ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ακαδηµαϊκό έτος ΕΛΠ 22-4η εργασία 2010-2011 ΣΧΕ ΙΑΓΡΑΜΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΘΕΜΑ 4ης ΓΡΑΠΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Η ιπποκρατική πραγµατεία Περί ιερής νούσου προσφέρει πολύτιµα στοιχεία για την πρώιµη αντιπαράθεση ορθολογικών και ανορθολογικών θεραπευτικών προσεγγίσεων. Να εντάξετε αυτήν τη µαρτυρία στο πλαίσιο της συγκεκριµένης αντιπαράθεσης και στη συνέχεια να παρουσιάσετε τα επιχειρήµατα που χρησιµοποιεί ο συγγραφέας εναντίον των εξαγνιστών, εντοπίζοντας τα χαρακτηριστικά που καθιστούν τη δική του προσέγγιση διαφορετική από εκείνη των αντιπάλων του. ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ - ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ Επαναδιατύπωση του θέµατος Στόχοι της εργασίας. Η εργασία αναφέρεται στην ιπποκρατική πραγµατεία Περί ιερής νούσου και φαίνεται η διαφορά προσέγγισης της επιληψίας από τους ιπποκρατιστές γιατρούς και από τους γιατρούς που δίδουν στην αρρώστια αυτή υπερφυσικά αίτια Λέξεις - κλειδιά της Εργασίας (επεξήγηση) Η «ιπποκρατική συλλογή» Είναι ένα σύνολο κειµένων που του αποδίδονται και συγκροτήθηκαν σε συλλογή στην Αλεξάνδρεια. Είναι σαφές πάντως ότι όλα τα κείµενα δε γράφτηκαν από τον Ιπποκράτη. Ίσως µάλιστα οι συγγραφείς είναι περισσότεροι, καθώς συχνά το ένα κείµενο φαίνεται να αντιµάχεται τις απόψεις του άλλου. Όλα όµως τα κείµενα βρίσκονται σε ένα κοινό κλίµα, ως προς την κοσµοθεωρία τους, τον άνθρωπο, την αρρώστια και τη θεραπεία. Η ιπποκρατική 1
συλλογή περιλαµβάνει περίπου 60 έργα, που αντιστοιχούν σε πολλά από αυτά που σήµερα ονοµάζουµε κλάδους της ιατρικής (χειρουργική, γυναικολογία, µαιευτική κλπ). Στοιχεία: πρόκειται για τη φωτιά, το νερό, τη γη και τον αέρα. Χυµοί: είναι η οµάδα συστατικών, που αφορούν τη σύσταση του ανθρώπινου σώµατος, και πρόκειται για το αίµα, το φλέγµα, τη κίτρινη και τη µαύρη χολή. Ποιότητες: η οµάδα γενικών χαρακτηριστικών που αποδίδονται στον εξωτερικό κόσµο και στον ανθρώπινο οργανισµό και πρόκειται για το θερµό, το ψυχρό, το ξηρό Η οµή της εργασίας Η εργασία µπορεί να χωριστεί σε 3 µέρη. Στο πρώτο µέρος θα υπάρχει η εισαγωγή, όπου µπορούµε να γράψουµε µια σύντοµη αναφορά τους στόχους αυτής της εργασίας για να αποτελείται η εργασία από µια συνεκτικότητα και τέλος να θέσουµε τους στόχους της εργασίας. Στο δεύτερο µέρος, όπου αρχίζει το κύριο µέρος της εργασίας µπορούµε να το χωρίσουµε σε δύο µέρη. Στο πρώτο µέρος θα αναφερθούµε στις βασικές θέσεις της ιπποκρατικής συλλογής περί χυµών και φύσης Στο δεύτερο µέρος θα αναφερθούµε στα επιχειρήµατα που προβάλλονται µέσα από το έργο Περί ιερής νούσου: έργο της Ιπποκρατικής συλλογής Στο τελευταίο µέρος θα αναφέρουµε τα συµπεράσµατα σχετικά µε το θέµα. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία πραγµατεύεται την ιπποκρατική πραγµατεία Περί ιερής νούσου και τα επιχειρήµατα που απορρέουν από τις θέσεις περί ασθενειών. 2
Συγκεκριµένα, γίνεται αναφορά στην ορθολογική εξήγηση-ερµηνεία της προέλευσης των ασθενειών και ειδικότερα της επιληψίας, δίνοντάς της φυσικά αίτια, για να φανεί η αντιπαράθεση µε τις ανορθολογικές προσεγγίσεις των εξαγνιστών, των µάγων οι οποίοι ερµήνευαν την αρρώστια µε υπερφυσικό όρο για να καλύψουν την άγνοια και την ευθύνη τους. ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Οι βασικές θέσεις της ιπποκρατικής συλλογής περί χυµών και φύσης Στο βιβλίο Περί φύσιος ανθρώπου της ιπποκρατικής συλλογής γίνεται λόγος για χυµούς, οµάδα συστατικών που αφορούν τη σύσταση του ανθρώπινου σώµατος. Οι χυµοί είναι τέσσερις: το αίµα, το φλέγµα, η ξανθή (κίτρινη)χολή και η µαύρη χολή. Οι χυµοί αντιπροσωπεύουν µια πρώιµη µορφή αυτού που ονοµάζουµε χηµική σύσταση του ανθρώπινου οργανισµού. Μια οµάδα γενικών χαρακτηριστικών που µπορούν να αποδοθούν και στον εξωτερικό κόσµο και στον ανθρώπινο οργανισµό είναι οι τέσσερις ποιότητες δηλαδή το θερµό, το ψυχρό, το ξηρό και το υγρό. 1 Τα στοιχεία είναι: γη, νερό, αέρας, φωτιά. Αντιστοιχία στοιχείων µε τον ανθρώπινο οργανισµό: Η γη αντιστοιχεί στη µαύρη χολή και στην σπλήνα η φωτιά στην κίτρινη χολή και στο ήπαρ ο αέρας στο αίµα και στην καρδιά το νερό στο φλέγµα και τον εγκέφαλο. Υπάρχουν τα ζεύγη αντιθέτων 1. θερµό- ψυχρό 2. ξηρό- υγρό. 1 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία και επιστήµη: Από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Β, Ε.Α.Π., Πάτρα 2000,σελ.224 3
Αντιστοιχία των αντιθέτων ζευγών µε τον ανθρώπινο οργανισµό: Το νερό που είναι ψυχρό και υγρό αντιστοιχεί στο φλέγµα που προέρχεται από τον εγκέφαλο η φωτιά που είναι θερµή και ξηρή αντιστοιχεί στην κίτρινη χολή και προέρχεται από το ήπαρ η γη που είναι ξηρή και ψυχρή αντιστοιχεί στη µαύρη χολή και προέρχεται από τον σπλήνα ο αέρας είναι θερµός και υγρός, αντιστοιχεί στο αίµα, που προέρχεται από την καρδιά. Ο χυµός αίµα σχετίζεται µε αυτό που σήµερα εννοούµε αίµα ο χυµός φλέγµα σχετίζονται µε βλεννώδεις εκκρίσεις ο χυµός ξανθή χολή σχετίζεται µε χολώδη υγρά(χολώδεις εµετούς). Συνεπώς: Η ιπποκρατική θεώρηση του ανθρώπου έχει ως βάση της ζεύγη αντιθέτων και ότι το σύστηµα των τετράδων προκύπτει από συνδυασµούς ζευγών. 2 Τι καθορίζει την υγεία και τι την αρρώστια: Οι αλληλεπιδράσεις ανάµεσα στα στοιχεία, στους χυµούς και στις ποιότητες. Όταν υπάρχει αρµονία σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις (τέλεια κράσις, δηλαδή ανάµειξη) προκύπτει υγεία όταν υπάρχει δυσαρµονία εµφανίζονται αρρώστιες. Σε κάθε άνθρωπο επικρατεί συνήθως ένας από τους χυµούς πράγµα που καθορίζει σε µεγάλο βαθµό τις ιδιότητες αυτού του ανθρώπου, καθώς και τις αρρώστιες από τις οποίες είναι πιθανό να προσβληθεί. Σε κάθε εποχή του έτους αυξάνεται η επίδραση ενός διαφορετικού χυµού µε αποτέλεσµα οι άνθρωποι να προσβάλλονται από διαφορετικές σε κάθε εποχή αρρώστιες. 3 2 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σελ.226 4
Ο όρος «φύσις» έχει κεντρική θέση στα ιπποκρατικά κείµενα. Οι χυµοί συνιστούν τη φύση του ανθρώπινου σώµατος. Η επιληψία έχει φυσικά αίτια και όχι θεϊκά. το βασικό έργο της θεραπείας επιτελεί η φύση-και όχι ο γιατρός, που απλά διευκολύνει το έργο της φύσης. Η φύση ενός ανθρώπου καθορίζει το αν αυτός είναι κατάλληλος για να γίνει γιατρός. 4 Συνεπώς, όπως το κάθε τι στη φύση έτσι και η ασθένεια, όπως άλλωστε και η υγεία, διέπεται από αιτίες, που ο σωστός γιατρός επιδιώκει να γνωρίσει προκειµένου, αντιµετωπίζοντάς τες, να προσφέρει βοήθεια. Ο ρόλος του γιατρού: να ανακαλύψει ότι η φύση έχει από µόνη της την ικανότητα αυτοίασης και πως ίασιµη είναι µια ασθένεια όταν ο ασθενής διαθέτει την ικανότητα αυτοίασης. 5 Στα ιπποκρατικά κείµενα ο άνθρωπος βρίσκεται σε συνεχή σχέση και αλληλεπίδραση µε το περιβάλλον. 6 ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Περί ιερής νούσου: έργο της Ιπποκρατικής συλλογής Στο έργο Περί ιερής νούσου µιλά ένας νέος για την επιληψία, την «ιερή νόσο». βάζει µια γραµµή ανάµεσα στη δεισιδαιµονία και στην επιστηµονική γνώση. ασκεί µια πολεµική κατά των µάγων-εξαγνιστών 7 που διακηρύττουν το υπερφυσικό της αρρώστιας. Τους θεωρεί άπιστους και ασεβείς 3 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.227-228 4 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.232-233 5 Λέκκας, Γ.Α., «Η αιτιακή θεώρηση της ιατρικής ύλης στο ιπποκρατικό έργο», Φιλοσοφία 38 (2008),σελ.80 6 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σελ.233 7 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση µετάφραση εισαγωγές σχόλια:. Λυπουρλής, Τόµ. 1: Ιατρική θεωρία και πράξη, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000,σελ.333 5
Η θέση του κειµένου είναι ότι δεν έχουν κανένα χάρισµα αλλά χρησιµοποιούν τον υπερφυσικό χαρακτήρα της αρρώστιας για να καλύψουν την άγνοια και την ευθύνη τους. 8 Αν δηλαδή πεθάνουν οι ασθενείς θα πουν ότι υπεύθυνοι δεν είναι αυτοί αλλά οι ίδιοι οι θεοί. 9 Η νόσος αυτή σύµφωνα µε τις αντιλήψεις της εποχής στελνόταν από τους θεούς. Ο συγγραφέας του κειµένου αντικρούει αυτή την άποψη και υποστηρίζει ότι η νόσος έχει, όπως και όλες οι άλλες, φυσικά αίτια. 10 Συγκεκριµένα, αναφέρει: «ουδέν τι µοι δοκεί των ίλλων θειότερη είναι νούσων ουδέ ιερωτέρη» 11 Η άποψη ότι η αρρώστια είναι θεϊκή σύλληψη κυριαρχούσε στη λαϊκή σκέψη της εποχής του Περικλή. Για παράδειγµα, στο θέατρο του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη 12. Κατά την ιπποκρατική ιατρική, τα αίτια της επιληψίας (ιερής νόσου) σχετίζεται µε το ρόλο του φλέγµατος στην εκδήλωση αυτής της ασθένειας. Το φλέγµα συνδέεται µε τον εγκέφαλο και προέρχεται από αυτόν. Ο εγκέφαλος πρέπει να καθαρθεί από το φλέγµα και αυτό συµβαίνει φυσιολογικά στο έµβρυο, όταν αυτό βρίσκεται µέσα στη µήτρα. Αν το φλέγµα εισχωρήσει στις φλέβες και τις φράξει εµποδίζει την κίνηση του αέρα. Ο άρρωστος χάνει τη φωνή και τη φρόνηση του, γιατί ο αέρας δεν µπορεί να κυκλοφορεί στις φλέβες. 8 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση ό.π,σ.σ 321-322 9 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση ό.π,σελ.337 10 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.228-229 11 ηλαδή: «εν πιστεύω καθόλου πως η αρρώστια αυτή είναι πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες ή πιο ιερή».ιπποκρατική συλλογή, Α, Γενική εισαγωγή µετάφραση σχόλια:. Λυπουρλής, Βικελαία ηµοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειον 1991,σελ.124 12 Jouanna, J., Ιπποκράτης, µτφ... Τσιλιβερδής, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1998, σελ.243 6
Αποδίδει ιδιότητες στον αέρα δηλαδή, κατά τη διάρκεια της εισπνοής του αέρα από τον άνθρωπο αυτός πηγαίνει πρώτα στον εγκέφαλο και αφήνει σε αυτήν τη φρόνηση και την αντιληπτική ικανότητα Ο αέρας που πηγαίνει στον πνεύµονα,στις φλέβες σε διάφορες κοιλότητες και στον εγκέφαλο έχει σηµαντικό ρόλο, γιατί δίνει στον άνθρωπο τη δύναµη να σκέφτεται και στα µέλη του τη δύναµη να κινούνται. 13 Κεντρικός είναι ο ρόλος του εγκεφάλου. Αποτελεί τη µοναδική πηγή από την οποία προέρχονται οι ηδονές, οι χαρές, τα γέλια και τα αστεία, όπως και οι λύπες, οι στενοχώριες. αν ο εγκέφαλος δεν είναι υγιής, δηλαδή είναι πιο ψυχρός, πιο υγρός, πιο ξερός τότε ο άνθρωπος γίνεται παράφρων, τρελαίνεται, κυριαρχείται από φόβους. 14 Άρα, ο εγκέφαλος είναι η πραγµατική αιτία για όλες τις σοβαρές αιτίες. 15 Οι συγγραφείς των ιπποκρατικών κειµένων δεν ταυτίζονται σε καµία περίπτωση µε τους σηµερινούς επιστήµονες. Στα ιπποκρατικά κείµενα υπάρχουν περιπτώσεις όπου περιγράφεται κάτι που µοιάζει µε πείραµα, δεν προκύπτει η γνώση, αλλά µάλλον διατυπώνονται κάπως δογµατικά και περισσότερο µοιάζουν µε προσπάθεια να πειστούν αυτοί που θα αµφέβαλλαν Αυτό που ενδιαφέρει κυρίως τους ιπποκρατικούς συγγραφείς δεν είναι η διάγνωση αλλά η πρόγνωση. 16 13 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.229-230 14 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.230-231 και Ιπποκράτης, Ανθολόγηση ό.π,σελ.365 15 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση ό.π,σελ.349 7
Τα κύρια χαρακτηριστικά της ιπποκρατικής θεραπευτικής είναι Αξίωµα της αποτελεί η εξατοµίκευση της θεραπείας Είναι εξειδικευµένη, εξατοµικευµένη και έχει τα χαρακτηριστικά της πρόγνωσης Απευθύνεται στον συγκεκριµένο άνθρωπο Είναι διαιτητική ίνονται οδηγίες και για τους υγιείς, για να διατηρήσουν την υγεία τους. Τα φάρµακα (στα οποία περιλαµβάνονται και καθαρτικά- εµετικά φάρµακα) έχουν δευτερεύοντα ρόλο. Χρησιµοποιείται και η µέθοδος της αφαίµαξης. 17 Ο γιατρός έχει την υποχρέωση να προσφέρει ό,τι της είναι αντίθετο και όχι εκείνο στο οποίο έχει εθιστεί 18. Με τα παραπάνω δεν σηµαίνει ότι ο συγγραφέας είναι άθεος ή άθρησκος αφού ταυτίζει το επιστηµονικό πρόβληµα των φυσικών αιτιών των ασθενειών µε το πρόβληµα της θεϊκής τους αρχής. 19 Αντίθετα, όσοι κάνουν εξαγνισµούς και λένε ξόρκια είναι ασεβείς 20. Η θέση του συγγραφέα της Περί ιερής νούσου είναι: Υπερασπίζεται την παραδοσιακή θρησκεία και κατηγορεί τους αντιπάλους του για ασέβεια και αθεϊσµό. 21 Ο συγγραφέας πιστεύει ότι η κάθε αρρώστια έχει τη φύση της και την αιτία της. Η αρρώστια αυτή δεν είναι πιο θεϊκή από τις άλλες αρρώστιες είναι ότι ενώ παρουσιάζεται σε όσους έχουν εκ γενετής ιδιοσυγκρασία φλεγµατική, δεν προσβάλλει αυτούς που έχουν ιδιοσυγκρασία χολώδη 22 Η σηµαντικότητα του έργου Περί ιερής νούσου είναι ότι αποτελεί την πρώτη ορθολογική ιατρική µαρτυρία η οποία αντιτίθεται στη µαγική-θρησκευτική ιατρική. ο συγγραφέας κατηγορεί «αυτούς που πρώτοι προσέδωσαν έναν ιερό χαρακτήρα σ αυτή την ασθένεια». 23 16 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.234-235 17 Χριστιανίδης, Γ., κ.ά.,ό.π,σ.σ.235-236 18 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση,ό.π,σελ.324 19 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση,ό.π,σελ.325 20 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση,ό.π.σ.σ 343,345 21 Jouanna, J., Ιπποκράτης, µτφ... Τσιλιβερδής, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1998, σελ.249 22 Ιπποκράτης, Ανθολόγηση,ό.π.σελ.349 23 Jouanna, J, ό.π, σελ. 239 8
Οι ιπποκρατικοί συγγραφείς αρνούνται ότι οι θεοί ή οι δαίµονες έχουν κάποια µικρή ή µεγάλη σχέση µε τις ασθένειες και τις θεραπείες τους. 24 Ωστόσο, η ιπποκρατική συλλογή αναγνωρίζει τη δεξιότητα των ανθρώπων που δεν έχουν ορθολογική σκέψη για την ιατρική, αφού αποκρύπτουν την αλήθεια µε σκοπό να φανούν σοφοί για να έχουν κάθε κέρδος και ευεργεσία σε περίπτωση σωτηρίας των ασθενών. 25 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η σηµαντικότητα της ιπποκρατικής συλλογής, και ειδικότερα το έργο Περί ιερής νούσου, είναι η επιστηµονική, για τα τότε δεδοµένα, εξήγηση της αρρώστιας της επιληψίας, όπως για παράδειγµα ο αέρας ή ο εγκέφαλος, και οι ορθολογικές απαντήσεις που δίδει στο περιεχόµενο και στην αιτία της αρρώστιας αυτής. Ουσιαστικά και µε σαφή επιχειρήµατα αποµακρύνεται από τις ανορθολογικές ερµηνείες περί ασθενειών. Θεωρίες που συσχέτιζαν την προέλευση της αρρώστιας µόνο µε το υπερφυσικό και έδιδαν λύσεις για την αντιµετώπιση της µε εξαγνισµούς. Αυτή η λογική δεν συνάδει µε το ιπποκρατικό έργο και άνοιξε ουσιαστικά το δρόµο της επιστήµης. ΕΝ ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟ Ιπποκρατική συλλογή, Α, Γενική εισαγωγή µετάφραση σχόλια:. Λυπουρλής, Βικελαία ηµοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειον 1991, σσ. 124-143. Ιπποκράτης, Ανθολόγηση µετάφραση εισαγωγές σχόλια:. Λυπουρλής, Τόµ. 1: Ιατρική θεωρία και πράξη, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000, σσ. 319-382. 24 Lloyd, G.E.R., «Η επινόηση της φύσης», µτφ. Χ. Μπάλλα, Παλίµψηστον 14/15 Ηράκλειον (1995), σελ.82 25 Jouanna, J., Ιπποκράτης,ό.π,σ.σ,.240-241 9
ΕΓΧΕΙΡΙ ΙΟ ΤΟΥ Ε.Α.Π. Χριστιανίδης, Γ., κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία και επιστήµη: Από την αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τ. Β, Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σσ. 221-254. ΛΟΙΠΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Jouanna, J., Ιπποκράτης, µτφ... Τσιλιβερδής, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1998, σσ. 233-258. Λέκκας, Γ.Α., «Η αιτιακή θεώρηση της ιατρικής ύλης στο ιπποκρατικό έργο», Φιλοσοφία 38 (2008), σσ. 73-83. Lloyd, G.E.R., «Η επινόηση της φύσης», µτφ. Χ. Μπάλλα, Παλίµψηστον 14/15 (1995), σσ. 77-100. 10