Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΝΑΒΡΥΤΩΝ Σχολικό έτος: 2014 2015 Υπεύθυνος καθηγητής: κ. Π. Σαβοριανάκης Τάξη: Α Λυκείου Τμήμα: Α2 Μέλη ομάδας: Καφαντάρη Ισμήνη Καψάλης Γιώργος Καψάλη Ελένη Ελπίδα Κολμανιώτη Μυρτώ Κρανιάς Οδυσσέας 1
Εισαγωγή Μια σύντομη βόλτα στην Αθήνα είναι αρκετή για να καταλάβουμε πόσο αξιόλογα έργα τέχνης δημιούργησαν οι αρχαίοι Έλληνες. Ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο, η στοά του Αττάλου, το θέατρο του Διονύσου είναι μόνο μερικά παραδείγματα. Πάρα πολλές πόλεις της πατρίδας μας είναι στολισμένες με αρχαίους ναούς, θέατρα, στοές και άλλα μνημειώδη έργα. Οι θολωτοί τάφοι των Μυκηνών και οι μυκηναϊκές ακροπόλεις με τα επιβλητικά τείχη προσεγγίζουν επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Από τον Παρθενώνα στην Ακρόπολη των Αθηνών μέχρι και τα ανάκτορα των ομηρικών χρόνων, η φήμη των έργων αυτών έχει απλωθεί σε όλο τον κόσμο. Οι καλλιτέχνες των αρχαίων χρόνων με την επιδεξιότητα και το μεράκι τους δημιούργησαν ανεπανάληπτα έργα που κερδίζουν το θαυμασμό ακόμα και σήμερα. Τα έργα αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής των χρόνων αυτών κοσμούν τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, όπως το Λούβρο στο Παρίσι. 2
Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ (Καψάλη Ε.).σελ. 2 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΥΝΗΚΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (Κρανιάς Ο.)..σελ. 4 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ (Κρανιάς Ο.)...σελ. 5 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (Καφαντάρη Ι.).σελ. 6 ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (Καφαντάρη Ι.) σελ. AΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΛΑΣΤΙΚΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΚΑΙ ΚΛΑΣΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ (Καψάλη Ε.).σελ. 8 Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ (Κολμανιώτη Μ.)..σελ. 18 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ (Καψάλης Γ.)...σελ. 23 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ.σελ. 24 3
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗ ΜΥΝΗΚΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Οι αρχαιολογικές ανασκαφές από το δεύτερο μισό του 19ου αι. μέχρι σήμερα έχουν φέρει στο φως σημαντικά αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του Μυκηναϊκού Πολιτισμού. Σε αυτά συγκαταλέγονται τειχισμένες ακροπόλεις, ανάκτορα, οικισμοί και ταφικά μνημεία. Τα αρχιτεκτονήματα αυτά αποτελούν αξιοθαύμαστα τεχνολογικά επιτεύγματα. Οι μυκηναϊκές ακροπόλεις είναι οχυρά ανακτορικά συγκροτήματα πάνω σε βραχώδη υψώματα, που δεσπόζουν στη γύρω περιοχή. Σημαντικά κτήρια ανακτορικού χαρακτήρα υπάρχουν όμως πριν και μετά την εμφάνιση των οχυρωμένων ακροπόλεων. Οι επιβλητικές οχυρώσεις, τουλάχιστο στην αρχική τους σύλληψη, πρέπει συνεπώς να θεωρηθούν κυρίως έκφραση της δύναμης και του κύρους των ηγεμόνων. Η επιβλητικότητα της κατασκευής από μεγάλους πελεκημένους ογκόλιθους και οι μνημειώδεις πύλες δεν ταιριάζουν με βεβιασμένα μέτρα προστασίας από εχθρικές επιδρομές. Οι Έλληνες αισθάνονταν δέος βλέποντας τα ερείπια των μυκηναϊκών ακροπόλεων και απέδιδαν την κατασκευή τους στους Κύκλωπες. Από εκεί προήλθε ο χαρακτηρισμός των μυκηναϊκών τειχών ως «κυκλώπειων». Τα μυκηναϊκά ανάκτορα είναι χτισμένα στις πιο εξέχουσες θέσεις των ακροπόλεων και αποτελούνται από συμπλέγματα κτηρίων και πλακόστρωτων υπαίθριων χώρων με κέντρο το λεγόμενο μέγαρο. Το μέγαρο έχει τη μορφή ορθογώνιου παραλληλόγραμμου κτηρίου με είσοδο στη μια στενή πλευρά. Από έξω προς τα μέσα συναντάμε διαδοχικά μια ανοιχτή προς την είσοδο στοά με δύο κίονες (α), έναν προθάλαμο (β) και μια μεγάλη αίθουσα με τέσσερις κίονες (γ) που περιβάλλουν μια χαμηλή κυκλική εστία στο κέντρο της αίθουσας (δ). Στα ανάκτορα σώζεται συχνά και το βάθρο του θρόνου (ε) ή το ίχνος του στο δάπεδο, στο μέσο του τοίχου δεξιά. Στη μυκηναϊκή ταφική αρχιτεκτονική κυριαρχούν τρεις τύποι τάφων: ο λακκοειδής, ο λαξευτός θαλαμοειδής ή θαλαμωτός και ο θολωτός. Λακκοειδείς τάφοι υπάρχουν ήδη από την Πρωτοελλαδική Περίοδο στη Λευκάδα και τη Μεσοελλαδική Περίοδο στην Αίγινα. Στο λακκοειδή τάφο ο νεκρικός θάλαμος είναι υπόγειος, με χτιστά τοιχώματα και πρόσβαση από πάνω. Μετά την τοποθέτηση του νεκρού το άνοιγμα καλύπτεται με ξύλινα δοκάρια και πλάκες. Στη συνέχεια ο τάφος καλύπτεται με 4
τεχνητή επίχωση που σχηματίζει ένα μικρό λοφίσκο, τον τύμβο. Συχνά οι λακκοειδείς τάφοι κατασκευάζονταν κατά συστάδες, πάνω από τις οποίες σχηματιζόταν ένας ενιαίος κυκλικός τύμβος. Μεγάλοι τέτοιοι ταφικοί κύκλοι έχουν βρεθεί στις Μυκήνες και περιείχαν βασιλικές ταφές. Οι μυκηναϊκοί θαλαμωτοί ή θαλαμοειδείς τάφοι είναι ακανόνιστου σχήματος σπηλαιώδη υπόγεια λαξεύματα στο μαλακό βράχο, στα οποία οδηγεί μια επίσης λαξευμένη κατωφέρεια, ο δρόμος, όπως ονομάζεται στην αρχαιολογική ορολογία. Ήταν μάλλον οικογενειακοί τάφοι και χρησιμοποιούνταν από τα μεσαία στρώματα του πληθυσμού. Και αυτοί κατασκευάζονταν κατά συστάδες σχηματίζοντας νεκροταφεία. Οι θολωτοί τάφοι συγκαταλέγονται χωρίς αμφιβολία στα πιο λαμπρά αρχιτεκτονήματα του Μυκηναϊκού Πολιτισμού. Διαθέτουν και αυτοί δρόμο, ο οποίος οδηγεί σε ένα θάλαμο κυκλικής κάτοψης, στεγασμένο με θόλο. O θόλος είναι χτισμένος με μεγάλες πλάκες τοποθετημένες κατά στρώσεις με τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε στρώση να εξέχει λίγο περισσότερο προς το εσωτερικό του θόλου από την αμέσως κατώτερή της (εκφορικό σύστημα). Η είσοδος είναι μνημειακή, με χτιστές παραστάδες, μονολιθικά ανώφλια και υπέρθυρα με κουφιστικό τρίγωνο. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ Στις παλιότερες περιόδους της ελληνική ιστορίας (π.χ. στη μινωική ) δεν υπήρχαν ξεχωριστοί ναοί και η λατρεία των θεών γινόταν στα ιερά που βρίσκονταν ή μέσα στα ανάκτορα ή στις επαύλεις. Μετά τα γεωμετρικά χρόνια, και αφού οι Έλληνες γνώρισαν τους πολιτισμούς των ανατολικών λαών και επηρεάστηκαν από αυτούς, άρχισαν να κτίζουν ξεχωριστά οικήματα, τους ναούς, για να λατρεύουν εκεί τους θεούς τους. Μέσα στο ναό δεν υπήρχε τίποτα άλλο εκτός από το άγαλμα του θεού ή της θεάς. Ο κόσμος παρέμενε γύρω από το ναό. Εξάλλου ο βωμός για τη θυσία βρισκόταν κι αυτός έξω από το ναό, εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις. Μετά την ξεχωριστή φροντίδα που έδειχναν για την κατασκευή του αγάλματος φρόντιζαν και την εμφάνιση του ναού. Για τους αρχαίους Έλληνες κι ο ναός ήταν κι αυτός ένα «άγαλμα». Άλλωστε η λέξη άγαλμα σημαίνει αυτό που κάνει το θεό να αγάλλεται, να χαίρεται. Στην αρχή οι πρώτοι ναοί είναι ξύλινοι, αργότερα όμως, γίνονται από μάρμαρο. Η κατεύθυνση ενός ναού είναι από την Ανατολή προς τη Δύση. Ο ναός χωρίζεται σε τρία μέρη: 1) ο πρόναος. Είναι ένας μικρός χώρος που το συναντάμε στο μπροστινό μέρος του ναού. 2) ο σηκός. Είναι το κυρίως μέρος του ναού. Εδώ ήταν τοποθετημένο το άγαλμα του θεού. 3) ο οπισθόδομος. Είναι ένας χώρος που βρίσκεται στο πίσω μέρος του ναού. 4) Σε μερικούς ναούς, όπως στον Παρθενώνα, υπάρχει και ένας τέταρτος χώρος πίσω από τον οπισθόδομο που λέγεται οπισθόναος. Ως συνήθως ένας ναός έχει κίονες στις στενές πλευρές του. Αν έχει κίονες μόνο στη μια στενή πλευρά λέγεται πρόστυλος. Αν έχει κίονες και στις δύο στενές 5
πλευρές ονομάζεται αμφιπρόστυλος. Σε πολλές περιπτώσεις γύρω γύρω από το ναό υπάρχουν κίονες (κολόνες) που δημιουργούν το πτερόν ή περιστύλιο. Όταν ο ναός περιβάλλεται από μια σειρά κιόνων, λέγεται περίπτερος. Όταν περιβάλλεται από δύο σειρές κιόνων λέγεται δίπτερος. Σύμφωνα με όσα είπαμε παραπάνω ο Παρθενώνας είναι περίπτερος αμφιπρόστυλος ναός. ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 2Στην Αρχαία Ελλάδα το 1000 π.χ. παρατηρήθηκε μια μαζική κάθοδος πολεμικών φυλών. Παρά το γεγονός ότι εξαφάνισαν ανεπτυγμένους πολιτισμού, με το πέρασμα των αιώνων οι απόγονοι των φυλών αυτών κυοφόρησαν μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις σε όλη την ιστορία της τέχνης. Αυτό γίνεται αντιληπτό από μορφές όπως του θεάτρου, της αγοράς, της στοάς, της αστικής κατοικίας και του σταδίου. Κατά την διάρκεια της κλασικής και ελληνιστικής φάσης, ταυτόχρονα με μια αδιάκοπη διαδικασία εξέλιξης, ξεχωρίζουν δύο τάσεις στην ελληνική ναοδομία. 1) Η Αναλογία πλάτους/μήκους τείνει προς το ½ 2) Οι προσόψεις χάνουν τις βαριές τους αναλογίες και αποκτούν λεπτότερη στοιχεία Αποτέλεσμα αυτών των τάσεων είναι η δημιουργία τριών διαφορετικών ρυθμών που καθόρισαν την αρχιτεκτονική μέχρι και σήμερα: ο δωρικός, ο ιωνικός και αργότερα ο κορινθιακός. Ενδεικτικά κάποιες μορφές ναών είναι: ο Παρθενώνας στην Ακρόπολη των Αθηνών και ο Γ ναός της Αφαίας στην Αίγινα (Δωρικού ρυθμού), ο Γ ναός της Ήρας στη Σάμο και ο ναός της απτέρου Νίκης στην Ακρόπολη των Αθηνών (Ιωνικού), ο ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα (Κορινθιακού). Ναός της Αφαίας στην Αίγινα 6
Το θέατρο είναι ένα ακόμη αρχιτεκτόνημα της περιόδου αυτής. Το πρώτο θέατρο δημιουργήθηκε στην Αθήνα στις αρχές του 5 ου αιώνα π.χ. Μέσα από παραστάσεις που διαδραματίζονταν εκεί παγιώθηκαν εκφράσεις σημαντικών νοημάτων και καθιερωθηκε ένα σταθερό λειτουργικό τυπικό. Στο θέατρο γινόταν πολλές φορές η συνέλευση της Εκκλησίας του Δήμου ή της Βουλής, κάτι που φανερώνει την πλήρη ενσωμάτωσή του στην αστική ζωή. Το στάδιο χρησίμευε για τη σωματική άσκηση και στην αρχή αποτελούσε μέρος όλων των μεγάλων ελληνικών ιερών. Η σταθερή, γνώριμη μορφή του, με τα κεκλιμένα πρανή με εδώλια, προέκυψε από τις αρχικές πρακτικές χωροθέτησής του έτσι ώστε να εκμεταλλεύεται τη φυσική κλίση του εδάφους. Αξιοσημείωτο είναι να αναφέρουμε ότι στην Αρχαία Ελλάδα τα δημόσια κτήρια ήταν αυτά που ξεχώριζαν και όχι τα ιδιωτικά. Παρ όλα αυτά και οι κατοικίες ήταν ιδιαίτερες καθώς είχαν περίκλειστη αυλή. Ο αύλειος χώρος σε αυτήν τη μορφή προτιμάται όχι μόνο για την άριστη προσαρμογή του στις τοπικές κλιματολογικές συνθήκες αλλά και για λειτουργικούς λόγους. Από αυτόν γίνεται ο φωτισμός, ο φυσικός αερισμός και η επικοινωνία των γύρω δωματίων. Κλασική εποχή 7
AΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΛΑΣΤΙΚΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΑΡΧΑΪΚΗΣ ΚΑΙ ΚΛΑΣΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ Η αρχαϊκή και κλασική εποχή άφησαν πίσω τους ανεπανάληπτα έργα πλαστικής τέχνης, πιο γνωστά ίσως οι κούροι και οι κόρες. Η γλυπτική άκμασε την περίοδο αυτή και τα γλυπτά αποκτούσαν, σιγά σιγά, φυσικότητα ως προς τη μορφή, την έκφραση και τις κινήσεις τους. ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΘΕΜΑΤΑ ΥΛΙΚΑ ΤΕΧΝΙΚΗ Τα έργα γλυπτικής συνήθως εξυπηρετούσαν θρησκευτικούς σκοπούς ενώ αρκετά δημιουργήθηκαν για να γιορταστούν νίκες σε μάχες και σε αθλητικούς αγώνες και οι υπογραφή συνθηκών ειρήνης. Πολλά έργα ήταν ταφικά μνημεία που κοσμούσαν το εξωτερικό μέρων των ταφών. Τα θέματά τους, οι καλλιτέχνες, τα αντλούσαν κυρίως απ τους μύθους των αρχαίων Ελλήνων (ιστορίες με τους θεούς, κατορθώματα ηρώων) αλλά και από την καθημερινή ζωή (μάχες, αγώνες, οικογενειακή ζωή, ταφή νεκρών) και τους μυθικούς αγώνες, όπως η Γιγαντομαχία. Από τον 5 ο,περίπου, αιώνα κατασκευάζονται, κατόπιν παραγγελιών, ανδριάντες επιφανών προσώπων, πολιτικών, αθλητών κ.α. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν από τους τεχνίτες ήταν ο ασβεστόλιθος, το μάρμαρο, ο χαλκός, ο πηλός, το ξύλο, 8
συνδυασμός χρυσού ελεφαντοστού και σπανιότερα σίδηρος. Τις περισσότερες φορές τα κεφάλια και οι βραχίονες κατασκευάζονταν ξεχωριστά απ το υπόλοιπο γλυπτό και προσαρμόζονταν σε αυτό με μεταλλικά καρφιά και πέτρινους συνδέσμους αλειμμένους με λιωμένο μόλυβδο. Τα μάτια ήταν σχεδόν πάντα ένθετα, κατασκευασμένα από χρωματιστούς λίθους και ελεφαντόδοντο. Πολλές φορές πρόσθεταν στα αγάλματα εξαρτήματα από διάφορα υλικά όπως διαδήματα, περιδέραια, ξίφη, ηνία, από τα οποία όμως ελάχιστα έχουν σωθεί καθώς εύκολα μπορούσαν να αποσπαστούν. ΠΡΩΙΜΗ ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (600 580 Π.Χ.) Τα πρώτα γλυπτά της εποχής εκείνης κατασκευάζονταν από ασβεστόλιθο και μάρμαρο και χρωματίζονταν. Τα πρώτα γνωστά μεγάλα αγάλματα των αρχαίων Ελλήνων μαρτυρούν την έμπνευση και επιρροή που δέχθηκαν απ τους λαούς της Ανατολής. Κούροι και κόρες : Εκείνη την εποχή οι κούροι κατασκευάζονταν σε μετωπική στάση, με το αριστερό πόδι λίγο μπροστά, τους βραχίονες δίπλα στα πλευρά και τις παλάμες ελαφρώς σφιγμένες, ενώ οι αγκώνες μερικές φορές ήταν λυγισμένοι. Επίσης δεν έφεραν κάποιο ένδυμα διότι παρουσιάζονταν ολοκληρωτικά γυμνοί. Οι κόρες, γυναικεία αγάλματα, ήταν καλυμμένες με υφάσματα, χωρίς πτυχώσεις, κολλημένα πάνω στο σώμα τους. Τα αγάλματα αρχίζουν σιγά σιγά να μην αναπαριστούν μονάχα ανατομικά χαρακτηριστικά αλλά οι τεχνίτες προσπαθούσαν να αποτυπώσουν τις σκέψεις του, όμως αυτό είναι μια διαδικασία πολλών αιώνων που θα επιτευχθεί στα λαμπρά έργα τέχνης της κλασικής περιόδου. 9
Δελφοί Κλέοβης και Βίτων, ΜΕΣΗ ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (580 535 Π.Χ.) Τα χρόνια που ακολούθησαν δίνεται μεγαλύτερη σημασία στη λεπτομέρεια. Οι ώμοι, το στήθος, οι μηροί και οι βραχίονες των αγαλμάτων κατασκευάζονται πιο φυσικά, ως αλληλοεξαρτώμενα μέρη, το καθένα με τις δικές του ιδιαιτερότητες. Οι μύες των κούρων διαγράφονται εντονότερα προσφέροντας μεγαλύτερη φυσικότητα, η κόμη είναι εντυπωσιακή ενώ συναντώνται και αγάλματα ντυμένων κούρων. Επιπλέον στα ενδύματα των κορών οι πτυχώσεις γίνονται βαθύτερες. 10
ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (540 480 Π.Χ.) Οι κούροι και οι κόρες συνεχίσουν να εξελίσσονται, οι στάσεις γίνονται λιγότερο άκαμπτες ενώ ο μεγαλύτερος όγκος μεταφέρεται στο θώρακα. Παράλληλα η πλάτη αποκτά μεγαλύτερη προεξοχή και τα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια και φυσικότητα. Επίσης παρατηρείται και μια αμυδρή στροφή της κεφαλής πράγμα που μαρτυρά την απομάκρυνση από τη μετωπική στάση. 11
Ο έφηβος του Κριτίου Χαρακτηριστικά γλυπτά εκείνης της περιόδου είναι, επίσης, οι κόρες της Ακροπόλεως με εντυπωσιακούς χιτώνες με πτυχώσεις και μακριά σγουρά, περιποιημένα μαλλιά που μαρτυρούν το μεγαλείο εκείνης της εποχής. Η Πεπλοφόρος 12
ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΙΣΟ 6 ΟΥ Π.Χ. ΑΙ. Την περίοδο αυτή γίνονται προσπάθειες για απόδοση του βάθους, προοπτική απόδοση. Ο κορμός των αγαλμάτων παύει πια να είναι τελείως κάθετος. Το 530 π.χ., περίπου, γίνονται, επίσης, αλλαγές στον τρόπο διακόσμησης των επιτύμβιων στυλών, οι οποίες αποκτούν απλούστερη διακόσμηση και στεφανώνονται από ένα σχήμα που θυμίζει άνθος ανθεμίας σε διάφορες παραλλαγές. Τμήμα επιτύμβιας στήλης ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΠΡΩΙΜΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΤΕΛΗ 6 ΟΥ ΑΡΧΕΣ 5 ΟΥ ΑΙΩΝΑ Ο ι τεχνίτες έχοντας πλέον αποκτήσει βαθύτερες γνώσεις για την πολύπλοκη δομή της ανθρώπινης μορφής κατασκευάζουν τις ανθρώπινες μορφές με εντυπωσιακή φυσικότητα. Παρόλα αυτά όμως έδιναν στα αγάλματά τους μια μάλλον όχι και τόσο ρεαλιστική ηρεμία. Οι κούροι, αγάλματα γυμνών ανδρών και οι κόρες, αγάλματα γυναικών ανανεώνονται. Οι γλύπτες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις κινήσεις και τις εκφράσεις τους. Οι ζωηρές κινήσεις των αγαλμάτων είναι αποτέλεσμα των κοπιαστικών προσπαθειών των τεχνιτών της εποχής. Τα έργα πλαστικής αυτών των χρόνων χαρακτηρίζονται από άνιση κατανομή του βάρους, στροφή του άνω μέρους του σώματος και έντονη αίσθηση της κίνησης. Οι κινήσεις των αγαλμάτων, 13
συνήθως μεγάλων διαστάσεων, αποτυπώνουν τη δίψα για ζωή και την δύναμη που πηγάζει απ τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων, το θάρρος, την τόλμη. Την περίοδο αυτή η ακαμψία των αρχαϊκών χρόνων καταργείται. Τα λεπτά ενδύματα των προηγούμενων χρόνων αντικαθίστανται από βαριά πέπλα και οι γυναικείες μορφές αποπνέουν γαλήνη και ηρεμία. Κατόπιν δίνεται έμφαση και στα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα οποία πλέον αποτυπώνουν και συναισθήματα όπως ο πόνος, ο φόβος και η έκπληξη. Όσον αφορά την αντρική κόμη, οι καλλιτέχνες συνήθιζαν να της δίνουν σπειροειδές σχήμα με μπούκλες στο μέτωπο. Τα σημαντικότερα δείγματα γλυπτικής αυτών των αιώνων του «αυστηρού ρυθμού» είναι, μεταξύ άλλων, «ο Ηνίοχος των Δελφών», «ο Δίας ή ο Ποσειδώνας του Αρτεμισίου», άγαλμα τεραστίων διαστάσεων που απεικονίζει το Δία ή τον Ποσειδώνα και είναι ένα από τα λιγοστά πρωτότυπα χάλκινα αγάλματα της εποχής και τα γλυπτά του ναού του Διός στην αρχαία Ολυμπία. Ο Ηνίοχος είναι ένα άγαλμα ύψους 1,82 κατασκευασμένο από χαλκό. Χρονολογείται την κλασική περίοδο, 478 474 π.χ., απεικονίζει ένα νεαρό όρθιο στο δίφρο του και αποδίδεται στον καλλιτέχνη Πυθαγόρα από το Ρήγιο. Ο Ηνίοχος Από τα μέσα του αιώνα αυτού που ονομάστηκε και «χρυσούς αιών του Περικλέους», καλλιτέχνες συρρέουν στην Αθήνα. Λαμπρά έργα τέχνης χρησιμοποιούνται για τη διακόσμηση μεγάλων ιερών, όπως η ο Παρθενώνας στην Αθήνα, τα ιερά στην Ολυμπία και στην Επίδαυρο κ.α. Από το β μισό του 5 ου π.χ. αιώνα τα γλυπτά γνωρίζουν τις τρεις διαστάσεις, δημιουργώντας την αυταπάτη του βάθους. Οι στάσεις του κούρων και των κορών είναι ήρεμες και οι εκφράσεις τους γαλήνιες χωρίς ωστόσο να χάνουν τη μεγαλοπρέπειά τους. Οι πτυχώσεις στα ενδύματα πολλαπλασιάζονται και οι χιτώνες 14
γίνονται όλο και πιο λεπτοί αποκαλύπτοντας όλα τα χαρακτηριστικά του σώματος. Τέλος, ο σχεδιασμός των γλυπτών έχει μια πρωτόγνωρη αρμονία. αντίγραφο Venus Genetrix, ρωμαϊκό Ο Φειδίας και η «σχολή» του Ο Φειδίας έζησε τον 5 ο αιώνα π.χ. στην Αθήνα και υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ανδριαντοποιούς τόσο της εποχής του όσο και των μεταγενέστερων χρόνων. Τα πρώτα του έργα ήταν αφιερωμένα στη νίκη των Ελλήνων στο Μαραθώνα εναντίον των Περσών. Κατασκεύασε, επίσης, ένα γλυπτικό σύμπλεγμα από ορείχαλκο, που περιελάμβανε τα αγάλματα του Απόλλωνα και της Αθηνάς, μερικών άλλων ηρώων μαχητών και του στρατηγού Μιλτιάδη. Όμως τα έργα του που άφησαν το όνομά του στους αιώνες ήταν τα γλυπτά που κοσμούσαν 15
τον Παρθενώνα στην Αθήνα. Ο Περικλής, κύριος της πολιτικής ζωής της Αθήνας εκείνης της εποχής, ανέθεσε στο Φειδία και στους μαθητές του τη διακόσμηση του ιερού χώρου της Ακροπόλεως. Τα γλυπτά του Παρθενώνα ήταν όλα λαξευμένα σε μάρμαρο Πεντέλης και συμπληρωμένα με μεταλλικά εξαρτήματα και χρώματα. Έργα του Φειδία ήταν επίσης η Αθηνά του Βαρβακείου, ο Χάλκινος Απόλλων Παρνόπιος, δηλαδή ακριδοκτόνος, μπροστά στον Παρθενώνα και το Χάλκινο άγαλμα πληγωμένης Αμαζόνας στο ιερό της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Σε εκείνον αποδίδεται το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου για το σηκό του Παρθενώνα (446 438 π.χ.), που είχε κολοσσικό μέγεθος και αποτέλεσε καινοτομία στην τεχνική των λατρευτικών αγαλμάτων. Το έργο αυτό, όμως, καταστράφηκε, πιθανότατα από πυρκαγιά τον 3ο μ.χ. αιώνα. Τέλος, δε μπορούμε να παραλείψουμε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Διός στην Ολυμπία, που θεωρείται ένα από τα εφτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Το ύψος του αγάλματος εκτιμάται στα έντεκα μέτρα και δεν σώζεται κανένα στοιχείο γι αυτό παρά μόνο μερικές μικρές παραστάσεις σε νομίσματα. Ο Λύσιππος Ο καλλιτέχνης αυτός εισήγαγε ένα καινούριο σύστημα αναλογιών. Το κεφάλι το έκανε μικρότερο και το σώμα λεπτότερο δίνοντας έτσι τη ψευδαίσθηση του ύψους. Παράλληλα έδωσε μια νέα αίσθηση της κίνησης στα γλυπτά του όπου το κεφάλι, τα άκρα και ο κορμός στρέφονται προς διαφορετικές κατευυθύνσεις. Ο Μύρων και ο Πολύκλειτος Ο Μύρων, ο οποίος έζησε κι αυτός τον 5 ο αιώνα, υπήρξε σημαντικός χαλκοπλάστης. Δούλευε κυρίως με μπρούντζο και δημιούργησε πολλούς ανδριάντες ηρώων και θεών. Σε αυτόν αποδίδονται ο Δισκοβόλος και το σύμπλεγμα της Αθηνάς και του Μαρσύα. Σημαντικός ανδριαντοποιός, κυρίως αθλητών, των κλασσικών χρόνων υπήρξε και ο Πολύκλειτος με σημαντικότερα έργα του τον «Δορυφόρο» και τον «Διαδούμενο». Μάλιστα Ο Πλίνιος αναφέρει ότι τα έργα του Μύρωνα ήταν περισσότερα μα και πιο επιμελέστερα των έργων του Πολύκλειτου. Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα 16
Αθηνά και Μαρσύας Η Αθηνά του Βαρβακείου, ρωμαϊκό αντίγραφο 17
Ο Ηρακλής του Λυσίππου, ρωμαϊκό αντίγραφο 18
Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ Στον αρχαίο Ελληνικό Κόσμο η ζωγραφική αποτελεί σημαντικότατο είδος τέχνης, αντίστοιχης σημασίας και στενά συνδεδεμένο με την αρχιτεκτονική και την γλυπτική, καθώς όπως είναι ευρύτερα γνωστό τόσο τα γλυπτά όσο και τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη διακοσμούνταν με ζωγραφικές απεικονίσεις. Η χρήση χρώματος σε τρισδιάστατες επιφάνειες οδήγησε στην απόδοση του χώρου και φωτοσκιάσεων. Ωστόσο το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, και ιδιαίτερα αυτής της κλασικής εποχής, έχει χαθεί εξαιτίας της διάβρωσης του χρόνου. Δημιουργός της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής θεωρείται ο Πολύγνωστος, ο οποίος ίδρυσε την Αττική Σχολή. Άλλοι σημαντικοί ζωγράφοι ήταν ο Αγάθαρχος, ο Αππολόδωρος, o Αετίων, ο Αθηνίων, ο Θέων, ο Τιμόμαχος, και φυσικά ο Απελλής, που θεωρείται ο μεγαλύτερος ζωγράφος της αρχαίας ελληνικής εποχής. Μινωική ζωγραφική Μερικά από τα σπουδαιότερα δείγματα ζωγραφικής δημιουργήθηκαν στην Μινωική Κρήτη κατά τον 17 ο αιώνα π.χ. Η Μινωική ζωγραφική συναντάται κυρίως σε τοιχογραφίες, που έχουν διακοσμητικό χαρακτήρα ή υπηρετούν τη θρησκεία, και εξυμνούν τη θεοποιημένη φύση. Χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα και εξαιρετικής λεπτότητας μορφές. Οι αφηγηματικές σκηνές περιλαμβάνουν συλλήψεις ταύρων, ταυροκαθάψια, αθλοπαιδιές, σκηνές από τη δημόσια ζωή στο ανάκτορο, νέους με ακόντια, χορεύτριες, αυλικές κυρίες. Οι θρησκευτικές σκηνές περιλαμβάνουν πλήθος μορφών που κυκλοφορούν ή κάθονται στους ιερούς χώρους και μέσα στο ανάκτορο και μετέχουν σε γιορτές, τη θεότητα καθισμένη σε θρόνους, δίφρους ή βράχους ιερούς, σκηνές υποδοχής της θεότητας, σκηνές θείας κοινωνίας, πομπή δωροφόρων, γρύπες δίπλα στον θρόνο. Οι φυσιοκρατικές σκηνές προέρχονται από τον κόσμο της χλωρίδας και της θάλασσας και περιλαμβάνουν πυκνή και πλούσια άγρια ή ήμερη βλάστηση (κρίνους, κρόκους, ίριδες, άγριες τριανταφυλλιές) μέσα στην οποία κυκλοφορούν ζώα και πουλιά, μαγευτικούς βασιλικούς κήπους με εξωτικά ζώα (πιθήκους) και πουλιά. Πολλές φορές συναντάμε σκηνές από την ζωή του βυθού της θάλασσας με δελφίνια, ψάρια, χελιδονόψαρα, χταπόδια, σουπιές, κοράλλια, ναυτίλους. Τα διακοσμητικά θέματα είναι ρόδακες σε σειρά, συνεχόμενες σπείρες, ελαστικά πλέγματα σπειρών, σύνθετα φυτικά στοιχεία (βλαστοί), πλαίσια με γιρλάντες. Σύμφωνα με τις τελευταίες αναλύσεις τα χρώματα των μινωικών τοιχογραφιών ήταν ορυκτά ή γαιοχρώματα. Το λευκό ήταν από καθαρό ασβέστη, το ερυθρό από σιδηρούχο χώμα (αιματίτη), το κίτρινο από σιδηρούχα κίτρινη ώχρα. Το μελανό ήταν από ανθρακούχο αργιλικό σχιστόλιθο ή από απανθρακωμένα οστά. Το κυανό, που χρησιμοποιείται για το βάθος, είναι από αιγυπτιακό μπλε, μια τεχνητή υαλώδη 19
ύλη ή χονδρόκοκκη σκόνη, μείγμα από πυριτικά άλατα με οξείδια του χαλκού και του ασβεστίου. Το πράσινο χρώμα ήταν μείγμα κυανού και κίτρινου, αλλά το καθαρό πράσινο προέρχεται από μαλαχίτη, όπως στην Αίγυπτο. Τα χρώματα στα σωζόμενα θραύσματα τοιχογραφιών έχουν πολλές φορές αλλοιωθεί από πυρκαγιές. Οι πρώιμες τοιχογραφίες( 17 ου, 16 ου και 15 ου αι. π.χ.) στην ηπειρωτική Ελλάδα και στην Κρήτη χαρακτηρίζονταν από λαμπρό χρωματισμό. Οι τοιχογραφίες των τελευταίων αιώνων κυρίως στην ηπειρωτική χώρα, είχαν νέες πιο ασαφείς αποχρώσεις. Τα χρώματα φαίνεται ότι εφαρμόζονταν στην επιφάνεια με πινέλα, των οποίων τα ίχνη είναι συχνά ορατά, ενώ σε μερικές περιπτώσεις είχαν χρησιμοποιηθεί σφουγγάρια. Μυκηναϊκή ζωγραφική Η Μυκηναϊκή ζωγραφική (14 ος 13 ος αιώνας π.χ.) μιμείται τη Μινωική στις τοιχογραφίες και την κυκλαδική στην αγγειογραφία. Οι τοιχογραφίες, ζωγραφισμένες σε ασβεστοκονίαμα, διακοσμούσαν και εδώ, όπως και στην Κρήτη, τα ανάκτορα και τις πλουσιότερες ιδιωτικές κατοικίες. Οι παραστάσεις των τοιχογραφιών διακρίνονται σε δύο θεματικές κατηγορίες. Η μία περιλαμβάνει ένα πολύ προσφιλές θέμα: γυναίκες, σε σχεδόν φυσικό μέγεθος, που κατά το πλείστον προχωρούν σε πομπή κρατώντας στα χέρια διάφορα αντικείμενα, ίσως προσφορές. Όλο το περιεχόμενο των τοιχογραφιών αναμφίβολα υποδηλώνει μυστήρια που σχετίζονταν με τη λατρεία της γονιμότητας ή και χθόνιων θεοτήτων. Η άλλη κατηγορία αποτελείται από διάφορες παραστάσεις με σκηνές της καθημερινής ζωής, όπου εμφανίζονται φυτά, θαλασσινά, πουλιά και ζώα, άνθρωποι, άρματα κ.λπ. Οι παραστάσεις είναι δισδιάστατες, χωρίς προοπτική, και οι επίπεδες μορφές σχεδιάζονται με μαύρο περίγραμμα και γεμίζονται με χρώμα. Όσον αφορά την τεχνοτροπία, οι εικονογραφίες αυτές είναι λιτές, στατικές, χωρίς συνθετική δύναμη και κίνηση, ενώ τα πρόσωπα είναι στατικά και σχηματοποιημένα, χωρίς χάρη και αυθορμητισμό. 20
Κυκλαδική ζωγραφική Η Κυκλαδική ζωγραφική άνθισε παράλληλα με την Μινωική 17 ο 16 ο αιώνα Π.Χ. Τα πρότυπα της είναι κυρίως παρμένα από τη φύση αν και είναι περισσότερο ανθρωποκεντρική από τη Μινωική τέχνη, γεγονός που την συνδέει με τη ζωγραφική της κλασικής περιόδου. Πολλά δείγματα κυκλαδικής ζωγραφικής έχουμε σε αγγεία και τοιχογραφίες. Χαρακτηριστικό αυτής της ζωγραφικής είναι τα έντονα χρώματα. Αρχικά στις Κυκλάδες τα αγγεία διακοσμούνταν με χρώμα από πολύ νωρίς, ενώ τη μεσοκυκλαδική περίοδο (2000 1600 π.χ.) ανακαλύφθηκε το ασβεστοκονίαμα, αναπτύχθηκε η μνημειώδης ζωγραφικής και εισήχθη η πολυχρωμία. Αρχαϊκή εποχή Τα έργα της αρχαϊκής εποχής (750 479 π.χ.) θυμίζουν τα έργα της αιγυπτιακής τέχνης. Αυτή την περίοδο έχουμε ζωγραφικές παραστάσεις κυρίως πάνω σε αγγεία. Πάνω στα πήλινα αγγεία απεικονίζονται μαύρες φιγούρες (μελανόμορφος ρυθμός) με πλαστικά περιγράμματα στις μορφές, λεπτομερείς αποδόσεις στα μαλλιά και πιο φυσικές στάσεις και κινήσεις. Αξιοθαύμαστη είναι η προσπάθεια των καλλιτεχνών να αποδώσουν ένα βάθος, μία αίσθηση της τρίτης διάστασης στα έργα τους και να δημιουργήσουν πιο οργανωμένες συνθέσεις. Σημαντικό χαρακτηριστικό της 21
ζωγραφικής αυτής της περιόδου είναι η έντονη αποτύπωση του συναισθήματος. Το 530 π.χ. εισήχθη στην αρχαϊκή ζωγραφική ο ερυθρόμορφος ρυθμός, όπου οι μορφές αφήνονται χωρίς να χρωματιστούν, με τον πηλό, και το φόντο βάφεται μαύρο. Αυτή η τεχνοτροπία συμβάλλει στην καλύτερη απόδοση του σώματος, δίνει μια πιο ρεαλιστική μορφή στα πρόσωπα και βοηθά τον καλλιτέχνη να δώσει έμφαση στα συναισθήματα των ηρώων. Εμφανίζεται επίσης ένας μεγαλύτερος σχεδιαστικός πλούτος. Κλασσική εποχή Αυτή την περίοδο (499 323 π.χ.) κατακτιέται η προοπτική, η φωτοσκίαση και η απόδοση του όγκου μέσα από τις ποικίλες χρωματικές διαβαθμίσεις. Ωστόσο παρατηρούνται ερυθρόμορφα αγγεία πιο ελεύθερης μορφής. Παρά το γεγονός ότι η ζωγραφική τέχνη της κλασικής περιόδου εξυμνείται σε πολλά γραπτά κείμενα, έχει διασωθεί ένας πολύ μικρός αριθμός δειγμάτων. Ελληνιστική εποχή 22
Την περίοδο αυτή (323 30 π.χ.) η καλλιτεχνική παραγωγή είναι τεράστια και μεγάλης σημασίας. Αυτή την περίοδο διακοσμούνται για πρώτη φορά με ζωγραφικά έργα οι βασιλικές επικράτειες, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα την εκλαΐκευση της τέχνης. Η ζωγραφική εστιάζει ξανά στην κατάκτηση της τρίτης διάστασης και όλα τα έργα έχουν μια πιο ρεαλιστική και νατουραλιστική μορφή. Υπάρχουν ελάχιστα δείγματα της ζωγραφικής και αυτής της περιόδου, όπως αυτά που βρίσκονται στους Μακεδονικούς τάφους της Βεργίνας. 23
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ελληνική τέχνη δεν έμεινε στάσιμη ανά τους αιώνες αλλά συνεχώς εξελισσόταν. Έτσι, ιδιαίτερη την κλασική εποχή, οι τέχνες άκμασαν. Κατασκευάστηκαν ακροπόλεις με εντυπωσιακές οχυρώσεις ενώ στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιήθηκαν τρεις ρυθμοί, ο δωρικός, ο ιωνικός και ο κορινθιακός. Στη γλυπτική ξεχώρισαν τα αγάλματα αντρών και γυναικών μεγάλων, συνήθως, διαστάσεων, οι κούροι και οι κόρες αλλά και ανάγλυφες παραστάσεις όπως αυτές στη μετόπη του Παρθενώνα. Στη ζωγραφική διασώθηκαν τοιχογραφίες που κοσμούσαν τους τοίχους των ανακτόρων, όπου κατοικούσαν οι τοπικοί ηγεμόνες. Τα ποίκιλα αγγεία και σκεύη που έχουν διασωθεί είναι διακοσμημένα με παραστάσεις τόσο απ την καθημερινή ζωή όσο και από μύθους. Πολλοί ναοί ζωγραφίζονταν και η ζωγραφική άκμασε μαζί με τις άλλες τέχνες, ενώ νέες τεχνικές ανακαλύφθηκαν. 24
Βιβλιογραφία πηγές Το χρονικό της Τέχνης, Ε.Η.Gombrich, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Yπουργείο πολιτισμού «Oδυσσεύς», http://odysseus.culture.gr/ «Αρχαία Ελληνική Τέχνη» Gisela Richter, μετάφραση: Κατερίνα Γ. Κορρέ, αντίγραφο 1974, πρωτότυπος τίτλος A Handbook of Greek art Ιστοσελίδα Wikipedia The free encyclopedia http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_4.aspx#2 http://el.wikipedia.org/wiki/%ce%91%cf%81%cf%87%ce%b9%cf%84%ce%b5%ce %BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE#.CE.91.CF.81.CF.87.CE.B1.C E.AF.CE.B1_.CE.95.CE.BB.CE.BB.CE.AC.CE.B4.CE.B1 http://www.slideshare.net/kvarnalis75/3 18698439 Ιστοσελίδα του Creta Thematic Park : www.cretanthematicpark.com Ιστοσελίδα www.artlessons.gr Ιστοσελίδα texnografia.blogspot.gr Σχολικό βιβλίο ιστορίας Α Γενικού Λυκείου «Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου» 25
ΤΕΛΟΣ 26