Τα ηθικά αίτια της οικονομικής κρίσεως 1 The moral causes of the economic crisis Αθανάσιος Χύμης Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ) Athanasios Chymis Centre of Planning and Economic Research (KEPE), Greece Περίληψη: Αρκετά χρόνια έχουν περάσει από την έναρξη της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσεως και βέβαια της οικονομικής κρίσεως στην χώρα μας και πολλές μελέτες έχουν δημοσιευθεί σχετικά με τα αίτια των κρίσεων αυτών. Η πληθώρα των αναλύσεων, οι οποίες συνήθως προσπαθούν να φωτίσουν μέρος του προβλήματος, ίσως έχει περισσότερο συσκοτίσει παρά διαφωτίσει τον μέσο πολίτη. Η παρούσα εισήγηση επιχειρεί συνοπτικά να δώσει μία ολοκληρωμένη φιλοσοφική αλλά με ισχυρές πρακτικές προεκτάσεις θεώρηση για τα βαθύτερα και ουσιαστικά αίτια της παρούσης αλλά και κάθε κρίσεως, καθώς και τρόπους θεραπείας των. Λέξεις κλειδιά: Ηθική, Οικονομία, Κίνητρα, Συναγωνισμός, Ελευθερία, Ευθύνη Abstract: Quite a few years have elapsed since the global financial crisis as well as the beginning of the Greek economic crisis and many studies have tried to shed light to the causes of these crises. Most of them focus on specific aspects of the crisis. In combination with their large number they rather confuse the reader by distracting his attention to many side issues. This article takes a big picture approach in order to enlighten the ethical and philosophical roots of this crisis as well to provide an explanation for the mechanism of any crisis and its real causes. Moreover, through the use of specific examples we craft the way out of the crisis. Keywords: Ethics, Economics, Incentives, Competition, Freedom, Responsibility Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, έχουμε ακούσει πολλά για το τι έφερε την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και, εν συνεχεία, τις κρίσεις χρέους ορισμένων χωρών της Ευρώπης. Συνήθως, λένε, ότι ο υπαίτιος είναι οι αγορές, ότι η αυτορρύθμιση των αγορών απέτυχε και άρα χρειάζεται περισσότερη εποπτεία και ρύθμιση των 1 Η παρούσα εργασία παρουσιάστηκε στο Πρώτο Πανελλήνιο Διεπιστημονικό Συνέδριο του Aegean Research Centre (ARC) με θέμα «Κρίση και Καθημερινότητα στη Σύγχρονη Ελλάδα», Aegean College, Αθήνα 16 & 17 Οκτωβρίου 2014.
χρηματοπιστωτικών αγορών, τραπεζών, κλπ. Το πρόβλημα αυτών των θεωριών είναι ότι εποπτεία και ρύθμιση υπήρχε και προ κρίσεως (βλ. Βασιλεία Ι και ΙΙ) και οι λεγόμενες αγορές (τουλάχιστον οι χρηματοπιστωτικές) ουδέποτε αυτορυθμίζονταν λόγω των ισχυρών παρεμβάσεων μέσω των νομισματικών και δημοσιονομικών πολιτικών των κρατών. Έτσι, οι κρατούσες θεωρίες όχι μόνο δεν φθάνουν στην ρίζα του προβλήματος, αλλά αντιβαίνουν σε βασικές αρχές της οικονομικής επιστήμης, όπως θα αναλυθεί πιο κάτω. Μία τέτοια βασική αρχή είναι ότι κάθε άνθρωπος ανταποκρίνεται σε κίνητρα. Επίσης, μία πολύ βασική ηθική αρχή είναι ότι ο κάθε ένας οφείλει να είναι υπεύθυνος των πράξεών του και, άρα, να δέχεται το αποτέλεσμα της πράξεώς του (κέρδος ή ζημία). Αυτή η αρχή είναι βασική προϋπόθεση για την ύπαρξη κοινωνίας δικαίου, δικαιοσύνης σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Παρακάτω εξηγείται πώς αυτή η βασική ηθική αρχή καταστρατηγείται και πώς αυτό οδηγεί σε οικονομική κρίση. Όταν, λοιπόν, η Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ (η γνωστή ως FED), υπακούοντας σε πολιτική απόφαση για διευκόλυνση των Αμερικανών πολιτών να αγοράσουν κατοικία, μείωσε τα επιτόκια πιο κάτω από το επίπεδο που όριζε η αγορά, έδωσε το εναρκτήριο λάκτισμα για την χρηματοπιστωτική κρίση. Το επίπεδο που όριζε η αγορά δεν είναι άλλο από το σημείο ισορροπίας μεταξύ προσφοράς χρήματος από αποταμιευτές και ζητήσεως χρήματος από καταναλωτές και επενδυτές. Το επιτόκιο δείχνει ουσιαστικά το κόστος, την αξία του χρήματος. Αν φθηνύνει, όπως και με κάθε άλλο αγαθό, η ζήτησή του θα αυξηθεί. Έτσι, η τεχνητή μείωση του επιτοκίου με απόφαση ολίγων ανθρώπων και κατά παραβίαση του νόμου της αγοράς (προσφοράς ζητήσεως), οδήγησε σε φθηνότερο χρήμα και άρα η ζήτηση για χρήμα άρχισε να αυξάνει. Το υπερβάλλον χρήμα κατευθύνθηκε στην αγορά κατοικίας και έτσι τέθηκαν τα θεμέλια της λεγόμενης «φούσκας» στην αγορά ακινήτων. Δηλαδή, η αυξημένη ζήτηση για ακίνητα οδήγησε σε αύξηση των τιμών τους, η οποία με την σειρά της οδήγησε σε ανάγκη για μεγαλύτερα δάνεια τα οποία έσπρωξαν κι άλλο τις τιμές των κατοικιών προς τα πάνω και ο φαύλος κύκλος συνεχιζόταν. Το καίριο ερώτημα είναι: γιατί οι τράπεζες έδιναν αφειδώς δάνεια; Η απάντηση έχει να κάνει με την βασική ηθική αρχή που ανεφέρθη προηγουμένως: έλαβαν εντολή από την FED και ήταν καλυμμένες από την FED σε περίπτωση αποτυχίας, δηλαδή δεν έφεραν την ευθύνη των πράξεών τους. Εάν χρεοκοπούσαν η FED θα τις κάλυπτε. Είχαν δηλαδή οι τράπεζες κάθε κίνητρο να δίδουν δάνεια. Αυτή άλλωστε ήταν η πολιτική απόφαση και επιλογή των ΗΠΑ. Όπως επισημαίνει όμως, ήδη από το 1944, ο βραβευμένος με το Νόμπελ Οικονομικών F.A. Hayek στο έργο το Ο δρόμος προς την δουλεία, οι καλές προθέσεις δεν αρκούν για να πάει μπροστά μια κοινωνία. Οι πολιτικοί στις ΗΠΑ θέλοντας να κάνουν φιλολαϊκή πολιτική επενέβησαν στην λειτουργία της αγοράς επιβάλλοντας το επιτόκιο που εκείνοι θεωρούσαν σωστό! Και τελικά οδήγησαν στην χρηματοπιστωτική κρίση. Βλέπουμε δηλαδή ότι το αίτιο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσεως δεν ήταν η μη ικανότητα των αγορών να αυτορυθμίζονται, αλλά η παραβίασή τους (η απορρύθμισή τους, η στρέβλωσή τους ουσιαστικά) από αποφάσεις κυβερνήσεων και κεντρικών τραπεζών που εμπόδισαν την ομαλή λειτουργία της αγοράς. 2
Με άλλα λόγια, οι πολιτικοί στις ΗΠΑ για να γίνουν αρεστοί στους πολίτες τους έλαβαν μία απόφαση τα αποτελέσματα της οποίας δεν θα τα έφεραν αυτοί αλλά οι ίδιοι οι πολίτες που θα καλούντο, εν τέλει, να πληρώσουν τις χρεωκοπημένες τράπεζες. Οι τράπεζες επίσης δεν έφεραν ευθύνη διότι ήταν η Κεντρική Τράπεζα (και όπισθεν αυτής η κυβέρνηση των ΗΠΑ) που τους έδωσε το πράσινο φως για αύξηση των δανείων. Οι πολιτικοί, όμως, πάντα αποφασίζουν χωρίς κανένα ρίσκο. Εάν τα πράγματα πάνε καλά αυτοδιαφημίζονται ότι χάρις αυτών πήγαν καλά, εάν όχι ρίχνουν το φταίξιμο στην αγορά που οι ίδιοι χειραγώγησαν και την πληρώνουν οι φορολογούμενοι. Η φράση που συνήθως χρησιμοποιείται για τέτοιες περιπτώσεις είναι η εξής: ιδιωτικά κέρδη (οι πολιτικοί και οι Κεντρικές Τράπεζες, καθώς και οι προστατευόμενοί τους, τράπεζες στην συγκεκριμένη περίπτωση), δημόσιες ζημίες (φορολογούμενοι). Αυτό ακριβώς είναι το κίνητρο που έχουν οι πολιτικοί σε κάθε χώρα. Για αυτό το λόγο και πολλοί οικονομολόγοι, ιδιαίτερα της Αυστριακής οικονομικής σχολής, προειδοποιούν ότι το κράτος δεν θα πρέπει να εμπλέκεται στην οικονομική ζωή του τόπου διότι συνήθως (αν όχι πάντα) πετυχαίνει αποτελέσματα αντίθετα από τα επιθυμητά. Για ποιο λόγο γίνεται τούτο; Ο Hayek σε άρθρο του το 1945 στην έγκριτη οικονομική επιθεώρηση American Economic Review, εξηγεί για ποιο λόγο η ελεύθερη οικονομία είναι το ηθικώς ανώτερο και αποτελεσματικότερο σύστημα για την οργάνωση των ανθρωπίνων κοινωνιών. Εξηγεί ότι είναι αδύνατον μία ομάδα (μεγάλη ή μικρή, εκλεγμένη ή μη, αδιάφορον) ανθρώπων που έχουν τις καλλίτερες των προθέσεων, είναι δηλαδή ηθικώς άμεμπτοι, να έχει ολόκληρη την πληροφόρηση που περιλαμβάνεται στο σύνολο της κοινωνίας της οποίας ηγούνται. Αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό διότι, προφανώς, είναι αδύνατον σε μία ομάδα ανθρώπων όσο μεγάλη και να είναι η πληροφόρηση, οι ιδέες και η εμπειρία που βρίσκεται εντός κάθε ανθρώπου-μέλους της συγκεκριμένης κοινωνίας και δυνατόν να μεταφραστούν σε καινοτομία και παραγωγικότητα, είναι αδύνατον λοιπόν να αποκτηθούν από την όποια ομάδα, ακόμα και των αρίστων ηγετών. Άρα, όποια απόφαση και να λάβουν οι έστω άριστοι αυτοί ηγέτες, παρεμβάσεως στην οικονομία το πιθανότερον είναι να διασαλεύσουν τον φυσικό νόμο προσφοράς-ζητήσεως και να οδηγήσουν σε στρέβλωση των κινήτρων με άμεσο αποτέλεσμα την αδικία της πλειονότητος των ανθρώπων (συνήθως των φορολογουμένων που καλούνται να «πληρώσουν τα σπασμένα», όπως εξηγήσαμε ανωτέρω με την, κατά τα φαινόμενα αγαθή κοινωνική πολιτική, να αγοράσει κάθε αμερικανός πολίτης κατοικία). Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία, η βασική οικονομική αρχή-έννοια που φέρει σε (αποτελεσματικότερη και ηθικότερη-δικαιότερη) ισορροπία την προσφορά και ζήτηση των χιλιάδων ή εκατομμυρίων ανθρώπων μιας συγκεκριμένης κοινωνίας είναι η, αρκετά στρεβλωμένη στις μέρες μας, έννοια συναγωνισμός. Ο όρος ανταγωνισμός που συνήθως χρησιμοποιείται είναι άστοχη μεταφορά στα ελληνικά του αγγλικού όρου competition. Ο πλέον ορθός και δόκιμος όρος είναι συναγωνισμός (συν- αγωνίζομαι (λατινικά) cum (αγγλικά) com- petition). Ο όρος συναγωνισμός εμπεριέχει την ευγενή άμιλλα, την δίκαιη και υγιή (απαιτείται αποτελεσματικό σύστημα δικαιοσύνης) λειτουργία της αγοράς, του νόμου δηλαδή 3
προσφοράς και ζητήσεως. Ο όρος ανταγωνισμός που έχει επικρατήσει εδώ και δεκαετίες πιθανόν να ευθύνεται σε ένα βαθμό για την αρνητική χροιά που έχει αποκτήσει στην συνείδηση αρκετών πολιτών η λειτουργία της αγοράς, δικαιολογώντας έτσι, εν μέρει, την υπέρ το δέον παρέμβαση του κράτους στην οικονομία με τα γνωστά αρνητικά αποτελέσματα για τον συναγωνισμό, την ανταγωνιστικότητα και εν τέλει την ανάπτυξη της Ελλάδος, όπως θα δείξουμε ευθύς αμέσως. Μετά το διεθνές παράδειγμα της χρηματοπιστωτικής κρίσεως που, όπως είδαμε με την ανωτέρω περιγραφή μπορούμε τελικά να πούμε ότι ουσιαστικά οφείλεται στον περιορισμό και παράκαμψη της λειτουργίας του συναγωνισμού στον προσδιορισμό του επιτοκίου, ας έλθουμε στην οικονομική κρίση της χώρας μας και στα πραγματικά αίτια αυτής. Στην Ελλάδα, εδώ και δεκαετίες, η κάθε κυβέρνηση παρεμβαίνει στην οικονομία και δημιουργεί στρεβλώσεις οι οποίες μας έφεραν στην σημερινή κρίση. Κοινός παρονομαστής των στρεβλώσεων αυτών είναι ο περιορισμός του συναγωνισμού και η διευρυνόμενη εξάρτηση του πολίτη από το κράτος. Η εξάρτηση αυτή αποτελεί και την ρίζα της οικονομικής κρίσεως. Η εξάρτηση είναι πρώτα απ όλα κρίση ηθικής τάξεως. Έχει βαθιές ψυχολογικές και κοινωνικές επιδράσεις και αλλοιώνει την ηθική των πολιτών, διαφθείρει τους πολίτες. Ο εξαρτημένος πολίτης χάνει την αισιοδοξία του, την πίστη του ότι μπορεί να στηριχθεί στα πόδια του, να δημιουργήσει και να ευημερήσει. Του δημιουργείται ένα αίσθημα ματαίωσης, αδράνειας και παθητικότητας. Τέλος, στρεβλώνονται τα κίνητρά του και, αντί να έχει κίνητρο για εργασία, έχει κίνητρο για διαπλοκή, ήτοι να ενταχθεί στον κρατικό μηχανισμό, να κερδίσει την εύνοια της εκάστοτε κυβερνήσεως προκειμένου να κερδίσει τα προς το ζην. Αυτή την συμπεριφορά η οικονομική επιστήμη την ονομάζει προσοδοθηρική (rent-seeking behaviour). Ο νομπελίστας οικονομολόγος Hayek εισάγει έναν όρο για να περιγράψει την επέμβαση των κυβερνήσεων στα οικονομικά των πολιτών: «αντί-ηθικός» (antimoral). Ο όρος αυτός είναι βαρύτερος από το «ανήθικος». Ο ανήθικος απλώς δεν έχει ηθική, στερείται ηθικής (στερητικό α + ήθος). Ο αντί-ηθικός όμως εναντιώνεται και μειώνει την ηθική των άλλων, τους διαφθείρει, τους στερεί την ελευθερία τους, την δυνατότητα να επιλέξουν και να λάβουν την ευθύνη των πράξεών τους, να χαρούν ή να λυπηθούν από την επιλογή τους (να κερδίσουν δηλαδή ή να χάσουν) και έτσι να μάθουν από αυτήν εξελικτικά. Αυτή η ηθική κατάπτωση νομοτελειακά θα φέρει την οικονομική κρίση. Ένα παράδειγμα είναι οι επιδοτήσεις. Κάποτε συνήθης τακτική, είναι ηθικώς μεμπτή πολιτική διότι όχι μόνο αποτελεί βίαιη μεταφορά χρημάτων από μία μεγάλη ομάδα πολιτών (φορολογούμενοι) προς μία άλλη πολύ μικρότερη (τους αποδέκτες των επιδοτήσεων), αλλά καταστρέφει το υγιές κίνητρο για εργασία, δημιουργία και παραγωγή. Ο επιδοτούμενος γνωρίζοντας ότι μπορεί να κερδίσει άνευ κόπου και μόχθου έχει πλέον το στρεβλωμένο κίνητρο να ασκήσει πολιτική πίεση να αυξηθεί (ή να διατηρηθεί) η επιδότηση, να κερδίσει δηλαδή όσο περισσότερο μπορεί σε βάρος των φορολογουμένων συμπολιτών του. 4
Τα κλειστά επαγγέλματα είναι μια άλλη μορφή καταργήσεως του συναγωνισμού. Υποχρεώνονται οι πολίτες που ζητούν συγκεκριμένα αγαθά και υπηρεσίες να πληρώνουν περισσότερα χρήματα για την απόκτησή τους από ότι θα όριζε η αγορά και αυτό αποτελεί ένα είδος κλοπής. Παρομοίως, οι φόροι υπέρ τρίτων. Άγνωστες ή ασαφής, σε πολλές περιπτώσεις, ομάδες συμφερόντων που, καλυπτόμενοι πίσω από τις πολιτικές τους διασυνδέσεις, εξασφάλισαν ένα κομμάτι από τον παραγόμενο πλούτο και τον μόχθο των φορολογουμένων συμπολιτών τους. Το τύπωμα χρήματος ίσως δεν αφορά άμεσα την Ελλάδα η οποία δεν έχει πλέον αυτήν την δυνατότητα είναι άλλη μία ενέργεια ηθικώς μεμπτή. Ο λόγος είναι ότι αποτελεί έμμεση, δηλαδή κρυφή και μη ομολογούμενη, φορολόγηση της εργασίας και της περιουσίας των πολιτών. Τύπωμα χρήματος σημαίνει πληθωρισμός και στην Ελλάδα έχουμε πικράν εμπειρίαν σε προηγούμενες δεκαετίες πώς η αξία της εργασίας μας και της περιουσίας μας (καταθέσεις) «ροκανίζονταν τάχιστα» από τον υψηλό πληθωρισμό. Η πολυνομία, η γραφειοκρατία και η πολυπλοκότητα του φορολογικού συστήματος είναι επίσης μέρος της ηθικής κρίσεως που οδηγεί σε οικονομική κρίση. Το δαιδαλώδες της γραφειοκρατίας σκοπόν έχει την δικαιολόγηση και διατήρηση μη παραγωγικών θέσεων στο δημόσιο προς αφαίμαξη των παραγωγικών κλάδων της οικονομίας με αποτέλεσμα την μείωση των κινήτρων για εργασία και επενδύσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η χώρα μας κατέχει σύμφωνα με τον Παγκόσμιο δείκτη Ανταγωνιστικότητας του Παγκοσμίου Οικονομικού Φόρουμ) τις τελευταίες θέσεις παγκοσμίως όσον αφορά την επίδραση του φορολογικού συστήματος στα κίνητρα προς εργασία και επενδύσεις. Η έλλειψη αξιολογήσεως σε οικονομικούς τομείς που ελέγχει το κράτος επιτείνει την έλλειψη συναγωνισμού με αποτέλεσμα την έλλειψη κινήτρου για αριστεία, για συνεχή δηλαδή βελτίωση, καινοτομία και, εν τέλει, παραγωγικότητα και ανάπτυξη. Τα χρήματα που λαμβάνουν Υπουργεία, σχολεία, πανεπιστήμια, νοσοκομεία, εφορίες, κοινότητες, δήμοι, περιφέρειες, και άπαντες οι δημόσιοι φορείς που εμπλέκονται στην οικονομία της χώρας (συμπεριλαμβανομένου του συστήματος δικαιοσύνης το οποίο, σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, είναι από τα πλέον χρονοβόρα παγκοσμίως) δεν εξαρτώνται από ουσιαστικά κριτήρια παραγωγής, ικανοποιήσεως των πολιτών και των επιχειρήσεων, αποτελεσματικότητα και παραγωγικότητα, παρά μόνο από τυπικά κριτήρια όπως διπλώματα (όσα αναγνωρίζονται πάλι από το κράτος), επίπεδο γνώσεων, εξειδίκευση, ηλικία, κλπ. Τα τυπικά όμως κριτήρια δεν σημαίνουν και πραγματική απόδοση και παραγωγικότητα του εργαζομένου. Αντίθετα, ο παραγωγικός τομέας της οικονομίας, ο εκτεθειμένος δηλαδή στον συναγωνισμό, αξιολογείται καθημερινά. Οι πολίτες καθημερινά ψηφίζουν με το πορτοφόλι τους δεκάδες, εκατοντάδες και χιλιάδες επιχειρήσεις. Για αυτό το λόγο και ο συναγωνισμός είναι η βασική προϋπόθεση, ηθική πρωτίστως και οικονομική δευτερευόντως, μίας επιτυχημένης και ευημερούσας κοινωνίας. Χρέος λοιπόν της πολιτείας είναι να αυξάνει τον συναγωνισμό και να περιορίζει τους όποιους περιοριστικούς προς αυτόν παράγοντες. 5
Η αγορά, έννοια και αυτή στρεβλωμένη και δαιμονοποιημένη στις μέρες μας, εκ του αρχαίου ελληνικού Αγορά (ο τόπος συναθροίσεως των ελευθέρων πολιτών προς συναλλαγή, αγόρευση, ανταλλαγή προϊόντων, υπηρεσιών, σκέψεων και ιδεών) είναι η ουσία της Δημοκρατίας. Η Αγορά γέννησε την Δημοκρατία στην αρχαία Ελλάδα και η αγορά σήμερα, η ελεύθερη δηλαδή οικονομία είναι πεδίον εφαρμογής στην πράξη, της ουσίας της Δημοκρατίας αφού κάθε μέρα εκατομμύρια πολίτες ψηφίσουν αξιολογώντας εκατομμύρια προϊόντα, υπηρεσίες και ιδέες που συναγωνίζονται για να κερδίσουν την εκτίμηση των πολιτών και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους. Αυτή η διαδικασία είναι πολύ πιο δημοκρατική από την κάθε τετραετία προσέλευση των πολιτών στις κάλπες. Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν, διαπιστώνουμε ότι η οικονομική κρίση έχει ως βασικό αίτιο την ηθική κρίση του περιορισμού του συναγωνισμού, ο οποίος λαμβάνει χώρα με τις διάφορες κυβερνητικές παρεμβάσεις στην οικονομία. Παρεμβάσεις που στρεβλώνουν τα αρχικά υγιή και έμφυτα κίνητρα του κάθε πολίτη για εργασία και παραγωγικότητα σε κίνητρα για διαπλοκή, προσοδοθηρία και περαιτέρω περιορισμό του συναγωνισμού. Λύση αποτελεί η αύξηση του συναγωνισμού, που σημαίνει αύξηση της ελευθερίας της οικονομίας, αύξηση της δυνατότητος επιλογής των πολιτών και αξιολογήσεως υπ αυτών των δημοσίων υπηρεσιών και μείωση των κρατικών παρεμβάσεων στην ομαλή λειτουργία της αγοράς. Ο περιορισμός των παρεμβατικών πολιτικών θα απελευθερώσει το δυναμικό των πολιτών και τις παραγωγικές δυνάμεις της χώρας, η οποία θα μπορέσει έτσι να οδηγηθεί σε ανάπτυξη και αύξηση της ευημερίας. Email: achymis@kepe.gr 6