Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο Πρακτικά 17 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής (2004), σελ. 299-306 ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΞΕΛΙΞΗ (1974-2004) Μασούρα Ελευθερία Tµήµα Εφαρµοσµένης Πληροφορικής Πανεπιστήµιο Μακεδονίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία επιχειρεί την ταυτόχρονη µελέτη της πολιτικής των Εργασιακών Σχέσεων και της πολιτικής της Κοινωνικής Ασφάλισης ώστε να συναχθούν συµπεράσµατα για τη διαχρονική τους εξέλιξη κατά τη διάρκεια της περιόδου 1974-2004, περικλείοντας τις πιο πρόσφατες εξελίξεις σε αντιπροσωπευτικά στοιχεία των δύο τοµέων. Με πηγή άντλησης των πληροφοριών την εργατική νοµοθεσία και τη νοµοθεσία της Κοινωνικής Ασφάλισης και µετά την παραµετροποίηση των αντίστοιχων µεταβλητών (µερική απασχόληση, εργασία σύµβασης ορισµένου χρόνου, επίδοµα ανεργίας, όρια ηλικίας συνταξιοδότησης κά), συγκροτείται ο αρχικός πίνακας δεδοµένων, ο οποίος µετατρέπεται στη συνέχεια σε λογικό πίνακα 0-1 στον οποίο και εφαρµόζονται η Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών και η Ταξινόµηση κατά Αύξουσα Ιεραρχία, ως οι καταλληλότερες µέθοδοι στατιστικής ανάλυσης ποιοτικών µεταβλητών. Οι προαναφερόµενες µέθοδοι της πολυδιάστατης περιγραφικής στατιστικής ανταποκρίνονται στο στόχο της εργασίας που είναι η συναγωγή συµπερασµάτων για τη διαχρονική εξέλιξη των υπό µελέτη µεταβλητών και την οµαδοποίηση χρονικών υποπεριόδων και ιδιοτήτων στην εξεταζόµενη χρονική περίοδο. 299
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι αλλαγές που συντελούνται τα τελευταία χρόνια στις εργασιακές σχέσεις και στην κοινωνική ασφάλιση ως αποτέλεσµα συγκεκριµένων πολιτικών αποφάσεων, οδήγησαν στη διερεύνησή τους µέσα στο χρόνο ώστε να αποτυπωθεί η µορφή που αυτές αποκτούν µέσα από τις επιλεγόµενες µεταβλητές για το διάστηµα 1974-2004. Έτσι µετά από προηγούµενες εργασίες που αναφέρονται στην παρακολούθηση των εργασιακών σχέσεων [Μασούρα και Παπαδηµητρίου (2001)] και της κοινωνικής ασφάλισης [Μασούρα (2002)] ως χωριστούς πίνακες, επιχειρείται εδώ η ταυτόχρονη µελέτη επιλεγµένων µεταβλητών που αναφέρονται τόσο στις εργασιακές σχέσεις όσο και στην κοινωνική ασφάλιση, ως ενιαίου πίνακα Με αυτό τον τρόπο ο καινούργιος στόχος συνίσταται στην από κοινού περιγραφή και ερµηνεία των εξελίξεων που διαδραµατίζονται διαχρονικά ώστε να συναχθούν συµπεράσµατα για την παράλληλη ή όχι πορεία τους. Επιπλέον νέες µεταβλητές, το επίδοµα ανεργίας και η εργασία ορισµένου χρόνου προστίθενται καθώς και η προέκταση του εξεταζόµενου χρονικού διαστήµατος κατά ένα έτος (2004) (περιλαµβάνοντας έτσι τις αλλαγές που επήλθαν µέχρι την ηµεροµηνία παρουσίασης της εργασίας στο 17 ο πανελλήνιο συνέδριο του Ελληνικού Στατιστικού Ινστιτούτου). Πιο συγκεκριµένα, οι ενδεικτικές µεταβλητές που επιλέγονται είναι οι εξής: α) για τις εργασιακές σχέσεις: 1. Χρόνος εργασίας (χρε) 2. Μερική απασχόληση (µερ) 3. Όριο οµαδικών απολύσεων (οαπ) 4. Συλλογικές διαπραγµατεύσεις/ συνδικαλιστικά δικαιώµατα/ απεργία (συδ) 5. Φορείς απασχόλησης (φορ) 6. Ετήσια άδεια (ετα) 7. Επίδοµα ανεργίας (ανε) 8. Σύµβαση εργασίας ορισµένου χρόνου (εοχ) β) για την Κοινωνική Ασφάλιση 1. Όρια ηλικίας (ο.η) - συντάξιµος χρόνος (σ.χ) (συντάξιµη υπηρεσία) (γενική κατηγορία ασφαλισµένων) (οηγ): 2. Όρια ηλικίας (ο.η) συντάξιµος χρόνος (σ.χ) (µητέρες) (οηµ) 3. Μειωµένη σύνταξη µε µειωµένο όριο ηλικίας (µσυ) 4. Χρόνος υπολογισµού συντάξιµων αποδοχών (χρε) 5. Συντάξιµες αποδοχές (συα) 6. Ασφαλιστικές εισφορές (εσφ) 300
7. Συγχωνεύσεις Ασφαλιστικών Ταµείων 8. Μορφή ρυθµίσεων Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Μετά την επιλογή των συγκεκριµένων µεταβλητών επιχειρήθηκε η διερεύνησή τους µέσα στο χρόνο και για το σκοπό αυτό πηγή άντλησης των πληροφοριών έγινε η αντίστοιχη νοµοθεσία που αναφέρεται τόσο στις εργασιακές σχέσεις (Εργατικό ίκαιο) όσο και στην κοινωνική ασφάλιση ( ίκαιο Κοινωνικών Ασφαλίσεων) ( ελτίο Εργατικής Νοµοθεσίας 1974-2004). Εκεί αναζητήθηκαν οι νόµοι σταθµοί που αφορούν στις αλλαγές που διαχρονικά αποκρυσταλλώνονται ως δεδοµένα για τις επιλεγόµενες µεταβλητές για τη χρονική περίοδο µελέτης που εκτείνεται στα έτη 1974-2004. Οι τιµές δηλαδή που έχει η κάθε µεταβλητή προσδιορίζονται από τη διαχρονική εξέλιξη της προαναφερόµενης νοµοθεσίας. Πιο συγκεκριµένα, για το χαρακτηρισµό της κάθε ιδιότητας της µεταβλητής διαχρονικά, συµβολίστηκε µε τον αριθµό 1 η συγκεκριµένη κατάσταση που συναντάται στο αρχικό έτος, µε τον αριθµό 2 είτε η αλλαγή είτε η µετατροπή που προσθετικά η αφαιρετικά η συγκεκριµένη κατάσταση- µέτρο έχει υποστεί στο επόµενο έτος κοκ, καταλήγοντας έτσι στον τελικό αριθµό που χαρακτηρίζει την κάθε µεταβλητή για το κάθε έτος. Έτσι, µε τον τρόπο αυτό έγινε η παραµετροποίησηκωδικοποίηση ποιοτικών µεταβλητών χωρίς να υπάρχει η έννοια της αριθµητικής υπεροχής των συµβολισµών. Για παράδειγµα, για τη µεταβλητή µερική απασχόληση (µερ) µε τον αριθµό 1 συµβολίστηκε η δειλή παρουσία της (µερ1), µε 2 η αναγνώριση της µερικής απασχόλησης ως θεσµού (µερ2), µε 3 η εντατικοποίηση του θεσµού ως µέτρο για την αντιµετώπισης της ανεργίας (µερ3) και τέλος µε τον αριθµό 4 η εισαγωγή του θεσµού µερικής απασχόλησης στο δηµόσιο τοµέα (µερ4). Με τον τρόπο αυτό δηµιουργείται ο αρχικό πίνακας δεδοµένων 31Χ16, όπου 31 είναι οι γραµµές-αντικείµενα (και συµβολίζουν τα 31 έτη µελέτης) και 16 είναι οι στήλες οι οποίες συµβολίζουν τις 16 εξεταζόµενες µεταβλητές. Καθώς τα 31 έτη περιγράφονται από 16 καθαρά ποιοτικές µεταβλητές, οι µέθοδοι της Ανάλυσης εδοµένων και συγκεκριµένα η Ταξινόµηση κατ Αύξουσα Ιεραρχία και η Παραγοντική Ανάλυση Αντιστοιχιών χρησιµοποιούνται για την επεξεργασία και την µελέτη τους επειδή παρέχουν τη δυνατότητα της ταυτόχρονης 301
µελέτης του πολυµεταβλητού φαινοµένου χωρίς καµιά a priori υπόθεση [Παπαδηµητρίου (1997)]. Ο αρχικός πίνακας δεδοµένων 31Χ16 µετατρέπεται σε λογικό πίνακα 0-1, όχι-ναι 31Χ79, όπου 79 είναι οι κλάσεις- ιδιότητες των προηγούµενων 16 µεταβλητών. Το σηµαντικό πλεονέκτηµα του πίνακα αυτού είναι ότι και τα 31 έτηγραµµές συµµετέχουν ισοβαρώς στην ανάλυση καθώς περιλαµβάνουν 16 µονάδες και 63 µηδενικά, όπου η µονάδα δείχνει την ιδιότητα µε την οποία χαρακτηρίζεται το κάθε έτος για την κάθε µεταβλητή και το µηδέν την απουσία της ιδιότητας. Σ αυτόν τον πίνακα εφαρµόστηκαν οι προαναφερόµενες µέθοδοι Ανάλυσης εδοµένων µέσω του λογισµικού Ανάλυσης εδοµένων Μ.Α.D [Καραπιστόλης (2003)] (σχήµα1) Σχήµα 1. Μεθοδολογία- Μετατροπή πίνακα δεδοµένων σε λογικό πίνακα ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΚΑΤΑ ΑΥΞΟΥΣΑ ΙΕΡΑΡΧΙΑ (CAH) Η εφαρµογή της CAH έδειξε ότι αρχικά ξεχωρίζουν δύο οµάδες ετών ενώ αν συνεχιστεί η διάσπαση του κόµβου παρακάτω φαίνεται στη δεύτερη οµάδα να ξεχωρίζουν δύο ακόµα οµάδες και οι περαιτέρω διασπάσεις να χωρίζονται επίσης σε επιµέρους οµάδες. Είναι γνωστό πως όσο αποµακρυνόµαστε από τους αρχικούς κόµβους (οµάδες ετών και ιδιοτήτων), οι οποίες δίνουν µια γενικότερη εικόνα τόσο περισσότερο αναλυτική πληροφορία παίρνουµε. Στη συγκεκριµένη ανάλυση η διάσπαση περιορίστηκε στους τρεις πρώτους κόµβους, αφού ήδη οι δύο αρχικές οµάδες παρέχουν τη γενική πληροφορία για το υπό µελέτη φαινόµενο (σχήµα2). Με τον τρόπο αυτό η αρχική περίοδος 1974-2004 χωρίζεται στην εποχή των ευνοϊκότερων ρυθµίσεων για τους εργαζοµένους (οµάδα Α:1974-1989) και στην εποχή αλλαγής νοοτροπιών για καθιερωµένα δικαιώµατα µέσα στο περιβάλλον της Παγκοσµιοποίησης (οµάδα Β:1990-2004). 302
Σχήµα 2. ιάσπαση κόµβων CAH Το λογισµικό VACOR, που περιλαµβάνεται στο πρόγραµµα MAD, προσδιορίζει τις ιδιότητες που χαρακτηρίζουν την κάθε οµάδα καθώς και αυτές που συµβάλλουν στον διαχωρισµό της σε υποοµάδες. Πιο συγκεκριµένα, για τις εργασιακές σχέσεις η πρώτη οµάδα (1974-1989) χαρακτηρίζεται από την απουσία φαινοµένων ελαστικοποίησης (χρόνος εργασίας, µερική απασχόληση) και για την κοινωνική ασφάλιση θεµελίωση και επέκταση δικαιωµάτων συνταξιοδότησης ενώ η δεύτερη (1990-2004) χαρακτηρίζεται από την εµφάνιση και εδραίωση της ευελιξίας για τις εργασιακές σχέσεις και από την είσοδο σε µια εποχή νέων δεδοµένων όπου σηµαντικές αλλαγές επέρχονται σε θεµελιώδεις σταθερές µέχρι τότε του Συστήµατος Κοινωνικής Ασφάλισης όπως στους όρους συνταξιοδότησης και στον υπολογισµό σύνταξης. Όσον αφορά στην περαιτέρω διάσπαση της οµάδας Β αυτή χωρίζεται στην Β1 όπου σηµατοδοτείται η αλλαγή πνεύµατος για την πολιτική τόσο των εργασιακών σχέσεων όσο και της κοινωνικής ασφάλισης και στην Β2 η οποία υποδηλώνει βελτιωτικές προσεγγίσεις ρυθµίσεων της προηγούµενης περιόδου χωρίς όµως να αλλάζει η νέα φιλοσοφία που πλέον διαγράφεται. Τα παραπάνω απορρέουν από την ανάλυση των υπό µελέτη µεταβλητών και εδώ επιχειρείται η σκιαγράφησή τους καθώς η λεπτοµερής ανάλυσή τους εµπίπτει στο χώρο των οικονοµικών και πολιτικών επιστηµών. ΠAΡΑΓΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΩΝ (AFC) Στο πρώτο παραγοντικό επίπεδο (σχήµα 3) όπου συγκεντρώνεται η συνολική πληροφορία πάνω στο σύστηµα των δύο αξόνων στο επίπεδο (µε τον πρώτο άξονα 303
να εκφράζει την αντιπαράθεση των ακραίων καταστάσεων του φαινοµένου και τον δεύτερο την αντιπαράθεση της µεσαίας κατάστασης από τις ακραίες), γίνονται εµφανείς οι τρεις χρονικές περίοδοι µε τα χαρακτηριστικά τους όπως αυτές αρχικά εµφανίστηκαν στην CAH. Επιπλέον, µε την απεικόνιση της διαχρονικής εξέλιξης της πολιτικής των εργασιακών σχέσεων και της κοινωνικής ασφάλισης µέσα από τις επιλεγόµενες µεταβλητές επιβεβαιώνεται ο ιδιαίτερος ρόλος της ΑFC. Επαληθεύονται έτσι τα αποτελέσµατα της AFC από την CAH. Σχήµα 3. 1 ο Παραγοντικό επίπεδο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η CAH επιτρέπει να προσδιοριστούν οι υποπερίοδοι που παρατηρούνται καθώς και οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν την καθεµιά. Η ΑFC µε το πρώτο παραγοντικό επίπεδο δείχνει τη συνολική εικόνα της διαχρονικής εξέλιξης των υπό µελέτη πολιτικών µε τις ακραίες και τη µεσαία κατάσταση να ξεχωρίζουν. Μετά την εφαρµογή των δύο µεθόδων διαπιστώθηκε ότι αυτές οδήγησαν στις ίδιες χρονικές περιόδους και τα χαρακτηριστικά που τις διακρίνουν. 304
Οι µέθοδοι της Ανάλυσης εδοµένων και συγκεκριµένα η ΑFC και η CAH ανταποκρίθηκαν στο ρόλο της απεικόνισης της παρακολούθησης της διαχρονικής εξέλιξης της πολιτικής για τις εργασιακές σχέσεις και την κοινωνική ασφάλιση δίνοντας µια ενδεικτική εικόνα τάσεων και εξελίξεων. Ο στόχος της εργασίας ο οποίος ήταν η µελέτη της διαχρονικής εξέλιξης των πολιτικών για τις εργασιακές σχέσεις και την κοινωνική ασφάλιση, επιτεύχθηκε µε την εφαρµογή της Παραγοντικής Ανάλυσης αντιστοιχιών και της Ταξινόµησης κατά Αύξουσα Ιεραρχία. Έτσι, χωρίς να γίνεται λεπτοµερής ανάλυση των αποτελεσµάτων καθώς αυτή εντάσσεται στο χώρο των οικονοµικών και κοινωνικών επιστηµών, δίνεται η εικόνα εξελίξεων που συντελούνται. Με την παρούσα εργασία, όπου οι εργασιακές σχέσεις και η κοινωνική ασφάλιση µελετώνται ταυτόχρονα ως εκδηλώσεις µιας ενιαίας οικονοµικής και κοινωνικής πολιτικής, επιβεβαιώνονται τα αποτελέσµατα που οι επιµέρους αναλύσεις για τις εργασιακές σχέσεις και την κοινωνική ασφάλιση χωριστά, οδήγησαν στα παρακάτω: - Για τις εργασιακές σχέσεις παρατηρούνται η εξάπλωση της ευελιξίας στο χρόνο (χρε) και τις µορφές εργασίας (µερ, εοχ), η αύξηση του ενεργού ρόλου των ιδιωτικών φορέων στην εξεύρεση απασχόλησης (φορ), η στροφή από τις παθητικές στις ενεργητικές µορφές απασχόλησης [Μασούρα και Παπαδηµητρίου Γ (2002)] µε την µετατροπή του επιδόµατος ανεργίας σε επίδοµα απασχόλησης (ανε), η αυξητική τάση υπερίσχυσης των ατοµικών έναντι των συλλογικών διαπραγµατεύσεων (συδ) και η προσαρµογή της ετήσιας άδειας στις νέες µορφές απασχόλησης (ετα). - για την κοινωνική ασφάλιση παρατηρείται αύξηση του ορίου ηλικίας για κάθε κατηγορία εργαζοµένων (οηγ, οηµ), µείωση των συντάξιµων αποδοχών (συα), παρεµβολή στοιχείων ιδωτικο-οικονοµικού περιεχοµένου στον δηµόσιο χαρακτήρα της κοινωνικής ασφάλισης και διαχωρισµός σε παλαιούς και νέους ασφαλισµένους µε µειωµένα τα δικαιώµατα για τους δεύτερους (µορ), ελαφρύνσεις εργοδοτικών εισφορών (εσφ), ενοποίηση ασφαλιστικών φορέων (συγ). Ιδιαίτερος εµφανίζεται ο ρόλος των ετών 90-91, καθώς µετά από αυτά επιχειρείται µια στροφή πολιτικών στο όνοµα της αύξησης της ανταγωνιστικότητας [Νεγρεπόντη- ελιβάνη (2001)] για καθιερωµένα µέχρι τότε 305
δεδοµένα, η ερµηνεία των οποίων διαφοροποιείται ανάλογα µε την οπτική οικονοµική κοσµοθεωρία ανάλυσης και τους εµπλεκόµενους φορείς (συνδικάτα εργαζοµένων, εργοδότες, εθνικές κυβερνήσεις, διεθνείς οργανισµοί). ABSTRACT In the present study, through the data analytic methods of CAH and AFC, the evolution of state policies related to both labor relations and social security is examined. The period which is studied refers to the years 1974-2004 and, as source of the information needed, the corresponding legislation was used. The initial table 16X31 is transformed into the 0-1 table 16X79, in which 16 are the variables and 31 the years studied. In short, 1990 is of great importance in the present analysis, as after this year there is a change in the political measures, where established labor rights are eliminated in the name of the competitiveness, in the era of Globalization. ΑΝΑΦΟΡΕΣ ελτίο Εργατικής Νοµοθεσίας (.Ε.Ν) 1974-2004. Καραπιστόλης.(2002).: Το λογισµικό -M.A.D- Τετράδια Ανάλυσης εδοµένων, τ.2/02, 133-147, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. Μασούρα Ε.-Παπαδηµητρίου Γ.(2001): Παραµετροποίηση της εργασιακής πολιτικής και παρακολούθηση της διαχρονικής της εξέλιξης µε τη βοήθεια των µεθόδων AFC και CAH, Πρακτικά 14 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής τ. α, 333-341. Μασούρα Ε.(2002): ιαχρονική εξέλιξη (1974-2001) στοιχείων κοινωνικής ασφάλισης µε µεθόδους Ανάλυσης εδοµένων, Πρακτικά 15 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Στατιστικής τ.β 472-481. Μασούρα Ε., Παπαδηµητρίου Γ. (2002): ηµόσιες δαπάνες για την απασχόληση και σχετική θέση των 15 χωρών-µελών της Ε.Ε µε τις µεθόδους AFC και CAH, Τετράδια Ανάλυσης εδοµένων τ.2, 41-52,Θεσσαλονίκη. Νεγρεπόντη- ελιβάνη Μ. (2001): Συνωµοτική Παγκοσµιοποίηση, εκδ. Παπαζήση. Παπαδηµητρίου Γιάννης (1997): Μέθοδοι Ανάλυσης εδοµένων, (Πανεπιστηµιακές παραδόσεις), Πανεπιστήµιο Μακεδονίας. 306