Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός MIKΡΑ ΑΣΙΑ (1908-1923)

Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός MIKΡΑ ΑΣΙΑ (1908-1923) ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908-1923) Συγγραφέας: Βλάσης Αγτζίδης ιόρθωση: Χρύσα Φραγκιαδάκη 2015, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε., Βλάσης Αγτζίδης Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2015 EK ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ www.epbooks.gr Καποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικής τηλ.: 210 2816134, e-mail: info@epbooks.gr ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙO Μασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334 ISBN 978-960-569-495-1

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ MIKΡΑ ΑΣΙΑ Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908-1923) ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΣ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ...13 ΜΕΡΟΣ 1 Από την Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος (1908-1923) ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΝΕΑ ΜΑΤΙΑ...22 Το κεμαλικό ερμηνευτικό μοντέλο...23 Ο αυτοπεριορισμός της ιστοριογραφίας...24 Ταξικές και κοινωνικές διαστρωματώσεις...25 Η εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού...30 Εσωτερική καταστολή και εθνικές εκκαθαρίσεις... 33 Λούξεμπουργκ vs Λένιν...35 Μικρασιάτες σοσιαλιστές vs Βαλκάνιοι εθνικιστές...36 Το τέλος...38 Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα...40 Η άρνηση της γενοκτονίας...41 Ένας νέος «αυτοχθονισμός»...45 ΜΕΡΟΣ 2 Α Παγκόσμιος Πόλεμος, Διχασμός, Γενοκτονίες στην Ανατολή, Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΛΛΙΠΟΛΗΣ. Η ΕΝΑΡΞΗ ΤΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ...50 Προς την εκστρατεία της Καλλίπολης...50 Το διεθνές πλαίσιο του Α Παγκόσμιου Πολέμου... 51 Με δύο αντιτιθέμενες στρατηγικές η Ελλάδα...52 Οργανωμένες εκκαθαρίσεις των χριστιανών της Ανατολής...53 Η μάχη της Καλλίπολης και η Ελλάδα...55 Το φιλογερμανικό Υπόμνημα Μεταξά...56 Διχασμένη η ελληνική ηγεσία...56 Η γερμανική παρέμβαση...57 Η εκστρατεία και η ήττα της Αντάντ...58 Οι συνέπειες για συμμάχους και Έλληνες...59 13 ΙΟΥΝΙΟΥ 1914: Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΦΩΚΑΙΑΣ ΣΤΗΝ ΙΩΝΙΑ...61

Τιμώντας τα 100 χρόνια...62 Φελίξ Σαρτιό: Μια μαρτυρία από το πογκρόμ της Φώκαιας...62 ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ...66 Εκτοπίσεις πληθυσμού...66 Πρωτοφανείς μέθοδοι...68 Οι ευθύνες του Κεμάλ...70 Οι Τούρκοι μού οφείλουν μια συγγνώμη...70 Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ ΤΟΝ ΜΑΪΟ ΤΟΥ 1919. ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ...72 Μετά το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου...73 Η γενοκτονία κατά του μικρασιατικού ελληνισμού...74 H ελληνική επιθυμία για ενσωμάτωση της Σμύρνης...75 Οι νέες προκλήσεις και το ζήτημα του Πόντου...77 και τελικά: «Μικρά πλην έντιμος Ελλάς»...80 Ο Επίλογος...81 ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΗΣ ΝΙΚΟΜΗΔΕΙΑΣ...83 Κεμαλικοί εναντίον όλων...84 Ο θρήνος για τη σφαγή του Φούλατζικ...85 Μαρτυρία Κωνσταντίνου Φαλτάιτς...87 Ο ΙΕΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (JIHAD) ΤΟΥ GAZI ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΚΕΜΑΛ...89 Ας επιστρέψουμε στην Ανατολή...90 Η κεμαλική τζιχάντ...91 Η καταστροφή της Γκιαούρ Ιζμίρ...93 Οι ευθύνες για τη σφαγή...94 Μια ερμηνεία...94 Stefan Ihring: Οδηγώντας τον Αδόλφο Χίτλερ...95 Ψυρρούκης και Στίνας...96 Μετά τη νίκη...97 SMYRNA DELENDA EST...99 Εθνοκάθαρση...100 Ιστορικός εξοβελισμός...101 «Izmir i nicin yakiyorduk?» (Γιατί κάψαμε την Σμύρνη)......101 Η Αθήνα διασκεδάζει...102

SMYRNA ABLAZE STORIES OF MASSACRE...105 Το άρθρο στην Sydney Morning Herald...105 Η πολιτική του Νουρεντίν...106 Μια απρόσμενη ήττα...107 Η Μικρασιατική Άμυνα...108 Εγκατάλειψη του πληθυσμού...110 ΚΑΙ ΠΑΛΙ Η ΦΩΚΑΙΑ: ΜΙΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ 22...111 Η ιστορία της Αγγελικής Ματθαίου...111 ΜΠΑΛΙΑ: Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΡΥΧΩΝ...118 Οι άγνωστες παράμετροι...118 Κοινωνική διαστρωμάτωση...120 ΠΩΣ ΣΩΘΗΚΑΝ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΗΣ ΙΩΝΙΑΣ...126 Το παρασκήνιο της αναχώρησης...126 Η μαρτυρία του Ρότζερ Τζέννινγκς...128 Έρνεστ Χεμινγουέι: «Στην προκυμαία της Σμύρνης»...130 Η ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΑΙΑΣ...134 Ανοχύρωτη χερσόνησος...134 Μια μαρτυρία...135 Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΞΟΔΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΘΡΑΚΗ...137 Ένα «δύσκολο» θέμα...137 Ύβρις χωρίς κάθαρση...138 ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΣΤΩΝ. ΟΤΑΝ ΟΙ ΚΕΜΑΛΙΣΤΕΣ ΘΗΣΑΥΡΙΖΑΝ ΑΠΟ ΛΕΙΨΑΝΑ ΘΥΜΑΤΩΝ...141 «Ανθρώπινο» φορτίο...142 Αποσιώπηση...142 Ηλία Βενέζη: Η αφήγηση ενός αιχμαλώτου των Τούρκων...143 ΜΕΡΟΣ 3 Οι πολιτικές ευθύνες ΟΙ ΕΥΘΥΝΕΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΜΕΤΑΞΑ: O ΔΙΚΤΑΤΟΡΑΣ ΕΙΝΑΙ ΓΥΜΝΟΣ!...146 Βασικός υπεύθυνος του Διχασμού...147 Φιλοκεμαλισμός...148

Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΤΗΣ ΗΤΤΑΣ...149 Τα πρώτα λάθη...150 Το ζήτημα του Πόντου...150 Η αποστασιοποίηση του Βενιζέλου...151 «Απληροφόρητος στο ζήτημα του Πόντου»...152 Οι ελληνοαρμενικές διαφωνίες και η νέα βασιλική κυβέρνηση...154 Οι εκλογές του 20 και η άποψη Βενιζέλου...156 Η Ανατολική Θράκη...157 Η Λωζάννη...158 Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΕΚΕ-ΚΚΕ ΣΤΟ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ...161 Η ταξική δομή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας...162 Ενδοελληνικές αντιθέσεις...165 Τουρκικός εθνικισμός και γερμανικός ιμπεριαλισμός...167 Οι Μικρασιάτες σοσιαλιστές...171 Ο πόλεμος, ο ιμπεριαλισμός και οι λαοί...172 Η σοβιετική στάση...175 Η επιρροή στο ελλαδικό κομμουνιστικό κίνημα...178 Οι συνέπειες...183 ΔΙΚΗ ΤΩΝ ΕΞ: ΚΑΘΑΡΣΗ ΣΕ ΤΡΑΓΩΔΙΑ...186 «Μικρά πλην Έντιμος» εναντίον Εθνικής Ολοκλήρωσης...187 Η ανατροπή των δεδομένων...188 Η ήττα και η Δίκη των ενόχων...190 ΜΕΡΟΣ 4 Το Προσφυγικό Ζήτημα και η διαχείριση της ιστορικής μνήμης ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΩΖΑΝΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ...194 Η εμφάνιση της ιδέας της Ανταλλαγής...194 Το πρωτόκολλο...195 Οι εναπομείναντες...196 Η «τελευταία πράξη»...197 Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος...198 Η ΜΑΚΡΟΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ...199 Οι πρώτοι Μακρονησιώτες...199

Το δράμα των γυναικών...200 Μαρτυρίες...203 Από το Καρς στο Μακρονήσι...204 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ...206 Μετακίνηση πληθυσμού...206 Ο ρόλος των Ιταλών...207 Μουσολίνι και δολοφονίες...208 Ο βομβαρδισμός...209 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΠΙΕΡΙΑ...210 Μαρτυρίες και αφηγήσεις από την Πιερία...211 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΟ ΚΙΛΚΙΣ...215 Μελετώντας τα κύματα των ξεριζωμένων...215 Από τα Βαλκάνια...216 Από Μικρά Ασία και Ανατολική Θράκη...216 Από τη Ρωσία...217 Η σημασία του έρευνας...218 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΛΕΣΒΟ...220 Διαρκής επικοινωνία...220 Η τελική προσφυγιά...221 Οι πρόσφυγες άλλαξαν την όψη της Μυτιλήνης...222 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ...225 Η βρετανική στάση...225 Η μελέτη του φαινομένου...226 Τα δημοσιεύματα της εποχής...227 ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ...232 Δημιουργία νέας κοινωνίας...233 Αγροτική παραγωγή...233 Βιοτεχνία και βιομηχανία...234 Κοινωνικός διαχωρισμός...234 Η ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ...236 Συναντήσεις και συγκρούσεις...236 Η περίπτωση του Μεταλλικού (Κιλκίς)...238 ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΕΣ ΓΕΙΤΟΝΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ...242 Οι προηγούμενες μελέτες...242

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΑ...244 Αγνοώντας τον λαό...244 Ο πολιτισμός των προσφύγων του 22...246 Η περίπτωση του Πόντου...247 ΑΝΤΑΛΛΑΞΙΜΗ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ...248 Η ελληνοτουρκική Συμφωνία της Άγκυρας...249 Η διαχείριση της Ανταλλάξιμης Περιουσίας...250 Τι μέλλει γενέσθαι...252 ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ...255 Μνημεία και κρίση ταυτότητας...255 Πολιτιστικός εκτουρκισμός...257 ΜΕΡΟΣ 5 Ιδεολογικές συγκρούσεις για την ιστορική μνήμη ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΦΩΝΙΕΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ...260 Το «κενό»...261 Καταρχάς: Τι έγινε στην Ανατολή;...263 Διαιώνιση και μετασχηματισμός του Τραύματος...265 Οι πρόσφυγες στην Μεταπολίτευση!...267 Χρήσεις και καταχρήσεις της Γενοκτονίας...270 Παραναγνώσεις, παραδηλώσεις, προσβολές και αδιέξοδα...275 «Η νεοελληνική αμηχανία και η γεφύρωση του χάσματος»...280 Το πραγματικό ζήτημα...283 ΝΕΟ ΑΤΟΠΗΜΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ...285 Γενοκτονία και Μικρά Ασία...286 Η Μεγάλη Σιωπή και η κοινωνία των πολιτών...288 Κρατικός αναθεωρητισμός...289 Η νεοελληνική περίπτωση!...291 ΓΙΑΣΑΣΙΝ (ΖΗΤΩ Ο) ΓΟΥΝΑΡΗΣ. ΜΙΑ ΚΡΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ...293 Αναθεώρηση της ιστορίας...294 Η κριτική Σαλκιτζόγλου στην απόφαση του Αρείου Πάγου...295

Η ΕΚΔΙΚΗΣΗ ΤΩΝ «ΑΥΤΟΧΘΟΝΩΝ». ΣΤΟΧΑΖΟΜΕΝΟΙ ΤΟΝ «ΣΥΝΩΣΤΙΣΜΟ»...303 Η πρόκληση του 22...303 Η σύνθεση των ιστορικών εμπειριών και η νέα αναθεώρηση...304 Ρατσισμός κατά των προσφύγων του 22...305 Εν κατακλείδι...306 ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΣΤ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ. ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΜΙΑ ΔΙΑΤΡΙΒΗ...307 Συνωμότες και αντισυνωμότες...308 Ο καθοδηγητής...309 Όμως, υπάρχει και τρίτη κατηγορία...311 Επιλεγόμενα...311 ΠΟΙΟΣ ΦΟΒΑΤΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΜΝΗΜΗ;...313 Ιστορικοί (εσ.) και Ιστορικοί (εξ.)...314 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...317

EΙΣΑΓΩΓΗ Tα γεγονότα που συνέβησαν κατά τη διαδικασία μετασχηματισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την περίοδο 1908-1923 προκαλούσαν πάντα μια αμφιθυμία. Η υποβάθμιση της σημασίας τους, η απόκρυψη του αριθμού των θυμάτων, η απενοχοποίηση του τουρκικού εθνικισμού, ακόμη και η αιτιολόγηση της γενοκτονίας των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, υπήρξαν κοινός τόπος στη μετά το 22 Ελλάδα. Η νεοελληνική ιδεολογία, όπως διαμορφώθηκε από το κυρίαρχο σύστημα εξουσίας και την Αριστερά δεν συμπεριέλαβε την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού της Ανατολής. Η συνειδητή άρνηση της ιστορίας και η επιλεγμένη σιωπή καθόρισαν και τις προτεραιότητες της ιστορικής επιστήμης, ακόμη και της τέχνης. Ελάχιστοι υπήρξαν οι ιστορικοί που επέλεξαν να μελετήσουν τα γεγονότα και ακόμη λιγότεροι οι εικαστικοί και οι σκηνοθέτες. Απόπειρες έγιναν μόνο από τους ίδιους τους πρόσφυγες και τις οργανώσεις τους, καθώς και από ευαίσθητους ιδιώτες όπως το ζεύγος Μερλιέ. Ο ελληνισμός της Ανατολής και η καταστροφή του δεν αποτέλεσαν μέρος των νεοελληνικών επιστημονικών προτεραιοτήτων. Το «σόκ του 22» οδήγησε σε μια ιδεολογική περιχαράκωση γύρω από τα στενά όρια των συμφερόντων του κράτους με απόλυτο τρόπο. Έτσι, εκτός από τα γεγονότα στην Ανατολή και άλλα φαινόμενα που σχετίζονταν με τον εξωελλαδικό ελληνισμό, όπως η Διασπορά, οι Έλληνες στη Σοβιετική Ένωση κ.ά. τέθηκαν στο περιθώριο του νεοελληνικού ενδιαφέροντος. Όμως το Τραύμα του 22 ενυπήρχε και εκφραζόταν με ποικίλους τρόπους. Είχε διατηρηθεί για δεκαετίες ως υπόγειο τραύμα στις προσφυγικές κοινότητες, οι οποίες ζούσαν ιδεολογικά αποκλεισμένες, όσον αφορά τις πολιτικές ερμηνείες της ιστορικής τους εμπειρίας. Τόσο εξαιτίας 13

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ των κρατικών επιλογών της «μητέρας πατρίδας» όσο και της ελλαδικής της αντιπολίτευσης. Ο μετασχηματισμός του από ψυχολογικό τραύμα σε πολιτισμικό για κάποιες ομάδες διανοουμένων, η συνειδητοποίηση του γεγονότος της Καταστροφής και η διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης εξωσυστημικής ερμηνείας είχε ήδη συμβεί από τα χρόνια του Μεσοπολέμου. Τότε, σημαντικοί λογοτέχνες και ερευνητές, προσφυγικής καταγωγής, είχαν περιγράψει και αποτυπώσει με εξαιρετική ενάργεια και λεπτομέρεια τους μηχανισμούς μετάβασης από την πολυεθνική Αυτοκρατορία στη νέα εποχή του έθνους-κράτους και τις δραματικές επιπτώσεις τους στις ελληνικές κοινότητες της Ανατολής. Επτά ολόκληρες δεκαετίες μετά το 22, τα γεγονότα που συνέβησαν στην καταρρέουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην Ανατολική Θράκη, στον Πόντο, στην Ιωνία, στη Βιθυνία δηλαδή η Μικρασιατική Τραγωδία προκαλούσαν τα αρνητικά αντανακλαστικά τόσο των κρατικών λειτουργών όσο και των πολιτικών ιθυνόντων και καθοδηγητών. Ο φιλοκεμαλισμός υπήρξε το κοινό συναίσθημα που μοιράζονταν οι άνθρωποι της συμπολίτευσης και της εκάστοτε αντιπολίτευσης, συμπεριλαμβανομένης και της πλέον ακραίας εκδοχής της. Η ελληνοτουρκική προσέγγιση και ο αμοιβαίος σεβασμός γίνονταν βασικοί όροι της νέας εξωτερικής πολιτικής. Κατά συνέπεια, η πρόσφατη ιστορία, που σχετιζόταν με τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη γενοκτονία των ελληνικών και των άλλων χριστιανικών πληθυσμών, μεταβαλλόταν σε μια άμεση απειλή για τη νέα τάξη πραγμάτων. Η ιδεολογική πολιτική που θα έπρεπε να ασκήσει το κράτος δεν μπορούσε παρά να είναι συμβατή με τις όποιες επιλογές του. Η αναγκαιότητα αυτή ερμηνεύει τις δυσερμήνευτες σήμερα για νεότερους ερευνητές συμπεριφορές. Μεταξύ αυτών και το γεγονός ότι απο τα σχολικά βιβλία απουσίαζε για δεκαετίες οποιαδήποτε αναφορά στα τραγικά γεγονότα, ενώ αντιθέτως υπήρχαν κολακευτικές επισημάνσεις για το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα και την πολιτική του. Η πολιτική του ελληνικού κράτους αποσκοπούσε οριστικά στην πλήρη ιδεολογική αφομοίωση των προσφύγων του 22 και στην απεμπόληση των ιδιαίτερων ιστορικών εμπειριών τους. Η στάση αυτή επιβλήθηκε και στον χώρο της νεοελληνικής ιδεολογίας αλλά και της επίσημης και ανεπίσημης ιστοριογραφίας. Η ιστορία των προσφύγων, όσον αφορά τις 14

Η Ειρήνη Χατζηχριστοδούλου με τους γονείς της στο Μουραντιέ Μαγνησίας, περιφέρειας Σμύρνης, κατά την περίοδο της ελευθερίας. Η οικογένεια Πολυχρονιάδη από το Βαϊνδίρι, πρόσφυγες στον Πειραιά, σε ομαδική φωτογραφία για την πρώτη οικογενειακή ταυτότητα. Κάπου στην πυρπολημένη Σμύρνη. Σύμφωνα με τον Falih Rifki Atay, η απόφαση της καταστροφής πάρθηκε από την κεμαλική ηγεσία γιατί θεωρήθηκε ότι αυτός ήταν ο μόνος τρόπος εκδίωξης των Ελλήνων από την Ιωνία.

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ πολιτικές ερμηνείες, θα είναι μια απαγορευμένη ιστορία μέχρι και τη δεκαετία του 80. Την ίδια μοίρα θα έχουν και οι πολυάνθρωπες ελληνικές κοινότητες του Εύξεινου Πόντου, που διασώθηκαν στα σοβιετικά παράλια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ακόμη και σε ιστοριογραφικό επίπεδο, θα αποτελούν μια από τις λιγότερο μελετημένες ομάδες μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80. Στην ουσία, δεν επιτράπηκε στους πρόσφυγες να επαναδιαπραγματευτούν τη συλλογική ιστορική αφήγηση στο κοινό έθνος-κράτος, ώστε να συμμετάσχουν και αυτοί στο εθνικό αφήγημα. Αυτή η άρνηση είχε ορισμένα ανελαστικά χαρακτηριστικά και πήρε ιδιαίτερα έντονες μορφές, οι οποίες δεν συνάδουν με τον έως τότε παραδοσιακό τρόπο διαμόρφωσης της συλλογικής εικόνας. Η άρνηση και η απόρριψη της προσφυγικής ιστορικής εμπειρίας θα ενσωματωθεί στο ελλαδικό συλλογικό υποσυνείδητο και θα επιστρέψει επιθετικά στο προσκήνιο μετά τη δεκαετία του 80. Τότε οι προσφυγικές οργανώσεις θα βασιστούν στις σύγχρονες δικονομικές κατακτήσεις και στην ευαισθησία για τα δικαιώματα των λαών και θα διατυπώσουν έναν πολιτικό διεκδικητικό λόγο για πρώτη φορά μετά το 22 διεκδικώντας την ένταξη των ιστορικών γεγονότων και της δικής τους εμπειρίας στο εθνικό αφήγημα Σημαντικό βήμα για την ενσωμάτωση των μικρασιατικών γεγονότων στην εθνική μνήμη έγινε το 1992 από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος με την αγιοποίηση του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου, με βασικό κριτήριο τη δολοφονία του από τους κεμαλικούς. Η συνέχεια δόθηκε το 1993 με μια επίσημη ανακοίνωση του τότε υφυπουργού Εξωτερικών για τη μνήμη των θυμάτων της γενοκτονίας στον Πόντο. Ακολούθως, η Βουλή αναγνώρισε ομοφώνως τη γενοκτονία των Ελλήνων στον μικρασιατικό χώρο και θέσπισε δύο επίσημες εθνικές επετείους. Με την απόφαση του 1994 αναγνωρίστηκε η γενοκτονία στον μικρασιατικό Πόντο και ορίστηκε ως ημέρα μνήμης η 19η Μαΐου ημέρα κατά την οποία, το 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα για να αρχίσει την εκστρατεία του κατά του ελληνικού στρατού, που είχε ήδη αποβιβαστεί στη Σμύρνη. Το 1998 η Βουλή αναγνώρισε τη γενοκτονία στο σύνολο του μικρασιατικού εδάφους. Όρισε ως ημέρα 16

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ εθνικής μνήμης τη 14η Σεπτεμβρίου ημέρα κατά την οποία τα κεμαλικά στρατεύματα πυρπόλησαν τη Σμύρνη, το 1922. Η διαδικασία αυτή συμβόλιζε τη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των προσφυγικών πληθυσμών και του κράτους, και υπήρξε απόρροια των δυνατοτήτων που πρόσφερε η εποχή της κοινωνίας των πολιτών. Η γεφύρωση αυτή, όμως, δεν οδήγησε σε μια βαθύτερη προσπάθεια αυτογνωσίας και διαμόρφωσης ενός ερμηνευτικού σχήματος που θα ενσωματωνόταν στο εθνικό αφήγημα και θα αναπαραγόταν μέσα από τις εκπαιδευτικές διαδικασίες. Και αυτή η διαπίστωση αφορά τόσο τις κυρίαρχες δυνάμεις του πολιτικού συστήματος όσο και τους φορείς της επίσημης ιστοριογραφίας. Ζητήματα όπως η πολιτική του τουρκικού εθνικισμού στην Ανατολή και οι γενοκτονίες των χριστιανικών λαών, καθώς και οι σταλινικές διώξεις, δεν θα απασχολήσουν ούτε κατ ελάχιστον τους κυρίαρχους ελλαδικούς ιστοριογραφικούς προσανατολισμούς. Η αναγνώριση του γεγονότος ότι διαπράχθηκε γενοκτονία κατά των ελληνικών πληθυσμών στην Ανατολή από τον καθ ύλην αρμόδιο διεθνή ακαδημαϊκό οργανισμό, την International Association of Genocide Scholars (IAGS), ή η παραδοχή του ιστορικού αυτού γεγονότος από σημαντικούς Τούρκους ιστορικούς, ελάχιστα άλλαξε τα παραδοσιακά αρνητικά στερεότυπα της ιστοριογραφίας μας. Γι αυτό είναι σημαντικό να κατατίθενται στον δημόσιο χώρο μελέτες που αποσκοπούν να διασαφηνίσουν ακόμη περισσότερο σκοτεινές πλευρές εκείνου του απωθημένου παρελθόντος. Δομή και θεματολογία Στο βιβλίο αυτό συντίθενται, σε συγκεκριμένη δομή και θεματολογία, άρθρα και κείμενά μου που είχαν δημοσιευτεί στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο. Τα κείμενα που έχουν επιλεγεί για να φιλοξενηθούν στον παρόντα τόμο, παρότι εντάσσονται στις επιμέρους θεματικές ενότητες, εντούτοις διατηρούν την αυτοτέλειά τους, διευκολύνοντας έτσι τον αναγνώστη. Στο 1ο Μέρος παρουσιάζεται το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου έγινε ο μετασχηματισμός και κορυφώθηκε με τη Μικρασιατι- 17

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ κή Καταστροφή. Αναζητούνται οι κοινωνικές αιτίες και αντιθέσεις εντός της οθωμανικής κοινωνίας, οι οποίες επιλύθηκαν με έναν ιδιαιτέρως αιματηρό τρόπο, καθώς και οι αντιθέσεις εντός του ελληνικού κόσμου, οι οποίες οδήγησαν στη διαμόρφωση ανορθολογικών πολιτικών και εντέλει στην υπονόμευση των δικαιωμάτων των μη μουσουλμανικών λαών της Ανατολής. Στο 2ο Μέρος παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα που εκκινούν με τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, την εκστρατεία της Καλλίπολης και την ελλαδική στάση. Παρουσιάζονται επίσης κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις από τις γενοκτονίες τις οποίες άρχισε να πραγματοποιεί συστηματικά ο τουρκικός εθνικισμός, καθώς και η Μικρασιατική Εκστρατεία και Καταστροφή. Το 3ο Μέρος αναφέρεται στις ευθύνες όλων των πολιτικών δυνάμεων εκείνης της εποχής, που ενεπλάκησαν στη διαχείριση της μικρασιατικής πρόκλησης από θέση είτε εξουσίας είτε αντιπολίτευσης. Το 4ο Μέρος ασχολείται με το Προσφυγικό Ζήτημα, όσον αφορά τη διεθνή νομική του υπόσταση με τη Συνθήκη της Λωζάννης, αλλά και τις επιμέρους επιρροές στη διαμόρφωση της μεταπολεμικής κοινωνικής πραγματικότητας. Και τέλος, στο 5ο Μέρος παρουσιάζονται οι σύγχρονες ιδεολογικές συγκρούσεις για την ιστορική μνήμη, οι προσπάθειες αναθεώρησης της ιστορίας όπως αποτυπώθηκαν τόσο με την ακύρωση της Δίκης των Εξ, όσο και με το φαινόμενο της άρνησης της Γενοκτονίας Η συγγραφή των κειμένων που συγκροτούν την ύλη του τόμου αυτού έχει και κάποιους άλλους αφανείς συντελεστές, οι οποίοι δημιούργησαν το κατάλληλο περιβάλλον. Σε όλους αυτούς οφείλω ευχαριστίες. Σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται οι φίλοι από την Ελευθεροτυπία, που μου εμπιστεύτηκαν τις «Σελίδες Ιστορίας» της εφημερίδας, όπως οι Γιώργος Κιούσης, Βαγγέλης Δεληπέτρος, Βαγγέλης Παναγόπουλος, Χρήστος Ζέρβας, Γιώργος Παπαδόπουλος-Τετράδης κ.ά., ο Χρήστος Κεφαλής, υπεύθυνος του περιοδικού Μαρξιστική Σκέψη, ο ιστορικός Ευάνθης Χατζηβασιλείου, νυν υπεύθυνος των σελίδων ιστορίας της Καθημερινής, όπως και ο Πολυδεύκης Παπαδόπουλος. Ευχαριστίες οφείλω σε όσους συνεργάστηκαν σε αντίστοιχα αφιερώματα στην «Ε», όπως στον φιλόλογο Αντώνη Κάλφα, 18

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μάνου και Αναστασίας Φαλτάιτς καθώς και στην Άννα Φαλτάιτς, που μου εμπιστεύτηκε τις σημειώσεις του παππού της, στη Βασιλική Λάζου και στην Αφροδίτη Αθανασοπούλου, ιστορικούς, στη φιλόλογο Ευαγγελία Βαλάτα-Τσιάμα, στους καλούς μελετητές του μικρασιατικού ελληνισμού Φαίδωνα Παπαθεοδώρου και Τάκη Σαλκιτζόγλου, στον Δημήτρη Μαυρίδη, μελετητή της ιστορίας του ελληνισμού της Ανατολικής Θράκης, στον Ευριπίδη Μπίλη, που διέσωσε και μας ενεχείρισε τη συγκλονιστική μαρτυρία της Αγγελικής Ματθαίου, στον υποναύαρχο Ιωάννη Ι. Θεοφανίδη, που μου περιέγραψε το πώς έγινε η συμφωνία σωτηρίας των Ελλήνων της Ιωνίας με τη μεσολάβηση του Έιζα Τζέννινγκς (Asa Jennings) κ.ά. Δεν μπορώ να παραλείψω να ευχαριστήσω τον Λάμπρο Μπαλτσιώτη, που άθελά του με προκάλεσε να συντάξω μια πιο ολοκληρωμένη αντίκρουση του φαινομένου της άρνησης της γενοκτονίας. Επίσης, ευχαριστίες οφείλω στη σύντροφό μου Έλενα Γεμελιάρη, που μου επέτρεψε να «σπαταλώ» τον πολύτιμο χρόνο στις δικές μου ιστορικές και ιδεολογικές αναζητήσεις. Και τέλος, ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στον Άρη Αλεξόπουλο, που χωρίς τη συμπαράστασή του θα είχαν μείνει στην αφάνεια πολλά από τα θέματα που μελέτησα και συμπεριλαμβάνονται στον τόμο αυτόν, καθώς και στον εκδότη Γιάννη Παπαδόπουλο που αποφάσισε την έκδοση του βιβλίου. ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ 19

MEΡΟΣ 1 Από την Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος (1908-1923)

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΝΕΑ ΜΑΤΙΑ 1 * Τη σημαντικότερη στιγμή στην ιστορία του σύγχρονου ελληνισμού αποτελεί το 1922. Ένα ορόσημο, που σφραγίζει το τέλος μιας μεγάλης ιστορικής περιόδου η οποία άρχισε με την εμφάνιση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ταυτίστηκε με τη μεταφορά των νεωτερικών σχημάτων και μοντέλων στην Εγγύς Ανατολή, διαμορφώνοντας την τελική μορφή αυτής της περιοχής. Αφορμή γι αυτή την ανάλυση υπήρξαν τα κείμενα των μη κεμαλιστών Τούρκων ιστορικών 1, τα οποία προσφέρουν ένα νέο ερμηνευτικό πλαίσιο για εκείνη την εποχή. Πλαίσιο που είναι απολύτως συμβατό με τις βασικές θεωρήσεις της προσφυγικής ιστοριογραφίας. Μέσα από τα κείμενα αυτά προβάλλει το οργανωμένο σχέδιο του νεοτουρκικού εθνικισμού. Ενός εθνικισμού που γεννήθηκε στους κόλπους του οθωμανικού στρατεύματος, επηρεάστηκε βαθύτατα από τον γερμανικό μιλιταρισμό και προσπάθησε να δημιουργήσει μηχανισμούς ελέγχου της σύνθεσης των πληθυσμών που ζούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο 1913-1918. Τα κείμενα αυτά αποκαλύπτουν τις κρυμμένες παραμέτρους της δύσκολης εξίσωσης και επιτρέπουν την κατανόηση εκείνης της κρίσιμης περιόδου. Αποδεικνύουν ότι οι Νεότουρκοι είχαν εμπνευστεί μια ιδεολογία περιθωριοποίησης και αποκλεισμού των στοχοποιημένων ομάδων του οθωμανικού πληθυσμού και είχαν εκπονήσει με λεπτομέρειες, από το 1913, ένα οργανωμένο σχέδιο, με βάση το οποίο πραγματοποιήθηκαν οι εθνικές εκκαθαρίσεις, κατά των Ελλήνων στην αρχή και των Αρμενίων στη συνέχεια. Εκκαθαρίσεις που κατά περιοχές έλαβαν διαφορετική μορφή και ολοκληρώθηκαν με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μέσα από τη μελέτη των πηγών, οθωμανικών και άλλων, αναδεικνύεται αυτό που απεκρύβη συστηματικά από την ελλαδική ιστοριογραφία. Δηλαδή το ότι η επιχείρηση εθνικής ομογενοποίησης της Μικράς Ασίας, με τη βία, τα πο- 1* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο: «Από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στο έθνος-κράτος (1908-1923). Γενοκτονία στην Ανατολή», επιμ. Βλ. Αγτζίδης, Ε-Ιστορικά, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 19 Μαΐου 2013 22

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ γκρόμ και τις μετακινήσεις πληθυσμών, απηχούσε εσωτερικές λειτουργίες της οθωμανικής κοινωνίας, είχε λάβει ασύλληπτες διαστάσεις και έγινε βάσει επίσημων κωδικοποιημένων οδηγιών που έστελνε η νεοτουρκική διοίκηση. Το κεμαλικό ερμηνευτικό μοντέλο Με την πλήρη επικράτηση του τουρκικού εθνικισμού το 1922, η πολιτική αυτή των Νεότουρκων θα εξαγνιστεί, θα αποτελέσει τη βάση της νεοδημιουργημένης τουρκικής δημοκρατίας και θα τύχει ιδεολογικής επεξεργασίας από τους Τούρκους εθνικιστές κεμαλικούς ιστορικούς. Άξονες της κεμαλικής «κατασκευαστικής» ιστοριογραφίας είναι η διαχρονική ανάδειξη του τουρκικού εθνικού παράγοντα εις βάρος της οθωμανικής οικουμενικότητας και η εξάλειψη των ιστορικών ερεισμάτων, στη Μικρά Ασία και στην Ανατολία, των κληρονομικών εχθρών: των Ελλήνων και των Αρμενίων. Βασικός στόχος ήταν να αποδειχθεί ότι αφενός, από τους προϊστορικούς χρόνους, η Ανατολία κατοικούνταν από τουρκικά φύλα και αφετέρου ότι οι περιοχές αυτές, την εποχή του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922), συγκροτούσαν την αδιαφιλονίκητη τουρκική πατρίδα, που επιβουλεύτηκαν οι «ξένοι ιμπεριαλιστές». Φυσικά το ζήτημα του ιστορικού μεταίχμιου, με το πέρασμα από την εποχή της πολυεθνικής θρησκευτικής Αυτοκρατορίας στην εποχή των εθνών-κρατών, όπως και η παρουσία μεγάλων αριθμών Ελλήνων, Αρμενίων, Ασσυροχαλδαίων κ.ά., ουδόλως θεωρείται ως ζήτημα άξιο λόγου. Ο Ετιέν Κοπό (Etienne Copaux), εθνολόγος στο CNRS, αναφέρει ότι: «οι κεμαλικοί ιστορικοί σφυρηλατούν ένα νέο παρελθόν. Απαντώντας έτσι στην αδήριτη γι αυτούς ανάγκη να συστήσουν ένα ένδοξο τουρκικό και όχι πια οθωμανικό παρελθόν». Μελετώντας τον τρόπο πρόσληψης των συγκεκριμένων γεγονότων, παρατηρούμε ότι παρόμοια ζητήματα ενυπάρχουν και στην ελληνική ιστοριογραφία. 2 Το πρόβλημα αποκαλύπτεται με μεγαλύτερη σαφήνεια όταν ουδέτεροι ξένοι μελετητές περιγράφουν τα ίδια γεγονότα. Ο Βρετανός Τζάιλς Μίλτον (Giles Milton), του οποίου το βιβλίο με τίτλο Χαμένος 23

ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ παράδεισος: Σμύρνη 1922, Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού εκδόθηκε πρόσφατα και στην Ελλάδα, αναφέρεται με τελείως διαφορετικό τρόπο στη Σμύρνη. Καταρχάς θεωρεί αυτονόητο ότι ήταν μια κοσμοπολίτικη «ελληνική πόλη». Θεωρεί ότι η καταστροφή της «είναι από τις στιγμές που άλλαξαν τον ρουν της Ιστορίας της Ελλάδας, αλλά ήταν εξίσου σημαντική και για τη Δύση». Ξαφνιάζεται επίσης για το γεγονός ότι: «Οι Ευρωπαίοι δεν διδάσκονται στα σχολεία τους την Ιστορία της Μικράς Ασίας» και θεωρεί ότι είναι «άδικο να έχει παραλειφθεί τόσο σημαντικό κεφάλαιο από τη διδασκαλία». Τονίζει επίσης ότι: «Στη Μικρά Ασία είχαμε μια γενοκτονία, εθνική εκκαθάριση, τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμού, ανάμειξη πολλών κυβερνήσεων». Ο τρόπος πρόσληψης του συγκεκριμένου ιστορικού μεταίχμιου από τη νεοελληνική ιστοριογραφία οδηγεί σε μια παράδοξη ελληνική εκδοχή του κεμαλικού ερμηνευτικού σχήματος. Στο σχήμα αυτό δεν υπάρχει ρήξη μεταξύ οθωμανικού και τουρκικού χώρου, αλλά αντιθέτως υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη και ενιαία τουρκική εθνική κυριαρχία στη Μικρά Ασία, στην Ανατολική Θράκη και στην Ανατολία, την οποία έρχονται να αμφισβητήσουν έξωθεν οι Έλληνες. Δεν υπάρχει γενοκτονία και οργανωμένο σχέδιο κατά των χριστιανικών κοινοτήτων από τους Νεότουρκους, γιατί απλώς η πολιτική των Νεότουρκων συγκροτούσε «νόμιμη αντίδραση». Δεν αντιμετωπίζεται η επόμενη μέρα της οθωμανικής κατάρρευσης ως ευκαιρία επίλυσης του εσωτερικού εθνικού ζητήματος, γιατί απλώς οι χριστιανικές κοινότητες δεν αντιμετωπίζονται ως συλλογικά υποκείμενα με πολιτικά δικαιώματα. Ακόμη και η καταστροφή και σφαγή της Σμύρνης αντιμετωπίζεται ως ένα ανεξιχνίαστο γεγονός της ιστορίας και στη χειρότερη περίπτωση ως «θεία Δίκη» και κατανοητή «ανταπόδοση». 24

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΒΛΑΣΗΣ ΑΓΤΖΙΔΗΣ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ Ένας οδυνηρός μετασχηματισμός (1908-1923) Tα γεγονότα που συνέβησαν κατά την περίοδο της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της διαδικασίας μετασχηματισμού της (1908-1923) προκαλούσαν πάντα μια αμφιθυμία. Η συνειδητή άρνηση και η επιλεγμένη σιωπή καθόρισαν τις προτεραιότητες της ιστορικής επιστήμης, ακόμα και της τέχνης. Ο ελληνισμός της Ανατολής και η καταστροφή του δεν αποτέλεσαν μέρος των νεοελληνικών επιστημονικών προτεραιοτήτων. Το βιβλίο αυτό εκφράζει την ανάγκη να παρουσιαστεί η διαδικασία μετάβασης από την πολυεθνική Οθωμανική Αυτοκρατορία στην εποχή τού έθνους-κράτους και να αποσαφηνιστούν αδιερεύνητα στοιχεία της ιστορίας όπως είναι μεταξύ άλλων οι λόγοι που το μιλιταριστικό κίνημα των Νεότουρκων αποφάσισε και πραγματοποίησε τη Γενοκτονία των μη μουσουλμανικών πληθυσμών, καθώς και οι ευθύνες του ελληνικού πολιτικού συστήματος και των μεγάλων δυνάμεων της εποχής για την ελληνική ήττα. ISBN 978-960-569-495-1 Κωδ. μηχ/σης 25.070 www.epbooks.gr 25