Επιπολιτισμοποίηση και ψυχική υγεία: διεθνή και ελληνικά ερευνητικά δεδομένα

Transcript

1 Επιπολιτισμοποίηση και ψυχική υγεία: διεθνή και ελληνικά ερευνητικά δεδομένα Βασίλης Παυλόπουλος Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών

2 1. Επιπολιτισμοποίηση και ψυχική υγεία: Διεθνή ερευνητικά δεδομένα Τα εμπειρικά δεδομένα από τη μελέτη της ψυχικής υγείας των μεταναστών σε συνάρτηση με την επιπολιτισμοποίηση είναι αντικρουόμενα, καθώς έχει διαπιστωθεί άλλοτε θετική σχέση και άλλοτε αρνητική. Οι θετική συμβολή της επιπολιτισμοποίησης στην ψυχική υγεία αποδίδεται σε παράγοντες, όπως διευκόλυνση των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, αυξημένη επίγνωση των θεραπευτικών επιλογών, ευέλικτη ταύτιση με πολλαπλές ομάδες. Οι επιβαρυντικές για την ψυχική υγεία διαστάσεις της επιπολιτισμοποίησης αφορούν κυρίως στα υψηλά επίπεδα στρες και στη μειωμένη οικογενειακή στήριξη.

3 Ψυχιατρική νοσηρότητα μεταναστών και προσφύγων Πρόσφατη έρευνα (Heeren et al., 2014) συνέκρινε τους αιτούντες άσυλο, τους πρόσφυγες και τους μετανάστες χωρίς έγγραφα με τους οικονομικούς μετανάστες και τους γηγενείς κατοίκους: οι αιτούντες άσυλο εμφάνισαν αυξημένη συμπτωματολογία σε όλες τις κατηγορίες νοσημάτων, οι πρόσφυγες εμφάνισαν αυξημένα συμπτώματα διαταραχής μετατραυματικού στρες και κατάθλιψης, αλλά όχι άγχους, οι μετανάστες χωρίς έγγραφα εμφάνισαν αυξημένα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους, αλλά όχι μετατραυματικού στρες. Οι δυσκολίες στη χώρα υποδοχής και διαδοχικές τραυματικές εμπειρίες στο παρελθόν επιβάρυναν την προσαρμογή.

4 Επιπολιτισμοποίηση και διαταραχές συναισθήματος Ενώ η ταύτιση με την εθνοτική ομάδα θεωρείται, γενικά, προστατευτικός παράγοντας για την ψυχική υγεία, η εμπλοκή με την ντόπια κουλτούρα έχει συνδεθεί συχνότερα με αυξημένα επίπεδα στρες και σπανιότερα με ψυχική ευεξία. Μια ερμηνεία για το εύρος διακύμανσης των επιπτώσεων της επιπολιτισμοποίησης πάνω στο άγχος αποδίδεται στις στάσεις προς τους μετανάστες και τις πολιτικές ένταξης της κοινωνίας υποδοχής (αφομοίωση/διαχωρισμός vs. εναρμόνιση). Επιπλέον, τα ευρήματα διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος της μέτρησης (έμμεσες τεχνικές vs. αυτοαναφορές). Οι έμμεσες τεχνικές δηλώνουν αρνητική σχέση της ψυχικής υγείας με την επιπολιτισμοποίηση σε μετανάστες δεύτερης γενιάς. Πηγές: Koneru et al., Ζήση, 2006

5 Επιπολιτισμοποίηση και χρήση ουσιών Τα ευρήματα που αφορούν τη σχέση της επιπολιτισμοποίησης με τη χρήση και κατάχρηση ουσιών είναι σχετικά σαφή: μεγαλύτερος βαθμός επαφής των μεταναστών με τη γηγενή κουλτούρα συνδέεται με αυξημένη πιθανότητα κατανάλωσης αλκοόλ και χρήσης τοξικών ουσιών. Η παραπάνω συσχέτιση αποδίδεται στη διαμεσολάβηση της χρήσης ουσιών ως μηχανισμού αντιμετώπισης του αυξημένου επιπολιτισμικού στρες. Επιπλέον, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η επιπολιτισμοποίηση αποδυναμώνει τα οικογενειακά δίκτυα, τα οποία λειτουργούν ως δυνάμει αποτρεπτικά της χρήσης ουσιών. Πηγές: Koneru et al., Ζήση, 2006

6 Επιπολιτισμοποίηση και διαταραχές διατροφής Καθώς οι διαταραχές διατροφής (ανορεξία, βουλιμία) είναι χαρακτηριστικές «δυτικών» αξιών, έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι η επιπολιτισμοποίηση αυξάνει την έκθεση και την απόπειρα αναπαραγωγής μη ρεαλιστικών λιποβαρών προτύπων. Έρευνες με μετανάστες ποικίλης προέλευσης (π.χ. λατινικής, αφρικανικής, ιρανικής) έχουν επιβεβαιώσει την παραπάνω υπόθεση. Ωστόσο, έρευνες με μετανάστες ασιατικής καταγωγής έχουν βρει ότι η επιπολιτισμοποίηση συνδέεται αρνητικά με τις διαταραχές διατροφής είτε ότι δεν υπάρχει καθόλου τέτοια σχέση. Τα αίτια αποδίδονται στις ήδη αυστηρές νόρμες της ασιατικής κουλτούρας σχετικά με τη σωματική εμφάνιση. Πηγές: Koneru et al., Ζήση, 2006

7 Επιπολιτισμοποίηση και κατάθλιψη Η εμπειρική συσχέτιση της κατάθλιψης με το γηγενή πολιτισμικό προσανατολισμό περιλαμβάνει όλες τις πιθανές εκβάσεις: αρνητική, θετική ή μηδενική συνάφεια. Οι έρευνες αυτές περιλάμβαναν μετανάστες λατινικής, ασιατικής, αφρικανικής ή ευρωπαϊκής προέλευσης. Ωστόσο, αρκετές από τις μελέτες που εντόπισαν θετική ή μηδενική συσχέτιση ελέγχονται ως προς τη μεθοδολογική τους επάρκεια (π.χ. μονοδιάστατες ή χονδροειδείς μετρήσεις της επιπολιτισμοποίησης, πολιτισμικά μεροληπτικές κλίμακες της κατάθλιψης, μη αντιπροσωπευτικά δείγματα). Ένα μεθοδολογικό πρόβλημα που προκύπτει εδώ είναι ο διαχωρισμός της επιπολιτισμοποίησης από τις αναπτυξιακές διεργασίες. Πηγές: Koneru et al., Ζήση, 2006

8 Επιπολιτισμοποίηση και ανάπτυξη Τα παιδιά και οι έφηβοι μετανάστες αντιμετωπίζουν τη «διπλή πρόκληση» που συνεπάγονται οι διεργασίες της ανάπτυξης και της διαπολιτισμικής επαφής. Σημαντικά αναπτυξιακά επιτεύγματα: σχολική επάρκεια, σχέσεις με συνομηλίκους, διαγωγή, διαμόρφωση ταυτότητας (Masten & Motti-Stefanidi, 2008). Σημαντικά επιπολιτισμικά επιτεύγματα: η πλοήγηση ανάμεσα σε δύο πολιτισμικά πλαίσια, η αντιμετώπιση της αντιξοότητας σε τομείς όπως η γλώσσα, το κοινωνικο-οικονομικό status, οι διακρίσεις (Sam & Oppedal, 2003).

9 Επιπολιτισμοποίηση και ανάπτυξη Οι έρευνες με παιδιά και εφήβους μετανάστες αναπαράγουν εν πολλοίς τα ευρήματα των μελετών με ενήλικες: αυξημένος βαθμός επιπολιτισμοποίησης συνδέεται θετικά με τη χρήση ουσιών και με τα προβλήματα συμπεριφοράς, ενώ συνδέεται αρνητικά με τις διαταραχές του συναισθήματος. Μια επιπλέον παράμετρος αφορά το επιπολιτισμικό διαγενεακό χάσμα στην οικογένεια ως περαιτέρω επιβαρυντικό παράγοντα. Η σύγκρουση γονέων-παιδιών όσον αφορά το βαθμό εμπλοκής με τη γηγενή κουλτούρα και η απομάκρυνση των παιδιών από την εθνοτική κουλτούρα λειτουργούν αρνητικά. Πηγές: Koneru et al., Ζήση, 2006

10 Επιπολιτισμοποίηση, ανάπτυξη και οικογένεια (Fleck & Fleck, 2013) Η επιπολιτισμοποίηση συντελείται με ταχύτερους ρυθμούς για τα παιδιά και τους εφήβους, παρά για τους γονείς, με συνέπεια την πρόκληση επιπολιτισμικού χάσματος στην οικογένεια. Τα μεταναστόπουλα συχνά βιώνουν μια διελκυστίνδα ανάμεσα στο σχολείο (που πιέζει προς την αφομοίωση) και τους γονείς (που πιέζουν προς την πολιτισμική διατήρηση). Τα μεταναστόπουλα βιώνουν συγκρουσιακούς ρόλους στην οικογένεια, οι οποίοι περιλαμβάνουν ευθύνες ενηλίκων και συγχρόνως παιδικές συμπεριφορές. Τα μεταναστόπουλα δεύτερης γενιάς αντιμετωπίζουν επιπλέον δυσκολίες όσον αφορά την ιθαγένεια, το οποίο ενδέχεται να έχει επιπτώσεις στη διαμόρφωση της ταυτότητάς τους.

11 2. Επιπολιτισμοποίηση και ψυχική υγεία: Στιγμιότυπα από την ελληνική εμπειρία Έρευνες με ενηλίκους και με εφήβους μετανάστες. Ερευνητικές ομάδες: Το Κέντρο Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, σε συνεργασία με ερευνητικές μονάδες του ΕΚΠΑ (Εργαστήριο Μελέτης της Μετανάστευσης & Διασποράς) και άλλους φορείς (Ι.ΜΕ.ΠΟ., ΕΛ.ΣΤΑΤ.). Η ομάδα Athena Studies of Resilient Adaptation (AStRA): μια διεθνής συνεργασία ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ιδρύματα των Η.Π.Α. και της Γερμανίας (συντονίστρια: καθ. Φρόσω Μόττη-Στεφανίδη).

12 2.1. Επιπολιτισμοποίηση και ψυχοκοινωνική προσαρμογή ενηλίκων μεταναστών Μπεζεβέγκης, Η. (Επιμ.). (2008). Μετανάστες στην Ελλάδα: Επιπολιτισμός και ψυχοκοινωνική προσαρμογή. Αθήνα: ΙΜΕΠΟ. Besevegis, E., & Pavlopoulos, V. (2008). Acculturation patterns and adaptation of immigrants in Greece. In M. Finklestein & K. Dent-Brown (Eds.), Psychosocial stress in immigrants and members of minority groups as a factor of terrorist behavior (NATO Science for Peace and Securitiy Series, E: Human and Societal Dynamics, vol. 40, pp ). Amsterdam: IOS Press. Έρευνα σε 601 ενηλίκους μετανάστες από 35 χώρες. Ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς, συλλογή δεδομένων με συνεντεύξεις.

13 Συμπεράσματα Τα άτομα που επέλεξαν Εναρμόνιση και Αφομοίωση είχαν εξίσου θετική προσαρμογή, την πιο θετική μεταξύ των συμμετεχόντων. Η σημασία των στάσεων της ευρύτερης κοινωνίας; Ο Διαχωρισμός σημείωσε τα πιο αρνητικά αποτελέσματα όσον αφορά την προσαρμογή, ενώ επιλέχθηκε από 1 στα 4 άτομα. Πολιτισμική απόσταση ή διάρκεια παραμονής; Διάχυτη στρατηγική: πιο κοντά στον Ατομικισμό (Bourhis et al., 1997) παρά στην Περιθωριοποίηση (Berry, 1997). Η επίδραση της διάρκειας παραμονής: όταν ο χρόνος δεν είναι αρκετός (απαιτούνται κατάλληλες πολιτικές και παρεμβάσεις).

14 2.2. Δείκτες ένταξης των μεταναστών στην ελληνική κοινωνία Συντονιστές: Α. Κόντης & Η. Μπεζεβέγκης Ερευνητική ομάδα ψυχοκοινωνικής ένταξης: Β. Παυλόπουλος, Μ. Ντάλλα, Κ. Γεωργαντή, Η. Μπεζεβέγκης Έρευνα σε 1843 ενηλίκους μετανάστες από 35 χώρες και σε 302 γηγενείς εκπροσώπους φορέων (πανελλαδικό δείγμα). Ερωτηματολόγια αυτοαναφοράς, συλλογή δεδομένων με συνεντεύξεις μέσω της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Μη δημοσιευμένα, κατά το παρόν, ευρήματα. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΣΗΣ & ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΕΝΤΑΞΗΣ ΥΠΗΚΟΩΝ ΤΡΙΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΔΡΑΣΗ 2.1 ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΔΕΙΚΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΩΝ ΥΠΗΚΟΩΝ ΤΡΙΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ. ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ: ΕΥΡΩ. ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ: 75% Ε.Ε., 25% ΕΘΝΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ

15 Συμπεράσματα: Δείκτες ψυχολογικής και κοινωνικοπολιτισμικής προσαρμογής Πολιτισμικός προσανατολισμός Ελληνικός, εθνοτικός (στρατηγική επιπολιτισμού) Ψυχολογική προσαρμογή Επίπεδο ικανοποίησης, Επίπεδο ψυχικής υγείας Κοινωνικοπολιτισμική προσαρμογή Κοινωνική επάρκεια, υποστηρικτικά δίκτυα Προσλαμβανόμενες διακρίσεις Σε βάρος της εθνικής ομάδας και του ατόμου

16 Προσδιοριστικοί παράγοντες της ψυχολογικής και κοινωνικοπολιτισμικής προσαρμογής Το επίπεδο ψυχικής υγείας των μεταναστών συνδέεται θετικά με το επίπεδο ικανοποίησης από τη ζωή στην Ελλάδα, την κοινωνική επάρκεια, τα υποστηρικτικά δίκτυα, την εργασία και το επίπεδο γενικής υγείας. Η ψυχική υγεία συνδέεται αρνητικά με την ηλικία, τις προσλαμβανόμενες διακρίσεις, την ανεργία και την κοινωνική-πολιτική συμμετοχή. Το επίπεδο ψυχικής υγείας δεν βρέθηκε να σχετίζεται σημαντικά με τον πολιτισμικό προσανατολισμό, την εθνική καταγωγή, τη γνώση της ελληνικής γλώσσας ή δημογραφικούς παράγοντες (φύλο, εκπαίδευση). Αντίθετα, οι μεταβλητές αυτές συνδέονται με την κοινωνικο-πολιτισμική προσαρμογή.

17 Z-τιμές Επιπολιτισμικό προφίλ ενηλίκων μεταναστών (Ν=1843, Pavlopoulos et al., 2011) 1,50 1,00 0,50 0,00-0,50-1,00-1,50-2,00 Ενσωμάτωση Εθνοτικό Εθνικό Διάχυτο (42.6%) (19.8%) (7.0%) (29.9%) Ελληνικός προσαν. Εθνοτικός προσαν. Υποκειμεν. ευτυχία Ψυχολογικά συμπτώμ. Πολιτισμική επάρκεια Δίκτυα υποστήριξης Προσλαμβ. διάκριση

18 Z-τιμές Επιπολιτισμικό προφίλ σε σχέση με μη ψυχολογικές μεταβλητές (Ν=1843, Pavlopoulos et al., 2011) 1,00 Ενσωμάτωση Εθνοτικό Εθνικό Διάχυτο 0,80 0,60 0,40 0,20 0,00-0,20-0,40-0,60 η 2 =.07 η 2 =.08 η 2 =.08 η 2 =.02 η 2 =.16 Εργασία, Συνθήκες Γενική Πολιτική Γλωσσική εισόδημα στέγασης υγεία συμμετοχή επάρκεια

19 2.3. Επιπολιτισμοποίηση και ψυχοκοινωνική προσαρμογή εφήβων μεταναστών Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., & Masten, A. (2008). Acculturation and adaptation of immigrant adolescents in Greek urban schools. International Journal of Psychology, 43(1), Παυλόπουλος, Β., Ντάλλα, Μ., Καλογήρου, Σ., Θεοδώρου, Ρ., Μαρκούση, Δ., & Μόττη-Στεφανίδη, Φ. (2009). Επιπολιτισμός και προσαρμογή μεταναστών εφήβων στο σχολικό πλαίσιο. Ψυχολογία, 16(3), Σειρά συγχρονικών και διαχρονικών ερευνών με εφήβους σε σχολεία της Αθήνας (Ν=950 & 750, αντίστοιχα). Μετρήσεις αυτοαναφοράς, πλήρεις ψυχολογικές κλίμακες.

20 Σύνοψη ευρημάτων Οι έφηβοι μετανάστες ανέφεραν μεγαλύτερο επίπεδο κοινωνικοδημογραφικής αντιξοότητας από ό,τι οι γηγενείς συμμαθητές τους. Γενικά, οι έφηβοι μετανάστες είχαν χαμηλότερη βαθμολογία στις κλίμακες κοινωνικοπολιτισμικής προσαρμογής (π.χ. σχολική επίδοση, απουσίες από το σχολείο, αξιολογήσεις από τους εκπαιδευτικούς), αλλά ΟΧΙ και στην ψυχολογική προσαρμογή, η οποία δεν διέφερε σημαντικά από τους γηγενείς. Ακόμα και μετά τον έλεγχο άλλων πηγών αντιξοότητας, η μετανάστευση συνέχισε να αποτελεί επιβαρυντικό παράγοντα για διάφορους δείκτες της προσαρμογής (σχολική επίδοση, δημοτικότητα, απουσίες από το σχολείο).

21 Σύνοψη ευρημάτων Όσον αφορά τις διεργασίες επιπολιτισμοποίησης, ο εθνοτικός προσανατολισμός συνδέθηκε θετικά με την ψυχολογική προσαρμογή (πιο λίγα συναισθηματικά συμπτώματα, πιο υψηλή αυτοεκτίμηση). Ο γηγενής προσανατολισμός προέβλεψε θετικά την κοινωνικοπολιτισμική προσαρμογή στο σχολικό πλαίσιο (υψηλότερη σχολική επίδοση, λιγότερες απουσίες, μεγαλύτερη ευσυνειδησία, λιγότερη διαταρακτική συμπεριφορά) και την αυτοεκτίμηση. Όσον αφορά την εθνική ταυτότητα, η αίσθηση του ανήκειν είχε θετική συνάφεια με την προσαρμογή. Η αναζήτηση ταυτότητας είχε αρνητική συνάφεια, ιδιαιτέρως με τον ψυχολογικό τομέα (συναισθηματικά συμπτώματα, αυτοεκτίμηση).

22 2.4. Ψυχολογική ταυτότητα, εθνοτική ταυτότητα και ψυχολογική προσαρμογή εφήβων μεταναστών Μπεζεβέγκης, Η., Παυλόπουλος, Β., & Γεωργαντή, Κ. (2010). Εθνοτική ταυτότητα και ψυχοκοινωνική προσαρμογή: Μια εμπειρική έρευνα σε εφήβους μετανάστες δεύτερης γενιάς. Αθήνα: ΙΜΕΠΟ. Pavlopoulos, V., Besevegis, E., & Georganti, A. (2010, May). Personal and ethnic identity of immigrant youth in relation to their level of psychological adaptation. Paper presented at the 12th Biennial EARA Conference, Vilnius, Lithuania. Έρευνα με 683 εφήβους από 14 περιοχές της Ελλάδας. Μετρήσεις αυτοαναφοράς, πλήρεις ψυχολογικές κλίμακες.

23 Συμπεράσματα Έμφαση στις ομοιότητες μεταξύ των μεταναστών και των γηγενών εφήβων, παρά στις διαφορές. Η εκπαίδευση ως κανονιστικός παράγοντας κοινωνικοποίησης (Fuligni, Motti-Stefanidi et al., in press). Οι έφηβοι μετανάστες δεύτερης γενιάς έτειναν να ταυτίζονται μάλλον με τη γηγενή (ελληνική) κουλτούρα. Πιθανές αφομοιωτικές πιέσεις στο σχολικό πλαίσιο (Berry et al., 2006), ιδιαιτέρως στην Ελλάδα (Paleologou, 2004). Τόσο η εθνοτική ταυτότητα όσο και ο ελληνικός προσανατολισμός συνέβαλαν θετικά στην ψυχολογική προσαρμογή. Προτείνεται η επικέντρωση των πολιτικών ένταξης για τους μετανάστες μαθητές σε πρακτικές εναρμόνισης (Παυλόπουλος & συν., 2009).

24 3. Γενικές διαπιστώσεις και προοπτικές Σε γενικές γραμμές, οι έρευνες στην Ελλάδα συνάδουν με τα διεθνή εμπειρικά δεδομένα για τη μετανάστευση: ο εθνοτικός προσανατολισμός συνδέεται κυρίως με όψεις της ψυχολογικής προσαρμογής, ενώ ο εθνικός προσανατολισμός είναι πιο σημαντικός για την κοινωνικοπολιτισμική προσαρμογή, αλλά και το θετικό αυτοσυναίσθημα. Τα ευρήματα αυτά παραπέμπουν σε στρατηγικές εναρμόνισης, δηλαδή συνδυασμού των πολιτισμικών στοιχείων της χώρας καταγωγής και της ελληνικής κοινωνίας, ως τον πλέον ευέλικτο και αποτελεσματικό τρόπο προσαρμογής των μεταναστών. Επομένως, ανάλογες προτείνεται να είναι οι πολιτικές ένταξης από τους οργανωμένους φορείς και θεσμούς.