ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΑΙ ΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΝΕΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ» ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΠΟΝΙΑΤΗ ΕΣΠΟΙΝΑ Α.Μ.: 413/2007005 «ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΠΑΙ ΙΑ» ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΜΙΧΑΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΛΕΚΤΟΡΑΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΚΟΥΡΤΟΥ ΕΛΕΝΗ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΡΙΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΗΣ ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΡΟ ΟΣ, ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 1

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να εκφράσω τις βαθύτερες ευχαριστίες µου στον επιβλέποντα την παρούσα διπλωµατική εργασία, Λέκτορα καθηγητή κ. Μιχάλη Αθανάσιο, για την επιστηµονική του καθοδήγηση και συµπαράσταση καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης και συγγραφής της εργασίας. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται και στα υπόλοιπα µέλη της τριµελούς επιτροπής κ. Σκούρτου Ελένη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, και κ. Αθανασιάδη Ηλία, Αναπληρωτή καθηγητή, για τις πολύτιµες υποδείξεις και τις χρήσιµες οδηγίες τους. Νιώθω επίσης την ηθική υποχρέωση να ευχαριστήσω τον Επίκουρο καθηγητή, κ. Γεώργιο Παπαντωνάκη, για τις πολύτιµες συµβουλές που µου έδωσε σχετικά µε το υπό διερεύνηση θέµα. Ένα µεγάλο ευχαριστώ οφείλω επίσης στην κ. Αγγελική Βαρελλά και στους κ.κ. Θανάση Καραγιάννη και Γιάννη Παπαδάτο για την ευγενική παραχώρηση ενός µεγάλου µέρους των ποιητικών συλλογών που µελετήθηκαν, των οποίων η εύρεση ήταν αδύνατη. Χωρίς τη συµβολή τους δε θα είχε ολοκληρωθεί αυτή η ερευνητική προσπάθεια. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ...5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ...6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ.9 1. Λόγοι επιλογής του θέµατος.... 9 2. Κριτήρια επιλογής του δείγµατος..10 3. Σκοποί-Στόχοι της εργασίας.. 11 4. Μεθοδολογική προσέγγιση....12 4.1 Γενικά.....12 4.2 Η αποδελτίωση...13 4.3.Τα στοιχεία της έρευνας...15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΠΑΙ ΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΕΩΝ.. 16 1. Πίνακες Λέξεων (Ιndex) και Συµφραστικοί Πίνακες Λέξεων (Concordance)..16 2. Ιστορική αναδροµή....19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΥΤΕΡΟ: ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟΣ ΠΛΟΥΤΟΣ..24 1. ιευκρινίσεις-ορισµοί 24 2. Εκτίµηση του λεξιλογικού πλούτου...25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ 1. Μέτρηση λεξιλογίων ποιηµάτων για παιδιά. Η περίπτωση των Καρθαίου, Ρώτα και Χατζηνικολάου..29 2. Συµπεράσµατα...35 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΣΥΧΝΟΤΗΤΩΝ ΜΕΡΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ....38 ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ ΓΛΩΣΣΑ-ΠΑΙ ΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΙΑ ΙΚΤΥΑΚΗΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙ ΑΣ. ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΣ ΣΥΜΦΡΑΣΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΛΕΞΕΩΝ.. 41 3

1. Κατασκευή διαδικτυακής ιστοσελίδας FrontPage 41 2. Περιγραφή ιστοσελίδας....42 3. Συµπεράσµατα 43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..44 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..48 4

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΜΒΟΛΩΝ Ν Έκταση κειµένου (Συνολικός αριθµός λέξεων του κειµένου) Ν Έκταση του µειωµένου κειµένου V Έκταση λεξιλογίου (Συνολικός αριθµός διαφορετικών λέξεων του κειµένου) V Θεωρητική έκταση λεξιλογίου του µειωµένου κειµένου V 0 V 1,V 2,V n f Θεωρητική µείωση του λεξιλογίου (Συνολικός αριθµός των διαφορετικών λέξεων που θα χαθούν κατά τη µείωση του κειµένου) Αριθµός των λέξεων µε συχνότητα 1,2, n αντίστοιχα Συχνότητα Μέση συχνότητα ( = ) R Λεξιλογικός πλούτος ή Λεξιλογική πλουσιότητα (από τη γαλλική λέξη Richesse) p 1 Ποσοστό των λέξεων µε συχνότητα 1 (p 1 = ) q 1 Ποσοστό των λέξεων µε συχνότητα µεγαλύτερη από 1 (q 1 = ) P q Πιθανότητα ενός ενδεχοµένου (γενικά) Πιθανότητα του «συµπληρωµατικού» ενδεχοµένου (γενικά) p Πιθανότητα µια λέξη να βρίσκεται µέσα στο µειωµένο κείµενο p= q Πιθανότητα µια λέξη να µη βρίσκεται µέσα στο µειωµένο κείµενο p= Σ i Άθροισµα Παίρνει διάφορες τιµές από 1 έως n, π.χ. το f i εκφράζει οποιαδήποτε συχνότητα από τη συχνότητα 1 έως τη συχνότητα n 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα µεταπτυχιακή διπλωµατική εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού Προγράµµατος Σπουδών Επιστήµες της Αγωγής-Εκπαίδευση µε χρήση Νέων Τεχνολογιών του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου. Πολύ συχνά στις µέρες µας διατυπώνεται η άποψη ότι το λεξιλόγιο ορισµένων ποιητών είναι πλούσιο, φτωχό, περιορισµένο, ισχνό. Ιδιαίτερα, στην παιδική λογοτεχνία καταλογίζεται ένα πενιχρό λεξιλόγιο, πλουσιότητα ή πενιχρότητα την οποία θα αποδείξει εν µέρει η παρούσα εργασία, η οποία διερευνά τα λεξιλόγια τριών ποιητών για παιδιά. Γίνεται επίσης λόγος για λεκτική ή οριακή λιτότητα του λεξιλογίου, χωρίς όµως να παρατίθενται συγκεκριµένα επιστηµονικά στοιχεία, αλλά µε µοναδικό κριτήριο την εντύπωση που σχηµατίζεται, κατά την ανάγνωση ενός λογοτεχνήµατος γενικά, ή ενός παιδικού λογοτεχνήµατος ειδικότερα. Οι γενικόλογοι αυτοί χαρακτηρισµοί ευνόησαν σε µεγάλο βαθµό την ένταξη από ορισµένους της Παιδικής Λογοτεχνίας στο χώρο της παραλογοτεχνίας. Οι απόψεις αυτές αποτέλεσαν ακριβώς και το έναυσµα της προσπάθειάς µας -στο βαθµό που επιτρέπει η φύση και η έκταση µιας µεταπτυχιακής εργασίας- να εκτιµήσουµε το λεξιλογικό πλούτο ορισµένων ποιητικών κειµένων για παιδιά, καθώς είναι απόλυτη πεποίθηση ότι αυτοί οι χαρακτηρισµοί είναι πέρα για πέρα αβάσιµοι. Βέβαια, ο αριθµός των Ελλήνων δηµιουργών που γράφουν ποιητικά κείµενα για παιδιά είναι κατά πολύ µεγαλύτερος. Η επιλογή τριών µόνο ποιητών οφείλεται σε δύο βασικούς λόγους. Αφενός µεν στον περιορισµένο χρόνο που είχαµε στη διάθεσή µας για την εκπόνηση και τη συγγραφή της εργασίας -ο οποίος και δεν επέτρεψε µια µεγαλύτερη σε έκταση έρευνα- και αφετέρου στο γεγονός ότι µια πιο εκτεταµένη έρευνα µπορεί να αποτελέσει περισσότερο αντικείµενο διδακτορικής διατριβής παρά µιας µεταπτυχιακής διπλωµατικής εργασίας. Την ευκαιρία για µια µελέτη του λεξιλογικού πλούτου, έστω και σε περιορισµένη κλίµακα, µας την έδωσαν οι σπουδές µας στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών του Παιδαγωγικού Τµήµατος ηµοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Αιγαίου, το οποίο βρίσκεται σε άµεση συνάφεια µε τις Νέες Τεχνολογίες και την Εκπαίδευση. Συνδυάσαµε λοιπόν την περιέργεια για την πενιχρότητα ή πλουσιότητα του λεξιλογίου στην ποίηση για παιδιά µε τις Νέες Τεχνολογίες και συγκεκριµένα µε τη χρήση του ηλεκτρονικού υπολογιστή και του διαδικτύου. Στην πρώτη περίπτωση (Η/Υ), για να συνθέσουµε αρχικά σε word τον πίνακα λέξεων των τριών ποιητών που επιλέξαµε, και στη δεύτερη, για να κατασκευάσουµε µια διαδικτυακή ιστοσελίδα µε τη βοήθεια του προγράµµατος FrontPage και να διοχετεύσουµε σε αυτή σχετικές πληροφορίες για την εργασία µας (πίνακες συµφραζοµένων και άλλες πληροφορίες, γενικότερες ή ειδικότερες για τους πίνακες λέξεων και συµφραζοµένων στη νεοελληνική ή διεθνή λογοτεχνία και στην παιδική λογοτεχνία, µολονότι στην Ελλάδα δεν έχει 6

επιχειρηθεί ένα παρόµοιο εγχείρηµα, στο βαθµό που η πληροφόρησή µας µέσω της βιβλιογραφικής έρευνας αλλά και µέσω του διαδικτύου δεν είναι ελλιπής). Η παρούσα εργασία αποτελείται από τον Πρόλογο, την Εισαγωγή και τα δύο κύρια µέρη αυτής. Στον Πρόλογο καταγράφονται γενικά στοιχεία σχετικά µε την επιλογή του θέµατος και δίνονται γενικές πληροφορίες για τη σύνθεση της εργασίας, ενώ στην Εισαγωγή παρατίθενται οι λόγοι επιλογής του συγκεκριµένου θέµατος, οι σκοποί και οι στόχοι που επιδιώκεται να πραγµατωθούν, καθώς επίσης κι η µεθοδολογική προσέγγιση που ακολουθήθηκε. Το πρώτο µέρος έχει τίτλο Γλώσσα και παιδική λογοτεχνία-η περίπτωση των Πινάκων Λέξεων και αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο µε τίτλο Πίνακες λέξεων αποτελεί στην ουσία µαζί µε το κεφάλαιο που ακολουθεί το θεωρητικό πλαίσιο της εργασίας µας. Στο κεφάλαιο αυτό επιχειρείται µια ιστορική αναδροµή σχετικά µε τους πίνακες λέξεων, καταγράφονται τα πρόσωπα που ασχολήθηκαν µε το υπό εξέταση θέµα, τα έργα τους και οι προσπάθειες που έχουν ήδη καταβληθεί για σύνθεση παρεµφερών πινάκων τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες χώρες, κυρίως στη Γαλλία. ιευκρινίζονται επίσης οι όροι index και concordance και αναφέρονται οι διαφορές τους, ενώ αναπτύσσουµε διεξοδικά τη συµβολή τόσο των πινάκων λέξεων όσο και των συµφραστικών πινάκων λέξεων. Παρουσιάζεται επίσης ο τρόπος κατάρτισης πινάκων λέξεων τόσο µε το χέρι όσο και µε τη βοήθεια µηχανών και στη συνέχεια γίνεται µια σύντοµη αναφορά στα διαφόρων ειδών ειδικά λεξιλόγια που µπορούν να καταρτιστούν. Στο δεύτερο κεφάλαιο µε τίτλο Λεξιλογικός πλούτος δίνονται οι ορισµοί βασικών εννοιών, όπως του λεξιλογικού πλούτου, και παρουσιάζονται αναλυτικά οι τύποι και τα διάφορα µοντέλα υπολογισµού του λεξιλογικού πλούτου που έχουν κατά καιρούς προταθεί και τα οποία χρησιµοποιήσαµε, για να φθάσουµε στα συµπεράσµατά µας. Στο τρίτο κεφάλαιο, το οποίο τιτλοφορούµε Υπολογισµός και εκτίµηση του λεξιλογικού πλούτου, γίνεται εφαρµογή των µοντέλων και των θεωριών που παρουσιάστηκαν στο προηγούµενο κεφάλαιο και αξιοποιούµε τα συγκεκριµένα λεξιλογικά δεδοµένα που έχουµε στη διάθεσή µας και τα οποία προέκυψαν από την επεξεργασία των λεξιλογικών στοιχείων (N, V, V 1, V 2, V n ) των τριών ποιητών, των οποίων καταρτίσαµε τους λεξιλογικούς πίνακες. Στο υποκεφάλαιο µε τίτλο Μέτρηση λεξιλογίων ποιηµάτων για παιδιά. Η περίπτωση των Καρθαίου, Ρώτα και Χατζηνικολάου αναφέρονται και σχολιάζονται τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την εφαρµογή των µοντέλων της Γλωσσικής Στατιστικής, ενώ στο υποκεφάλαιο Συµπεράσµατα εξάγουµε τα κατάλληλα συµπεράσµατα, τα οποία προκύπτουν από την επιστηµονική µελέτη των λεξιλογίων, ώστε σε µια πρώτη φάση να είµαστε σε θέση να αποφανθούµε µε επιστηµονικά κριτήρια κατά πόσο αυτό που αποτέλεσε και το έναυσµα για την εργασία αυτή, αν δηλαδή στην παιδική λογοτεχνία το λεξιλόγιο είναι πενιχρό, και εποµένως δικαίως κατηγορείται γι αυτό. 7

Στο τέταρτο κεφάλαιο Κατανοµή συχνοτήτων µερών του λόγου αξιοποιούµε τις συχνότητες των µερών του λόγου προκειµένου να δούµε ποιο µέρος του λόγου χρησιµοποιεί περισσότερο κάθε δηµιουργός. Στο δεύτερο µέρος µε το γενικό επίσης τίτλο Γλώσσα-Παιδική Λογοτεχνία και Νέες Τεχνολογίες, περιγράφεται η τεχνολογική διάσταση της παρούσας εργασίας, η οποία αφορά στην κατασκευή διαδικτυακής ιστοσελίδας, στην οποία περιλαµβάνεται ο Ηλεκτρονικός Συµφραστικός Πίνακας Λέξεων για το λεξιλόγιο των τριών ποιητών που µελετήθηκαν. Επιπλέον, περιγράφεται το πρόγραµµα που χρησιµοποιήθηκε για την κατασκευή της (FrontPage) και οι λόγοι για τους οποίους προτιµήθηκε και αναλύεται ο τρόπος δηµιουργίας της µε λεπτοµερή περιγραφή όλων των επιµέρους σελίδων που περιλαµβάνονται σε αυτήν. Ακολουθεί η παράθεση της Βιβλιογραφίας, ελληνικής και ξενόγλωσσης, η οποία βασίζεται τόσο σε πρωτογενείς πηγές όσο και σε επιστηµονικές µελέτες σχετικές µε το υπό διερεύνηση θέµα. Στοιχεία έχουν ληφθεί και από αναγνωρισµένες και αξιόπιστες ιστοσελίδες του διαδικτύου, τις οποίες δεν παραλείψαµε να αναφέρουµε. Η εργασία κλείνει µε το Παράρτηµα στο οποίο περιλαµβάνονται όλοι οι πίνακες που χρησιµοποιήθηκαν στην ιστοσελίδα που κατασκευάστηκε στα πλαίσια της παρούσας εργασίας (πίνακας λέξεων και συµφραστικός πίνακας λέξεων για κάθε δηµιουργό, συµφραστικός πίνακας λέξεων για όλους τους ποιητές, πίνακας αφιερώσεων, πίνακας συχνοτήτων των µερών του λόγου, πίνακας µε στοιχεία για την έκταση του ποιητικού κειµένου και του λεξιλογίου κάθε ποιητή). 8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Λόγοι επιλογής του θέµατος Ένα από τα προβλήµατα µε τα οποία αναγκαστικά έρχεται αντιµέτωπος ο δηµιουργός µιας εργασίας είναι η αιτιολόγηση του θέµατος που έχει επιλεγεί, η οποία πρέπει να είναι βάσιµη και πειστική. Στην παρούσα εργασία, η επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος (Εκτίµηση του λεξιλογικού πλούτου ποιητικών κειµένων για παιδιά) καθορίστηκε από τους ακόλουθους παράγοντες. Πρώτα από όλα από την επιθυµία µας να διερευνήσουµε και να διαπιστώσουµε αν έχουν γίνει ανάλογες ερευνητικές προσπάθειες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό όχι µόνο για τη λογοτεχνία γενικά αλλά κυρίως για την παιδική λογοτεχνία ειδικότερα και να εντοπίσουµε τους ερευνητές αυτούς, ώστε αξιοποιώντας την πείρα τους να προχωρήσουµε περισσότερο και να διερευνήσουµε άλλα λεξιλόγια άλλων ποιητών για παιδιά και νέους. Από την έρευνα αυτή διαπιστώσαµε αρχικά ότι στη χώρα µας οι σχετικές µελέτες που έχουν γίνει µέχρι στιγµής αφορούν µόνο στο χώρο της ποίησης για ενήλικες και όχι και την πεζογραφία, σε αντίθεση µε άλλες χώρες (λ.χ. Γαλλία) και δεν έχει γίνει καµιά απολύτως προσπάθεια στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας γενικότερα και ειδικότερα της ποίησης, η οποία είναι και πιο πρόσφορη συγκριτικά µε την πεζογραφία. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα για την επιλογή του θέµατος, η οποία αποκτά ακόµη µεγαλύτερη αξία καθώς πρωτοπορεί στον ελληνικό χώρο αποτελώντας κατ αυτόν τον τρόπο ένα επιστηµονικό «λιθαράκι» σε ένα υπό «ανέγερση» οικοδόµηµα της µελέτης του λεξιλογικού πλούτου των ποιητικών κειµένων που απευθύνονται σε παιδιά στα πλαίσια της µελέτης του ύφους της παιδικής λογοτεχνίας και ειδικότερα της ποίησης για παιδιά και της προσέγγισης των κειµένων αυτών µέσα από τα εργαλεία της υφογλωσσολογίας. Σε άλλες χώρες το προβάδισµα επίσης το έχουν αντίστοιχες εργασίες στη λογοτεχνία για ενήλικες, έχουν όµως γίνει ήδη βήµατα για την προσέγγιση λογοτεχνικών κειµένων για παιδιά µε βάση τα γλωσσικά στοιχεία. Πολύτιµες πληροφορίες µπορεί να αντλήσει κανείς από τη σύντοµη µελέτη του John Stephens Analyzing Texts for Children s: Linguistics and Stylistics δηµοσιευµένη στο Understanding Children s Literature (1999: 56-68). Επιστηµονικά βέβαια, η µελέτη του λεξιλογίου άρχισε στη Γαλλία τη δεκαετία του 70, όπως φαίνεται από τις σχετικές µελέτες του Muller Initiation à la statistique linguistique (1968) και Initiation aux méthodes de la statistique linguistique (1973). Επιπλέον, η επιλογή του υπό διερεύνηση θέµατος επηρεάστηκε από το γεγονός ότι µια τέτοια εργασία θα µπορούσε α) να αποτελέσει χρήσιµο εργαλείο όχι µόνο στους ερευνητές και τους διδάσκοντες των Πανεπιστηµίων ή τους εκπαιδευτικούς, αλλά και στους µαθητές και γενικότερα σε όλους αυτούς που ενδιαφέρονται για την ποίηση, λόγω της σπανιότητας σχετικών πληροφοριακών 9

βιβλίων, καθιστώντας γνωστή τη σηµαντικότητα των βιβλίων αυτών και β) να βοηθήσει κάθε ενδιαφερόµενο αφενός να κατανοήσει τους µηχανισµούς µε τους οποίους δοµείται ένα λογοτεχνικό κείµενο και αφετέρου να το προσεγγίσει ερµηνευτικά στηριζόµενος στη µορφή του [γλωσσικά στοιχεία, συντακτική δοµή, παραστατική γλώσσα (σχήµατα λόγου) µε έµφαση στη µεταφορά, την αλληγορία, τη µετωνυµία και τη συνεκδοχή]. Η εργασία δηλαδή αυτή «φιλοδοξεί», βασιζόµενη σε αντίστοιχες µελέτες της λογοτεχνίας για ενήλικες, να αποτελέσει την αρχή για την επιστηµονική διερεύνηση στη χώρα µας της γλώσσας του παιδικού και νεανικού λογοτεχνικού βιβλίου και την εξαγωγή πολύτιµων συµπερασµάτων. 2. Κριτήρια επιλογής του δείγµατος Προκειµένου να επιλέξουµε το δείγµα της έρευνας, θεωρήσαµε αναγκαίο να θέσουµε ορισµένα κριτήρια επιλογής του δείγµατος. Τα κριτήρια αυτά είναι: 1. Ο ποιητής ή η ποιήτρια να έχει ολοκληρώσει τον κύκλο παραγωγής ποιητικού υλικού, ώστε να µη χρειαστεί µια µεταγενέστερη διορθωτική µελέτη, η οποία να επανεξετάζει τα λεξιλόγια και να αναθεωρεί τα πορίσµατα µε βάση τα νέα στοιχεία που έχουν προκύψει. 2. Οι ποιητές που θα επιλέξουµε να θεωρούνται από τους πιο αντιπροσωπευτικούς ποιητές της γενιάς τους. 3. Να έχουν γράψει αποκλειστικά ποιήµατα για παιδιά και νέους και όχι και για ενήλικες. 4. Να έχουν ένα όχι ιδιαίτερα µεγάλο σε όγκο ποιητικό έργο, ώστε να είναι δυνατή η σε εύθετο χρόνο τον οποίο ορίζει το Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών, αποδελτίωση και καταγραφή του λεξιλογίου, η συγκρότηση του αντίστοιχου λεξιλογικού πίνακα και η αξιοποίησή του για επισήµανση ποσοστιαίων αναλογιών, η µέτρηση λεξιλογίου (λέξεων-παραποµπών, λέξεων-ληµµάτων, λέξεωνάπαξ) και η εξαγωγή συµπερασµάτων µετά από σύγκριση µε άλλα λεξιλόγια για λεξιλογική πλουσιότητα ή πενιχρότητα. εν επιλέξαµε εποµένως το Γιώργη Κρόκο, τον πιο αντιπροσωπευτικό της εικοσαετίας 1960-1980, λόγω της µεγάλης έκτασης του ποιητικού του σώµατος και του γεγονότος ότι ορισµένες ποιητικές συλλογές του είναι δυσδιάκριτο αν ανήκουν στην ποίηση για παιδιά και νέους και όχι στην ποίηση για ενήλικες (λ.χ. Ελληνιάδα). 5. Να ανήκουν και στα δύο φύλα, µολονότι δεν προτιθέµεθα να προβούµε σε σύγκριση λεξιλογίων ανδρών ποιητών και γυναικών ποιητριών, επειδή µια παρεµφερής σύγκριση είναι πολύ πιθανόν να απαιτεί και ειδικές κοινωνιολογικές γνώσεις και θεωρίες, για τις οποίες ο χρόνος που είχαµε στη διάθεσή µας δεν επαρκούσε. Μια παρεµφερής διερεύνηση χρήσης του λεξιλογίου από άνδρες και γυναίκες θα παρουσίαζε πραγµατικά ιδιαίτερο ενδιαφέρον και θα επιβεβαίωνε µε επιστηµονικό τρόπο τη χρήση διαφορετικού (;) ενδεχοµένως λεξιλογίου από τους άνδρες και διαφορετικού από τις γυναίκες, ώστε να επιβεβαιωθεί και επιστηµονικά µέσω της Γλωσσικής Στατιστικής και της 10

Υφογλωσσολογίας και αυτό που κατά κόρον λέγεται «Γυναικεία γραφή». Νοµίζουµε όµως ότι µια παρεµφερής διερεύνηση είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείµενο διδακτορικής διατριβής, παρά µία ατελή ενότητα ή ένα µη ολοκληρωµένο κεφάλαιο σε µια διπλωµατική µεταπτυχιακή εργασία. 3. Σκοποί-Στόχοι της εργασίας Με γνώµονα τα παραπάνω, προσδιορίστηκαν ο σκοπός κι οι στόχοι της παρούσας εργασίας, οι οποίοι περιγράφονται στη συνέχεια αναλυτικά. Σκοπός της εν λόγω εργασίας είναι η εκτίµηση του λεξιλογικού πλούτου του συνολικού έργου τριών µεγάλων νεοελλήνων δηµιουργών ποιητικών κειµένων για παιδιά, της Ρένας Καρθαίου, του Βασίλη Ρώτα και της Ντίνας Χατζηνικολάου, µε απώτερο στόχο να αποτελέσει το βατήρα, για να καταγραφούν και άλλα λεξιλόγια, να δηµιουργηθούν αντίστοιχοι λεξιλογικοί πίνακες ή concordances, ώστε να διευκολυνθεί η θεµατική µελέτη της παιδικής λογοτεχνίας (και επί του προκειµένου της ποίησης για παιδιά, εφόσον η παρούσα εργασία κινείται στο χώρο της ποίησης) και να αρχίσει η επιστηµονική µελέτη της γλώσσας που χρησιµοποιεί η παιδική λογοτεχνία, η διερεύνηση του ύφους και η µε τη χρήση γλωσσολογικών και υφολογικών εργαλείων προσέγγιση λογοτεχνικών κειµένων για παιδιά και νέους. Ειδικότερα, ως στόχοι της εργασίας µας τίθενται οι εξής: Να διερευνηθούν οι ανάλογες προσπάθειες που έχουν γίνει κατά καιρούς σχετικά µε το εξεταζόµενο θέµα τόσο στη χώρα µας όσο και στο εξωτερικό. Να αξιοποιηθούν προγενέστερες εργασίες, να εφαρµοστούν και να προσαρµοστούν και στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας και ιδιαίτερα της ποίησης για παιδιά. Να διευκρινιστούν οι έννοιες λεξιλογικός πλούτος, πίνακας λέξεων (index), συµφραστικός πίνακας λέξεων (concordance). Να γίνει γνωστή η σηµασία και η συµβολή των πινάκων λέξεων και των συµφραστικών πινάκων λέξεων, επειδή συχνά σε εργασίες, όπως αυτές, δε δίνεται η αναγκαία προσοχή ή παραβλέπονται και περιφρονούνται. Να καταρτιστούν πίνακες λέξεων για το συνολικό έργο των τριών υπό εξέταση ποιητών. Να γίνουν γνωστοί οι διάφοροι τύποι και µοντέλα (θεωρίες) που έχουν προταθεί κατά καιρούς για τον υπολογισµό του λεξιλογικού πλούτου των ποιητικών κειµένων. Να εφαρµόσουµε συγκεκριµένους τύπους και µεθόδους ποσοτικής εκτίµησης του λεξιλογικού πλούτου ποιητικών κειµένων, αξιοποιώντας τη Γλωσσική Στατιστική. Να διευκολυνθούν οι µελετητές στον εντοπισµό θεµάτων και µοτίβων και εποµένως και στη συγκριτική µελέτη των θεµάτων και των µοτίβων αυτών. 11

Να αποτελέσει η παρούσα εργασία το ερέθισµα για δηµιουργία κι άλλων λεξιλογικών πινάκων στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας δεδοµένου ότι δεν έχει γίνει παρεµφερής προσπάθεια καταγραφής κι αποτίµησης του λεξιλογίου. Να κατασκευαστεί ένας ηλεκτρονικός συµφραστικός πίνακα λέξεων, ο οποίος θα παρέχει νέες συνδυαστικές, και εποµένως ερµηνευτικές, δυνατότητες στο µελετητή της γλώσσας, της αισθητικής και της ποιητικής των τριών εξεταζόµενων ποιητών. 4. Μεθοδολογική προσέγγιση 4.1 Γενικά Για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας εργαστήκαµε ως εξής: Αρχικά έγινε η επιλογή των τριών ποιητών που επρόκειτο να µελετηθούν µε βάση τα κριτήρια που αναφέραµε παραπάνω. Θεωρήθηκε απαραίτητο να µελετηθεί το σύνολο του έργου κάθε ποιητή κι όχι µόνο µερικά ποιήµατά του, προκειµένου να έχουµε µια σφαιρική αντίληψη σχετικά µε το λεξιλόγιό του και να καταλήξουµε σε όσο το δυνατόν ασφαλέστερα συµπεράσµατα. Μία δυσκολία που προέκυψε σε αυτό το σηµείο ήταν ότι οι συλλογές ποιηµάτων των τριών ποιητών που επιλέξαµε, για να µελετήσουµε το λεξιλόγιό τους και να είµαστε σε θέση να κάνουµε λόγο µε επιστηµονικά κριτήρια για πενιχρότητα ή πλουσιότητα λεξιλογίου, είχαν κυκλοφορήσει αρκετά χρόνια πριν, µε αποτέλεσµα τα περισσότερα από αυτά να έχουν εξαντληθεί, οπότε για την εύρεσή τους ήταν υποχρεωτική τόσο η επίσκεψη σε δηµόσιες βιβλιοθήκες όσο και η συµβολή ατόµων που τα είχαν στη διάθεσή τους (Αγγελική Βαρελλά, Θανάσης Καραγιάννης, Γιάννης Παπαδάτος, Γιώργος Παπαντωνάκης). Μετά τη συγκέντρωση του υλικού προχωρήσαµε στην αποδελτίωσή του σύµφωνα µε τις οδηγίες των Π. Πίστα (1978) και Ξ. Κοκκόλη (1975). Έπειτα από την κατάρτιση των πινάκων λέξεων υπολογίστηκαν όλα τα αριθµητικά στοιχεία που ήταν απαραίτητα για την εκτίµηση του λεξιλογικού πλούτου, τα οποία και εφαρµόστηκαν στους τύπους και τις θεωρίες εκτίµησης του λεξιλογικού πλούτου. Στη συνέχεια, µελετώντας τα αποτελέσµατα που προέκυψαν από την εφαρµογή των τύπων οδηγηθήκαµε στα συµπεράσµατα σχετικά µε το λεξιλογικό πλούτο των κειµένων των τριών ποιητών. Στο τέλος, µε τη βοήθεια των Νέων Τεχνολογιών και ειδικότερα του FrontPage δηµιουργήσαµε µία ιστοσελίδα στην οποία περιλαµβάνεται εκτός των άλλων κι ένας ηλεκτρονικός συµφραστικός πίνακας λέξεων, ο οποίος περιέχει ενδεικτικά κάποιες λέξεις µε τα συµφραζόµενά τους, από τις ποιητικές συλλογές των οποίων τα λεξιλόγια αποδελτιώσαµε, καταγράψαµε, ταξινοµήσαµε αλφαβητικά και καταµετρήσαµε, ώστε να έχουµε ποσοτικά στοιχεία στη διάθεσή µας. 12

Έτσι, µπορέσαµε να έχουµε τον αριθµό των λέξεων που χρησιµοποιεί κάθε ποιητής, µε τους περιορισµούς, τους οποίους θα αναφέρουµε στο αντίστοιχο τµήµα της εργασίας µας, το συνολικό αριθµό των ληµµάτων κάθε ποιητή και των λέξεων-άπαξ που χρησιµοποιεί. Η κατάρτιση των πινάκων αυτών µας έδωσε τη δυνατότητα να έχουµε και τις συχνότητες των λέξεων που µας είναι απαραίτητες για την εργασία αυτήν, τις οποίες και παραθέτουµε, συµπεριλαµβάνοντας περισσότερες λέξειςλήµµατα. 4.2 Η αποδελτίωση Πριν προχωρήσουµε στην εφαρµογή των µεθόδων της Γλωσσικής Στατιστικής, εφαρµόζοντας τους αναγκαίους µαθηµατικούς τύπους και τα µοντέλα εκτίµησης του λεξιλογικού πλούτου, είναι απαραίτητο να δώσουµε µερικές αναγκαίες διευκρινίσεις σχετικά µε τη διαδικασία που ακολουθήσαµε για την αποδελτίωση των ποιηµάτων, πληροφορίες οι οποίες θεωρούνται αναγκαίες για την ανάγνωση των πινάκων, που περιλαµβάνονται στην παρούσα εργασία. Αρχικά πρέπει να επισηµάνουµε ότι αποδελτιώσαµε και καταγράψαµε όλες τις λέξεις των ποιητικών συλλογών ανεξαιρέτως, προκειµένου να διαµορφώσουµε µια όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωµένη αντίληψη για το λεκτικό πλούτο των υπό εξέταση ποιητών, αλλά και οι αναγνώστες ή οι χρήστες των πινάκων αυτών να είναι σε θέση να διαµορφώσουν παρόµοια εικόνα. Στους λεξιλογικούς πίνακες που έχουν καταρτιστεί, δεν έχουν συµπεριληφθεί το ρήµα είµαι, το οριστικό και αόριστο άρθρο, το αριθµητικό ένας-µία- ένα, η προσωπική αντωνυµία, οι κτητικές αντωνυµίες (εκτός από το δικός), το αναφορικό που, η άρνηση δεν, τα µόρια να και θα, οι προθέσεις µε, σε, από, για και οι σύνδεσµοι και, πως, ότι, να. Ως ξεχωριστά λήµµατα έχουν επίσης καταγραφεί τα ηµιπαραθετικά σύνθετα λ.χ. λουκουµάς-φεγγάρι, οι αφιερώσεις, οι χρονολογίες, οι τοποχρονολογίες και οι ξενικές λέξεις. Για την κατάταξη των ληµµάτων ακολουθήσαµε την εξής διαδικασία: οι διάφοροι τύποι της κάθε λέξης δεν αποτέλεσαν διαφορετικά λήµµατα. για τα ουσιαστικά όλοι οι τύποι συγκεντρώθηκαν στην ονοµαστική ενικού, για τα επίθετα, τις αντωνυµίες, τις µετοχές και τα αριθµητικά στην ονοµαστική ενικού του αρσενικού γένους και για τα ρήµατα στο πρώτο ενικό οριστικής του ενεστώτα. Τα µέσα και παθητικά ρήµατα καθώς και η µετοχή του παθητικού παρακειµένου έχουν καταχωριστεί ως διαφορετικά λήµµατα. Μετά από κάθε λέξη-λήµµα ακολουθούν οι παραποµπές. Κάθε παραποµπή αποτελείται από 4 αριθµούς. Ο πρώτος αριθµός παραπέµπει στον αύξοντα αριθµό της συλλογής, ο δεύτερος δηλώνει τη σειρά που έχει κάθε ποίηµα στη συγκεκριµένη συλλογή, ο τρίτος αναφέρεται στη σελίδα (διασφαλίζοντας µε αυτό τον τρόπο την ορθότητα της παραποµπής και καθιστώντας την ανεύρεση της λέξης ευκολότερη και γρηγορότερη) και τέλος ο τέταρτος µας παραπέµπει στο στίχο. 13

Παραδείγµατος χάρη η λέξη αστραπή 4.42.48.1 απαντάται στην τέταρτη συλλογή της Ρένας Καρθαίου Ανοιξιάτικα, στο τεσσαρακοστό δεύτερο ποίηµα, στη σελίδα 48, στον πρώτο στίχο. Για τα ποιήµατα που εκτείνονται σε δύο σελίδες χρησιµοποιείται κι ένας πέµπτος αριθµός, ο οποίος µπαίνει σε παρένθεση δίπλα από τον τέταρτο. Σε αυτήν την περίπτωση ο τέταρτος αριθµός δηλώνει το συνολικό αριθµό των στίχων του ποιήµατος που έχουν καταγραφεί σε δεύτερη σελίδα κι ο πέµπτος τον αριθµό στίχων της σελίδας. Παράλληλα, αλλάζει κι ο αριθµός που αντιστοιχεί στη σελίδα. Για παράδειγµα η λέξη αγόρι 2.16.25.23(5), συναντάται στη δεύτερη συλλογή της Ντίνας Χατζηνικολάου, στο ποίηµα 16, στη σελίδα 25 (το ποίηµα ξεκινά από την 24), στο συνολικό στίχο 23, ο οποίος αντιστοιχεί στον πέµπτο (5) στίχο από την αρχή της δεύτερης σελίδας. Οι αριθµοί που βρίσκονται µέσα σε αγκύλες [ ] δηλώνουν επίσης τους στίχους, στους οποίους απαντάται στο ίδιο ποίηµα η συγκεκριµένη λέξη. Παραδείγµατος χάρη η λέξη βερίκοκκο 3.45.55.τ[2.20] απαντάται στον τίτλο του ποιήµατος καθώς και στους στίχους 2 και 20. Ο εκθέτης στον αριθµό της σελίδας δείχνει πόσες φορές χρησιµοποιείται η ίδια λέξη στον ίδιο στίχο, λ.χ. η λέξη αεροπλάνο 1.55.69.τ[1 2 ] συναντάται στην πρώτη συλλογή του Βασίλη Ρώτα, στο πεντηκοστό πέµπτο ποίηµα, στη σελίδα 69, µία φορά στον τίτλο και δύο φορές στον πρώτο στίχο. Το γράµµα Σ στη θέση του στίχου δηλώνει ότι η λέξη ανήκει στον τίτλο της συλλογής (στην περίπτωση αυτή ο δεύτερος αριθµός είναι πάντα το 0), ενώ η ένδειξη υ στην ίδια θέση παραπέµπει στον υπότιτλο της συλλογής. Το γράµµα τ στη θέση του στίχου δηλώνει ότι η λέξη βρίσκεται στον τίτλο του ποιήµατος. στην περίπτωση που ο τίτλος επεκτείνεται σε περισσότερες από µία γραµµές χρησιµοποιούνται οι ενδείξεις τ1, τ2, τ3, για να δηλώσουν τον αριθµό του στίχου στον τίτλο του ποιήµατος. Οι ενδείξεις 1.0.3.Σ, 1.Ε.10.Ε, 1.Ε.87.Ε στην ποιητική συλλογή Αυγούλα του Ρώτα υποδεικνύουν αλλαγή ενότητας. Το ίδιο ισχύει και για τις ενδείξεις 1.Ε.49.Ε, 1.Ε.63.Ε (στην ποιητική συλλογή Το δέντρο του ουρανού), 3.Ε.5.Ε (στην ποιητική συλλογή Ανοιξιάτικα) και 4.Ε.13.Ε, 4.Ε.17.Ε, 4.Ε.25.Ε, 4.Ε.33.Ε, 4.Ε.47.Ε, 4.Ε.59.Ε, 4.Ε.67.Ε, 4.Ε.83.Ε (στην ποιητική συλλογή Στα µονοπάτια του ήλιου) που απαντώνται στους πίνακες λέξεων για το έργο της Καρθαίου. Ο αριθµός που βρίσκεται µετά τις παραποµπές στο τέλος κάθε λήµµατος µέσα σε αγκύλη <...> δηλώνει πόσες φορές χρησιµοποιείται η λέξη αυτή στα ποιήµατα του συγκεκριµένου ποιητή. Στην περίπτωση που το ρήµα έχω χρησιµοποιείται για το σχηµατισµό συντελεσµένου χρόνου, ο αριθµός που αντιστοιχεί στη σελίδα βρίσκεται µέσα σε άγκιστρα {}. Επίσης, η υπογράµµιση του αριθµού, που αντιστοιχεί στο στίχο του ποιήµατος, σηµαίνει πως η λέξη αρχίζει µε κεφαλαίο ή είναι σε µεγαλογράµµατη γραφή. Στο σηµείο αυτό πρέπει να επισηµανθεί ότι η τελευταία ποιητική συλλογή της Καρθαίου µε τίτλο Στα µονοπάτια του ήλιου περιλαµβάνει εκτός από µερικά ανέκδοτα ποιήµατα και ποιήµατα τα οποία είναι ήδη δηµοσιευµένα στις προηγούµενες συλλογές, πράγµα που σηµαίνει ότι έχουν ήδη 14

αποδελτιωθεί. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε σωστό να µη γίνει εκ νέου η αποδελτίωσή τους, προκειµένου να µην αλλοιωθεί το πραγµατικό ποιητικό της status. Το ίδιο ισχύει και για τη συλλογή Όλη η γη τραγουδάει της Χατζηνικολάου. Εδώ, πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα ποιήµατα που περιλαµβάνονται στη συλλογή αυτή µε τον ίδιο τίτλο, αλλά παρουσιάζουν έστω και την παραµικρή διαφορά σε σχέση µε το αρχικό ποίηµα, έχουν αποδελτιωθεί ξανά. 4.3. Τα στοιχεία της έρευνας Οι ποιητικές συλλογές που αποτέλεσαν το αντικείµενο της παρούσας έρευνας είναι οι ακόλουθες: Αύξων αριθµός συλλογής 1: Ρώτας, Β. (1989), Αυγούλα. Αθήνα. Εκδ. Επικαιρότητα. Αύξων αριθµός συλλογής 1: Καρθαίου, Ρ. (1961), Το δέντρο του ουρανού. Αθήνα. Αύξων αριθµός συλλογής 2: Καρθαίου, Ρ. (1972), Χαρταετοί στον ουρανό. Αθήνα. Εκδοτική επιµέλεια Α.Κ.Μ. Αύξων αριθµός συλλογής 3: Καρθαίου, Ρ. (1982), Ανοιξιάτικα. Αθήνα. Eκδ. Σπονδή. Αύξων αριθµός συλλογής 4: Καρθαίου, Ρ. (2000), Στα µονοπάτια του ήλιου. Αθήνα. Εκδ. Πατάκη. Αύξων αριθµός συλλογής 1: Χατζηνικολάου, Ντ. (1970), Χαµόγελα. Αθήνα. Εκδ. Ατλαντίς-Μ. Πεχλιβανίδη Α.Ε. Αύξων αριθµός συλλογής 2: Χατζηνικολάου, Ντ. (1974), Τα κυκλάµινα. Αθήνα. Εκδ. Νέα Σκέψη. Αύξων αριθµός συλλογής 3: Χατζηνικολάου, Ντ. (1975), Το βιβλίο της Μυρτώς. Αθήνα. Εκδ. Ατλαντίς-Μ. Πεχλιβανίδη Α.Ε. Αύξων αριθµός συλλογής 4: Χατζηνικολάου, Ντ. (1980), Καληµέρα Καληνύχτα. Αθήνα. Εκδ. ίπτυχο. Αύξων αριθµός συλλογής 5: Χατζηνικολάου, Ντ. (2003), Χρυσό καλοκαίρι. Αθήνα. Εκδ. Πατάκη. Αύξων αριθµός συλλογής 6: Χατζηνικολάου, Ντ. (1998), Ποιήµατα για παιδιά προσχολικής και πρωτοσχολικής ηλικίας. Θεσσαλονίκη. Εκδ. Μικρός Πρίγκηπας. Αύξων αριθµός συλλογής 7: Χατζηνικολάου, Ντ. (2000), Όλη η γη τραγουδάει. Αθήνα. Εκδοτικός Οργανισµός Λιβάνη. Αύξων αριθµός συλλογής 8: Χατζηνικολάου, Ντ. (2005), Τραγουδώ τα αγαπηµένα µου παραµύθια. Αθήνα. Εκδ. Σαββάλας. 15

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΠΑΙ ΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ-Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΙΝΑΚΕΣ ΛΕΞΕΩΝ 1. Πίνακες Λέξεων (Ιndex) και Συµφραστικοί Πίνακες Λέξεων (Concordance) Σύµφωνα µε τον Πίστα (1977) concordance είναι «ο κατάλογος που περιλαµβάνει όλες τις λέξεις (vocables) ενός κειµένου σε όλες τις χρήσεις τους (occurences) µέσα στο κείµενο και µε τα συµφραζόµενά τους (context)» (Πίστας, 1977: 185), ενώ Index είναι «ο κατάλογος που περιλαµβάνει όλες τις λέξεις ενός κειµένου σε όλες τις χρήσεις τους µέσα στο κείµενο, χωρίς όµως τα συµφραζόµενά τους» (Πίστας, 1977: 185). Συγκεκριµένα, ο Index είναι ένας πίνακας που περιλαµβάνει όλες τις λέξεις που απαρτίζουν το λεξιλόγιο ενός κειµένου σε αλφαβητική σειρά. Η κάθε λέξη (λήµµα) ακολουθείται από τις αριθµητικές ενδείξεις των παραποµπών της, δηλαδή από συγκεκριµένους αριθµούς ή συνδυασµούς αριθµών, οι οποίοι παραπέµπουν στα σηµεία του κειµένου (σελίδα, ποίηµα, στίχος), στα οποία απαντάται η εκάστοτε λέξη. Από την άλλη στην concordance κάθε παραποµπή συνοδεύεται κι από ένα µικρό µέρος του κειµένου. Συµπερασµατικά ο πίνακας περιλαµβάνει µόνο τη λέξη µε τις παραποµπές της καθιστώντας έτσι εύκολη την άµεση ανεύρεση κάθε λέξης, ενώ η concordance αποτελείται από τη λέξη, τις παραποµπές της και ένα µίνιµουµ κειµένου για κάθε παραποµπή οµαδοποιώντας κατ αυτόν τον τρόπο όλα τα συµφραζόµενα της εκάστοτε λέξης κάνοντας δυνατή την άµεση σύγκριση µεταξύ τους. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι τόσο ο πίνακας όσο και η concordance είναι εξαρτηµένα (τρόπον τινά) από τη συγκεκριµένη έκδοση του κειµένου που αποδελτιώνεται και καταλογραφείται, καθώς η διαφορετική έκδοση ενός κειµένου είναι πιθανό να συνοδεύεται από διαφορές στη σελιδοποίηση, τη γραφή ακόµα και στο περιεχόµενο. Για το λόγο αυτό κι όλοι οι πίνακες κι οι concordances παραπέµπουν σε συγκεκριµένες εκδόσεις. Οι index κι οι concordances αποτελούν απαραίτητα βοηθήµατα για τη µελέτη της λογοτεχνικής γλώσσας και βοηθούν όλους αυτούς που επιθυµούν να µελετήσουν κάποιο λογοτεχνικό (ποιητικό) 16

έργο εµφορούµενοι από γλωσσολογικά ενδιαφέροντα ή από καθαρά φιλολογικές, ιστορικές ή κριτικές αφετηρίες, παρά το γεγονός ότι στην Ελλάδα δε φαίνεται να έχει αναγνωριστεί ιδιαίτερα η αξία τους. Συγκεκριµένα, οι πίνακες λέξεων περιλαµβάνουν όχι µόνο εξακριβωµένες λεξιλογικές πληροφορίες, αλλά και υφολογικές και θεµατικές. Η χρησιµότητά τους έγκειται στο γεγονός ότι βοηθούν τη στατιστική µελέτη της ποίησης µέσω της χρήσης των λέξεων (Παπαντωνάκης, 2007), συµβάλλουν στο άνοιγµα νέων δρόµων έρευνας του λογοτεχνικού κειµένου, στον έλεγχο και στην απόρριψη ή επιβεβαίωση των εντυπώσεων της ανάγνωσης καθώς και στην επαλήθευση των ενορατικών ή «διαισθητικών» διαπιστώσεων της υποκειµενικής κριτικής (Πίστας, 1977: 187). Οδηγούν επίσης σε ασφαλή συµπεράσµατα σχετικά µε το ύφος ενός λογοτέχνη, µιας λογοτεχνικής γενιάς ή µιας λογοτεχνικής περιόδου. Από τον πίνακα λέξεων δηλαδή ενός ποιητή µπορούµε να αντλήσουµε πληροφορίες σχετικά µε τη συχνότητα των χρησιµοποιούµενων λέξεων, οι οποίες «αποκαλύπτουν ως ένα βαθµό τη θεµατογραφία και την ποιητική του µυθολογία» (Παπαντωνάκης, 2000: 268-269). Είναι δυνατόν επίσης, εάν µελετήσει κανείς από κοινωνιολογική άποψη το λεξιλόγιο ενός ποιητή, καθώς βοηθείται από τις συχνότητες των λέξεων, να οδηγηθεί σε συµπεράσµατα όχι µόνο υφολογικά, σχετικά µε τη συνθετότητα ή την απλότητα του ύφους, µε επιστηµονικό τρόπο, αλλά και κοινωνιολογικά, εφόσον η συχνότητα χρήσης συγκεκριµένων λέξεων ενδεχοµένως αποκαλύπτει και την κοινωνιόλεκτο της εποχής που γράφει ένας ποιητής και διαµορφώνει την ποιητική του ιδιόλεκτο. Σηµαντική είναι επίσης η συµβολή των concordance στην ανίχνευση θεµάτων, µοτίβων, ακόµη και των ελάχιστων νοηµατικών µονάδων που συγκροτούν ένα ή περισσότερα υπό µελέτη κείµενα (ποιητικά ή πεζά). Αν ως θέµα ορίζεται η διαπλοκή δύο βασικών εννοιών -κι εποµένως λέξεων (π.χ. κορίτσι κι άνοιξη κ.ο.κ)-, η εξέταση του συνδυασµού των ζητούµενων λεκτικών σηµάτων µε άλλα θα ήταν µια εξαιρετικά δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία, αν δεν υπήρχαν τέτοιοι εξαντλητικοί συµφραστικοί πίνακες λέξεων. Μάλιστα, η µελέτη αυτών των συγκεντρωµένων θεµατικών µονάδων µαζί µε τα συµφραζόµενά τους είναι δυνατό να οδηγήσει σε πολύτιµες παρατηρήσεις σχετικά µε τη µικροκλίµακα του οργανωµένου λόγου, την περίοδο, την παράγραφο, τη στροφή. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί το γεγονός ότι σε έναν έντυπο συµφραστικό πίνακα λέξεων η συνήθης έκταση του παρεχόµενου context δεν ξεπερνά τη µία αράδα (περίπου εκατό χαρακτήρες περί τη λέξηστόχο), ενώ σε έναν αντίστοιχο ηλεκτρονικό υπάρχει η δυνατότητα προβολής ολόκληρης παραγράφου, ολόκληρης στροφής ή ακόµη και µεγαλύτερων τµηµάτων κειµένου. Από τα ανωτέρω στοιχεία γίνεται κατανοητό ότι οι concordances αποτελούν ένα σηµαντικότατο βοήθηµα για την αποκατάσταση, την ανάλυση και τη µελέτη τόσο της µικροδοµής όσο και της µακροδοµής των λογοτεχνικών κειµένων. Επιπλέον, µία από τις γλωσσολογικές χρήσεις των concordance είναι η παρακολούθηση τόσο των µονάδων λόγου όσο και της συµπεριφοράς τους (γραµµατικής, συντακτικής, σηµασιολογικής) σε έναν ή περισσότερους συγγραφείς, είτε σε ένα ή περισσότερα είδη κειµένων, η οποία δεν µπορεί να γίνει 17

µε πληρότητα κι ακρίβεια χωρίς ένα συµφραστικό πίνακα λέξεων (ιδιαίτερα σε ηλεκτρονική µορφή). Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές παρέχουν τη δυνατότητα να ορίζονται οι µονάδες αυτές όχι µόνον ως ακέραιες τυπογραφικές λέξεις, αλλά και α) ως τµήµατα λέξεων µικρότερα από µία τυπογραφική λέξη (δηλαδή ως θέµατα, προσφύµατα και παραγωγικές καταλήξεις) και β) ως λόγος µεγαλύτερος από τη λέξη (ακέραια σύνθετα κρυσταλλώµατα) ή οριζόµενο ως ένα τυχαίο αριθµό συνεχόµενων χαρακτήρων (strings of characters). ίνουν επίσης τη δυνατότητα δηµιουργίας ενός αντίστροφου πίνακα λέξεων, µε τον αντίστροφο αλφαβητισµό των λέξεων από τα δεξιά προς τα αριστερά. (http://www.greek-language.gr/greeklang/literature/tools/concordance/seferis/01a.html#fn3) Τέλος αξίζει να τονιστεί το γεγονός ότι οι concordances αποτελούν ένα καίριο εργαλείο για την επιστηµονική λεξικογραφία. Αυτό ισχύει διότι πριν από τη σύνταξη ενός λεξικογραφικού λήµµατοςάρθρου για µια λέξη, είναι απαραίτητη η συγκέντρωση αυτούσιων δειγµάτων κειµένου σχετικά µε αυτήν, προκειµένου να τεκµηριωθεί η φυσιογνωµία κι η σηµασία της. Από αυτό γίνεται φανερό ότι ένα λεξικό προϋποθέτει ιδεωδώς µια σειρά από concordances για όλα τα κείµενα, όπου µαρτυρείται η ίδια λέξη. Τα αριθµητικά στοιχεία, που είναι απαραίτητα, για να θεωρηθεί πλήρης ένας πίνακας λέξεων ενός λογοτέχνη, ποιητή ή πεζογράφου καθιστώντας ως εκ τούτου δυνατή τη στατιστική µελέτη του λεξιλογίου και τον προσδιορισµό του ύφους µέσω αυτού είναι τα εξής: 1) ο αριθµός των διαφορετικών λέξεων (δηλαδή ο αριθµός των ληµµάτων του πίνακα, 2) η συχνότητα του κάθε λήµµατος, 3) ο συνολικός αριθµός των λέξεων του κειµένου (δηλαδή ο συνολικός αριθµός των παραποµπών), 4) ο αριθµός των λέξεων για κάθε γραµµατική κατηγορία (µέρος του λόγου) και τέλος 5) η κατανοµή της συχνότητας όλων των ληµµάτων (ο αριθµός των διαφορετικών λέξεων που χρησιµοποιούνται 1,2,3,4, κ.λπ. φορές). Σε περίπτωση που ο πίνακας προβαίνει και σε µορφολογικούς διαχωρισµούς, είναι απαραίτητα κι αριθµητικά στοιχεία σχετικά µε τους αντίστοιχους γραµµατικούς τύπους (ουσιαστικά, ρήµατα, επίθετα, αντωνυµίες κ.λπ.). Ως προς το περιεχόµενο οι πίνακες αυτοί µπορεί να εµπεριέχουν ολόκληρο το λεξιλογικό σώµα ενός ποιητή ή πεζογράφου, όπως είναι οι περισσότεροι πίνακες που διαθέτουµε, είναι δυνατόν όµως να περιέχουν ειδικά λεξιλόγια. Τα λεξιλόγια αυτά µπορεί να αναφέρονται σε ειδικότερα θέµατα που εντοπίζονται στους λογοτέχνες, όπως είναι τα χρώµατα (Παπαντωνάκης, 2007), τα ζώα, τα ερπετά ή άλλα έµβια ή αζωικά όντα (Παπαντωνάκης, 1994. βλπ. και σχετικούς ανέκδοτους πίνακεςconcordances Γ. Παπαντωνάκη για χρωµατολογία, ζωολογία, φυτολογία, ανθρωπολογία στον Οδυσσέα Ελύτη και ηµήτρη Παπαδίτσα κ.ά) και είναι δυνατόν να αποδελτιώνουν σχετικό υλικό από περισσότερους του ενός λογοτέχνες ή σε επαγγέλµατα κ.λπ. (βλπ. σχετικούς ανέκδοτους πίνακες Γ. Παπαντωνάκη). Οι πίνακες λέξεων είναι δυνατόν να καταρτιστούν είτε «µε το χέρι» είτε µε τη βοήθεια µηχανών (Πίστας,1977). Η κατασκευή Συµφραστικών Πινάκων Λέξεων µε το χέρι συνιστά µια διαδικασία 18

εξαιρετικά χρονοβόρα και δαπανηρή. Σήµερα υπάρχει η δυνατότητα κατασκευής ηλεκτρονικών Σωµάτων Κειµένων (corpora) στη βάση των οποίων εκπονούνται στη συνέχεια οι σχετικές concordances των κειµένων µε τη βοήθεια διαφόρων λογισµικών προγραµµάτων (ενδεικτικά αναφέρουµε τα Concordance 1.0, Concordance 2.0 του Rob Watt,, Concordance 3.0 Concordance 4.0). (http://www.greek-language.gr/greeklang/literature/tools/concordance/seferis/04a.html) 2. Ιστορική αναδροµή Οι πίνακες λέξεων (indices verborum) αποτελούν ένα σηµαντικό βοήθηµα για τη µελέτη του λεξιλογικού πλούτου των ποιητικών κειµένων που απευθύνονται τόσο σε ενήλικες όσο και σε παιδιά. Η ιστορία τους ξεκινά το 1546, όταν και τυπώθηκε η πρώτη concordance της Καινής ιαθήκης. Στη συνέχεια η εφαρµογή τους επεκτάθηκε και σε άλλους τοµείς όπως στις κλασικές σπουδές, τις σπουδές της Βίβλου καθώς και στις µεσαιωνικές και νεότερες ευρωπαϊκές φιλολογίες. Οι πρώτοι ολοκληρωµένοι πίνακες για το έργο κλασικών συγγραφέων τυπώθηκαν το 17ο αιώνα, ενώ ο πρώτος πίνακας για νεότερο συγγραφέα τυπώθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα (Πίστας, 1977: 185). Στο τοµέα των νεοελληνικών σπουδών ο index (πίνακας) της έκδοσης των Προδροµικών ποιηµάτων, των γνωστών ως Πτωχοπροδροµικά ποιήµατα, από τους Hesseling-Pernot (Άµστερνταµ 1910) (Πίστας, 1977: 185) θεωρείται ότι ανταποκρίνεται στις σύγχρονες «προδιαγραφές» του είδους. Ειδικότερα, στο χώρο της µελέτης των νεοελληνικών κειµένων των δύο τελευταίων αιώνων, οι πίνακες έκαναν την εµφάνισή τους µόλις το 1970, όταν τυπώθηκαν οι τρεις παρακάτω πίνακες: το Γλωσσάριο των Ωδών του Κάλβου από τον Filippo Maria Pontani, ο Πίνακας λέξεων των ποιηµάτων του Σεφέρη από τον Ξ. Α. Κοκόλη και το Lessico di Kavafis («Λεξικό» του Καβάφη). Ο Πίνακας λέξεων των ποιηµάτων του Σεφέρη έχει γίνει από τον Ξ. Α. Κοκόλη το 1970. Πρόκειται για έναν πίνακα λέξεων χωρίς µορφολογικές διακρίσεις, στον οποίο οι παραποµπές ακολουθούν τη σειρά του εκάστοτε κειµένου. υστυχώς, παραλείπει αρκετές από τις γραµµατικές κυρίως λέξεις, δίνει όµως αρκετά αριθµητικά στοιχεία για τις περιλαµβανόµενες λέξεις, όπως τη συχνότητα όλων των λέξεων που εµφανίζονται πάνω από δέκα φορές, το συνολικό αριθµό των διαφορετικών λέξεων, των παραποµπών και των «άπαξ χρησιµοποιηµένων» λέξεων, των λέξεων δηλαδή που εµφανίζονται µία µόνο φορά. Το Γλωσσάριο των Ωδών του Κάλβου καθώς και το Lessico di Kavafis έχουν συνταχθεί από Ιταλούς νεοελληνιστές του Πανεπιστηµίου της Πάδοβας. Το πρώτο συνοδεύει την έκδοσή τους που έγινε από τον Filippo Maria Pontani, έχει συνταχθεί από την Anna Gentilini κι αποτελεί έναν τύπο πίνακα λέξεων, ο οποίος είναι πλουσιότερος και αναλυτικότερος από µορφολογική άποψη, καθώς οι παραποµπές των διαφόρων τύπων της κάθε λέξης 19

σηµειώνονται χωριστά κάτω από ένα ενιαίο λήµµα. Παρόλα αυτά δεν παρέχει αριθµητικά στοιχεία για τη συχνότητα των λέξεων ή των τύπων αλλά ούτε και για το σύνολο του λεξιλογίου και των παραποµπών. Το Lessico di Kavafis τυπώθηκε στην Πάδοβα το 1970 και συντάχθηκε από τις Gina Lorando, Lucia Marcheselli και την Anna Gentilini υπό την εποπτεία του F.M. Pontani. Το κείµενο αυτό στηρίζεται στο κείµενο της έκδοσης Σαββίδη και περιλαµβάνει τα αναγνωρισµένα ποιήµατα του Καβάφη, τα οποία όµως έχουν ανακαταταχθεί κατά χρονολογική σειρά. Πρόκειται για έναν πληρέστερο τύπο πίνακα λέξεων που περιλαµβάνει µορφολογικά, συντακτικά καθώς και σηµασιολογικά στοιχεία για κάθε λέξη στερείται όµως φρασεολογικής κάλυψης και αριθµητικών στοιχείων (Πίστας, 1977). Ένα χρόνο αργότερα, το 1971 υποβλήθηκε στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου της Πάδοβας η διπλωµατική εργασία του G. Pelacchi µε τα τίτλο Lessico della poesia di Kariotakis, µε εισηγητή τον F. M. Pontani. Στον εν λόγω πίνακα στηρίχθηκε ο Massimo Peri για την εργασία του Sul linguaggio di Kariotakis, που υποβλήθηκε στο ανωτέρω Ινστιτούτο το 1972. Το 1975 η Anna Gentilini κατάρτισε ένα λεξικό για το έργο Η εύµορφη βοσκοπούλα άγνωστου δηµιουργού και µε εκδότη κάποιο ριµητινό Αποκορωνίτη, όπως αναφέρεται στο ποίηµα: «µε έξοδες του ευγενικού Νικολού του εκ Κρήτης/ ριµητινός το 'πίκλι του ο Αποκορωνίτης», το οποίο περιλαµβάνεται στη συλλογική έκδοση Anonimo Cratese, La Voskopoula, a cura di S. Alexiu, A. Gentilini, M. Peri, F.M. Pontani (1975). Το λεξικό αυτό έχει συνταχθεί µε πρότυπο το λεξικό του Καβάφη, παραλείπει όµως το οριστικό άρθρο και το συνδετικό και. Κατά το ακαδηµαϊκό έτος 1973-1974 στο Σπουδαστήριο Νεωτέρας Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης τρεις τελειόφοιτες φοιτήτριες του Νεοελληνικού Τµήµατος ανέλαβαν στα πλαίσια της διπλωµατικής τους εργασίας την κατάρτιση λεξιλογικών πινάκων. Συγκεκριµένα, η Σοφία Χατζοπούλου µελέτησε το ωδεκάλογο του Γύφτου του Κωστή Παλαµά (Πίνακας λέξεων του «ωδεκάλογου του Γύφτου» του Κωστή Παλαµά), η Αγγελική Σφήκα την Ασάλευτη Ζωή του ιδίου (Πίνακας λέξεων της «Ασάλευτης Ζωής» του Κωστή Παλαµά) κι η Μαγδαληνή Λιάπη το έργο των Ποιηµάτων του Εµπειρίκου (Πίνακας λέξεων των «Ποιηµάτων» του Ανδρέα Εµπειρίκου). Ειδικότερα, οι λεξιλογικοί πίνακες των δύο έργων του Παλαµά βασίστηκαν στο κείµενο της έκδοσης των Απάντων του και συντάχτηκαν µε πρότυπο τον πίνακα των Ωδών του Κάλβου, γεγονός που σηµαίνει ότι ανήκουν στον µέσο τύπο πίνακα που είναι αναλυτικός µόνο από µορφολογική άποψη. Στο τέλος του πίνακα λέξεων της Ασάλευτης Ζωής, η συντάκτριά του παρουσιάζει κάποια στατιστικά στοιχεία σχετικά µε την κατανοµή των απλών και σύνθετων λέξεων τόσο κατά ενότητα της συλλογής όσο και κατά µέρος του λόγου. Τα στοιχεία αυτά καθιστούν δυνατό τον υπολογισµό της σχετικής συχνότητας των κύριων µερών του λόγου, η οποία θεωρείται σηµαντικό χαρακτηριστικό του ύφους. 20

Όσον αφορά στον πίνακα των Ποιηµάτων του Εµπειρίκου, αυτός βασίστηκε στο κείµενο της έκδοσης του Γαλαξία και καλύπτει τις συλλογές Υψικάµινος (1935) και Ενδοχώρα (1945). Ως πρότυπό του ακολούθησε την πρώτη έκδοση του index των ποιηµάτων του Σεφέρη, ανήκει στον τύπο του απλού πίνακα και δεν περιλαµβάνει την οµάδα των ληµµάτων που παραλείπονται κι από το πρότυπό του. Παρόλα αυτά ο πίνακας αυτός περιλαµβάνει σε επίµετρο έναν πίνακα συχνότητας καθώς και συγκεντρωτικά αριθµητικά στοιχεία σχετικά µε τις διαφορετικές λέξεις, τις παραποµπές και τις λέξεις-άπαξ. Επιπλέον, από τον πίνακα συχνότητας είναι δυνατό να διακριθούν οι λεγόµενες λέξεις-θέµατα, οι συχνότερες δηλαδή λέξεις που «µοτιβάρουν» (Πίστας, 1977:193) την ποίηση του Εµπειρίκου. Από τα υπόλοιπα στατιστικά στοιχεία µπορεί να σχηµατισθεί κατά προσέγγιση µια σφαιρική εικόνα τόσο της έκτασης όσο και της δοµής του λεξιλογίου, ενώ παράλληλα περιλαµβάνονται και επιπρόσθετα δειγµατοληπτικά στοιχεία αναφορικά µε την αναλογία µεταξύ ουσιαστικού και ρήµατος. Στο σηµείο αυτό είναι αναγκαίο να διευκρινιστεί ότι οι πίνακες αυτοί δεν καλύπτουν το σύνολο του έργου του εκάστοτε ποιητή, αλλά µεµονωµένα έργα (στην περίπτωση του Παλαµά) ή ένα µόνο µέρος του εκδιδόµενου έργου (στην περίπτωση του Εµπειρίκου) (Πίστας, 1977). Την περίοδο 1981-1982 συντάχθηκαν οι ανέκδοτες εργασίες Το Πάσχα των Ελλήνων του Σικελιανού από τη Χρ. Πανούση, και οι ποιητικές συλλογές του Οδυσσέα Ελύτη Ήλιος ο Πρώτος από τη Σ. Σαχπεκίδου, Άσµα ηρωικό και πένθιµο για το χαµένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας από τη Σ. Ηλιάδου, Έξι και µία τύψεις για τον Ουρανό από την Α. Ανδρέου, Το Φωτόδεντρο και η έκατη Τέταρτη Οµορφιά από τη Β. Κολοκύθα και Ήλιος ο Ηλιάτορας από τη Β. Παπαδοπούλου. Στο Νεοελληνικό Σπουδαστήριο του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων υπάρχει σε φωτοµηχανική µορφή πίνακας για τα ποιήµατα του Καρυωτάκη από τη Μ. Σπανάκη (http://www.eens-congress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongress_cmd=showpaper &eenscongress _id=148#_ftnref12) Στην Ελλάδα η µελέτη του λεξιλογίου και του λεξιλογικού πλούτου σε επιστηµονική βάση εγκαινιάζεται από τον Ερατοσθένη Καψωµένο µε τη διδακτορική διατριβή του Η συντακτική δοµή της ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη (1975) και τη Βάσω Τοκατλίδου µε τη διατριβή της Οι µεταφράσεις του Καρυωτάκη και η ένταξή τους στο ποιητικό πρωτότυπο έργο των συλλογών του (1978). Ο Ξ. Α. Κοκόλης στο βιβλίο του µε τίτλο Λέξεις-Άπαξ, Στοιχείο ύφους. Θεωρητική εξέταση που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1976 από τις εκδόσεις Εξάντας µελέτησε ειδικότερα τις «λέξεις-άπαξ», τις συνέκρινε µε το υπόλοιπο λεξιλόγιο στην ποίηση του Σεφέρη και µελέτησε το ειδικό βάρος που έχουν στην ποίηση ενός ποιητή. Το ίδιο έτος κυκλοφόρησε από τον ίδιο κι ένας δεύτερος λεξιλογικός πίνακας ο Πίνακας λέξεων των 154 ποιηµάτων του Κ.Π. Καβάφη για το κύριο σώµα της Καβαφικής ποίησης, ο οποίος έχει συνταχθεί ακολουθώντας τις προδιαγραφές του πίνακα του Σεφέρη. Εν τω µεταξύ στη Γαλλία έχουν ήδη προηγηθεί σχετικές εργασίες όπως του Charles Muller Initiation à la Statistique Linguistique (Larousse 1968), του Natham Menard Mesure de la richesse 21

lexical. Methodologie et vérifications expérimentales (Strasbourg 1972) και του P. Guiraud Les caractères statistiques du vocabulaire (Παρίσι, P.U.F., 1954). Το παράδειγµα των Muller και Menard ακολούθησε κι ο Παναγιώτης Πίστας. Μάλιστα, στην εργασία του Προβλήµατα εκτίµησης του λεξιλογικού πλούτου των ποιητικών κειµένων (1978) επιχειρεί να διευκρινίσει ορισµένα βασικά στοιχεία σχετικά µε την έννοια του λεξιλογικού πλούτου και να εφαρµόσει µε στοιχεία από νεοελληνικά ποιητικά κείµενα κάποιες µεθόδους ποσοτικής κι ως εκ τούτου αντικειµενικής εκτίµησής του. Στην προσπάθειά του αυτήν καταφεύγει στη βοήθεια των Μαθηµατικών και εφαρµόζει το διωνυµικό νόµο στα δεδοµένα των Καβάφη, Καρυωτάκη και Σεφέρη. Την εν λόγω µέθοδο ακολουθεί στην ανέκδοτη διατριβή της (Η ποίηση του. Ι. Αντωνίου: τα δεδοµένα του λεξιλογίου και της σύνταξης ως στοιχεία του ύφους του.) και η Ελπινίκη Νικολουδάκη- Σουρή, στην οποία µελετά το ύφος και τα δεδοµένα του λεξιλογίου του Αντωνίου, και συγκρίνει στη συνέχεια το λεξιλόγιο του Αντωνίου µε αυτό των Καβάφη, Καρυωτάκη και Σεφέρη (Παπαντωνάκης, 2000), αλλά και ο Γεώργιος Παπαντωνάκης στη διατριβή του Η Γραµµατικής της σαχτουρικής µεταµόρφωσης, η οποία εκδόθηκε το 2000 µε τίτλο Η µορφολογία της σαχτουρικής µεταµόρφωσης. Το 1978 κυκλοφόρησε η διδακτορική διατριβή του Γ. Κεχαγιόγλου µε τίτλο Πίνακας λέξεων της Ιστορίας του Πτωχολέοντος. Τρία χρόνια αργότερα, το 1981 εκδόθηκε ο Πίνακας λέξεων του «Άξιον Εστί» του Οδυσσέα Ελύτη από τον Κ. Μαυροµάτη. Το 1983 στο Παράρτηµα Επετηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων κυκλοφόρησε ο Πίνακας Λέξεων του ελληνόγλωσσου σολωµικού έργου (1983), µε τη συνεργασία των Ερ. Καψωµένου, Μ. Αντωνίου, Γ. Λαδογιάννη, M. Στρουγγάρη, Ι. Τριάντου κ. ά. Το 1999 κυκλοφόρησε από τον Aδ. Κουµπή ο Πίνακας λέξεων των ποιηµάτων του Νίκου Εγγονόπουλου. (http://www.eens-ongress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongress_cmd=showpaper &eens Congress_id=148#_ ftnref12) εδοµένου ότι οι ανωτέρω πίνακες φτιάχνονταν µέχρι τότε µε το χέρι, το Λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη των Ι. Ν. Καζάζη, Ν. Κυριαζίδη και J. Brehier, θεωρείται αρκετά πρωτοποριακό, καθώς ήταν το πρώτο σχετικό ηλεκτρονικό έργο µε ελληνική τεχνογνωσία που κυκλοφόρησε στη χώρα µας. Στην ουσία πρόκειται για έναν πίνακα λέξεων (index verborum) όπου αντί των χωρίων δίνονταν απλώς οι παραποµπές τους. Η ίδια οµάδα εκπόνησε και Τα ελληνικά του Μακρυγιάννη µε τον υπολογιστή (A Tagged Concordance and Other Indices to the Opera Omnia of Makriyannis) (1992), έργο που κυκλοφόρησε σε επτά τόµους (και CD-ROM), µε την οικονοµική συνδροµή του Υπουργείου Πολιτισµού και βραβεύτηκε από την Ακαδηµία Αθηνών. (http://www.greek-language.gr/greeklang/literature/tools/concordance/seferis/01a.html) Τα τελευταία χρόνια έχουν κυκλοφορήσει γλωσσάρια, στα οποία δίνονται επιλεκτικά οι δύσκολες λέξεις ή οι ασυνήθεις σηµασίες, στο ληµµατικό τους τύπο, συνοδευόµενες από ερµήνευµα και κάποιες παραποµπές. Μεταξύ τους ξεχωρίζει το έργο του Γιώργου Κεχαγιόγλου Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηµατικός γραπτός νεοελληνικός λόγος (2001), που κυκλοφόρησε από το Ινστιτούτο 22

Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Αργότερα, ακολούθησαν τα έργα υποδοµής µε τη χρήση υπολογιστή της Ντ. Φιλιππίδη Η Θυσία του Αβραάµ στον Υπολογιστή. Λεξιλογικοί Πίνακες και Υφολογικά Σχόλια (1986), και των Dia M.L. Philippides-David Holton Του κύκλου τα γυρίσµατα: ο "Ερωτόκριτος" σε ηλεκτρονική ανάλυση (1996), µε την τεχνική συνεργασία του John L. Dawson. Στο τελευταίο περιλαµβάνονται συµφραστικοί πίνακες λέξεων, πίνακες ληµµάτων, πίνακες συχνότητας λέξεων, αντίστροφος πίνακας λέξεων, ριµάριο, κλπ. Αξίζει τέλος να αναφερθεί ένα ακόµη ηλεκτρονικό έργο, αυτό των Roderick Beaton, James Kelly και Τίνας Λεντάρη, µε τίτλο Πίνακες Συµφραζοµένων του «ιγενή Ακρίτα» (1995). (http://www.greek-language.gr/greeklang/literature/tools/concordance/seferis/01a.html) Κατά καιρούς έχουν κυκλοφορήσει επίσης αρκετές ειδικές λεξιλογικές, στατιστικές και υφολογικές µελέτες. Ενδεικτικά αναφέρουµε τις εξής: Ε.Γ. Καψωµένος, Η συντακτική δοµή της ποιητικής γλώσσας του Σεφέρη. Υφολογική Μελέτη (1975), Γλωσσική στατιστική και ύφος στον Ερωτόκριτο (ό.π.),. Μαρωνίτης, Μίλτος Σαχτούρης: Άνθρωποι-Χρώµατα-Ζώα, (πίνακες Μ. Πιερής) (1980), Π.Σ. Πίστας, «Σταθερότητα και εξέλιξη στο βασικό χρωµατικό λεξιλόγιο των Ποιηµάτων του Σεφέρη», Αντίχαρη. Αφιέρωµα στον Καθηγητή Σταµάτη Καρατζά (1984), Ιφ. Τριάντου-Καψωµένου, Το αινιγµατικό λεξιλόγιο στη Θυσία του Αβραάµ (2006). (http://www.eens-congress.eu/?main page=1&main lang=de&eenscongress_cmd=showpaper &eenscongress_id=148#_ftnref17) 23