των ορίων των ομάδων.

9 Άλλες προσεγγίσεις της επιπολιτισμοποίησης Το Διερυμένο Μοντέλο Σχετικής Επιπολιτισμοποίησης (Navas et al., 2005) μελετά τους τομείς επιπολιτισμοποίησης (πολιτικό, εργασιακό, οικονομικό, οικογενειακό, θρησκευτικό, κοινωνικό). Επιπλέον, διακρίνει ανάμεσα στις προσλαμβανόμενες και τις προτιμώμενες στρατηγικές/προσδοκίες των ομάδων. Ο Rudmin (2003) προτείνει ένα μοντέλο 16 εναλλακτικών επιλογών λαμβάνοντας υπ όψιν ότι: (α) οι επιπολιτιζόμενες ομάδες μοιράζονται κοινά πολιτισμικά στοιχεία, (β) οι ομάδες μπορεί να είναι περισσότερες από δύο, και (γ) οι απαντήσεις στα δύο βασικά ερωτήματα του Berry μπορεί να είναι ΝΑΙ, ΌΧΙ, ή ΕΙΤΕ.

10 Ένα πολυεπίπεδο μοντέλο για την επιπολιτισμοποίηση και την προσαρμογή των παιδιών και εφήβων μεταναστών Motti-Stefanidi, Berry, Chryssochoou, Sam, & Phinney (2012)

11 Δύο πρότυπα επιπολιτισμοποίησης (Berry, 2006) κυρίαρχη κοινωνία ευρύτερη κοινωνία μειονοτικές ομάδες Εθνοπολιτισμικές ομάδες Μειονοτικό πρότυπο Πολυπολιτισμικό πρότυπο

12 Ιδεολογικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής ετερότητας (Rosenthal & Levy, 2010) H πολιτική της αχρωματοψίας (color-blindedness) επιχειρεί να υποβαθμίσει τη σημασία της ένταξης σε κοινωνικές κατηγορίες, όπως η φυλή ή το φύλο. Έτσι αγνοεί τις υπαρκτές διαφορές των ομάδων, τις πολλαπλές ανισότητες και τις διακρίσεις. Σε μια παραλλαγή, η αχρωματοψία επισημαίνει τις ομοιότητες μεταξύ των ομάδων, π.χ. μέσω της ένταξης σε μια υπερκείμενη κατηγορία. Αυτό συχνά καταλήγει σε μια πολιτική αφομοίωσης, όπου οι μειονότητες αναμένεται να ενδώσουν στο χωνευτήρι της πλειοψηφίας. Μια άλλη παραλλαγή της αχρωματοψίας είναι η έμφαση στις ατομικές διαφορές και τη μοναδικότητα του ατόμου, η οποία ωστόσο αγνοεί τις κοινωνικές ταυτότητες.

13 Ιδεολογικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής ετερότητας (Rosenthal & Levy, 2010) Η πολυπολιτισμική ιδεολογία (multiculturalism) προωθεί την κατανόηση και τον σεβασμό της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, π.χ. μέσω της εισαγωγής γνώσεων πολιτισμικού περιεχομένου. Άλλες παραλλαγές είναι η αναγνώριση της αξίας που έχει η συνεισφορά των πολιτισμικών ομάδων στην κοινωνία είτε η έμφαση στη διατήρηση των στοιχείων της πολιτισμικής κληρονομιάς. Οι θετικές πλευρές της πολυπολιτισμικότητας είναι σαφείς σε εκπαιδευτικά πλαίσια, αν και μέρος αυτής της επιτυχίας ίσως να οφείλεται απλώς στη διομαδική επαφή. Η υπερβολική έμφαση στις διαφορές συντηρεί τα στερεότυπα και αποδίδει στατικό χαρακτήρα στην έννοια του πολιτισμού.

14 Ιδεολογικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής ετερότητας (Rosenthal & Levy, 2010) Η συμπολιτισμικότητα (polyculturalism) αναγνωρίζει επίσης την πολιτισμική ετερότητα, αλλά επιπλέον τονίζει την ανταλλαγή των πολιτισμικών στοιχείων, τους ιστορικούς δεσμούς και την αμοιβαία επιρροή μεταξύ των ομάδων, έναντι της πολιτισμικής καθαρότητας. Πέρα από τις ομοιότητες και τις διαφορές, προωθείται η ιδέα της αλληλεξάρτησης και των πολιτισμικών ανταλλαγών. Όμως η ιστορία περιλαμβάνει συχνά συγκρούσεις μεταξύ των ομάδων, οι οποίες τροφοδοτούν αρνητικές διομαδικές στάσεις. Επιπλέον, η έμφαση στις εξωτερικές επιρροές ίσως ερμηνευτεί ως υποτίμηση της συνεισφοράς και της αξίας μιας ομάδας, ιδίως αν πρόκειται για μειονότητα.

15 Επεξεργασία εμπειρικά τεκμηριωμένων προτάσεων για πολιτικές και παρεμβάσεις Η Ομάδα Εργασίας της Ύδρας C. García Coll, F. Motti-Stefanidi, B. Oppedal, V. Pavlopoulos, D. Strohmeier, & F. van de Vijver, in collaboration with A. Abubakar, J. Asendorpf, R. Dimitrova, G. M. Ferguson, L. Ferrer-Wreder, J. Lansford, D. L. Sam, E. Phillips Smith, & P. Titzmann (2015). Positive development of immigrant youth: Why bother? Mission Statement of the SRCD/EADP/EARA Experts' Meeting on Immigrant Youth Adaptation and Well-being, Hydra, Greece.

16 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Γιατί έχει σημασία; Η θετική προσαρμογή και ανάπτυξη των παιδιών και εφήβων μεταναστών και προσφύγων είναι προς το συμφέρον των χωρών υποδοχής στις Δυτικές κοινωνίες (Hernandez, 2012): το κράτος πρόνοιας και οι κοινωνικές παροχές εξαρτώνται εν μέρει από το μεταναστευτικό εργατικό δυναμικό, οι μετανάστες παρέχουν συχνά υπηρεσίες φροντίδας σε ηλικιωμένα μέλη του ντόπιου πληθυσμού, η λειτουργική ένταξη αποτελεί μακροπρόθεσμα τον πιο πρόσφορο τρόπο αντιμετώπισης της ριζοσπαστικοποίησης μερίδας των νέων μεταναστών και προσφύγων και ενίσχυσης της κοινωνικής συνοχής.

17 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Τι γνωρίζουμε; Η θετική προσαρμογή και ανάπτυξη στην παιδική ηλικία συνιστά προϋπόθεση για υγιή και παραγωγική ενήλικη ζωή. Η επένδυση στην εκπαίδευση, στην υγεία και στη φροντίδα των παιδιών και εφήβων μεταναστών αποδίδει τόσο στην οικονομία, όσο και στη μείωση της εγκληματικότητας (Lundberg & Wuermli, 2012). Σε πολλές χώρες οι μετανάστες πληρώνουν υψηλότερους φόρους από ό,τι οι κοινωνικές παροχές, τις οποίες απολαμβάνουν κατά τη διάρκεια της ζωής τους (Dustmann & Frattini, 2013). Χωρίς την παροχή ευκαιριών για επαγγελματική ανάπτυξη και δικαιωμάτων για πολιτική συμμετοχή, η σωματική και ψυχική υγεία τους τίθεται σε απειλή (Suarez-Orozco et al., 2011).

18 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Τι γνωρίζουμε; Οι χώρες διαφέρουν όσον αφορά τις πολιτικές για την ένταξη των παιδιών και εφήβων μεταναστών. Θετικότερη έκβαση έχουν οι χώρες με πολυπολιτισμικό προσανατολισμό. Οι αφομοιωτικές πολιτικές ενδέχεται να επιφέρουν αποτελέσματα αντίθετα από τα επιδιωκώμενα (Yagmur & van de Vijver, 2012). Οι νεαροί μετανάστες που υιοθετούν την γλώσσα και κουλτούρα της χώρας υποδοχής, διατηρώντας παράλληλα τα πολιτισμικά στοιχεία της καταγωγής τους, τα πάνε καλύτερα οι ίδιοι και έχουν μεγαλύτερη κοινωνική συνεισφορά, συγκριτικά με συνομηλίκους τους που μεγαλώνουν μόνο με ένα πολιτισμικό προσανατολισμό (Suarez-Orosco et al., 2015).

19 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Τι γνωρίζουμε; Οι διακρίσεις, ο ρατσισμός και ο κοινωνικός αποκλεισμός έχουν δραματικές επιπτώσεις, τόσο στην ανάπτυξη και την ψυχική υγεία των νεαρών μεταναστών, όσο και στην κοινωνική συνοχή (Marks et al., 2015). Η αίσθηση του ανήκειν και η κοινωνική αποδοχή ενισχύουν τους δεσμούς με τη χώρα εγκατάστασης (Motti-Stefanidi et al., 2008). Δηλαδή, η επίτευξη εθνικής ταυτότητας δεν είναι προϋπόθεση, αλλά μάλλον το αποτέλεσμα των θετικών αλληλεπιδράσεων και της κοινωνικής ένταξης των μεταναστών παιδιών και εφήβων (Παυλόπουλος, 2015).

20 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Προτάσεις για πολιτικές Οι πολιτικές για τους νεαρούς μετανάστες χρειάζεται: να είναι ενημερωμένες όσον αφορά τις παρεμβάσεις και τις έρευνες που έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές, να προάγουν περιβάλλοντα που προσφέρουν ευκαιρίες για διομαδική επαφή και που δεν διαχωρίζουν ή αποκλείουν, να παρέχουν ευκαιρίες οικονομικής ανάπτυξης στους νέους και στις οικογένειές τους, ώστε να συμβάλουν με τη σειρά τους στην κοινωνική ευημερία, να διασφαλίζουν έγκαιρη φροντίδα, εκπαίδευση, περίθαλψη και παρεμβάσεις για τη λειτουργική ενσωμάτωση των νέων μεταναστών,

21 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Προτάσεις για πολιτικές Οι πολιτικές για τους νεαρούς μετανάστες χρειάζεται: να αναδεικνύουν τη συνεισφορά των μεταναστών στις κοινωνίες υποδοχής μέσα από τα ΜΜΕ, να σέβονται την ετερότητα και τις ανάγκες των μειονοτικών ομάδων, εν γένει, να λαμβάνουν υπ όψιν όλους τους παραπάνω παράγοντες όταν υποδεικνύουν τον τόπο εγκατάστασης των προσφύγων (η διαθεσιμότητα χώρου και πόρων δεν συνιστά επαρκές κριτήριο).

22 Θετική προσαρμογή παιδιών-εφήβων μεταναστών και προσφύγων: Καλές πρακτικές Ορισμένες καλές πρακτικές για τη βελτίωση των διομαδικών σχέσεων, οι οποίες προκύπτουν από έρευνες με μετανάστες και γηγενείς στην Ελλάδα (Παυλόπουλος, 2015): Μείωση της προκατάληψης, καθώς αυτή οδηγεί σε κοινωνικό αποκλεισμό των μειονοτικών ομάδων. Ισορροπημένη ενδυνάμωση τόσο της εθνικής, όσο και της εθνοτικής ταυτότητας των μεταναστών. Προώθηση της επαφής σε πλαίσιο ισοτιμίας. Αντιμετώπιση των επιπτώσεων της φτώχειας. Άμβλυνση της ιδεολογικής αποδοχής των ανισοτήτων.

23 Παρεμβάσεις σε παιδιά και εφήβους μετανάστες και πρόσφυγες (Shih, 2004) Πέρα από την αρνητική έμφαση στους παράγοντες κινδύνου, τα σύγχρονα προγράμματα παρέμβασης επικεντρώνονται σε θετικές δράσεις για την ανάπτυξη δεξιοτήτων και την παροχή πόρων. Τα προγράμματα αυτά κινούνται σε τρεις άξονες: Αντισταθμιστική εκμάθηση γνώσεων και δεξιοτήτων. Στρατηγικές ερμηνείες του κοινωνικού περιβάλλοντος με πολιτισμικά λειτουργικούς όρους. Ανάπτυξη πολλαπλών όψεων της ταυτότητας με σκοπό την αντιμετώπιση της στερεοτυπικής απειλής και του κοινωνικού στίγματος.

24 Βιβλιογραφία Berry, J. W. (1997). Immigration, acculturation, and adaptation. Applied Psychology: An international Review, 46(1), doi: /j tb01087.x Berry, J. W. (2006). Contexts of acculturation. In D. L. Sam & J. W. Berry (Eds.), The Cambridge handbook of acculturation psychology (pp ). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Bourhis, R. Y., Moïse, L. C., Perreault, S., & Senecal, S. (1997). Towards an interactive acculturation model: A social psychological approach. International Journal of Psychology, 32(6), doi:0.1080/ Dustmann, C., & Frattini, T., (2013). The fiscal effects of immigration to the United Kingdom. Centre for Research and Analysis of Migration, Department of Economics, University College London, UK. García Coll, C., Motti-Stefanidi, F., Oppedal, B., Pavlopoulos, V., Strohmeier, D., & van de Vijver, F., in collaboration with Abubakar, A., Asendorpf, J., Dimitrova, R., Ferguson, G. M., Ferrer-Wreder, L., Lansford, J., Sam, D. L., Phillips Smith, E., & Titzmann, P. F. (2015). Positive development of immigrant youth: Why bother? Mission Statement of the SRCD/EADP/ EARA Experts' Meeting on Immigrant Youth Adaptation and Well-being, Hydra, Greece. Hernandez, D.J. (2012). Resources, strengths, and challenges for children in immigrant families in eight affluent countries. In A. S. Masten, K. Liebkind, & D.J. Hernandez (Eds.), Realizing the potential of immigrant youth (pp ). New York, NY: Cambridge University Press. Κόντης, Α. (2009). Ιθαγένεια και ενσωμάτωση μεταναστών. Στο Α. Κόντης (Επιμ.), Ζητήματα κοινωνικής ένταξης μεταναστών (σελ ). Αθήνα: Παπαζήσης. Lundberg, M., & Wuermli, A. (2012). Children and youth in crisis: Protecting and promoting human development in times of economic shocks. Washington, DC: The World Bank. DOI: / Marks, A. K., Ejesi, K., McCullough, M. B., & Garcia Coll, C. (2015). Developmental implications of discrimination. In M. E. Lamb & R. M. Lerner (Eds.), Handbook of child psychology and developmental science. Volume 3: Socioemotional processes (pp ). New Jersey: Wiley. Motti-Stefanidi, F., Berry, J. W., Chryssochoou, X., Sam, D. L., & Phinney, J. (2012). Positive immigrant youth adaptation in context: Developmental, acculturation and social psychological perspectives. In A. S. Masten, K. Liebkind, & D. Hernandez (Eds.), Realizing the potential of immigrant youth (pp ). Cambridge, UK: Cambridge University Press.

25 Βιβλιογραφία Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., & Masten, A. (2008). Acculturation and adaptation of immigrant adolescents in Greek urban schools. International Journal of Psychology, 43(1), Navas, M., García, M. C., Sánchez, J., Rojas, A. J., Pumares, P., & Fernández, J. S. (2005). Relative Acculturation Extended Model (RAEM): New contributions with regard to the study of acculturation. International Journal of Intercultural Relations, 29(1), doi: /j.ijintrel Παυλόπουλος, Β. (2015, Δεκέμβριος). Πρόσληψη της διάκρισης και αντιλήψεις περί ισοτιμίας ως διεργασίες επιπολιτισμοποίησης: Θεωρητικοί και ιδεολογικοί προβληματισμοί στο ελληνικό μεταναστευτικό τοπίο. Εναρκτήρια ομιλία στο 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο Κοινωνικής Ψυχολογίας, Παλαιοκερασιά Φθιώτιδας. Piontkowski, U., Florack, A., Hoelker, P., & Obdrzálek, P. (2000). Predicting acculturation attitudes of dominant and nondominant groups. International Journal of Intercultural Relations, 24(1), doi: /s (99) Redfield, R., Linton, R., & Herskovits, M. J. (1936). Memorandum for the study of acculturation. American Anthropologist, 38, Rosenthal, L., & Levy, S. (2010). The colorblind, multicultural, and polycultural ideological approaches to imrpoving intergroup attitudes and relations. Social Issues and Policy Review, 4(1), doi: /j x Rudmin, F. W. (2003). Critical history of the acculturation psychology of assimilation, separation, integration, and marginalization. Review of General Psychology, 7(1), doi: / Shih, M. (2004). Positive stigma: Examining resilience and empowerment in overcoming stigma. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 591(1), doi: / Suárez-Orozco, C., Yoshikawa, H., Teranishi, T., & Suárez-Orozco. M. (2011). Living in the shadows: The developmental implications of undocumented status. Harvard Education Review, 81, doi: /haer g23x m75 Yağmur, K., & Van de Vijver, F. J. R. (2012). Acculturation and language orientations of Turkish immigrants in Australia, France, Germany, and the Netherlands. Journal of Cross-Cultural Psychology, 43, doi: /