Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο 71 003, Κρήτη Τηλ. 2810-394603, email: kliniki.diatrofis@med.uoc.gr Πρόγραµµα πρόληψης και πρώιµης ρώιµης διάγνωσης διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νοµό Ηρακλείου Κρήτης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης www.child-development.gr ðáéäéêþ νευροανάπτυξη - ôá áðïôåëýóìáôá Εργαστήριο ιατροφής & Επιδηµιολογίας Νοσηµάτων ΤΟΜΕΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ 2 ÔÅÕ ÏÓ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr
Στόχοι του Προγράμματος πρόληψης και πρώιμης διάγνωσης διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης είναι η εκτίμηση της νευροανάπτυξης και η πρώιμη διάγνωση νευροαναπτυξιακών διαταραχών σε παιδιά προσχολικής ηλικίας, καθώς επίσης η εφαρμογή προγραμμάτων παρέμβασης για την πρόληψη νευροαναπτυξιακών διαταραχών σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης. Στα πλαίσια του Προγράμματος πρόληψης και πρώιμης διάγνωσης διαταραχών νευροανάπτυξης σε παιδιά προσχολικής ηλικίας στο νομό Ηρακλείου Κρήτης, πραγματοποιήθηκε η νευροαναπτυξιακή αξιολόγηση παιδιών προσχολικής ηλικίας. Συνολικά προσεγγίστηκαν 1278 οικογένειες, οι οποίες ενημερώθηκαν και κλήθηκαν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα. Από αυτές, 900 οικογένειες (70,4%) δέχθηκαν να συμμετάσχει το παιδί τους στο πρόγραμμα και τελικά εξετάστηκαν 925 παιδιά (25 δίδυμες κυήσεις). Οι οικογένειες προσεγγίστηκαν τηλεφωνικά από τις συνεντεύκτριες του προγράμματος έναν περίπου μήνα πριν το παιδί τους συμπληρώσει τα 4 έτη και κατά το χρονικό διάστημα 08/2011-01/2013, προκειμένου να ενημερωθούν για την αξιολόγηση και να προσκληθούν για συμμετοχή σε αυτή. Από το σύνολο των παιδιών που συμμετείχαν εξαιρέθηκαν 8 παιδιά, λόγω μη ολοκλήρωσης της διαδικασίας της νευροαναπτυξιακής αξιολόγησης και 18 παιδιά λόγω προηγούμενης διάγνωσης αναπτυξιακής διαταραχής ή άλλου προβλήματος υγείας που μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη τους (π.χ. μικροκεφαλία, όγκος στον εγκέφαλο, σύνδρομο Prader-Willi, κλπ). Στον τελικό πληθυσμό του προγράμματος συμμετείχαν συνολικά 899 παιδιά από 874 γεννήσεις (849 από μονές και 50 από δίδυμες κυήσεις). 2
Νευροαναπτυξιακές διαταραχές στον πληθυσμό του προγραμματος 10% 8% 6% 6,2 % 4,8 % 6,0% 6,1 % 5,9 % 5,2 % 4% Το 6,2% των παιδιών αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην κατανόηση και χρήση της γλώσσας. Το 4,8% των παιδιών παρουσιάζουν περιορισμένες ικανότητες να αντιλαμβάνονται και να σκέπτονται λογικά χωρίς λέξεις. Το 6,0% των παιδιών έχουν περιορισμένες μαθηματικές δεξιότητες. Το 6,1% των παιδιών αντιμετωπίζουν δυσκολίες ως προς τη γενική διανοητική λειτουργικότητα τους, δηλαδή η νοητική τους ηλικία είναι μικρότερη από τη χρονολογική τους ηλικία. Ðïóïóôü ðáéäéþí (%) 2% 0% Ëüãïò Áíôßëçøç ÌáèçìáôéêÝò éêáíüôçôåò ÃåíéêÞ ãíùóôéêþ ëåéôïõñãéêüôçôá ÍåõñïáíáðôõîéáêÝò äéáôáñá Ýò ÌíÞìç Êßíçóç Το 5,9% των παιδιών δυσκολεύονται στην βραχυπρόθεσμη ανάκληση λέξεων, αριθμών, εικόνων και τονικών αλληλουχιών. Το 5,2% των παιδιών αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην λεπτή και αδρή κινητικότητα. 3
Κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη νευροανάπτυξη των παιδιών προσχολικής ηλικίας Τα παιδιά των μεγαλύτερων σε ηλικία μητέρων βρέθηκε να έχουν καλύτερες επιδόσεις στην Αντιληπτική, Γενική Γνωστική και Κινητική κλίμακα του McCarthy. Επιπλέον, παρουσίασαν λιγότερα συμπτώματα στους τομείς της υπερκινητικότητας, της απροσεξίας και της παρορμητικότητας. Όσο πιο μεγάλη σε ηλικία ήταν η μητέρα τόσο χαμηλότερος ήταν ο γενικός δείκτης συμπεριφορικών και συναισθηματικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει το παιδί (π.χ. λιγότερα προβλήματα διαγωγής, προβλήματα στις σχέσεις με συνομηλίκους, κλπ). Όσο υψηλότερο το εκπαιδευτικό επίπεδο της μητέρας τόσο πιο καλή ήταν η επίδοση του παιδιού στη Λεκτική, Αντιληπτική, Αριθμητική, Γενική Γνωστική, Μνημονική και Κινητική κλίμακα του McCarthy και τόσο λιγότερα τα προβλήματα που είχε στις σχέσεις με τους συνομηλίκους. Η επαγγελματική κατάσταση της μητέρας φαίνεται πως συσχετίζεται με τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Συγκεκριμένα, τα παιδιά των μητέρων που εργάζονταν παρουσίασαν λιγότερες συμπεριφορικές δυσκολίες σε σχέση με τα παιδιά των μητέρων που δεν εργάζονταν. Τα παιδιά των Ελληνίδων μητέρων είχαν καλύτερα σκορ στη Λεκτική, Γενική Γνωστική, Μνημονική και Κινητική κλίμακα σε σχέση με τα παιδιά των αλλοδαπών μητέρων. 4
Τα παιδιά των έγγαμων γονέων είχαν υψηλότερη επίδοση στους τομείς της λεκτικής και κινητικής ανάπτυξης, καθώς επίσης περισσότερα συμπτώματα απροσεξίας και λιγότερα συναισθηματικά προβλήματα σε σχέση με τα παιδιά των διαζευγμένων γονέων που μεγαλώνουν σε μονογονεϊκές οικογένειες. Τα κορίτσια υπερείχαν των αγοριών στη Λεκτική, Αντιληπτική, Γενική Γνωστική, Μνημονική και Κινητική κλίμακα, ενώ δεν παρατηρήθηκαν διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στην Αριθμητική κλίμακα. Επίσης, τα κορίτσια παρουσίασαν λιγότερα συμπτώματα σε σχέση με τα αγόρια στους τομείς της υπερκινητικότητας, της απροσεξίας και της παρορμητικότητας. Τέλος, οι γονείς ανέφεραν λιγότερες συμπεριφορικές δυσκολίες (π.χ. λιγότερα προβλήματα διαγωγής, προβλήματα στις σχέσεις με συνομηλίκους, κλπ) για τα κορίτσια σε σύγκριση με τα αγόρια. Η ύπαρξη αδελφών στην οικογένεια φαίνεται πως επηρεάζει με αρνητικό τρόπο την ανάπτυξη του παιδιού στην ηλικία των 4 ετών, ειδικά στους τομείς της λεκτικής και γενικής γνωστικής ανάπτυξης. Ωστόσο, όσο περισσότερα τα αδέλφια στην οικογένεια τόσο λιγότερα ήταν τα συμπτώματα απροσεξίας του παιδιού και τα συναισθηματικά συμπτώματα, αλλά τόσο περισσότερα τα προβλήματα διαγωγής. Τα παιδιά που παρακολουθούσαν πρόγραμμα παιδικού σταθμού είχαν σαφώς καλύτερες επιδόσεις σε όλους τους τομείς της ανάπτυξης σε σχέση με τα παιδιά που παρέμεναν στο σπίτι με τη μητέρα ή άλλο άτομο. 5
Τα παιδιά που παρακολουθούσαν μία ώρα τηλεόραση την ημέρα παρουσίασαν περισσότερα συμπτώματα απροσεξίας και περισσότερα προβλήματα διαγωγής σε σύγκριση με τα παιδιά που παρακολουθούσαν τηλεόραση μισή ώρα την ημέρα. Επίσης, τα παιδιά που παρακολουθούσαν δυο ή περισσότερες ώρες τηλεόραση την ημέρα παρουσίασαν περισσότερα συμπτώματα υπερκινητικότητας, απροσεξίας και παρορμητικότητας, προβλήματα διαγωγής και δυσκολίες στις σχέσεις με συνομηλίκους σε σχέση με τα παιδιά που παρακολουθούσαν τηλεόραση μισή ώρα την ημέρα. Γενικά, τα παιδιά που παρακολουθούσαν τηλεόραση περισσότερο από μισή ώρα σε καθημερινή βάση είχαν μεγαλύτερη πιθανότητα να διαγνωσθούν με ΔΕΠ/Υ και αντιμετώπιζαν περισσότερα συμπεριφορικά προβλήματα. Τα παιδιά που εκτέθηκαν σε παθητικό κάπνισμα στη βρεφική και παιδική ηλικία παρουσίασαν περισσότερα συμπτώματα υπερκινητικότητας, απροσεξίας και παρορμητικότητας. Η έκθεση του παιδιού σε παθητικό κάπνισμα σχετίστηκε επίσης με αυξημένη πιθανότητα για συμπεριφορικές δυσκολίες του παιδιού, όπως για παράδειγμα συναισθηματικά συμπτώματα, προβλήματα διαγωγής, κλπ. 6
Συμβουλές προς τους γονείς για την ομαλή γνωστική και ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού προσχολικής ηλικίας Αφιερώστε στο παιδί σας όσο το δυνατό περισσότερο από τον χρόνο σας. Μιλήστε του, παίξτε μαζί του, διαβάστε μαζί ένα βιβλίο, ακούστε μουσική. Φροντίστε να παρέχετε συνεχώς στο παιδί σας ερεθίσματα και νέες εμπειρίες από τη στιγμή της γέννησής του. Οι εμπειρίες αυτές πλουτίζουν τον νοητικό και συναισθηματικό του κόσμο και το βοηθούν να αναπτυχθεί φυσιολογικά. Φροντίστε να δώσετε ευθύνες στο παιδί σας. Οι δεξιότητες και οι ικανότητες του παιδιού μπορούν να αναπτυχθούν με την εμπειρία και το βοηθούν να αναπτύξει σιγά-σιγά περισσότερη ανεξαρτησία. Ενθαρρύνετε το παιδί σας περισσότερο για την προσπάθεια που κάνει παρά για την επιτυχία. Το παιχνίδι ενισχύει την υγιή ανάπτυξη του παιδιού, τη σωματική και ψυχική του υγεία, τη μάθηση και εκπαίδευσή του, την αλληλεπίδραση, συνεργασία και κοινωνικοποίηση µε συνομηλίκους, τη συναισθηματική ανθεκτικότητα και αυτοπεποίθησή του. Ενθαρρύνετε το παιδί σας να παίζει με κάθε δυνατό τρόπο. Το παιχνίδι είναι σημαντικό είτε το παιδί παίζει μόνο του, είτε όταν αργότερα παίζει με άλλα παιδιά. Μέσα από το παιχνίδι, το παιδί ανακαλύπτει, μιμείται, κατασκευάζει, υποκρίνεται, δημιουργεί. 7
Οι κανόνες και τα όρια που θεσμοθετείτε μέσα στο σπίτι είναι απαραίτητα και βοηθούν το παιδί. Χρειάζεται να καταστήσετε σαφές πως αυτοί οι κανόνες θα εφαρμόζονται, διαφορετικά, θα υπάρχουν επιπτώσεις. Θυμηθείτε, η τιμωρία είναι μια πράξη που χρησιμοποιούμε για να μάθουμε στα παιδιά να ξεχωρίζουν αυτό που επιτρέπεται από αυτό που δεν επιτρέπεται. Με αυτό τον τρόπο, τα βοηθάτε να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα στην υπόλοιπη ζωή τους και εσάς να μην έχετε ενοχές. Θυμηθείτε να ενισχύετε τις θετικές συμπεριφορές του παιδιού, διαφορετικά θα είστε στα μάτια του απλά τιμωρός. Ποτέ μην απειλείτε το παιδί ότι θα πάψετε να το αγαπάτε και ότι θα το διώξετε από το σπίτι. Είναι σωστό να απορρίπτετε τη συμπεριφορά του, αλλά ποτέ το ίδιο το παιδί. Το παιδί έχει τις δικές του επιθυμίες και τους δικούς του τρόπους συμπεριφοράς, σεβαστείτε και αποδεχτείτε ότι είναι ένας άλλος άνθρωπος, θυμηθείτε πως σκοπός είναι να μάθουμε στο παιδί να συμπεριφέρεται λειτουργικά, όχι να καταπιέσουμε την προσωπικότητά του. 8
Πότε να ανησυχήσω για την ανάπτυξη του παιδιού μου και να απευθυνθώ σε ειδικό; Το παιδί σας, όπως κάθε παιδί έχει τον δικό του ρυθμό ανάπτυξης. Δεν πρέπει να ανησυχείτε αν υπάρχει μία μικρή παρέκκλιση από τα ορόσημα που αναφέρονται, ωστόσο η συζήτηση με τον παιδίατρο για τα θέματα που αφορούν την ανάπτυξή του μπορεί να είναι βοηθητική. Η σημαντική καθυστέρηση σε κάποιον από τους παραπάνω τομείς μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες στην δική σας καθημερινότητα και στην καθημερινότητα του παιδιού σας. Μην αναβάλλετε την επίσκεψη σας σε κάποιον ειδικό αν: το παιδί σας είναι πολύ επιθετικό ή φοβισμένο είναι πολύ συνεσταλμένο και αποτραβηγμένο κοινωνικά αγχώνεται έντονα όταν σας αποχωρίζεται δεν μιλάει ευδιάκριτα ή δεν επικοινωνεί αποτελεσματικά με τους άλλους δεν δείχνει ενδιαφέρον για συνδιαλλαγή με άλλους δεν δείχνει ενδιαφέρον για επαφή ή παιχνίδι με άλλα παιδιά είναι συναισθηματικά απόμακρο και δεν εκφράζεται συναισθηματικά έχει προβλήματα στη χρήση τουαλέτας, το φαγητό ή τον ύπνο δεν μπορεί να συντονίσει τις κινήσεις του σώματός του ώστε να περπατήσει, να τρέξει και να πηδήξει χάνει συχνά την ισορροπία του και πέφτει δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει λειτουργικά τα δάχτυλά του ώστε να κάνει καθημερινές δραστηριότητες 9
Επιστημονική Ομάδα Επιστημονική Υπεύθυνη Προγράμματος Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιμέλεια κειμένων Νευροανάπτυξης Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Μελέτη Μητέρας - Παιδιού Κρήτης Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Κογεβίνας Μανόλης, Καθηγητής, Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας, Αθήνα και Centre for Research in Environmental Epidemiology (CREAL), Βαρκελώνη Χατζή Λήδα, Επίκουρος Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Διατροφής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Επιστημονική Ομάδα Ανουσάκη Δέσποινα, Κοινωνική Λειτουργός Κυρικλάκη Ανδριανή, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Αποστολάκη Ιωάννα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος Λεβεντάκου Βασιλική, Χημικός, MSc, MPH Βασιλάκη Μαρία, Ιατρός, Δρ Επιδημιολογίας Μαθιανάκη Κλεοπάτρα, Παιδίατρος Βαφειάδη Μαρίνα, Βιολόγος, MSc Μαντζουράνη Ευαγγελία, Καθηγήτρια Παιδιατρικής Βενυχάκη Μαρία, Επίκουρος Καθηγήτρια Κλινικής Χημείας Μαργιωρής Ανδρέας, Καθηγητής Κλινικής Χημείας Γερμανάκης Ιωάννης, Επίκ. Καθ. Παιδιατρικής (Παιδοκαρδιολογία) Ματαλλιωτάκη Στέλλα, Νοσηλεύτρια Δαράκη Βασιλική, Ιατρός Ενδοκρινολόγος Μπίτσιος Παναγιώτης, Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Δερμιτζάκη Ειρήνη, Χημικός, PhD Μυριδάκης Αντώνης, Χημικός, MSc Ιακωβείδης Μηνάς, Τεχνολόγος Γεωπονίας, MSc Παπαδοπούλου Λίλα, Διατροφολόγος, PhD Καμπούρη Μαρίζα, Σχολική Ψυχολόγος, MSc Σαβουλίδη Κατερίνα, Φυσικοθεραπεύτρια-Εκπαιδευτικός, MPH Καρακώστα Πολυξένη, Ιατρός Βιοπαθολόγος Σαρρή Κατερίνα, Καθηγήτρια Φυσ. Αγωγής-Διατροφολόγος, MSc, PhD Καραχάλιου Μαριάννα, Ιατρός Στειακάκη Ευτυχία, Αν. Καθ. Παιδιατρικής Αιματολογίας-Ογκολογίας Κοϊνάκη Στέλλα, Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc Στεφάνου Ευριπίδης, Καθηγητής Περιβαλλοντικής Χημείας Κουβαράκης Αντώνης, Χημικός, PhD Τσατσάνης Χρήστος, Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Κουτάντου Χριστίνα, Τεχνολόγος Ιατρικών Εργαστηρίων Φειδά Δανάη, Βιολόγος, MSc Κούτης Αντώνης, Ιατρός Κοινωνικής Ιατρικής, Δρ. Παν.Κρήτης Φθενού Ελένη, Γενετίστρια, PhD Κούτρα Κατερίνα, Κλινική Ψυχολόγος, MSc Φιλαλήθης Τάσος, Καθηγητής Κοινωνικής Ιατρικής Κριτσωτάκης Γεώργιος, PhD, Νοσηλευτής, Καθηγ. Εφαρμογών Χαλκιαδάκη Γεωργία, Βιολόγος, PhD Στατιστική Υποστήριξη Ρουμελιωτάκη Θεανώ, Στατιστικός, MPH Γεωργίου Βαγγέλης, Βιοστατιστικός, MSc Μηχανικός Πολυμέσων Μηλολιδάκης Γιάννης, Προγραμματιστής Η/Υ, MSc ιοικητική Υποστήριξη Φασουλάκη Μαρία, Κοινωνική Ανθρωπολόγος 2 Αυτό το έντυπο έχει παραχθεί για τις ανάγκες του έργου και αντιπροσωπεύει τις απόψεις των συντακτών του. Οι απόψεις αυτές δεν έχουν υιοθετηθεί ή εγκριθεί με οποιοδήποτε τρόπο από την Ειδική Υπηρεσία του τομέα Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και δεν πρέπει να εκλαμβάνονται ως θέσεις του Υπουργείου ή της Επιτροπής. Η Ειδική Υπηρεσία δεν εγγυάται την ακρίβεια των στοιχείων που περιλαμβάνονται στο παρόν έγγραφο, ούτε αποδέχεται την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών αυτών. Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαικής ένωσης Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο www.ygeia-pronoia.gr www.epanad.gov.gr www.espa.gr